• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 353.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 27 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni kurs ishi

8quvvatlanadi. Bu munosabatlarning boshqarilishi esa davlatning fiskal siyosati va moliyaviy nazorati orqali amalga oshiriladi.  Moliyaviy munosabatlar mazmunan quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:  moliyaviy resurslarni shakllantirish;  ularni iqtisodiy subyektlar o‘rtasida taqsimlash;  taqsimlangan resurslarning samarali ishlatilishini nazorat qilish. Bu bosqichlar bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat va nodavlat sektorlarining uzviy hamkorligini ta’minlaydi. Soliqlar, bojxona to‘lovlari, davlat qarzi, byudjet tizimi, sug‘urta, kredit tizimi – bularning barchasi moliyaviy munosabatlarning muhim unsurlari hisoblanadi. Moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy mazmuni ularning quyidagi funksiyalarida yaqqol namoyon bo‘ladi: Ta’minlovchi funksiyasi – jamiyatda moliyaviy resurslar yordamida iqtisodiy va ijtimoiy ehtiyojlar qondiriladi. Taqsimlovchi funksiyasi – moliyaviy resurslar turli subyektlar o‘rtasida adolatli taqsimlanadi. Nazorat funksiyasi – moliyaviy vositalar oqimi ustidan moliyaviy nazoratni ta’minlaydi. Barqarorlashtiruvchi funksiyasi – makroiqtisodiy muvozanatni saqlashda moliyaviy siyosat vositalaridan foydalaniladi.Shuningdek, moliyaviy munosabatlar davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini belgilab beradi. Ular orqali davlat daromadlari shakllanadi va xarajatlari moliyalashtiriladi. Aynan moliyaviy munosabatlar yordamida davlat iqtisodiyotni tartibga soladi, bozor muvozanatini ta’minlaydi, ishsizlik va inflyatsiya kabi makroiqtisodiy muammolarni hal etishga harakat qiladi. Moliyaviy munosabatlar quyidagi asosiy shakllarda namoyon bo‘ladi: Davlat moliyasi – markaziy va mahalliy byudjetlar, davlat jamg‘armalari, soliq tizimi; 14Moliyaviy munosabatlar jamiyat taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning shakllanishi uzoq tarixiy jarayonlar davomida yuz bergan. Bu munosabatlar insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida mavjud bo‘lib, turli davrlarda iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillar ta’sirida rivojlanib borgan. Quyida moliyaviy munosabatlarning tarixiy rivojlanish bosqichlarini tahlil qilamiz. 1. Qadimgi davr va ilk moliyaviy tuzilmalar Moliyaviy munosabatlarning ilk bosqichi ibtidoiy jamoa tuzumidan boshlangan bo‘lib, bu davrda moliyaviy munosabatlar bevosita almashuv va ijtimoiy majburiyatlar asosida shakllangan. Davlat tushunchasi shakllanmagan, biroq urug‘-qabila boshliqlari resurslarni taqsimlashda muhim rol o‘ynagan. Shuningdek, Mesopotamiya, Misr va Hindiston sivilizatsiyalarida davlatning dastlabki moliyaviy institutsional asoslari (soliq yig‘ish, g‘aznachilik) vujudga kelgan. 2. Antik davrda moliyaviy boshqaruv Antik Yunoniston va Rim imperiyasi davrida moliyaviy munosabatlar yanada rivojlanadi. Bu davrda davlat xarajatlari va daromadlarini hisobga olish tizimi vujudga keladi. Rimda davlat g‘aznasi — “aerarium” mavjud bo‘lib, davlat moliyasini boshqarish vakolatli amaldorlar qo‘lida bo‘lgan. Davlat soliq tizimi shakllanadi, mol-mulk solig‘i va boshqalar amaliyotga tatbiq etiladi. 3. O‘rta asrlar va feodal tizim O‘rta asrlarda moliyaviy munosabatlar feodal ierarxiyaga asoslangan bo‘lib, markazlashmagan davlat moliyasi tizimi hukmronlik qilgan. Podshohlar va feodallar o‘z mulkida soliq yig‘ish huquqiga ega bo‘lib, bu moliyaviy markazlashuvni qiyinlashtirgan. Shu bilan birga, Yevropada ilk banklar (masalan, Italiyada Medichi banki) vujudga keldi, bu esa moliyaviy xizmatlarning ko‘lamini kengaytirdi. 4. Kapitalistik jamiyatga o‘tish va moliyaviy tizimlar 23defitsitsiz shakllantirilishi, moliyaviy resurslarni maqsadli taqsimlash, investitsion muhitning yaxshilanishi va soliq-bonk tizimidagi islohotlar moliyaviy barqarorlikni ta’minlayapti. 4muammolar yechimi ham topiladi 1 . Xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik qilish, xorijiy sarmoyalarni jalb etish, iqtisodiyotni diversifikatsiyalash ham moliyaviy munosabatlarning dolzarbligini amalda isbotlaydi. Shuning uchun ham mazkur mavzuni chuqur o‘rganish, uning iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarga ta’sirini tahlil qilish, muammolarni aniqlab, ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish hozirgi sharoitda ayni muddaodir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Moliyaviy munosabatlar masalasi uzoq tarixiy ildizlarga ega bo‘lib, iqtisodiy nazariya rivojida muhim o‘rin egallagan. Bu yo‘nalishda mashhur iqtisodchilar A. Smit, D. Rikardo, J. M. Keynes, K. Marks singari mutafakkirlar moliyaviy munosabatlarning mohiyati, shakllanishi va iqtisodiy tizimdagi funksiyalarini chuqur tahlil qilganlar. Ularning ishlari moliyaning davlat bilan aloqasi, soliqlar, davlat xarajatlari va budjet siyosati kabi masalalarni o‘rganishda asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy munosabatlar davlatning fiskal siyosati, soliqlar, transfer to‘lovlari, qarz siyosati, investitsiyalar va moliyaviy bozorlardagi o‘zaro munosabatlar orqali chuqur yoritilmoqda. M. Miller, R. Musgrave, P. Samyuelson kabi iqtisodchilar moliyaviy tizimning nazariy asoslarini ishlab chiqqan. O‘zbekiston olimlari – S. Xolboev, B. Axmedov, A. Qodirov va boshqalar tomonidan so‘nggi yillarda moliyaviy munosabatlarning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni, davlat moliyasi samaradorligi va byudjet siyosati masalalarida muhim ilmiy ishlar yaratilgan. Ularning tadqiqotlari asosan davlat moliyasining boshqaruvi, fiskal barqarorlik va soliqqa tortish tizimi bilan bog‘liq bo‘lsa-da, jamiyat taraqqiyotiga ta’siri yetarli darajada chuqur tahlil etilmagan.Bundan tashqari, so‘nggi yillarda moliyaviy texnologiyalarning (fintech), raqamli bank tizimining joriy etilishi, byudjetga soliq tushumlarini avtomatlashtirish kabi 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 18Investitsiyaviy munosabatlar orqali o‘sishni rag‘batlantirish: Xususiy va davlat investitsiyalari iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilganida, bu sanoat va infratuzilmaning barqaror rivojlanishiga olib keladi. Moliyaviy tartibga solish orqali inflyatsiya va defitsitga qarshi kurashish: Pul-moliya siyosatini samarali yuritish orqali makroiqtisodiy muvozanat ta’minlanadi. Markaziy bank siyosatining inflyatsiyani jilovlashga qaratilishi narxlar barqarorligini ta’minlaydi. Moliyaviy munosabatlar va iqtisodiy barqarorlikning o‘zaro bog‘liqligi Moliyaviy munosabatlar va iqtisodiy barqarorlik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni quyidagi jadval orqali yoritish mumkin: Moliyaviy munosabat turi Iqtisodiy barqarorlikka ta’siri Davlat byudjeti va fiskal siyosat Narx barqarorligi, bandlik darajasi, ijtimoiy barqarorlik Pul-kredit siyosati Inflyatsiyani cheklash, milliy valyuta barqarorligi Soliq munosabatlari Davlat daromadlari barqarorligi, tenglikni ta'minlash Investitsion munosabatlar Kapital aylanishi, real sektorni qo‘llab- quvvatlash Sug‘urta munosabatlari Tadbirkorlik xavflarini kamaytirish, ijtimoiy himoyani ta'minlash Ijtimoiy moliyalashtirish Ijtimoiy barqarorlik, infratuzilma rivoji Iqtisodiy barqarorlik uchun moliyaviy muvozanatning ahamiyati Barqaror iqtisodiyotga erishish uchun moliyaviy muvozanat zarur. Bu – daromadlar va xarajatlar orasidagi nisbiy muvozanat bo‘lib, davlat darajasida ham, xususiy sektor va aholida ham ta’minlanishi kerak. Agar byudjet defitsiti ko‘paysa yoki davlat qarzi haddan ziyod ortsa, bu makroiqtisodiy muammolarga olib keladi. Shu boisdan, moliyaviy munosabatlarda strategik rejalashtirish va ehtiyotkor siyosat yuritish muhim ahamiyatga ega. 13Moliyaviy nazorat samarali bo‘lishi uchun u tizimli, uzluksiz, qonuniy va xolis bo‘lishi kerak. Ayniqsa davlat byudjeti va yirik loyihalar moliyaviy nazorat ostida bo‘lishi ijtimoiy manfaatlar uchun zarur. Jadval: Moliyaviy tizim tarkibi va funksiyalari Tarkibiy qism Tashkilotlar yoki vositalar Asosiy funksiyalari Davlat moliyasi Byudjet, soliqlar, davlat qarzlari Ijtimoiy taqsimot, investitsiyalar, infratuzilma Moliyaviy bozorlar Aksiyalar bozori, obligatsiyalar bozori Moliyaviy vositalarni muomalaga chiqarish Moliyaviy institutlar Banklar, kredit tashkilotlari, investitsion fondlar Kreditlash, depozit, to‘lovlar, vositachilik Sug‘urta tizimi Sug‘urta kompaniyalari, agentliklar Moliyaviy xavflarni kamaytirish va taqsimlash Pensiya fondlari Davlat va xususiy pensiya fondlari Nafaqalarni moliyalashtirish, sarmoya kiritish Nazorat organlari Markaziy bank, Soliq qo‘mitasi, Hisob palatasi Moliyaviy faoliyatni tartibga solish va audit Moliyaviy tizim har bir mamlakat iqtisodiy hayotida muhim rol o‘ynaydi. Uning har bir tarkibiy qismi — davlat moliyasi, korporativ moliya, aholi moliyasi, moliyaviy institutlar, moliyaviy bozorlar va moliyaviy nazorat tizimi — bir-biri bilan uzviy bog‘langan va o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Moliyaviy tizimning barqaror ishlashi iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi, ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi va investitsion muhitni yaxshilaydi. Mamlakatda moliyaviy tizim qanchalik rivojlangan bo‘lsa, iqtisodiyot ham shunchalik raqobatbardosh va barqaror bo‘ladi. 1.3. Moliyaviy munosabatlarning tarixiy shakllanishi va rivojlanish bosqichlari 24 20orqali iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtiradi, resurslarni samarali taqsimlaydi hamda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. Shu sababli, O‘zbekistonda moliyaviy siyosatni yanada takomillashtirish, moliyaviy intizomni kuchaytirish, bank tizimi va moliya bozorlarini rivojlantirish orqali barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin. Moliyaviy munosabatlar har qanday mamlakat iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, u jamiyatdagi barqarorlik, iqtisodiy taraqqiyot va sotsial farovonlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Moliyaviy munosabatlar orqali byudjet siyosati, soliq yig‘imlari, davlat xarajatlari va pul-kredit tizimi amalga oshiriladi. Aynan ushbu omillar jamiyat iqtisodiyotida makroiqtisodiy barqarorlikni shakllantiradi va iqtisodiy inqirozlar oldini olishda vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda 2022–2025 yillar oralig‘ida iqtisodiy islohotlarning jadallashuvi bilan birga moliyaviy munosabatlarning yangi bosqichga o‘tganini ko‘rish mumkin. Xususan, davlat byudjeti, moliyalashtirish mexanizmlari, soliq bazasini kengaytirish va fiskal barqarorlikni ta’minlash yo‘nalishlarida sezilarli 9Korporativ moliya – yuridik shaxslar moliyasi, daromad va foyda taqsimoti, investitsiyalar; Shaxsiy moliya – aholining daromadlari, jamg‘armalari, iste’mol va investitsion faoliyati; Xalqaro moliya – xorijiy investitsiyalar, grantlar, xalqaro kreditlar va moliyaviy hamkorlik. Ushbu shakllar bir-biri bilan bog‘langan bo‘lib, moliyaviy tizimning uzluksiz faoliyat yuritishini ta’minlaydi. Ayniqsa, bugungi kunda raqamli moliya, elektron to‘lov tizimlari, fintex xizmatlari moliyaviy munosabatlarning yangi qirralarini yuzaga chiqarmoqda. Bu esa ularga yangicha yondashishni, zamonaviy boshqaruv va nazorat mexanizmlarini talab etadi. 1.2. Moliyaviy tizim va uning tarkibiy qismlari Moliyaviy tizim — bu mamlakat ichida pul mablag‘larini shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lgan muhim iqtisodiy munosabatlar majmuasidir. Bu tizim orqali davlat, xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar va aholi o‘rtasida moliyaviy resurslar harakati amalga oshiriladi. Moliyaviy tizim mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy vositalaridan biri hisoblanib, u orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ijtimoiy sohani moliyalashtirish, investitsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish mumkin. Moliyaviy tizimning asosiy vazifasi — jamiyatda mavjud pul mablag‘larini samarali tarzda qayta taqsimlash orqali ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarishdan iborat. Bu tizim orqali iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida resurslar oqimi nazorat qilinadi, iqtisodiy sub’yektlar o‘rtasida uzviy bog‘liqlik shakllanadi. Moliyaviy tizim iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi, chunki u orqali daromadlar va xarajatlar balanslanadi, investitsion resurslar shakllantiriladi va pul muomalasi tartibga solinadi. Moliyaviy tizim odatda quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: 1. Davlat moliyasi 2Mavzu : Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. . I BOB. Moliyaviy munosabatlarning nazariy asoslari 1.1. Moliyaviy munosabatlar tushunchasi va ularning iqtisodiy mazmuni ………. 1.2. Moliyaviy tizim va uning tarkibiy qismlari ………………………………….. 1.3. Moliyaviy munosabatlarning tarixiy shakllanishi va rivojlanish bosqichlari ... II BOB. Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi roli 2.1. Moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri ………….. …….. 2.2. Davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlik ………………. 2.3. O‘zbekistonda moliyaviy munosabatlarning rivojlanish tendensiyalari …….. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 30Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa tashkilotlar bilan strategik sheriklik mamlakatga kredit resurslarini jalb qilish, moliyaviy boshqaruvni takomillashtirish hamda byudjet barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, O‘zbekistonda moliyaviy munosabatlarning rivojlanish tendensiyalari ko‘p qirrali bo‘lib, bu sohada ochiqlik, samaradorlik, raqamlashtirish, moliyaviy barqarorlik va fuqarolik nazoratining kuchaytirilishi asosiy yo‘nalishlar hisoblanadi. Ushbu omillar jamiyat farovonligi va milliy iqtisodiyotning barqaror o‘sishiga xizmat qiladi. 29tamoyili asosida aholi moliyaviy oqimlar ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish imkoniga ega bo‘ldi. Shu bilan birga, davlat xarajatlari samaradorligini oshirish, byudjet mablag‘larining maqsadli va oqilona sarflanishini ta’minlash bo‘yicha muhim chora-tadbirlar amalga oshirildi. Moliyaviy munosabatlar rivojida bank tizimi asosiy o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston bank sektorida olib borilayotgan islohotlar bank xizmatlarining qulayligini oshirish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va aholining moliyaviy inklyuziyasini kuchaytirishga qaratilgan. Ayniqsa, pandemiya davrida raqamli to‘lovlar hajmining ortishi, onlayn bank xizmatlarining kengayishi moliyaviy munosabatlar dinamikasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Sug‘urta sektori ham moliyaviy munosabatlarning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu soha bo‘yicha qonunchilik bazasi mustahkamlanmoqda, raqobat muhitini yaxshilash va xizmat turlarini kengaytirish yo‘lida qator chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, 2023-yilda "Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida"gi yangi tahrirdagi qonun qabul qilinib, bozor ishtirokchilarining huquqiy asoslari mustahkamlandi. Moliyaviy bozor infratuzilmasini takomillashtirish, investitsion muhitni yaxshilash ham muhim tendensiyalardan biridir. Fond bozori faoliyati yildan- yilga faollashib, korporativ obligatsiyalar va aksiyalar bo‘yicha savdolar soni ortib bormoqda. Investorlarga nisbatan ochiqlik va shaffoflik tamoyillari mustahkamlanmoqda. Moliyaviy savodxonlikni oshirish ham dolzarb masala hisoblanadi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Moliya vazirligi, Markaziy bank va boshqa moliyaviy institutlar tomonidan aholining moliyaviy bilimlarini oshirishga qaratilgan targ‘ibot va ta’lim dasturlari yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa, yoshlarda moliyaviy mas’uliyatni shakllantirish, tejamkorlik va investitsiya madaniyatini rivojlantirish borasida aniq natijalarga erishilmoqda. Shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik O‘zbekiston moliyaviy munosabatlarining tashqi vektorini belgilab bermoqda. Jahon banki, 19Barqarorlikni ta’minlashda moliyaviy institutlarning roli Moliyaviy institutlar, xususan, Markaziy bank, Moliya vazirligi, tijorat banklari va moliya bozoridagi ishtirokchilar iqtisodiy barqarorlikka quyidagi yo‘llar bilan hissa qo‘shadilar: Pul massasini tartibga solish orqali inflyatsiyani nazorat qilish; Kredit siyosatini optimallashtirish orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash; Soliq darajalarini iqtisodiy o‘sishga moslashtirish orqali ishlab chiqaruvchilarga yengilliklar yaratish; Kapital bozorini rivojlantirish orqali uzoq muddatli investitsiyalarni jalb qilish. O‘zbekistonda moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikdagi o‘rni So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyoti tarkibida amalga oshirilayotgan islohotlar moliyaviy munosabatlarning liberallashuvi va ochiqligini ta'minlashga qaratilgan. Davlat byudjeti ochiqligi, soliq siyosatining soddalashtirilishi, bank tizimining barqarorlashuvi va investitsiyalar hajmining ortib borayotgani iqtisodiy barqarorlikning asosiy tayanchi hisoblanadi. Shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik, moliyaviy axborot tizimlarining raqamlashtirilishi, elektron to‘lov vositalari va fintech kompaniyalarining paydo bo‘lishi yangi iqtisodiy muvozanatni shakllantirishga yordam bermoqda. Moliyaviy barqarorlik va inqirozlarga qarshi turg‘unlik Moliyaviy munosabatlarning sog‘lomligi iqtisodiy inqirozlarga bardoshlilikni oshiradi. Masalan, 2020-yil pandemiya davrida moliyaviy siyosatning moslashuvchanligi iqtisodiy pasayishni cheklashga xizmat qildi. Davlat tomonidan subsidiya, soliq imtiyozlari va kredit yengilliklari iqtisodiyotda muvozanatni saqlashda muhim vosita bo‘ldi. Moliyaviy munosabatlar – iqtisodiy barqarorlikning yuragi hisoblanadi. Ular orqali mamlakatda ishlab chiqarish, iste’mol, sarmoya va jamg‘arma jarayonlari bir butun tizimga aylantiriladi. Davlat va iqtisodiy subyektlar bu munosabatlar 5masalalar ilmiy nuqtayi nazardan keng tadqiq etilmoqda. Biroq hali ham moliyaviy munosabatlarning ijtimoiy tenglik, farovonlik va iqtisodiy barqarorlikka ta’siri bo‘yicha yangi ilmiy qarashlarga ehtiyoj mavjud. Ayniqsa, O‘zbekistonda olib borilayotgan moliyaviy islohotlar sharoitida bu mavzuning o‘rganilganlik darajasini chuqurlashtirish zarur hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati, avvalo, moliyaviy munosabatlar tushunchasini chuqur tahlil qilish, ularning iqtisodiy tizimdagi o‘rni va vazifalarini aniqlashda namoyon bo‘ladi. Ish davomida moliyaviy munosabatlarning shakllanishi, rivojlanish bosqichlari va zamonaviy tendensiyalari haqida ilmiy asoslangan xulosalar beriladi. Bu esa talabalarning iqtisodiy nazariya, moliya, fiskal siyosat, byudjet boshqaruvi kabi fanlardan olgan bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishi orqali davlat va jamiyat o‘rtasidagi moliyaviy aloqalarning mohiyati, moliyaviy resurslarni taqsimlash va ularni samarali boshqarish mexanizmlari o‘rganiladi. Bu esa iqtisodiy siyosat yuritishda qanday moliyaviy vositalardan foydalanish lozimligi haqida ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqishga imkon yaratadi. Ayniqsa, soliqqa oid siyosat, davlat byudjeti xarajatlari, kredit va investitsiya siyosatining ijtimoiy farovonlikka ta’siri bo‘yicha nazariy mulohazalar asoslab berilgan. Amaliy jihatdan olganda, ushbu kurs ishi O‘zbekiston iqtisodiyotidagi moliyaviy munosabatlar tizimining holatini tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan. Ayniqsa, davlat moliyasi, byudjet taqsimoti, moliyaviy barqarorlik va ijtimoiy dasturlar moliyalashtirilishi sohalarida olib borilayotgan islohotlar kontekstida bu mavzu bevosita amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, kurs ishida ilgari surilgan xulosalar iqtisodchi-mutaxassislar, moliya sohasi vakillari, davlat byudjeti bilan ishlovchi organlar hamda ilmiy izlanish olib borayotgan tadqiqotchilar uchun ham foydali bo‘lishi mumkin. Demak, mazkur ishning ilmiy-nazariy va amaliy natijalari iqtisodiy bilimlarni 3311) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 252.2. Davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlik Davlat moliyasi har qanday davlatning iqtisodiy tizimidagi asosiy ustunlardan biridir. Uning samarali boshqarilishi nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi, balki keng jamoatchilik farovonligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Davlat budjeti, soliq siyosati, byudjetdan tashqari fondlar va davlat qarzlari kabi moliyaviy vositalar orqali hukumat ijtimoiy, iqtisodiy va infrastruktura sohalarini moliyalashtiradi. Shu sababli, davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlik doimiy ravishda iqtisodiy tahlil markazida bo‘lib kelmoqda. 2022–2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida olib borilgan iqtisodiy islohotlar davlat moliyasining ochiqligini ta’minlash, ijtimoiy xarajatlar 28ochiqligini oshirish, jamoatchilik nazorati va moliyaviy monitoring tizimlarining takomillashuvi orqali ijtimoiy sohalarga ajratilayotgan mablag‘larning real samaradorligi nazorat qilinmoqda. Bu esa uzoq muddatli istiqbolda jamiyat farovonligining barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘zaro mustahkam, murakkab va ko‘p omilli tizim bo‘lib, uni har yili yangilanib boruvchi statistik ko‘rsatkichlar orqali monitoring qilish zarur. Bu bog‘liqlik davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, barqaror rivojlanishga xizmat qiladi. 2.3. O‘zbekistonda moliyaviy munosabatlarning rivojlanish tendensiyalari O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tizimida moliyaviy munosabatlar markaziy o‘rinni egallaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida ushbu munosabatlar davlat, korxonalar va aholining iqtisodiy manfaatlarini uyg‘unlashtirishda muhim vosita sifatida qaralmoqda. Moliyaviy munosabatlarning shakllanishi va rivojlanishi mamlakatdagi fiskal siyosat, bank-moliya tizimi, soliq tizimi va byudjet siyosatiga bevosita bog‘liq bo‘lib, ular iqtisodiyotni barqarorlashtirish va jamiyat farovonligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. So‘nggi yillarda O‘zbekiston moliyaviy tizimida bir qator ijobiy tendensiyalar kuzatilmoqda. Jumladan, davlat moliyasi barqarorligi ta’minlanmoqda, byudjet daromadlari hajmi ortib bormoqda, soliqqa tortish bazasi kengaymoqda, shuningdek, tashqi moliyaviy yordamlarni jalb qilish mexanizmlari takomillashmoqda. Moliya bozorining institutlari — banklar, sug‘urta kompaniyalari, fond bozori — faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha islohotlar davom etmoqda. 2020–2024 yillar davomida mamlakatda moliyaviy barqarorlikni mustahkamlash, xususan, davlat byudjeti va soliq-budjet siyosatini takomillashtirish borasida sezilarli yutuqlarga erishildi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan qabul qilingan "Ochiq byudjet" 22davlat qarzining tartibli boshqarilishi ta’minlanmoqda. Bu esa moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi o‘rnini yaqqol namoyon etadi. Bundan tashqari, moliyaviy munosabatlarning bank tizimi orqali iqtisodiyotga ta’siri ham muhim ahamiyatga ega. 2022–2023 yillarda banklar tomonidan iqtisodiyotga yo‘naltirilgan kreditlar hajmi 2022 yilda 340 trln so‘mni, 2023 yilda esa 410 trln so‘mni tashkil qildi. Kredit portfeli ichida sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish va xizmat ko‘rsatish sohalariga ajratilgan mablag‘lar ustuvor bo‘lib, bu iqtisodiy sektorlarda faoliyat yuritayotgan subyektlar uchun muhim omil bo‘ldi.Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb etishda ham moliyaviy muhitning barqarorligi asosiy rol o‘ynadi. 2022 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 8,6 mlrd AQSH dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 10,2 mlrd dollarga yetdi. Bu holat mamlakat moliyaviy tizimiga bo‘lgan ishonchning ortib borayotganini bildiradi. Davlat tomonidan ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilayotgan moliyaviy resurslar ham iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 2022 yilda ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalariga davlat byudjetidan 51,3 trln so‘m ajratilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 64,5 trln so‘mga yetdi. 2024 yilga kelib bu mablag‘larni yana 15% ga oshirish rejalashtirilgan. Bu esa moliyaviy munosabatlarning nafaqat iqtisodiy, balki sotsial barqarorlikni ta’minlashdagi ahamiyatini tasdiqlaydi. Shuningdek, soliq siyosati ham moliyaviy barqarorlikka katta ta’sir ko‘rsatmoqda. So‘nggi yillarda soliq stavkalari bosqichma-bosqich optimallashtirilmoqda. Misol uchun, yuridik shaxslar uchun foyda solig‘i 2022 yilda 15% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda u 12% ga tushirildi. Bu esa korxonalarning moliyaviy yukini kamaytirib, iqtisodiy faollikni oshirdi. Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy munosabatlarini samarali boshqarish orqali 2022–2025 yillarda makroiqtisodiy barqarorlikka erishish borasida sezilarli yutuqlarga erishmoqda. Davlat byudjetining 125. Moliyaviy bozorlar Moliyaviy bozorlar — bu moliyaviy vositalar (aksiya, obligatsiya, valyuta, derivativlar) savdosi yuritiladigan iqtisodiy makondir. Moliyaviy bozorlarda kapitalning erkin harakati ta’minlanadi, investorlar va emitentlar o‘rtasidagi aloqalar shakllanadi. Bu bozorlar orqali davlat va xususiy sektor o‘zining moliyaviy ehtiyojlarini qondiradi. Moliyaviy bozorlar quyidagi turlarga bo‘linadi: Qimmatli qog‘ozlar bozori (fond bozori); Valyuta bozori; Kredit bozori; Derivativlar bozori; Lizing bozori; Sug‘urta bozori. Moliyaviy bozorlar iqtisodiyotning kapitallashtirish darajasini oshiradi, likvidlikni ta’minlaydi va moliyaviy vositalar orqali investitsiyalarni jalb qilishga imkon yaratadi. 6. Moliyaviy nazorat tizimi Moliyaviy nazorat — bu moliyaviy faoliyatni tartibga solish, qonunchilik talablariga rioya qilinishini ta’minlash, byudjet mablag‘laridan maqsadli va oqilona foydalanishni nazorat qilish tizimidir. Bu tizim davlat va nodavlat nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Moliyaviy nazorat quyidagi shakllarda bo‘ladi: Ichki nazorat (korxona va tashkilotlar doirasida); Tashqi nazorat (davlat moliya organlari tomonidan); Auditorlik tekshiruvlari; Soliq tekshiruvlari; Jamoatchilik nazorati. 32Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 15XV-XVIII asrlarda kapitalistik munosabatlarning shakllanishi bilan birga moliyaviy tizimlar ham jadal rivojlandi. Davlat budjeti tushunchasi paydo bo‘ldi, daromadlar va xarajatlar rejalashtiriladigan bo‘ldi. Shuningdek, davlat qarzlari (obligatsiyalar) amaliyoti paydo bo‘ldi. Bu davrda moliyaviy hisob- kitob tizimlari takomillashdi, banklar soni ortdi. 5. Sanoat inqilobi va moliyaviy institutlar rivoji XIX asrda sanoat inqilobi natijasida iqtisodiyotda ulkan o‘zgarishlar yuz berdi. Bu davrda markaziy banklar tashkil etildi (masalan, 1694-yilda Angliya Banki), soliq siyosati tizimlashtirildi, moliyaviy nazorat mexanizmlari joriy qilindi. Kapital bozorlar, fond birjalari va xususiy banklar faoliyati kengaydi. Moliyaviy munosabatlar davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi harakatlarga asoslanadi. 6. XX asr va zamonaviy moliyaviy tizim XX asrda davlatlarning iqtisodiyotga aralashuvi kuchaydi. Ayniqsa, Buyuk Depressiya (1929–1933) davrida Keynes nazariyasi asosida davlat xarajatlarini ko‘paytirish, byudjet taqchilligini moliyalashtirish, inflyatsiyani nazorat qilish kabi moliyaviy yondashuvlar shakllandi. Ikkinchi Jahon urushidan keyin global moliyaviy tuzilmalar — Xalqaro Valyuta Fondi (IMF), Jahon banki, GATT va keyinchalik WTO vujudga keldi. 7. XXI asr va raqamli moliyaviy tizimlar Bugungi kunda moliyaviy munosabatlar yangi bosqichga ko‘tarilgan. Internet, sun’iy intellekt, blokcheyn va raqamli texnologiyalar moliyaviy xizmatlarni tez, shaffof va global miqyosda amalga oshirish imkonini berdi. Kriptovalyutalar, elektron to‘lov tizimlari, fintech kompaniyalar moliyaviy muhitni tubdan o‘zgartirmoqda. Shu bilan birga, kiberxavfsizlik, moliyaviy savodxonlik kabi muammolar ham dolzarb bo‘lib bormoqda. Jadval: Moliyaviy munosabatlar rivojlanishining bosqichlari 10Davlat moliyasi — bu davlatning ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarini bajarish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va ishlatish bilan bog‘liq munosabatlar tizimidir. Davlat moliyasining asosiy elementi — davlat byudjeti hisoblanadi. Davlat byudjeti orqali ijtimoiy sohalar (ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot), davlat organlari, mudofaa va huquqni muhofaza qilish tizimlari moliyalashtiriladi. Davlat moliyasi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: Davlat byudjeti; Byudjetdan tashqari jamg‘armalar (Pensiya jamg‘armasi, Bandlik jamg‘armasi, Sug‘urta jamg‘armalari); Mahalliy moliya (mahalliy byudjetlar); Davlat qarzi va uning boshqaruvi; Soliq tizimi va fiskal siyosat. 2. Korporativ moliya Korporativ moliya (yoki xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar moliyasi) – bu yuridik shaxslar sifatida faoliyat yurituvchi korxonalar va tashkilotlarning moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq munosabatlar majmuasidir. Korporativ moliya orqali korxona ichida daromadlar va xarajatlar boshqariladi, foyda shakllantiriladi, investitsiya va rivojlanish dasturlari moliyalashtiriladi. Korporativ moliyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Moliyaviy rejalashtirish va prognozlash; Kapital tuzilmasini shakllantirish; Rentabellikni tahlil qilish; Pul oqimlarini boshqarish; Kredit va investitsion siyosat yuritish. Korporativ moliya xususiy va davlat korxonalarining faoliyati, ularning soliq to‘lovlari, amortizatsiya ajratmalari, dividend siyosati va kapitalga kiruvchi harajatlar bilan bog‘liq. 17Ayniqsa, XXI asrda moliyaviy raqamlashtirish moliyaviy munosabatlarning yangi paradigmasini yaratmoqda. II BOB. Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi roli 2.1. Moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri Moliyaviy munosabatlar – bu davlat, xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholining daromad va xarajatlari bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy aloqalardir. Ular iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va bo‘g‘inlarida mavjud bo‘lib, iqtisodiy barqarorlikni shakllantirishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Aynan moliyaviy munosabatlarning uzluksizligi va tizimliligi orqali iqtisodiyotda sarmoyalar aylanishi, davlat byudjeti to‘ldirilishi, ijtimoiy sohalarning moliyalashtirilishi va iqtisodiy o‘sish ta'minlanadi. Moliyaviy munosabatlar iqtisodiy barqarorlikni quyidagi asosiy yo‘nalishlarda ta’minlab beradi: Davlat moliyasi orqali barqarorlashtirish: Davlat byudjeti va fiskal siyosat iqtisodiyotni nazorat qilish, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish va inflyatsiyani cheklashda muhim vosita hisoblanadi. Byudjet daromadlarining samarali shakllanishi va xarajatlarining maqbulligi iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi. Bank-moliya tizimi orqali iqtisodiy faollikni qo‘llab-quvvatlash: Tijorat banklari, investitsiya banklari, sug‘urta kompaniyalari va boshqa moliyaviy institutlar iqtisodiy subyektlarga zarur kapital bilan ta’minlab, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojiga hissa qo‘shadi. Soliq munosabatlari orqali iqtisodiy tenglikni saqlash: Adolatli va samarali soliq siyosati aholining turli qatlamlari o‘rtasida iqtisodiy farqni kamaytiradi va resurslar taqsimotining optimal mexanizmini yaratadi. 3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi davrda moliyaviy munosabatlar davlatlar iqtisodiy tizimining asosi bo‘lib, iqtisodiy faoliyatning barqarorligini ta’minlashda, aholi farovonligini oshirishda va investitsion muhitni yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Moliyaviy munosabatlar orqali davlat va xo‘jalik subyektlari o‘rtasida daromad va resurslar taqsimoti amalga oshiriladi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy tizimni samarali boshqarish, fiskal siyosatni izchil olib borish va soliqlarni adolatli taqsimlash jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda olib borilayotgan moliyaviy islohotlar, xususan, davlat byudjetining ochiqligi, budjetdan tashqari fondlarning samarali boshqarilishi, mahalliy moliya organlarining mustaqilligi va raqamli texnologiyalarning joriy etilishi mazkur munosabatlarning dolzarbligini yanada oshirmoqda. “Yangi O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida moliyaviy boshqaruv tizimi xalqaro standartlarga moslashtirilmoqda. Bu esa moliyaviy munosabatlarga yangicha yondashuv, shaffoflik va samaradorlikni taqozo etadi. Shu bilan birga, global iqtisodiy inqirozlar, pandemiya, inflyatsiya, kredit-soliq siyosatidagi o‘zgarishlar moliyaviy munosabatlarning dolzarbligini yanada oshirdi. Bu munosabatlar orqali nafaqat iqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy tenglik, bandlik, hamda demografik 113. Aholi moliyasi (shaxsiy moliya) Aholi moliyasi — jismoniy shaxslarning daromadlari, xarajatlari, jamg‘armalari va sarmoyalari bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabatlardir. Aholi moliyasi iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi, chunki u ichki talabning shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Shaxsiy moliya orqali oila byudjetlari yuritiladi, aholi tomonidan iste’mol, investitsiya, jamg‘arma va kredit bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi. Aholi moliyasiga quyidagilar kiradi: Ish haqi va boshqa daromadlar (pensiya, nafaqa, stipendiya); Uy xo‘jaligi xarajatlari; Shaxsiy jamg‘armalar; Kreditlar va qarzlar; Sug‘urta va pensiya ta’minoti. 4. Moliyaviy institutlar tizimi Moliyaviy institutlar — bu moliyaviy vositachilikni amalga oshiruvchi tashkilotlardir. Ular orqali moliyaviy resurslar bir sub’yektdan boshqasiga o‘tkaziladi. Moliyaviy institutlar iqtisodiyotda pulning erkin harakatini ta’minlaydi, to‘lovlar tizimini amalga oshiradi, investitsiyalarni boshqaradi va iqtisodiy sub’yektlar o‘rtasida moliyaviy vositachilik qiladi. Moliyaviy institutlarga quyidagilar kiradi: Tijorat banklari; Sug‘urta kompaniyalari; Investitsion fondlar; Lizing kompaniyalari; Pensiya fondlari; Mikromoliya tashkilotlari; Kredit uyushmalari. 6boyitish va iqtisodiy siyosatga yangicha yondashuvlar taklif etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti – davlat va xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar tizimi, ularning iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlardagi roli hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotiga ko‘rsatadigan ta’siri, moliyaviy tizimning tarkibi, uning faoliyat mexanizmlari va rivojlanish tendensiyalaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – moliyaviy munosabatlarning nazariy asoslarini yoritgan holda, ularning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini tahlil qilish, davlat moliyasi va iqtisodiy barqarorlik o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Moliyaviy munosabatlar tushunchasi va mazmunini aniqlash;  Moliyaviy tizimning asosiy tarkibiy qismlarini tahlil qilish;  Moliyaviy munosabatlarning tarixiy rivojlanish bosqichlarini o‘rganish;  Moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’sirini ko‘rsatish;  Davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berish;  O‘zbekistondagi moliyaviy munosabatlarning rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilish;  Nazariy bilimlarning amaliy ahamiyatini ko‘rsatish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 31 Xulosa Men ushbu kurs ishim orqali moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni va ahamiyatini chuqur tahlil qilib chiqdim. O‘rganishlarim natijasida shuni angladimki, moliyaviy munosabatlar davlat va jamiyat o‘rtasidagi iqtisodiy bog‘liqlikni mustahkamlovchi eng muhim tizimlardan biri hisoblanadi. Ular orqali byudjet siyosati yuritiladi, soliqlar yig‘iladi, ijtimoiy dasturlar moliyalashtiriladi va umumiy iqtisodiy barqarorlikka erishiladi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy munosabatlarning huquqiy va institutsional asosi bosqichma-bosqich rivojlanib, global talablar va ichki iqtisodiy ehtiyojlarga mos ravishda takomillashib bormoqda. Davlat moliyasi, bank-moliya tizimi, kreditlash siyosati hamda investitsiya oqimlari orqali iqtisodiy taraqqiyotga katta hissa qo‘shilmoqda. Ayniqsa, aholining moliyaviy savodxonligini oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash orqali moliyaviy barqarorlikning ijtimoiy ahamiyati ortib bormoqda. Kurs ishim davomida moliyaviy munosabatlarning nazariy asoslari, ularning turlari, funksiyalari hamda O‘zbekistondagi rivojlanish tendensiyalari bilan batafsil tanishdim. Mavjud muammolar, xususan, moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligi, byudjet intizomi, va soliq siyosatining takomillashtirilishi lozimligi haqida xulosalar chiqarildi.Shuningdek, men moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy islohotlar bilan uzviy bog‘liqligini hamda ularning barqaror jamiyat qurishdagi o‘rni qanday muhim ekanligini tushunib yetdim. Bu sohadagi izchil yondashuvlar nafaqat iqtisodiy o‘sish, balki ijtimoiy tenglik, bandlik, aholi turmush darajasini oshirishga ham xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, moliyaviy munosabatlar – bu iqtisodiyotning qon tomiridir. Ular orqali barcha iqtisodiy jarayonlar harakatga keladi, davlat boshqaruvi va ijtimoiy barqarorlik ta’minlanadi. Shuning uchun, ushbu sohada doimiy islohotlar, ilmiy yondashuv va zamonaviy boshqaruv mexanizmlarini joriy etish – jamiyat taraqqiyotining muhim garovi hisoblanadi. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu :Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 16Tarixiy davr Asosiy xususiyatlari Moliyaviy institutlar Muammolar Qadimgi davr Soliq yig‘ish, g‘aznachilik boshlanishi Urug‘ rahbarlari, ruhoniylar Markazlashmagan boshqaruv Antik davr Davlat g‘aznachiligi, hisob yuritish Aerarium, soliqchilar Qattiq nazorat yo‘qligi O‘rta asrlar Feodal soliqlar, cherkov moliyaviy kuchi Feodallar, cherkov Moliyaviy markazlashuv yo‘qligi Kapitalistik davr Banklar, davlat byudjeti, qarzlar paydo bo‘lishi Banklar, obligatsiya bozori Pul massasini nazorat qilish Sanoat inqilobi Markaziy banklar, soliq tizimi, moliyaviy nazorat Angliya Banki, fond birjalari Sanoat moliyasini ta’minlash XX asr Davlat aralashuvi, global institutlar, moliyaviy siyosat IMF, Jahon banki, WTO Inflyatsiya, iqtisodiy inqiroz XXI asr Fintech, raqamli valyutalar, kriptovalyuta, blokcheyn Fintech, DeFi, elektron banklar Raqamli xavfsizlik, regulyatsiya Moliyaviy munosabatlar insoniyat taraqqiyoti davomida ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy omillar ta’sirida shakllanib va takomillashib kelmoqda. Har bir bosqichda yangi institutlar, texnologiyalar va yondashuvlar paydo bo‘lib, moliyaviy tizimni yanada murakkab, lekin samarali holga keltirmoqda. 26ulushini oshirish, sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy himoya sohalarini moliyalashtirishda sezilarli ijobiy o‘zgarishlarga olib keldi. Quyidagi statistik ma’lumotlar ushbu davr mobaynida davlat moliyasining jamiyat farovonligiga ta’sirini aniq aks ettiradi. 2022 yilda O‘zbekiston davlat byudjeti xarajatlarining umumiy hajmi 215 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, shundan 97 trillion so‘mdan ortig‘i ijtimoiy sohaga yo‘naltirilgan. Bu esa umumiy xarajatlarning 45 foizidan ortig‘ini tashkil etdi. Aynan shu yili sog‘liqni saqlashga 23 trillion so‘m, ta’lim tizimiga esa 28 trillion so‘m ajratildi. Bu ko‘rsatkichlar 2021 yilga nisbatan mos ravishda 12% va 15% o‘sishni ko‘rsatdi. 2023 yilda ijtimoiy xarajatlar yanada oshdi. Umumiy byudjet xarajatlari 245 trillion so‘mga yetgan bo‘lib, ijtimoiy sohalarga 113 trillion so‘m ajratildi. Ya’ni ijtimoiy xarajatlar ulushi 46% ga yetdi. Sog‘liqni saqlash xarajatlari 26 trillion so‘mga, ta’lim xarajatlari esa 31 trillion so‘mga yetdi. Bu esa aholining hayot sifati, sog‘liqni yaxshilash va bilim darajasini oshirishga bevosita hissa qo‘shdi. Jamiyat farovonligini o‘lchashda asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lgan Inson taraqqiyoti indeksi (HDI) ham o‘sish dinamikasini ko‘rsatdi. 2022 yilda O‘zbekistonning HDI ko‘rsatkichi 0.720 ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 0.733 ga yetdi. Bu esa davlat moliyasining to‘g‘ri taqsimlanishi va ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilayotgan mablag‘lar farovonlikka qanday ta’sir qilayotganining dalilidir. 2024 yilda davlat budjeti xarajatlari 275 trillion so‘mni tashkil etdi. Ijtimoiy sohaga esa 128 trillion so‘m yo‘naltirildi. Aholi jon boshiga real daromad 2022 yilga nisbatan 17% ga oshdi. Sog‘liqni saqlashga ajratilgan mablag‘ 30 trillion so‘m, ta’limga esa 34 trillion so‘mni tashkil qildi. Shu bilan birga, ijtimoiy himoya dasturlari doirasida pensiyalar, nafaqalar va subsidiyalar hajmi 22% ga oshirildi. 272025 yil uchun dastlabki prognozlarga ko‘ra, davlat byudjeti xarajatlari 290 trillion so‘mga yetadi, ijtimoiy xarajatlar esa 135 trillion so‘mga yetkaziladi. Bu esa ijtimoiy sohaga ajratilgan xarajatlar ulushining 47% dan oshishini anglatadi. Aholi bandligi, daromadlar o‘sishi va ijtimoiy tenglik kabi ko‘rsatkichlar ijobiy dinamikani saqlab qolmoqda. Yuqoridagi raqamlar davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bevosita bog‘liqlikni ochiq ko‘rsatadi. Qanchalik ko‘p mablag‘ sog‘liqni saqlash, ta’lim, bandlik va ijtimoiy himoya sohalariga yo‘naltirilsa, jamiyatdagi turmush darajasi, salomatlik holati va bilim saviyasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, davlat moliyasining jamiyat farovonligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi uchun moliyaviy resurslarning to‘g‘ri va oqilona taqsimoti, korrupsiya va byudjet mablag‘larining isrofgarchiligi oldini olish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, soliq siyosatining adolatli va progressiv bo‘lishi, budjet daromadlarining barqaror manbalari mavjudligi farovonlikni qo‘llab-quvvatlashda asosiy omillardan biri hisoblanadi.Davlat moliyasining 21o‘zgarishlar amalga oshirildi. Bu esa moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikdagi rolini yanada kuchaytirdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022 yilda O‘zbekiston Respublikasining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) 888,34 trln so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 1 056 trln so‘mgacha oshdi. Bu o‘sish 2022 yilda 5,7% va 2023 yilda 6,2% ni tashkil etdi. 2024 yilga kelib o‘sish sur’ati 6,5% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu esa moliyaviy tizimning ishonchli boshqaruvi va byudjet siyosatining barqaror olib borilayotganini ko‘rsatadi. Moliyaviy barqarorlikni belgilovchi yana bir muhim ko‘rsatkich – davlat budjeti defitsiti hisoblanadi. 2022 yilda budjet defitsiti YaIMning 4,0% ini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda u 3,2% gacha kamaydi. 2024 yil uchun rejalashtirilgan defitsit darajasi esa 3,0% atrofida saqlanishi nazarda tutilgan. Bu holat davlat moliyaviy siyosatining ehtiyotkorlik bilan olib borilayotganidan dalolat beradi. Quyidagi jadvalda 2022–2025 yillar davomida iqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlar aks ettirilgan: Yil YaIM (trln so‘m) YaIM o‘sishi (%) Byudjet defitsiti (% YaIMga nisbatan) Inflyatsiya (%) Davlat qarzi (% YaIMga nisbatan) 2022 888,34 5,7 4,0 12,3 37,0 2023 1 056,00 6,2 3,2 10,5 36,5 2024 * 1 234,50 6,5 3,0 9,0 35,0 2025 * 1 450,00 6,8 2,8 8,2 33,8 **2024 va 2025 yillar uchun ko‘rsatkichlar prognoz asosida berilgan. Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, davlat moliyaviy boshqaruvini yaxshilash orqali byudjet defitsitining kamayishi, inflyatsiya darajasining pasayishi va 7I BOB. Moliyaviy munosabatlarning nazariy asoslari 1.1. Moliyaviy munosabatlar tushunchasi va ularning iqtisodiy mazmuni Moliyaviy munosabatlar – bu xo‘jalik yurituvchi subyektlar, davlat, aholi va boshqa iqtisodiy agentlar o‘rtasida yuzaga keladigan pul oqimlari va ularning taqsimlanishi jarayonida shakllanadigan iqtisodiy munosabatlardir. Ushbu munosabatlar moliyaviy resurslarning yaratilishi, taqsimlanishi va qayta taqsimlanishiga asoslanadi. Moliyaviy munosabatlarning asosiy vazifasi – iqtisodiyot subyektlari o‘rtasida mablag‘lar harakatini samarali boshqarish va iqtisodiy faoliyatni moliyaviy jihatdan ta’minlashdan iborat. Moliyaviy munosabatlar iqtisodiy tizimning ajralmas qismi bo‘lib, ular orqali pul mablag‘lari markazlashtiriladi, soliqlar yig‘iladi, budjet shakllanadi, jamg‘armalar hosil qilinadi, kreditlar ajratiladi va transfer to‘lovlari amalga oshiriladi. Bu jarayonlarda davlat moliyasi, korxona moliyasi, shuningdek, aholining moliyaviy faoliyati qatnashadi. Ular o‘zaro bog‘liq bo‘lib, yagona moliyaviy tizimni tashkil etadi. Iqtisodiy nazariya nuqtayi nazaridan moliyaviy munosabatlar – bu iqtisodiy resurslarning taqsimotidagi muhim instrumentdir. Ular yordamida ishlab chiqarish jarayonining barqarorligi ta’minlanadi, davlat funksiyalari moliyalashtiriladi, infratuzilma rivojlanadi, ijtimoiy himoya tizimi qo‘llab-

Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni 

Купить