Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	353.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu :Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
.
I BOB. Moliyaviy munosabatlarning nazariy asoslari
1.1. Moliyaviy munosabatlar tushunchasi va ularning iqtisodiy
mazmuni ……….
1.2. Moliyaviy tizim va uning tarkibiy
qismlari …………………………………..
1.3. Moliyaviy munosabatlarning tarixiy shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari ...
II BOB. Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi roli
2.1. Moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri …………..
……..
2.2. Davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi
bog‘liqlik ……………….
2.3. O‘zbekistonda moliyaviy munosabatlarning rivojlanish
tendensiyalari ……..
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi davrda moliyaviy munosabatlar
davlatlar iqtisodiy tizimining asosi bo‘lib, iqtisodiy faoliyatning barqarorligini
ta’minlashda, aholi farovonligini oshirishda va investitsion muhitni
yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Moliyaviy munosabatlar orqali davlat va
xo‘jalik subyektlari o‘rtasida daromad va resurslar taqsimoti amalga oshiriladi.
Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy tizimni samarali boshqarish,
fiskal siyosatni izchil olib borish va soliqlarni adolatli taqsimlash jamiyat
taraqqiyotiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda olib borilayotgan moliyaviy
islohotlar, xususan, davlat byudjetining ochiqligi, budjetdan tashqari
fondlarning samarali boshqarilishi, mahalliy moliya organlarining mustaqilligi
va raqamli texnologiyalarning joriy etilishi mazkur munosabatlarning
dolzarbligini yanada oshirmoqda. “Yangi O‘zbekiston – 2030” strategiyasi
doirasida moliyaviy boshqaruv tizimi xalqaro standartlarga moslashtirilmoqda.
Bu esa moliyaviy munosabatlarga yangicha yondashuv, shaffoflik va
samaradorlikni taqozo etadi. Shu bilan birga, global iqtisodiy inqirozlar,
pandemiya, inflyatsiya, kredit-soliq siyosatidagi o‘zgarishlar moliyaviy
munosabatlarning dolzarbligini yanada oshirdi. Bu munosabatlar orqali nafaqat
iqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy tenglik, bandlik, hamda demografik

4muammolar yechimi ham topiladi 1
. Xalqaro moliyaviy institutlar bilan
hamkorlik qilish, xorijiy sarmoyalarni jalb etish, iqtisodiyotni
diversifikatsiyalash ham moliyaviy munosabatlarning dolzarbligini amalda
isbotlaydi. Shuning uchun ham mazkur mavzuni chuqur o‘rganish, uning
iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarga ta’sirini tahlil qilish, muammolarni aniqlab,
ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish hozirgi sharoitda ayni muddaodir.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Moliyaviy munosabatlar
masalasi uzoq tarixiy ildizlarga ega bo‘lib, iqtisodiy nazariya rivojida muhim
o‘rin egallagan. Bu yo‘nalishda mashhur iqtisodchilar A. Smit, D. Rikardo, J.
M. Keynes, K. Marks singari mutafakkirlar moliyaviy munosabatlarning
mohiyati, shakllanishi va iqtisodiy tizimdagi funksiyalarini chuqur tahlil
qilganlar. Ularning ishlari moliyaning davlat bilan aloqasi, soliqlar, davlat
xarajatlari va budjet siyosati kabi masalalarni o‘rganishda asos bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy munosabatlar davlatning fiskal
siyosati, soliqlar, transfer to‘lovlari, qarz siyosati, investitsiyalar va moliyaviy
bozorlardagi o‘zaro munosabatlar orqali chuqur yoritilmoqda. M. Miller, R.
Musgrave, P. Samyuelson kabi iqtisodchilar moliyaviy tizimning nazariy
asoslarini ishlab chiqqan.
O‘zbekiston olimlari – S. Xolboev, B. Axmedov, A. Qodirov va boshqalar
tomonidan so‘nggi yillarda moliyaviy munosabatlarning milliy iqtisodiyotdagi
o‘rni, davlat moliyasi samaradorligi va byudjet siyosati masalalarida muhim
ilmiy ishlar yaratilgan. Ularning tadqiqotlari asosan davlat moliyasining
boshqaruvi, fiskal barqarorlik va soliqqa tortish tizimi bilan bog‘liq bo‘lsa-da,
jamiyat taraqqiyotiga ta’siri yetarli darajada chuqur tahlil etilmagan.Bundan
tashqari, so‘nggi yillarda moliyaviy texnologiyalarning (fintech), raqamli bank
tizimining joriy etilishi, byudjetga soliq tushumlarini avtomatlashtirish kabi
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

5masalalar ilmiy nuqtayi nazardan keng tadqiq etilmoqda. Biroq hali ham
moliyaviy munosabatlarning ijtimoiy tenglik, farovonlik va iqtisodiy
barqarorlikka ta’siri bo‘yicha yangi ilmiy qarashlarga ehtiyoj mavjud. Ayniqsa,
O‘zbekistonda olib borilayotgan moliyaviy islohotlar sharoitida bu mavzuning
o‘rganilganlik darajasini chuqurlashtirish zarur hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati, avvalo, moliyaviy munosabatlar tushunchasini chuqur tahlil
qilish, ularning iqtisodiy tizimdagi o‘rni va vazifalarini aniqlashda namoyon
bo‘ladi. Ish davomida moliyaviy munosabatlarning shakllanishi, rivojlanish
bosqichlari va zamonaviy tendensiyalari haqida ilmiy asoslangan xulosalar
beriladi. Bu esa talabalarning iqtisodiy nazariya, moliya, fiskal siyosat, byudjet
boshqaruvi kabi fanlardan olgan bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Shuningdek, kurs ishi orqali davlat va jamiyat o‘rtasidagi moliyaviy
aloqalarning mohiyati, moliyaviy resurslarni taqsimlash va ularni samarali
boshqarish mexanizmlari o‘rganiladi. Bu esa iqtisodiy siyosat yuritishda qanday
moliyaviy vositalardan foydalanish lozimligi haqida ilmiy asoslangan tavsiyalar
ishlab chiqishga imkon yaratadi. Ayniqsa, soliqqa oid siyosat, davlat byudjeti
xarajatlari, kredit va investitsiya siyosatining ijtimoiy farovonlikka ta’siri
bo‘yicha nazariy mulohazalar asoslab berilgan.
Amaliy jihatdan olganda, ushbu kurs ishi O‘zbekiston iqtisodiyotidagi
moliyaviy munosabatlar tizimining holatini tahlil qilish, mavjud muammolarni
aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga
qaratilgan. Ayniqsa, davlat moliyasi, byudjet taqsimoti, moliyaviy barqarorlik
va ijtimoiy dasturlar moliyalashtirilishi sohalarida olib borilayotgan islohotlar
kontekstida bu mavzu bevosita amaliy ahamiyat kasb etadi.
Shu bilan birga, kurs ishida ilgari surilgan xulosalar iqtisodchi-mutaxassislar,
moliya sohasi vakillari, davlat byudjeti bilan ishlovchi organlar hamda ilmiy
izlanish olib borayotgan tadqiqotchilar uchun ham foydali bo‘lishi mumkin.
Demak, mazkur ishning ilmiy-nazariy va amaliy natijalari iqtisodiy bilimlarni

6boyitish va iqtisodiy siyosatga yangicha yondashuvlar taklif etishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – davlat va xo‘jalik yurituvchi subyektlar
o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar tizimi, ularning iqtisodiy va ijtimoiy
jarayonlardagi roli hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – moliyaviy munosabatlarning jamiyat
taraqqiyotiga ko‘rsatadigan ta’siri, moliyaviy tizimning tarkibi, uning faoliyat
mexanizmlari va rivojlanish tendensiyalaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – moliyaviy munosabatlarning nazariy
asoslarini yoritgan holda, ularning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini tahlil qilish,
davlat moliyasi va iqtisodiy barqarorlik o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Moliyaviy munosabatlar tushunchasi va mazmunini aniqlash;
 Moliyaviy tizimning asosiy tarkibiy qismlarini tahlil qilish;
 Moliyaviy munosabatlarning tarixiy rivojlanish bosqichlarini o‘rganish;
 Moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’sirini ko‘rsatish;
 Davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berish;
 O‘zbekistondagi moliyaviy munosabatlarning rivojlanish tendensiyalarini
tahlil qilish;
 Nazariy bilimlarning amaliy ahamiyatini ko‘rsatish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. Moliyaviy munosabatlarning nazariy asoslari
1.1. Moliyaviy munosabatlar tushunchasi va ularning iqtisodiy mazmuni
Moliyaviy munosabatlar – bu xo‘jalik yurituvchi subyektlar, davlat, aholi va
boshqa iqtisodiy agentlar o‘rtasida yuzaga keladigan pul oqimlari va ularning
taqsimlanishi jarayonida shakllanadigan iqtisodiy munosabatlardir. Ushbu
munosabatlar moliyaviy resurslarning yaratilishi, taqsimlanishi va qayta
taqsimlanishiga asoslanadi. Moliyaviy munosabatlarning asosiy vazifasi –
iqtisodiyot subyektlari o‘rtasida mablag‘lar harakatini samarali boshqarish va
iqtisodiy faoliyatni moliyaviy jihatdan ta’minlashdan iborat.
Moliyaviy munosabatlar iqtisodiy tizimning ajralmas qismi bo‘lib, ular orqali
pul mablag‘lari markazlashtiriladi, soliqlar yig‘iladi, budjet shakllanadi,
jamg‘armalar hosil qilinadi, kreditlar ajratiladi va transfer to‘lovlari amalga
oshiriladi. Bu jarayonlarda davlat moliyasi, korxona moliyasi, shuningdek,
aholining moliyaviy faoliyati qatnashadi. Ular o‘zaro bog‘liq bo‘lib, yagona
moliyaviy tizimni tashkil etadi.
Iqtisodiy nazariya nuqtayi nazaridan moliyaviy munosabatlar – bu iqtisodiy
resurslarning taqsimotidagi muhim instrumentdir. Ular yordamida ishlab
chiqarish jarayonining barqarorligi ta’minlanadi, davlat funksiyalari
moliyalashtiriladi, infratuzilma rivojlanadi, ijtimoiy himoya tizimi qo‘llab-

8quvvatlanadi. Bu munosabatlarning boshqarilishi esa davlatning fiskal siyosati
va moliyaviy nazorati orqali amalga oshiriladi.
 Moliyaviy munosabatlar mazmunan quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
 moliyaviy resurslarni shakllantirish;
 ularni iqtisodiy subyektlar o‘rtasida taqsimlash;
 taqsimlangan resurslarning samarali ishlatilishini nazorat qilish.
Bu bosqichlar bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat va nodavlat sektorlarining
uzviy hamkorligini ta’minlaydi. Soliqlar, bojxona to‘lovlari, davlat qarzi,
byudjet tizimi, sug‘urta, kredit tizimi – bularning barchasi moliyaviy
munosabatlarning muhim unsurlari hisoblanadi.
Moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy mazmuni ularning quyidagi
funksiyalarida yaqqol namoyon bo‘ladi:
Ta’minlovchi funksiyasi – jamiyatda moliyaviy resurslar yordamida iqtisodiy
va ijtimoiy ehtiyojlar qondiriladi.
Taqsimlovchi funksiyasi – moliyaviy resurslar turli subyektlar o‘rtasida
adolatli taqsimlanadi.
Nazorat funksiyasi – moliyaviy vositalar oqimi ustidan moliyaviy nazoratni
ta’minlaydi.
Barqarorlashtiruvchi funksiyasi – makroiqtisodiy muvozanatni saqlashda
moliyaviy siyosat vositalaridan foydalaniladi.Shuningdek, moliyaviy
munosabatlar davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini belgilab beradi. Ular orqali
davlat daromadlari shakllanadi va xarajatlari moliyalashtiriladi. Aynan
moliyaviy munosabatlar yordamida davlat iqtisodiyotni tartibga soladi, bozor
muvozanatini ta’minlaydi, ishsizlik va inflyatsiya kabi makroiqtisodiy
muammolarni hal etishga harakat qiladi.
Moliyaviy munosabatlar quyidagi asosiy shakllarda namoyon bo‘ladi:
Davlat moliyasi – markaziy va mahalliy byudjetlar, davlat jamg‘armalari,
soliq tizimi;

9Korporativ moliya – yuridik shaxslar moliyasi, daromad va foyda taqsimoti,
investitsiyalar;
Shaxsiy moliya – aholining daromadlari, jamg‘armalari, iste’mol va
investitsion faoliyati;
Xalqaro moliya – xorijiy investitsiyalar, grantlar, xalqaro kreditlar va
moliyaviy hamkorlik.
Ushbu shakllar bir-biri bilan bog‘langan bo‘lib, moliyaviy tizimning uzluksiz
faoliyat yuritishini ta’minlaydi. Ayniqsa, bugungi kunda raqamli moliya,
elektron to‘lov tizimlari, fintex xizmatlari moliyaviy munosabatlarning yangi
qirralarini yuzaga chiqarmoqda. Bu esa ularga yangicha yondashishni,
zamonaviy boshqaruv va nazorat mexanizmlarini talab etadi.
1.2. Moliyaviy tizim va uning tarkibiy qismlari
Moliyaviy tizim — bu mamlakat ichida pul mablag‘larini shakllantirish,
taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lgan muhim iqtisodiy
munosabatlar majmuasidir. Bu tizim orqali davlat, xo‘jalik yurituvchi
sub’yektlar va aholi o‘rtasida moliyaviy resurslar harakati amalga oshiriladi.
Moliyaviy tizim mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy vositalaridan biri
hisoblanib, u orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ijtimoiy sohani
moliyalashtirish, investitsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirish mumkin.
Moliyaviy tizimning asosiy vazifasi — jamiyatda mavjud pul mablag‘larini
samarali tarzda qayta taqsimlash orqali ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
boshqarishdan iborat. Bu tizim orqali iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida
resurslar oqimi nazorat qilinadi, iqtisodiy sub’yektlar o‘rtasida uzviy bog‘liqlik
shakllanadi. Moliyaviy tizim iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi, chunki u orqali daromadlar va xarajatlar balanslanadi, investitsion
resurslar shakllantiriladi va pul muomalasi tartibga solinadi.
Moliyaviy tizim odatda quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
1. Davlat moliyasi

10Davlat moliyasi — bu davlatning ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarini bajarish
uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va ishlatish
bilan bog‘liq munosabatlar tizimidir. Davlat moliyasining asosiy elementi —
davlat byudjeti hisoblanadi. Davlat byudjeti orqali ijtimoiy sohalar (ta’lim,
sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot), davlat organlari, mudofaa va huquqni
muhofaza qilish tizimlari moliyalashtiriladi.
Davlat moliyasi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
Davlat byudjeti;
Byudjetdan tashqari jamg‘armalar (Pensiya jamg‘armasi, Bandlik
jamg‘armasi, Sug‘urta jamg‘armalari);
Mahalliy moliya (mahalliy byudjetlar);
Davlat qarzi va uning boshqaruvi;
Soliq tizimi va fiskal siyosat.
2. Korporativ moliya
Korporativ moliya (yoki xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar moliyasi) – bu
yuridik shaxslar sifatida faoliyat yurituvchi korxonalar va tashkilotlarning
moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq munosabatlar majmuasidir. Korporativ moliya
orqali korxona ichida daromadlar va xarajatlar boshqariladi, foyda
shakllantiriladi, investitsiya va rivojlanish dasturlari moliyalashtiriladi.
Korporativ moliyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Moliyaviy rejalashtirish va prognozlash;
Kapital tuzilmasini shakllantirish;
Rentabellikni tahlil qilish;
Pul oqimlarini boshqarish;
Kredit va investitsion siyosat yuritish.
Korporativ moliya xususiy va davlat korxonalarining faoliyati, ularning soliq
to‘lovlari, amortizatsiya ajratmalari, dividend siyosati va kapitalga kiruvchi
harajatlar bilan bog‘liq.

113. Aholi moliyasi (shaxsiy moliya)
Aholi moliyasi — jismoniy shaxslarning daromadlari, xarajatlari,
jamg‘armalari va sarmoyalari bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabatlardir.
Aholi moliyasi iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi, chunki u ichki talabning
shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Shaxsiy moliya orqali oila byudjetlari
yuritiladi, aholi tomonidan iste’mol, investitsiya, jamg‘arma va kredit bo‘yicha
qarorlar qabul qilinadi.
Aholi moliyasiga quyidagilar kiradi:
Ish haqi va boshqa daromadlar (pensiya, nafaqa, stipendiya);
Uy xo‘jaligi xarajatlari;
Shaxsiy jamg‘armalar;
Kreditlar va qarzlar;
Sug‘urta va pensiya ta’minoti.
4. Moliyaviy institutlar tizimi
Moliyaviy institutlar — bu moliyaviy vositachilikni amalga oshiruvchi
tashkilotlardir. Ular orqali moliyaviy resurslar bir sub’yektdan boshqasiga
o‘tkaziladi. Moliyaviy institutlar iqtisodiyotda pulning erkin harakatini
ta’minlaydi, to‘lovlar tizimini amalga oshiradi, investitsiyalarni boshqaradi va
iqtisodiy sub’yektlar o‘rtasida moliyaviy vositachilik qiladi.
Moliyaviy institutlarga quyidagilar kiradi:
Tijorat banklari;
Sug‘urta kompaniyalari;
Investitsion fondlar;
Lizing kompaniyalari;
Pensiya fondlari;
Mikromoliya tashkilotlari;
Kredit uyushmalari.

125. Moliyaviy bozorlar
Moliyaviy bozorlar — bu moliyaviy vositalar (aksiya, obligatsiya, valyuta,
derivativlar) savdosi yuritiladigan iqtisodiy makondir. Moliyaviy bozorlarda
kapitalning erkin harakati ta’minlanadi, investorlar va emitentlar o‘rtasidagi
aloqalar shakllanadi. Bu bozorlar orqali davlat va xususiy sektor o‘zining
moliyaviy ehtiyojlarini qondiradi.
Moliyaviy bozorlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
Qimmatli qog‘ozlar bozori (fond bozori);
Valyuta bozori;
Kredit bozori;
Derivativlar bozori;
Lizing bozori;
Sug‘urta bozori.
Moliyaviy bozorlar iqtisodiyotning kapitallashtirish darajasini oshiradi,
likvidlikni ta’minlaydi va moliyaviy vositalar orqali investitsiyalarni jalb
qilishga imkon yaratadi.
6. Moliyaviy nazorat tizimi
Moliyaviy nazorat — bu moliyaviy faoliyatni tartibga solish, qonunchilik
talablariga rioya qilinishini ta’minlash, byudjet mablag‘laridan maqsadli va
oqilona foydalanishni nazorat qilish tizimidir. Bu tizim davlat va nodavlat
nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Moliyaviy nazorat quyidagi shakllarda bo‘ladi:
Ichki nazorat (korxona va tashkilotlar doirasida);
Tashqi nazorat (davlat moliya organlari tomonidan);
Auditorlik tekshiruvlari;
Soliq tekshiruvlari;
Jamoatchilik nazorati.

13Moliyaviy nazorat samarali bo‘lishi uchun u tizimli, uzluksiz, qonuniy va
xolis bo‘lishi kerak. Ayniqsa davlat byudjeti va yirik loyihalar moliyaviy
nazorat ostida bo‘lishi ijtimoiy manfaatlar uchun zarur.
Jadval: Moliyaviy tizim tarkibi va funksiyalari
Tarkibiy qism Tashkilotlar yoki vositalar Asosiy funksiyalari
Davlat moliyasi Byudjet, soliqlar, davlat
qarzlari Ijtimoiy taqsimot,
investitsiyalar, infratuzilma
Moliyaviy
bozorlar Aksiyalar bozori, obligatsiyalar
bozori Moliyaviy vositalarni
muomalaga chiqarish
Moliyaviy
institutlar Banklar, kredit tashkilotlari,
investitsion fondlar Kreditlash, depozit, to‘lovlar,
vositachilik
Sug‘urta tizimi Sug‘urta kompaniyalari,
agentliklar Moliyaviy xavflarni
kamaytirish va taqsimlash
Pensiya
fondlari Davlat va xususiy pensiya
fondlari Nafaqalarni moliyalashtirish,
sarmoya kiritish
Nazorat
organlari Markaziy bank, Soliq
qo‘mitasi, Hisob palatasi Moliyaviy faoliyatni tartibga
solish va audit
Moliyaviy tizim har bir mamlakat iqtisodiy hayotida muhim rol o‘ynaydi.
Uning har bir tarkibiy qismi — davlat moliyasi, korporativ moliya, aholi
moliyasi, moliyaviy institutlar, moliyaviy bozorlar va moliyaviy nazorat tizimi
— bir-biri bilan uzviy bog‘langan va o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Moliyaviy
tizimning barqaror ishlashi iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi, ijtimoiy barqarorlikni
mustahkamlaydi va investitsion muhitni yaxshilaydi. Mamlakatda moliyaviy
tizim qanchalik rivojlangan bo‘lsa, iqtisodiyot ham shunchalik raqobatbardosh
va barqaror bo‘ladi.
1.3. Moliyaviy munosabatlarning tarixiy shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari

14Moliyaviy munosabatlar jamiyat taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq
bo‘lib, ularning shakllanishi uzoq tarixiy jarayonlar davomida yuz bergan. Bu
munosabatlar insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida mavjud bo‘lib,
turli davrlarda iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillar ta’sirida rivojlanib borgan.
Quyida moliyaviy munosabatlarning tarixiy rivojlanish bosqichlarini tahlil
qilamiz.
1. Qadimgi davr va ilk moliyaviy tuzilmalar
Moliyaviy munosabatlarning ilk bosqichi ibtidoiy jamoa tuzumidan
boshlangan bo‘lib, bu davrda moliyaviy munosabatlar bevosita almashuv va
ijtimoiy majburiyatlar asosida shakllangan. Davlat tushunchasi shakllanmagan,
biroq urug‘-qabila boshliqlari resurslarni taqsimlashda muhim rol o‘ynagan.
Shuningdek, Mesopotamiya, Misr va Hindiston sivilizatsiyalarida davlatning
dastlabki moliyaviy institutsional asoslari (soliq yig‘ish, g‘aznachilik) vujudga
kelgan.
2. Antik davrda moliyaviy boshqaruv
Antik Yunoniston va Rim imperiyasi davrida moliyaviy munosabatlar yanada
rivojlanadi. Bu davrda davlat xarajatlari va daromadlarini hisobga olish tizimi
vujudga keladi. Rimda davlat g‘aznasi — “aerarium” mavjud bo‘lib, davlat
moliyasini boshqarish vakolatli amaldorlar qo‘lida bo‘lgan. Davlat soliq tizimi
shakllanadi, mol-mulk solig‘i va boshqalar amaliyotga tatbiq etiladi.
3. O‘rta asrlar va feodal tizim
O‘rta asrlarda moliyaviy munosabatlar feodal ierarxiyaga asoslangan bo‘lib,
markazlashmagan davlat moliyasi tizimi hukmronlik qilgan. Podshohlar va
feodallar o‘z mulkida soliq yig‘ish huquqiga ega bo‘lib, bu moliyaviy
markazlashuvni qiyinlashtirgan. Shu bilan birga, Yevropada ilk banklar
(masalan, Italiyada Medichi banki) vujudga keldi, bu esa moliyaviy
xizmatlarning ko‘lamini kengaytirdi.
4. Kapitalistik jamiyatga o‘tish va moliyaviy tizimlar

15XV-XVIII asrlarda kapitalistik munosabatlarning shakllanishi bilan birga
moliyaviy tizimlar ham jadal rivojlandi. Davlat budjeti tushunchasi paydo
bo‘ldi, daromadlar va xarajatlar rejalashtiriladigan bo‘ldi. Shuningdek, davlat
qarzlari (obligatsiyalar) amaliyoti paydo bo‘ldi. Bu davrda moliyaviy hisob-
kitob tizimlari takomillashdi, banklar soni ortdi.
5. Sanoat inqilobi va moliyaviy institutlar rivoji
XIX asrda sanoat inqilobi natijasida iqtisodiyotda ulkan o‘zgarishlar yuz
berdi. Bu davrda markaziy banklar tashkil etildi (masalan, 1694-yilda Angliya
Banki), soliq siyosati tizimlashtirildi, moliyaviy nazorat mexanizmlari joriy
qilindi. Kapital bozorlar, fond birjalari va xususiy banklar faoliyati kengaydi.
Moliyaviy munosabatlar davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi harakatlarga
asoslanadi.
6. XX asr va zamonaviy moliyaviy tizim
XX asrda davlatlarning iqtisodiyotga aralashuvi kuchaydi. Ayniqsa, Buyuk
Depressiya (1929–1933) davrida Keynes nazariyasi asosida davlat xarajatlarini
ko‘paytirish, byudjet taqchilligini moliyalashtirish, inflyatsiyani nazorat qilish
kabi moliyaviy yondashuvlar shakllandi. Ikkinchi Jahon urushidan keyin global
moliyaviy tuzilmalar — Xalqaro Valyuta Fondi (IMF), Jahon banki, GATT va
keyinchalik WTO vujudga keldi.
7. XXI asr va raqamli moliyaviy tizimlar
Bugungi kunda moliyaviy munosabatlar yangi bosqichga ko‘tarilgan.
Internet, sun’iy intellekt, blokcheyn va raqamli texnologiyalar moliyaviy
xizmatlarni tez, shaffof va global miqyosda amalga oshirish imkonini berdi.
Kriptovalyutalar, elektron to‘lov tizimlari, fintech kompaniyalar moliyaviy
muhitni tubdan o‘zgartirmoqda. Shu bilan birga, kiberxavfsizlik, moliyaviy
savodxonlik kabi muammolar ham dolzarb bo‘lib bormoqda.
Jadval: Moliyaviy munosabatlar rivojlanishining bosqichlari

16Tarixiy
davr Asosiy
xususiyatlari Moliyaviy
institutlar Muammolar
Qadimgi
davr Soliq yig‘ish,
g‘aznachilik
boshlanishi Urug‘ rahbarlari,
ruhoniylar Markazlashmagan
boshqaruv
Antik davr Davlat
g‘aznachiligi, hisob
yuritish Aerarium,
soliqchilar Qattiq nazorat
yo‘qligi
O‘rta asrlar Feodal soliqlar,
cherkov moliyaviy
kuchi Feodallar, cherkov Moliyaviy
markazlashuv yo‘qligi
Kapitalistik
davr Banklar, davlat
byudjeti, qarzlar
paydo bo‘lishi Banklar,
obligatsiya bozori Pul massasini
nazorat qilish
Sanoat
inqilobi Markaziy banklar,
soliq tizimi,
moliyaviy nazorat Angliya Banki,
fond birjalari Sanoat moliyasini
ta’minlash
XX asr Davlat aralashuvi,
global institutlar,
moliyaviy siyosat IMF, Jahon banki,
WTO Inflyatsiya,
iqtisodiy inqiroz
XXI asr Fintech, raqamli
valyutalar,
kriptovalyuta,
blokcheyn Fintech, DeFi,
elektron banklar Raqamli xavfsizlik,
regulyatsiya
Moliyaviy munosabatlar insoniyat taraqqiyoti davomida ijtimoiy, siyosiy va
iqtisodiy omillar ta’sirida shakllanib va takomillashib kelmoqda. Har bir
bosqichda yangi institutlar, texnologiyalar va yondashuvlar paydo bo‘lib,
moliyaviy tizimni yanada murakkab, lekin samarali holga keltirmoqda.

17Ayniqsa, XXI asrda moliyaviy raqamlashtirish moliyaviy munosabatlarning
yangi paradigmasini yaratmoqda.
II BOB. Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi roli
2.1. Moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri
Moliyaviy munosabatlar – bu davlat, xo‘jalik yurituvchi subyektlar va
aholining daromad va xarajatlari bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy aloqalardir.
Ular iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va bo‘g‘inlarida mavjud bo‘lib, iqtisodiy
barqarorlikni shakllantirishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Aynan
moliyaviy munosabatlarning uzluksizligi va tizimliligi orqali iqtisodiyotda
sarmoyalar aylanishi, davlat byudjeti to‘ldirilishi, ijtimoiy sohalarning
moliyalashtirilishi va iqtisodiy o‘sish ta'minlanadi.
Moliyaviy munosabatlar iqtisodiy barqarorlikni quyidagi asosiy
yo‘nalishlarda ta’minlab beradi:
Davlat moliyasi orqali barqarorlashtirish: Davlat byudjeti va fiskal siyosat
iqtisodiyotni nazorat qilish, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish va inflyatsiyani
cheklashda muhim vosita hisoblanadi. Byudjet daromadlarining samarali
shakllanishi va xarajatlarining maqbulligi iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi.
Bank-moliya tizimi orqali iqtisodiy faollikni qo‘llab-quvvatlash: Tijorat
banklari, investitsiya banklari, sug‘urta kompaniyalari va boshqa moliyaviy
institutlar iqtisodiy subyektlarga zarur kapital bilan ta’minlab, ishlab chiqarish
va xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojiga hissa qo‘shadi.
Soliq munosabatlari orqali iqtisodiy tenglikni saqlash: Adolatli va samarali
soliq siyosati aholining turli qatlamlari o‘rtasida iqtisodiy farqni kamaytiradi va
resurslar taqsimotining optimal mexanizmini yaratadi.

18Investitsiyaviy munosabatlar orqali o‘sishni rag‘batlantirish: Xususiy va
davlat investitsiyalari iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilganida, bu sanoat
va infratuzilmaning barqaror rivojlanishiga olib keladi.
Moliyaviy tartibga solish orqali inflyatsiya va defitsitga qarshi kurashish:
Pul-moliya siyosatini samarali yuritish orqali makroiqtisodiy muvozanat
ta’minlanadi. Markaziy bank siyosatining inflyatsiyani jilovlashga qaratilishi
narxlar barqarorligini ta’minlaydi.
Moliyaviy munosabatlar va iqtisodiy barqarorlikning o‘zaro bog‘liqligi
Moliyaviy munosabatlar va iqtisodiy barqarorlik o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni quyidagi jadval orqali yoritish mumkin:
Moliyaviy munosabat turi Iqtisodiy barqarorlikka ta’siri
Davlat byudjeti va fiskal
siyosat Narx barqarorligi, bandlik darajasi, ijtimoiy
barqarorlik
Pul-kredit siyosati Inflyatsiyani cheklash, milliy valyuta
barqarorligi
Soliq munosabatlari Davlat daromadlari barqarorligi, tenglikni
ta'minlash
Investitsion munosabatlar Kapital aylanishi, real sektorni qo‘llab-
quvvatlash
Sug‘urta munosabatlari Tadbirkorlik xavflarini kamaytirish, ijtimoiy
himoyani ta'minlash
Ijtimoiy moliyalashtirish Ijtimoiy barqarorlik, infratuzilma rivoji
Iqtisodiy barqarorlik uchun moliyaviy muvozanatning ahamiyati
Barqaror iqtisodiyotga erishish uchun moliyaviy muvozanat zarur. Bu –
daromadlar va xarajatlar orasidagi nisbiy muvozanat bo‘lib, davlat darajasida
ham, xususiy sektor va aholida ham ta’minlanishi kerak. Agar byudjet defitsiti
ko‘paysa yoki davlat qarzi haddan ziyod ortsa, bu makroiqtisodiy
muammolarga olib keladi. Shu boisdan, moliyaviy munosabatlarda strategik
rejalashtirish va ehtiyotkor siyosat yuritish muhim ahamiyatga ega.

19Barqarorlikni ta’minlashda moliyaviy institutlarning roli
Moliyaviy institutlar, xususan, Markaziy bank, Moliya vazirligi, tijorat
banklari va moliya bozoridagi ishtirokchilar iqtisodiy barqarorlikka quyidagi
yo‘llar bilan hissa qo‘shadilar:
Pul massasini tartibga solish orqali inflyatsiyani nazorat qilish;
Kredit siyosatini optimallashtirish orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash;
Soliq darajalarini iqtisodiy o‘sishga moslashtirish orqali ishlab
chiqaruvchilarga yengilliklar yaratish;
Kapital bozorini rivojlantirish orqali uzoq muddatli investitsiyalarni jalb
qilish.
O‘zbekistonda moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikdagi o‘rni
So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyoti tarkibida amalga oshirilayotgan
islohotlar moliyaviy munosabatlarning liberallashuvi va ochiqligini
ta'minlashga qaratilgan. Davlat byudjeti ochiqligi, soliq siyosatining
soddalashtirilishi, bank tizimining barqarorlashuvi va investitsiyalar hajmining
ortib borayotgani iqtisodiy barqarorlikning asosiy tayanchi hisoblanadi.
Shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik, moliyaviy axborot
tizimlarining raqamlashtirilishi, elektron to‘lov vositalari va fintech
kompaniyalarining paydo bo‘lishi yangi iqtisodiy muvozanatni shakllantirishga
yordam bermoqda.
Moliyaviy barqarorlik va inqirozlarga qarshi turg‘unlik
Moliyaviy munosabatlarning sog‘lomligi iqtisodiy inqirozlarga bardoshlilikni
oshiradi. Masalan, 2020-yil pandemiya davrida moliyaviy siyosatning
moslashuvchanligi iqtisodiy pasayishni cheklashga xizmat qildi. Davlat
tomonidan subsidiya, soliq imtiyozlari va kredit yengilliklari iqtisodiyotda
muvozanatni saqlashda muhim vosita bo‘ldi.
Moliyaviy munosabatlar – iqtisodiy barqarorlikning yuragi hisoblanadi. Ular
orqali mamlakatda ishlab chiqarish, iste’mol, sarmoya va jamg‘arma jarayonlari
bir butun tizimga aylantiriladi. Davlat va iqtisodiy subyektlar bu munosabatlar

20orqali iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtiradi, resurslarni samarali taqsimlaydi
hamda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi.
Shu sababli, O‘zbekistonda moliyaviy siyosatni yanada takomillashtirish,
moliyaviy intizomni kuchaytirish, bank tizimi va moliya bozorlarini
rivojlantirish orqali barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin.
Moliyaviy munosabatlar har qanday mamlakat iqtisodiyotining asosiy
tamoyillaridan biri bo‘lib, u jamiyatdagi barqarorlik, iqtisodiy taraqqiyot va
sotsial farovonlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Moliyaviy munosabatlar
orqali byudjet siyosati, soliq yig‘imlari, davlat xarajatlari va pul-kredit tizimi
amalga oshiriladi. Aynan ushbu omillar jamiyat iqtisodiyotida makroiqtisodiy
barqarorlikni shakllantiradi va iqtisodiy inqirozlar oldini olishda vosita bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘zbekistonda 2022–2025 yillar oralig‘ida iqtisodiy islohotlarning
jadallashuvi bilan birga moliyaviy munosabatlarning yangi bosqichga o‘tganini
ko‘rish mumkin. Xususan, davlat byudjeti, moliyalashtirish mexanizmlari, soliq
bazasini kengaytirish va fiskal barqarorlikni ta’minlash yo‘nalishlarida sezilarli

21o‘zgarishlar amalga oshirildi. Bu esa moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy
barqarorlikdagi rolini yanada kuchaytirdi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022 yilda O‘zbekiston Respublikasining yalpi
ichki mahsuloti (YaIM) 888,34 trln so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu
ko‘rsatkich 1 056 trln so‘mgacha oshdi. Bu o‘sish 2022 yilda 5,7% va 2023
yilda 6,2% ni tashkil etdi. 2024 yilga kelib o‘sish sur’ati 6,5% atrofida bo‘lishi
kutilmoqda. Bu esa moliyaviy tizimning ishonchli boshqaruvi va byudjet
siyosatining barqaror olib borilayotganini ko‘rsatadi.
Moliyaviy barqarorlikni belgilovchi yana bir muhim ko‘rsatkich – davlat
budjeti defitsiti hisoblanadi. 2022 yilda budjet defitsiti YaIMning 4,0% ini
tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda u 3,2% gacha kamaydi. 2024 yil uchun
rejalashtirilgan defitsit darajasi esa 3,0% atrofida saqlanishi nazarda tutilgan.
Bu holat davlat moliyaviy siyosatining ehtiyotkorlik bilan olib borilayotganidan
dalolat beradi.
Quyidagi jadvalda 2022–2025 yillar davomida iqtisodiy barqarorlikka ta’sir
qiluvchi asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlar aks ettirilgan:
Yil YaIM
(trln so‘m) YaIM
o‘sishi (%) Byudjet
defitsiti (%
YaIMga
nisbatan) Inflyatsiya
(%) Davlat qarzi
(% YaIMga
nisbatan)
2022 888,34 5,7 4,0 12,3 37,0
2023 1 056,00 6,2 3,2 10,5 36,5
2024
* 1 234,50 6,5 3,0 9,0 35,0
2025
* 1 450,00 6,8 2,8 8,2 33,8
**2024 va 2025 yillar uchun ko‘rsatkichlar prognoz asosida berilgan.
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, davlat moliyaviy boshqaruvini yaxshilash
orqali byudjet defitsitining kamayishi, inflyatsiya darajasining pasayishi va

22davlat qarzining tartibli boshqarilishi ta’minlanmoqda. Bu esa moliyaviy
munosabatlarning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi o‘rnini yaqqol
namoyon etadi.
Bundan tashqari, moliyaviy munosabatlarning bank tizimi orqali
iqtisodiyotga ta’siri ham muhim ahamiyatga ega. 2022–2023 yillarda banklar
tomonidan iqtisodiyotga yo‘naltirilgan kreditlar hajmi 2022 yilda 340 trln
so‘mni, 2023 yilda esa 410 trln so‘mni tashkil qildi. Kredit portfeli ichida
sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish va xizmat ko‘rsatish sohalariga ajratilgan
mablag‘lar ustuvor bo‘lib, bu iqtisodiy sektorlarda faoliyat yuritayotgan
subyektlar uchun muhim omil bo‘ldi.Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb
etishda ham moliyaviy muhitning barqarorligi asosiy rol o‘ynadi. 2022 yilda
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 8,6 mlrd AQSH dollarini tashkil
qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 10,2 mlrd dollarga yetdi. Bu holat
mamlakat moliyaviy tizimiga bo‘lgan ishonchning ortib borayotganini bildiradi.
Davlat tomonidan ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilayotgan moliyaviy resurslar
ham iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 2022
yilda ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalariga davlat byudjetidan 51,3 trln so‘m
ajratilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 64,5 trln so‘mga yetdi. 2024 yilga
kelib bu mablag‘larni yana 15% ga oshirish rejalashtirilgan. Bu esa moliyaviy
munosabatlarning nafaqat iqtisodiy, balki sotsial barqarorlikni ta’minlashdagi
ahamiyatini tasdiqlaydi. Shuningdek, soliq siyosati ham moliyaviy
barqarorlikka katta ta’sir ko‘rsatmoqda. So‘nggi yillarda soliq stavkalari
bosqichma-bosqich optimallashtirilmoqda. Misol uchun, yuridik shaxslar uchun
foyda solig‘i 2022 yilda 15% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda u 12% ga
tushirildi. Bu esa korxonalarning moliyaviy yukini kamaytirib, iqtisodiy
faollikni oshirdi.
Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy munosabatlarini
samarali boshqarish orqali 2022–2025 yillarda makroiqtisodiy barqarorlikka
erishish borasida sezilarli yutuqlarga erishmoqda. Davlat byudjetining

23defitsitsiz shakllantirilishi, moliyaviy resurslarni maqsadli taqsimlash,
investitsion muhitning yaxshilanishi va soliq-bonk tizimidagi islohotlar
moliyaviy barqarorlikni ta’minlayapti.

252.2. Davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlik
Davlat moliyasi har qanday davlatning iqtisodiy tizimidagi asosiy
ustunlardan biridir. Uning samarali boshqarilishi nafaqat iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlaydi, balki keng jamoatchilik farovonligiga ham bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Davlat budjeti, soliq siyosati, byudjetdan tashqari fondlar va davlat
qarzlari kabi moliyaviy vositalar orqali hukumat ijtimoiy, iqtisodiy va
infrastruktura sohalarini moliyalashtiradi. Shu sababli, davlat moliyasi va
jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlik doimiy ravishda iqtisodiy tahlil
markazida bo‘lib kelmoqda.
2022–2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida olib borilgan iqtisodiy
islohotlar davlat moliyasining ochiqligini ta’minlash, ijtimoiy xarajatlar

26ulushini oshirish, sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy himoya sohalarini
moliyalashtirishda sezilarli ijobiy o‘zgarishlarga olib keldi. Quyidagi statistik
ma’lumotlar ushbu davr mobaynida davlat moliyasining jamiyat farovonligiga
ta’sirini aniq aks ettiradi.
2022 yilda O‘zbekiston davlat byudjeti xarajatlarining umumiy hajmi 215
trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, shundan 97 trillion so‘mdan ortig‘i ijtimoiy
sohaga yo‘naltirilgan. Bu esa umumiy xarajatlarning 45 foizidan ortig‘ini
tashkil etdi. Aynan shu yili sog‘liqni saqlashga 23 trillion so‘m, ta’lim tizimiga
esa 28 trillion so‘m ajratildi. Bu ko‘rsatkichlar 2021 yilga nisbatan mos
ravishda 12% va 15% o‘sishni ko‘rsatdi.
2023 yilda ijtimoiy xarajatlar yanada oshdi. Umumiy byudjet xarajatlari 245
trillion so‘mga yetgan bo‘lib, ijtimoiy sohalarga 113 trillion so‘m ajratildi.
Ya’ni ijtimoiy xarajatlar ulushi 46% ga yetdi. Sog‘liqni saqlash xarajatlari 26
trillion so‘mga, ta’lim xarajatlari esa 31 trillion so‘mga yetdi. Bu esa aholining
hayot sifati, sog‘liqni yaxshilash va bilim darajasini oshirishga bevosita hissa
qo‘shdi.
Jamiyat farovonligini o‘lchashda asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lgan Inson
taraqqiyoti indeksi (HDI) ham o‘sish dinamikasini ko‘rsatdi. 2022 yilda
O‘zbekistonning HDI ko‘rsatkichi 0.720 ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yil
oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 0.733 ga yetdi. Bu esa davlat moliyasining to‘g‘ri
taqsimlanishi va ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilayotgan mablag‘lar farovonlikka
qanday ta’sir qilayotganining dalilidir.
2024 yilda davlat budjeti xarajatlari 275 trillion so‘mni tashkil etdi. Ijtimoiy
sohaga esa 128 trillion so‘m yo‘naltirildi. Aholi jon boshiga real daromad 2022
yilga nisbatan 17% ga oshdi. Sog‘liqni saqlashga ajratilgan mablag‘ 30 trillion
so‘m, ta’limga esa 34 trillion so‘mni tashkil qildi. Shu bilan birga, ijtimoiy
himoya dasturlari doirasida pensiyalar, nafaqalar va subsidiyalar hajmi 22% ga
oshirildi.

272025 yil uchun dastlabki prognozlarga ko‘ra, davlat byudjeti xarajatlari 290
trillion so‘mga yetadi, ijtimoiy xarajatlar esa 135 trillion so‘mga yetkaziladi. Bu
esa ijtimoiy sohaga ajratilgan xarajatlar ulushining 47% dan oshishini anglatadi.
Aholi bandligi, daromadlar o‘sishi va ijtimoiy tenglik kabi ko‘rsatkichlar ijobiy
dinamikani saqlab qolmoqda.
Yuqoridagi raqamlar davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi
bevosita bog‘liqlikni ochiq ko‘rsatadi. Qanchalik ko‘p mablag‘ sog‘liqni
saqlash, ta’lim, bandlik va ijtimoiy himoya sohalariga yo‘naltirilsa, jamiyatdagi
turmush darajasi, salomatlik holati va bilim saviyasi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, davlat moliyasining jamiyat farovonligiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatishi uchun moliyaviy resurslarning to‘g‘ri va oqilona
taqsimoti, korrupsiya va byudjet mablag‘larining isrofgarchiligi oldini olish
muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, soliq siyosatining adolatli va progressiv
bo‘lishi, budjet daromadlarining barqaror manbalari mavjudligi farovonlikni
qo‘llab-quvvatlashda asosiy omillardan biri hisoblanadi.Davlat moliyasining

28ochiqligini oshirish, jamoatchilik nazorati va moliyaviy monitoring
tizimlarining takomillashuvi orqali ijtimoiy sohalarga ajratilayotgan
mablag‘larning real samaradorligi nazorat qilinmoqda. Bu esa uzoq muddatli
istiqbolda jamiyat farovonligining barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Davlat moliyasi va jamiyat farovonligi o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘zaro
mustahkam, murakkab va ko‘p omilli tizim bo‘lib, uni har yili yangilanib
boruvchi statistik ko‘rsatkichlar orqali monitoring qilish zarur. Bu bog‘liqlik
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, barqaror rivojlanishga
xizmat qiladi.
2.3. O‘zbekistonda moliyaviy munosabatlarning rivojlanish tendensiyalari
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tizimida
moliyaviy munosabatlar markaziy o‘rinni egallaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish
jarayonida ushbu munosabatlar davlat, korxonalar va aholining iqtisodiy
manfaatlarini uyg‘unlashtirishda muhim vosita sifatida qaralmoqda. Moliyaviy
munosabatlarning shakllanishi va rivojlanishi mamlakatdagi fiskal siyosat,
bank-moliya tizimi, soliq tizimi va byudjet siyosatiga bevosita bog‘liq bo‘lib,
ular iqtisodiyotni barqarorlashtirish va jamiyat farovonligini ta’minlashga
xizmat qilmoqda.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston moliyaviy tizimida bir qator ijobiy tendensiyalar
kuzatilmoqda. Jumladan, davlat moliyasi barqarorligi ta’minlanmoqda, byudjet
daromadlari hajmi ortib bormoqda, soliqqa tortish bazasi kengaymoqda,
shuningdek, tashqi moliyaviy yordamlarni jalb qilish mexanizmlari
takomillashmoqda. Moliya bozorining institutlari — banklar, sug‘urta
kompaniyalari, fond bozori — faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha islohotlar
davom etmoqda.
2020–2024 yillar davomida mamlakatda moliyaviy barqarorlikni
mustahkamlash, xususan, davlat byudjeti va soliq-budjet siyosatini
takomillashtirish borasida sezilarli yutuqlarga erishildi. O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan qabul qilingan "Ochiq byudjet"

29tamoyili asosida aholi moliyaviy oqimlar ustidan jamoatchilik nazoratini
o‘rnatish imkoniga ega bo‘ldi. Shu bilan birga, davlat xarajatlari
samaradorligini oshirish, byudjet mablag‘larining maqsadli va oqilona
sarflanishini ta’minlash bo‘yicha muhim chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Moliyaviy munosabatlar rivojida bank tizimi asosiy o‘rinni egallaydi.
O‘zbekiston bank sektorida olib borilayotgan islohotlar bank xizmatlarining
qulayligini oshirish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va aholining moliyaviy
inklyuziyasini kuchaytirishga qaratilgan. Ayniqsa, pandemiya davrida raqamli
to‘lovlar hajmining ortishi, onlayn bank xizmatlarining kengayishi moliyaviy
munosabatlar dinamikasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Sug‘urta sektori ham moliyaviy munosabatlarning muhim yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Bu soha bo‘yicha qonunchilik bazasi mustahkamlanmoqda,
raqobat muhitini yaxshilash va xizmat turlarini kengaytirish yo‘lida qator chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, 2023-yilda "Sug‘urta faoliyati
to‘g‘risida"gi yangi tahrirdagi qonun qabul qilinib, bozor ishtirokchilarining
huquqiy asoslari mustahkamlandi.
Moliyaviy bozor infratuzilmasini takomillashtirish, investitsion muhitni
yaxshilash ham muhim tendensiyalardan biridir. Fond bozori faoliyati yildan-
yilga faollashib, korporativ obligatsiyalar va aksiyalar bo‘yicha savdolar soni
ortib bormoqda. Investorlarga nisbatan ochiqlik va shaffoflik tamoyillari
mustahkamlanmoqda.
Moliyaviy savodxonlikni oshirish ham dolzarb masala hisoblanadi. So‘nggi
yillarda O‘zbekiston Moliya vazirligi, Markaziy bank va boshqa moliyaviy
institutlar tomonidan aholining moliyaviy bilimlarini oshirishga qaratilgan
targ‘ibot va ta’lim dasturlari yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa, yoshlarda moliyaviy
mas’uliyatni shakllantirish, tejamkorlik va investitsiya madaniyatini
rivojlantirish borasida aniq natijalarga erishilmoqda.
Shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik O‘zbekiston
moliyaviy munosabatlarining tashqi vektorini belgilab bermoqda. Jahon banki,

30Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa tashkilotlar
bilan strategik sheriklik mamlakatga kredit resurslarini jalb qilish, moliyaviy
boshqaruvni takomillashtirish hamda byudjet barqarorligini ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, O‘zbekistonda moliyaviy
munosabatlarning rivojlanish tendensiyalari ko‘p qirrali bo‘lib, bu sohada
ochiqlik, samaradorlik, raqamlashtirish, moliyaviy barqarorlik va fuqarolik
nazoratining kuchaytirilishi asosiy yo‘nalishlar hisoblanadi. Ushbu omillar
jamiyat farovonligi va milliy iqtisodiyotning barqaror o‘sishiga xizmat qiladi.

31 Xulosa
Men ushbu kurs ishim orqali moliyaviy munosabatlarning jamiyat
taraqqiyotidagi o‘rni va ahamiyatini chuqur tahlil qilib chiqdim. O‘rganishlarim
natijasida shuni angladimki, moliyaviy munosabatlar davlat va jamiyat
o‘rtasidagi iqtisodiy bog‘liqlikni mustahkamlovchi eng muhim tizimlardan biri
hisoblanadi. Ular orqali byudjet siyosati yuritiladi, soliqlar yig‘iladi, ijtimoiy
dasturlar moliyalashtiriladi va umumiy iqtisodiy barqarorlikka erishiladi.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy munosabatlarning
huquqiy va institutsional asosi bosqichma-bosqich rivojlanib, global talablar va
ichki iqtisodiy ehtiyojlarga mos ravishda takomillashib bormoqda. Davlat
moliyasi, bank-moliya tizimi, kreditlash siyosati hamda investitsiya oqimlari
orqali iqtisodiy taraqqiyotga katta hissa qo‘shilmoqda. Ayniqsa, aholining
moliyaviy savodxonligini oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash orqali moliyaviy barqarorlikning ijtimoiy ahamiyati ortib
bormoqda.
Kurs ishim davomida moliyaviy munosabatlarning nazariy asoslari, ularning
turlari, funksiyalari hamda O‘zbekistondagi rivojlanish tendensiyalari bilan
batafsil tanishdim. Mavjud muammolar, xususan, moliyaviy resurslardan
foydalanish samaradorligi, byudjet intizomi, va soliq siyosatining
takomillashtirilishi lozimligi haqida xulosalar chiqarildi.Shuningdek, men
moliyaviy munosabatlarning iqtisodiy islohotlar bilan uzviy bog‘liqligini hamda
ularning barqaror jamiyat qurishdagi o‘rni qanday muhim ekanligini tushunib
yetdim. Bu sohadagi izchil yondashuvlar nafaqat iqtisodiy o‘sish, balki ijtimoiy
tenglik, bandlik, aholi turmush darajasini oshirishga ham xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, moliyaviy munosabatlar – bu iqtisodiyotning qon
tomiridir. Ular orqali barcha iqtisodiy jarayonlar harakatga keladi, davlat
boshqaruvi va ijtimoiy barqarorlik ta’minlanadi. Shuning uchun, ushbu sohada
doimiy islohotlar, ilmiy yondashuv va zamonaviy boshqaruv mexanizmlarini
joriy etish – jamiyat taraqqiyotining muhim garovi hisoblanadi.

32Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3311) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni

Sotib olish