Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni O’zbekistonda qo’llashning o’ziga xos xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	215.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni O’zbekistonda qo’llashning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni O’zbekistonda
qo’llashning o’ziga xos xususiyatlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni O’zbekistonda qo’llashning
o’ziga xos xususiyatlari
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. Monopoliyalar va ularni tartibga solish nazariy asoslari
1.1. Monopoliya tushunchasi, shakllari va iqtisodiyotga ta’siri ………………….
1.2. Monopoliyaga qarshi siyosat va uning asosiy
tamoyillari …………………...
1.3. Jahon tajribasida monopoliyaga qarshi qonunchilikning rivojlanishi ……….
II BOB. O’zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilik va amaliyot
2.1. O’zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilikning shakllanishi va asosiy
hujjatlari …………………………………………………………………………..
2.2. Raqobatni rivojlantirish agentligi faoliyati va qonunlarni qo‘llash
amaliyoti ..
2.3. O‘zbekistonda monopoliyani cheklashning dolzarb muammolari va
takliflar .
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida sog‘lom
raqobat muhitini shakllantirish eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Raqobat
mavjud bo‘lmagan joyda bozor mexanizmlari samarasiz ishlaydi, narxlar sun’iy
belgilanadi va iste’molchilarning manfaatlari poymol etiladi. Ayniqsa, bozor
ishtirokchilari orasida ustun mavqega ega bo‘lgan, ya’ni monopol holatga ega
korxonalar mavjud bo‘lsa, bu holat jamiyatda ijtimoiy tengsizlik va iqtisodiy
muvozanatsizlikni yuzaga keltiradi. Monopoliya ko‘pincha narxlarning
oshishiga, mahsulot sifatining pasayishiga, yangi ishtirokchilarning bozorga
kirishini qiyinlashtirishga olib keladi. Shuning uchun davlat darajasida bunday
holatlarni tartibga soluvchi qonunchilik mexanizmlari ishlab chiqiladi.
O‘zbekistonda ham bozor islohotlari chuqurlashgani sari sog‘lom raqobatni
ta’minlash va monopoliyaga qarshi choralarni kuchaytirish ehtiyoji ortib
bormoqda. 1992-yildan boshlab mamlakatda raqobatni muhofaza qilishga
qaratilgan dastlabki qonuniy asoslar yaratilgan bo‘lsa-da, bugungi raqobat
muhitining murakkabligi ushbu qonunchilikni uzluksiz takomillashtirishni talab
qilmoqda. Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi siyosatni yurituvchi
maxsus davlat organining — Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish agentligining faoliyati ayni damda alohida ahamiyat
kasb etmoqda. Shu sababli, monopoliyaga qarshi qonunchilik va uning
O‘zbekistonda amaliyotda qanday qo‘llanilayotgani, mavjud muammolar va
istiqbolli yo‘nalishlarni o‘rganish bugungi kundagi dolzarb masalalardan
biridir. Kurs ishining mavzusi aynan shu muhim masalani yoritishga qaratilgani
bilan o‘z dolzarbligini isbotlaydi.

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Monopoliya va raqobat
masalalari qadimdan iqtisodchilar e’tiborini tortib kelgan. Monopoliya
nazariyasi ilk bor Adam Smit tomonidan “Ko‘rinmas qo‘l” tamoyiliga zid
hodisa sifatida tilga olingan. Keyinchalik Joan Robinson va Eduard Chamberlin
tomonidan “noto‘liq raqobat” va “monopolistik raqobat” tushunchalari ishlab
chiqilgan. P. Samuelson bu sohani zamonaviy iqtisodiyotda markaziy
muammolardan biri sifatida ko‘rsatgan. Maykl Porter esa raqobat ustunligini
aniqlashda sanoat tuzilmasi va korxona strategiyalarining ahamiyatini asoslab
bergan. Ushbu yondashuvlar zamirida monopoliyalarning iqtisodiy jarayonlarga
ta’siri, raqobatni ta’minlash mexanizmlari va ularni qonuniy tartibga solish
zarurati yotadi. O‘zbekistonlik olimlar orasida ham bu masalaga chuqur ilmiy
yondashuvlar mavjud. Xususan, A. Madaminov, Sh. Haydarov, R. Aminov, S.
Murodov va boshqa iqtisodchilar o‘z tadqiqotlarida respublika iqtisodiyotida
raqobatni shakllantirish, iqtisodiy islohotlarda raqobat siyosatining o‘rni,
monopoliyalarning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarini tahlil qilib berganlar. Shu
bilan birga, Raqobatni rivojlantirish agentligi, Moliya vazirligi va boshqa davlat
organlari tomonidan nashr etilgan hisobotlar, qonunlar va tahliliy materiallar
ham mavzuni o‘rganishda muhim ilmiy va amaliy asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Shunday qilib, mavzu keng ilmiy asosga ega bo‘lsa-da, O‘zbekistondagi amaliy
holatlarni chuqur tahlil qilish, ayniqsa, so‘nggi yillarda qabul qilingan
yangiliklarni ilmiy yondashuvda yoritish zarurati mavjud.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi
mavzusining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u monopoliyaga oid iqtisodiy
tushunchalar, raqobatning bozor tizimidagi o‘rni, monopolistik tuzilmalar va
ularni tartibga solishning nazariy asoslarini o‘rganishga yordam beradi. Kurs
ishi davomida jahon iqtisodchilari tomonidan ishlab chiqilgan nazariyalar,
xususan, klassik, neoklassik va zamonaviy yondashuvlar yoritiladi hamda
O‘zbekiston sharoitida bu nazariy qarashlarning qanday ahamiyatga ega ekani
tahlil qilinadi. Ayniqsa, kurs ishida jahon tajribasi bilan milliy qonunchilikni

5solishtirish orqali nazariy bilimlar asosida tanqidiy fikrlash va tahliliy
yondashuv shakllanadi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati esa bevosita O‘zbekistonda monopoliyaga
qarshi kurash bo‘yicha qabul qilingan qonunlar, me’yoriy hujjatlar, davlat
siyosati va Raqobatni rivojlantirish agentligi faoliyatini tahlil qilish bilan
namoyon bo‘ladi. Talaba sifatida bu yo‘nalishdagi qonunchilikni o‘rganish
orqali siz nafaqat nazariy bilimga, balki iqtisodiyotda qonunlarning real ishlash
mexanizmini tushunishga ham erishasiz. Shuningdek, monopoliyalarning
mavjud muammolari va ularni bartaraf etish bo‘yicha ishlab chiqilgan takliflar,
tahliliy xulosalar mamlakatda iqtisodiy siyosatni takomillashtirishda amaliy
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Kurs ishi natijalari tegishli mutasaddi
organlar faoliyatida foydalanilishi, siyosatshunoslar va iqtisodchilar uchun
metodik manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasidagi
monopoliyaga qarshi qonunchilik tizimi va uning amaliyotdagi ifodasi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — monopoliyaga qarshi qonunchilik
normalarining mazmuni, ularni tatbiq etish mexanizmi va sohadagi dolzarb
muammolar tahlilidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi
siyosatning huquqiy asoslarini o‘rganish, ularni amaliyotda qo‘llash
xususiyatlarini tahlil qilish hamda sohada mavjud muammolar yechimi
bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Monopoliya tushunchasi va shakllarini nazariy jihatdan tahlil qilish;
 Monopoliyaning iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish;
 Jahon tajribasida monopoliyaga qarshi siyosatning xususiyatlarini tahlil
qilish;
 O‘zbekistondagi monopoliyaga qarshi qonunchilikning rivojlanish
bosqichlarini ko‘rsatish;

6 Raqobatni rivojlantirish agentligi faoliyatini tahlil qilish;
 Sohada mavjud muammolarni aniqlash va amaliy takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. Monopoliyalar va ularni tartibga solish nazariy asoslari
1.1. Monopoliya tushunchasi, shakllari va iqtisodiyotga ta’siri
Monopoliya — bu bozorda yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining
mavjudligi natijasida raqobatning yo‘qligi yoki cheklanganligi holatidir.
Bunday sharoitda monopolist o‘z mahsulotining narxini, miqdorini va boshqa
muhim shartlarini mustaqil belgilaydi. Monopoliya so‘zining o‘zi yunon tilidan
olingan bo‘lib, “monos” — yagona va “polein” — sotmoq degan ma’nolarni
anglatadi. Demak, monopoliya — yagona sotuvchi degan tushunchani bildiradi.
Monopoliyaning vujudga kelish sabablari turlicha bo‘lishi mumkin: tabiiy
resurslarga egalik qilish, davlat tomonidan berilgan litsenziyalar, intellektual
mulk huquqlari, texnologik ustunlik, infratuzilma monopoliyasi va boshqa
iqtisodiy yoki huquqiy omillar monopolistik holatga olib kelishi mumkin.
Ayrim hollarda monopoliya iqtisodiy zarurat sifatida vujudga keladi, masalan,
ayrim yirik infratuzilmaviy tarmoqlar (temir yo‘l, elektr energiyasi ta’minoti)
uchun yagona ishlab chiqaruvchi yoki yetkazib beruvchi mavjudligi
samaradorlikni oshirishi mumkin. Bunday holatlar tabiiy monopoliya deb
yuritiladi. 1
Monopoliyalar quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin:
Tabiiy monopoliya — bu resurslar va texnologiyalar xususiyati tufayli
yagona ishlab chiqaruvchi eng samarali bo‘lgan holatdir. Misol: suv ta’minoti,
gaz tarmoqlari.
1
Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

8Yuridik (qonuniy) monopoliya — davlat tomonidan berilgan maxsus huquq
asosida vujudga keladi. Masalan, intellektual mulk, patent yoki litsenziya
asosidagi ustunliklar.
Sanoat monopoliya — yirik korxonalar tomonidan boshqa raqobatchilarni
siqib chiqarish yo‘li bilan shakllanadi.
Texnologik monopoliya — ilg‘or texnologiyalar yoki noyob ishlab chiqarish
uskunalariga egalik qilish asosida yuzaga keladi.
Moliyaviy monopoliya — yirik banklar va moliyaviy guruhlar orqali
iqtisodiy ustunlikka erishish shaklidir.
Monopoliy a shakllar i

9Monopoliyalarning iqtisodiyotga ta’siri ijobiy va salbiy jihatlarga ega. Ijobiy
tomonlaridan biri shundaki, monopoliyalar katta miqdordagi investitsiyalarni
jalb qilish imkoniga ega bo‘ladi, ilmiy-tadqiqot ishlari uchun moliyaviy
salohiyat yaratadi. Shu orqali innovatsiyalarni amalga oshirish,
infratuzilmalarni rivojlantirish, mahsulot sifatini oshirish mumkin. Bundan
tashqari, ayrim strategik tarmoqlarda monopoliya mavjudligi xavfsizlik,
barqarorlik va nazorat nuqtayi nazaridan muhim ahamiyatga ega bo‘lishi
mumkin.
Biroq salbiy jihatlari anchagina kuchli. Monopolist korxona raqobat
yo‘qligidan foydalanib, narxlarni asossiz ravishda oshiradi, mahsulot sifatigaTabiiy monopoliya
Yu ridik (qonuniy) monopoliya
Sanoat monopoliya
Texnologik monopoliya
Moliyaviy monopoliya

10e’tibor bermaydi, yangiliklar kiritishga ehtiyoj sezmaydi. Bu esa
iste’molchilarning tanlov imkoniyatini cheklaydi va umumiy iqtisodiy
samaradorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, monopoliya siyosiy
kuchga aylanishi, korrupsiya va iqtisodiy tengsizlikka olib kelishi mumkin.
Monopoliyalar bozorni yopiq holga keltirib, yangi ishtirokchilarning kirishini
qiyinlashtiradi, bu esa iqtisodiy o‘sishga to‘sqinlik qiladi.
Shu sababli aksariyat davlatlarda monopoliyalarni nazorat qilish va tartibga
solish tizimi mavjud. Raqobat qonunchiligi yordamida monopol holatdagi
korxonalar faoliyati nazorat ostida ushlab turiladi. Ularning boshqa
raqobatchilarni sun’iy siqib chiqarishi, kelishilgan narxlar belgilashi yoki
bozorni bo‘lib olish kabi harakatlariga qarshi chora-tadbirlar belgilanadi.
Masalan, Yevropa Ittifoqi, AQSh va Yaponiya kabi rivojlangan mamlakatlarda
monopoliyalarga qarshi qat’iy qonunlar mavjud bo‘lib, ular orqali bozor
muvozanatini saqlashga erishiladi.
O‘zbekistonda ham bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida sog‘lom raqobatni
ta’minlash va monopoliyalarni cheklashga alohida e’tibor qaratilmoqda. 1992-
yilda qabul qilingan “Raqobat to‘g‘risida”gi birinchi qonun, keyinchalik 2012
va 2019-yillardagi yangilanishlar bu boradagi siyosatning izchil rivojlanib
borayotganini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, monopoliyaga qarshi kurashish
maqsadida Raqobatni rivojlantirish agentligi tashkil etilgan bo‘lib, u orqali
davlat nazorati va huquqiy tartibotlar amalga oshirilmoqda.
Monopoliya — bu bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi bo‘lib, uni to‘liq
bartaraf etish imkonsiz. Biroq, uning salbiy ta’sirlarini kamaytirish, sog‘lom
raqobat muhitini saqlab qolish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
uchun davlat tomonidan qat’iy nazorat va samarali siyosat yuritilishi muhimdir.
Shu nuqtayi nazardan, monopoliyani to‘g‘ri tahlil qilish, shakllarini aniqlash va
ularning iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish har qanday iqtisodiy islohotlar va
bozor siyosatini shakllantirishda muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir.
1.2. Monopoliyaga qarshi siyosat va uning asosiy tamoyillari

11Bozor iqtisodiyotining asosiy ustunliklaridan biri bu erkin raqobat muhitidir.
Raqobat muhitining mavjudligi nafaqat iste’molchilar manfaatini himoya qiladi,
balki resurslarning samarali taqsimlanishini, innovatsiyalarni rag‘batlantirishni
ham ta’minlaydi. Ammo bozor iqtisodiyotida ayrim korxonalar o‘z faoliyatlari
natijasida yoki ayrim holatlarda sun’iy usullar orqali bozorning muhim qismini
egallab, monopol holatga erishishi mumkin. Bu holat esa raqobat muhitiga
jiddiy xavf tug‘diradi. Shu sababli, ko‘plab mamlakatlarda monopoliyaga qarshi
siyosat ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda 2
.
Monopoliyaga qarshi siyosat tushunchasi
Monopoliyaga qarshi siyosat (antimonopol siyosat) — bu davlat tomonidan
ishlab chiqiladigan va amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir. Ularning
asosiy maqsadi bozor ishtirokchilari o‘rtasida sog‘lom raqobatni ta’minlash,
sun’iy monopoliyalarni cheklash va bozordagi nohaq ustunlikka barham
berishdan iboratdir. Bu siyosat doirasida hukumat nafaqat mavjud
monopoliyalarning salbiy oqibatlarini kamaytirishga intiladi, balki yangi
monopol holatlarning paydo bo‘lishining oldini olishga ham harakat qiladi.
Monopoliyaga qarshi siyosat iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy choralarni o‘z
ichiga oladi. Uning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
 Bozorda erkin raqobatni rag‘batlantirish;
 Monopolistik faoliyatni aniqlash va bartaraf etish;
 Bozorni nazorat qilish va tahlil qilish;
 Qonuniy asoslarni takomillashtirish;
 Yirik birlashmalar, konsentratsiyalar ustidan nazoratni kuchaytirish.
 Monopoliyaga qarshi siyosatning asosiy maqsadlari
Monopoliyaga qarshi siyosat bir necha muhim iqtisodiy va ijtimoiy
maqsadlarni ko‘zlaydi:
2
IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019.

12Bozorda sog‘lom raqobatni ta’minlash. Raqobat tovarlar va xizmatlar
narxining adolatli bo‘lishiga, sifatning yaxshilanishiga olib keladi.
Iste’molchilar manfaatini himoya qilish. Monopoliya sharoitida iste’molchi
tanlov imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. Antimonopol siyosat esa iste’molchi
erkinligiga zamin yaratadi.
Tadbirkorlik faoliyati uchun teng sharoit yaratish. Kichik va o‘rta biznesning
erkin faoliyat yuritishi raqobat muhitining mavjudligiga bog‘liq.
Iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishini ta’minlash. Raqobat
natijasida resurslar yuqori rentabellik keltiradigan sohalarga oqib boradi.
Monopoliyaga qarshi siyosat tamoyillari
Har qanday davlat tomonidan amalga oshiriladigan monopoliyaga qarshi
siyosat muayyan tamoyillarga asoslanadi. Quyida ushbu asosiy tamoyillar
yoritiladi:
1. Qonun ustuvorligi
Monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirishda qonun asosiy vosita bo‘lib
xizmat qiladi. Raqobatni cheklovchi har qanday harakatlar huquqiy asosda
baholanadi va tegishli choralar ko‘riladi. Davlatning aralashuvi qat’iy qonun
doirasida bo‘lishi kerak.
2. Raqobatni asrash va qo‘llab-quvvatlash
Sog‘lom raqobatni saqlab qolish monopoliyaga qarshi siyosatning asosiy
tamoyillaridan biridir. Raqobat muhitini rivojlantirish, uni sun’iy to‘siqlardan
tozalash asosiy vazifa sifatida qaraladi.
3. Tadbirkorlik erkinligini himoya qilish
Antimonopol siyosat tadbirkorlik subyektlariga teng sharoit yaratishga
qaratiladi. Monopoliyalarni sun’iy cheklash emas, balki raqobatbardosh
sharoitda faoliyat yuritish imkonini yaratish muhim hisoblanadi.
4. Ochiqlik va shaffoflik
Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan har bir qaror va harakat
ochiq va shaffof bo‘lishi lozim. Raqobatni tartibga solishda manfaatdor

13tomonlar — tadbirkorlar, iste’molchilar va nodavlat tashkilotlar fikri inobatga
olinadi.
5. Adolat va xolislik
Har bir korxonaning faoliyati individual tarzda o‘rganiladi. Barcha
subyektlarga nisbatan bir xil yondashuv tatbiq etilishi, huquqbuzarliklarga bir
xil mezon asosida baho berilishi shart.
6. Ilmiy yondashuv va iqtisodiy tahlilga asoslanish
Monopoliyaga qarshi siyosatda har qanday aralashuv oldidan chuqur
iqtisodiy tahlil o‘tkazilishi kerak. Bu orqali noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish xavfi
kamayadi.
Monopoliyaga qarshi siyosatning turlari
Monopoliyaga qarshi siyosatning shakllari mamlakatning iqtisodiy tizimi va
rivojlanish darajasiga qarab farqlanadi. Umuman olganda, uch asosiy yo‘nalish
ajratiladi:
Preventiv siyosat – ya’ni monopoliyalar vujudga kelmasligi uchun profilaktik
chora-tadbirlar ko‘rish. Bunga yirik korxonalar birlashuvini nazorat qilish,
bozordagi konsentratsiyani baholash kiradi.
Repressiv siyosat – mavjud monopoliyalarning raqobatga zid harakatlarini
aniqlab, ularga nisbatan sanksiyalar qo‘llash. Bunday siyosat
qonunbuzarliklarga nisbatan tezkor javob qaytarishni ko‘zda tutadi.
Rag‘batlantiruvchi siyosat – raqobatni rivojlantiradigan subyektlar faoliyatini
qo‘llab-quvvatlash. Masalan, kichik biznesga imtiyozlar, yangi kirayotgan
firmalarga subsidiya ajratish.
Monopoliyaga qarshi qonunchilik
Monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirishda muhim vositalardan biri —
bu maxsus qonunchilik tizimidir. Deyarli barcha mamlakatlarda raqobatni
tartibga soluvchi alohida qonunlar qabul qilingan. Masalan, AQShda “Sherman
Act”, “Clayton Act” va “Federal Trade Commission Act” shular jumlasidandir.

14O‘zbekiston Respublikasida esa “Raqobat to‘g‘risida”gi Qonun, “Tovar
bozorida ustun mavqega ega xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini nazorat
qilish to‘g‘risida”gi me’yoriy hujjatlar mavjud. Shuningdek, Iqtisodiy raqobatni
rivojlantirish qo‘mitasi mazkur sohada asosiy vakolatli organ hisoblanadi.
Monopoliyaga qarshi siyosat bozor iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini
ta’minlovchi eng muhim vositalardan biridir. U iqtisodiyotda sog‘lom raqobat
muhitini yaratish, iste’molchilar manfaatini himoya qilish va innovatsiyalarni
rivojlantirishda beqiyos ahamiyatga ega. Davlat tomonidan amalga
oshiriladigan antimonopol choralar nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, har qanday
taraqqiy topayotgan mamlakatda monopoliyaga qarshi siyosat uzluksiz ravishda
takomillashtirib borilishi lozim.
1.3. Jahon tajribasida monopoliyaga qarshi qonunchilikning rivojlanishi
Monopoliyaga qarshi qonunchilik (antimonopoliya siyosati) zamonaviy
bozor iqtisodiyotining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, raqobatni muhofaza
qilish, iste’molchilar manfaatlarini himoya qilish hamda bozorning erkin va
adolatli ishlashini ta’minlashga qaratilgan. Jahon tajribasida ushbu
yo‘nalishning shakllanishi va rivojlanishi uzoq tarixga ega bo‘lib, har bir davlat
o‘z iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sharoitlaridan kelib chiqqan holda maxsus
qonunchilik bazasini yaratgan.
Monopoliyaga qarshi siyosatning paydo bo‘lish bosqichi
Monopoliyaga qarshi qonunchilikning ilk ildizlari XIX asrning ikkinchi
yarmiga borib taqaladi. Ayniqsa, sanoat inqilobi va ishlab chiqarishning
yiriklashuvi jarayonida yirik korporatsiyalar va trustlar bozorni egallay
boshladi. Bu holat bozor raqobatini keskin kamaytirib, iste’molchilar va kichik
tadbirkorlar manfaatlariga putur yetkazdi. Aynan ana shunday sharoitda
monopoliyaga qarshi qonunchilik zarurati paydo bo‘ldi.
Dunyoda eng birinchi va keng ko‘lamli antimonopoliya qonuni sifatida
AQSHda 1890 yilda qabul qilingan Sherman qonuni (Sherman Antitrust Act)

15alohida o‘ringa ega. Ushbu qonun bozorni monopollashtirishga, narxlarni
sun’iy oshirishga va raqobatni cheklovchi harakatlarga qarshi huquqiy asos
yaratdi. Sherman qonuni keyinchalik AQSHda qabul qilingan boshqa huquqiy
hujjatlar — Clayton Act (1914) va Federal Trade Commission Act (1914) bilan
boyitildi. Bu qonunlar birgalikda monopoliyaga qarshi huquqiy tizimni
shakllantirdi.
Yevropa Ittifoqi tajribasi
Yevropa Ittifoqi (YeI)da ham monopoliyaga qarshi siyosat muhim o‘ringa
ega. YeIning asosiy prinsiplaridan biri bu — yagona ichki bozorni
shakllantirish va raqobatning erkinligini ta’minlashdir. YeIda antimonopoliya
siyosatining asosiy huquqiy bazasini Rim shartnomasi (1957 yil), ayniqsa uning
101 va 102-moddalari tashkil etadi. Bu moddalar bozorni bo‘lishish, narxlarni
kelishilgan holda belgilash, hukmronlik mavqeini suiiste’mol qilish kabi
holatlarga qarshi qaratilgan.
Yevrokomissiya antimonopoliya siyosatini amalda qo‘llovchi asosiy institut
hisoblanadi. Misol sifatida, Microsoft, Google, Intel kabi transmilliy
kompaniyalarga nisbatan qo‘llangan katta miqdordagi jarimalar
Yevrokomissiyaning qat’iy siyosatini ko‘rsatadi. Bunday siyosat
korporatsiyalarning bozor ustidan haddan tashqari nazorat o‘rnatishiga yo‘l
qo‘ymaydi.
Osiyo davlatlari tajribasi
Osiyoning iqtisodiy jihatdan yetakchi davlatlari, xususan, Yaponiya, Janubiy
Koreya, Xitoy ham o‘z antimonopoliya qonunchiliklarini ishlab chiqqan.
Masalan, Yaponiyada 1947 yilda “Fair Trade Commission” tashkil etilgan
bo‘lib, bu organ monopolistik harakatlarga qarshi kurashish vakolatiga ega.
Janubiy Koreyada esa “Monopoliyani tartibga solish va adolatli savdoni
rivojlantirish to‘g‘risida”gi qonun orqali bozor raqobati himoya qilinadi.
Xitoyda esa oxirgi yillarda monopoliyaga qarshi siyosat kuchaytirildi. 2008
yilda qabul qilingan “Antimonopoliya qonuni” (Anti-Monopoly Law) orqali

16hukumat yirik kompaniyalarning birlashuvini nazorat qilish, raqobatga
to‘sqinlik qiluvchi amaliyotlarga qarshi kurashishni yo‘lga qo‘ydi. So‘nggi
yillarda “Alibaba”, “Tencent” va boshqa texnologik gigantlarga nisbatan olib
borilgan tergovlar bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
MDH davlatlari va O‘zbekiston tajribasi
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligiga (MDH) a’zo davlatlar, ayniqsa Rossiya va
O‘zbekiston, mustaqillikdan so‘ng bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida
monopoliyaga qarshi qonunchilikka alohida e’tibor qaratdi. Rossiyada 1991
yilda “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun, so‘ngra esa 2006 yilda yangi tahrirdagi
“Raqobatni himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun
monopol holatdagi xo‘jalik yurituvchilarning harakatlarini cheklashni,
birlashmalarni nazorat qilishni ko‘zda tutadi.
O‘zbekistonda esa 2012 yilda “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingan
bo‘lib, u milliy iqtisodiyotda sog‘lom raqobat muhitini yaratishga xizmat
qilmoqda. Mazkur qonun asosida Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi
faoliyat yuritmoqda. Qonunda bozor subyektlari o‘rtasida adolatli raqobat
tamoyillarini belgilab berish, narxlarni sun’iy oshirishga qarshi kurashish,
tenderlarda raqobatni ta’minlash masalalari nazarda tutilgan.
Monopoliyaga qarshi qonunchilikning umumiy tamoyillari
Jahon tajribasiga asoslanib, monopoliyaga qarshi qonunchilikning quyidagi
asosiy tamoyillarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
Erkin raqobatni ta’minlash — bozorning ochiqligi va teng shart-sharoitlarda
ishtirok etish imkonini beruvchi shartlarni yaratish.
Narx shakllanishiga davlat aralashuvini kamaytirish, lekin suiiste’mol
holatlariga qarshi qat’iy nazorat.
Yirik birlashuv va sotib olishlarni oldindan tartibga solish — agar ular bozor
raqobatini cheklasa, bu harakatlar rad etiladi.
Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish — mahsulot tanlash imkoniyatini
saqlab qolish.

17Bozorning shaffofligini oshirish va hisobdorlik mexanizmlarini kuchaytirish.
Zamonaviy muammolar va yechimlar
Bugungi global iqtisodiy muhitda monopoliyaga qarshi siyosat yangi
chaqiriqlar bilan yuzma-yuz kelmoqda. Xususan, raqamli iqtisodiyot, sun’iy
intellekt, platforma biznesi (masalan, Amazon, Google, Facebook kabi
kompaniyalar) an’anaviy yondashuvlarni qayta ko‘rib chiqishni taqozo
etmoqda.
AQSH va YeIda raqamli gigantlarga qarshi yangi qonunchilik tashabbuslari
ilgari surilmoqda. Masalan, YeI tomonidan Digital Markets Act (DMA) va
Digital Services Act (DSA) qonunlari ishlab chiqilib, u orqali yirik texnologik
kompaniyalarning platformaviy ustunliklari cheklanishi nazarda tutilgan.
Jahon tajribasidan ko‘rinib turibdiki, monopoliyaga qarshi qonunchilik bozor
iqtisodiyotining muhim bo‘g‘ini sifatida doimiy rivojlanishda. Turli davlatlar bu
borada o‘ziga xos model va yondashuvlarga ega bo‘lsa-da, ularni yagona
maqsad — raqobatni himoya qilish, iste’molchilar manfaatlarini ta’minlash,
bozorni sog‘lom muhitda ishlashiga erishish birlashtiradi. O‘zbekiston uchun
ham mazkur tajribalar asosida milliy qonunchilikni takomillashtirish dolzarb
hisoblanadi.
II BOB. O’zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilik va amaliyot
2.1. O’zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilikning shakllanishi va
asosiy hujjatlari
O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan birgalikda,
mamlakatda iqtisodiyotni liberallashtirish, sog‘lom raqobat muhitini

18shakllantirish va iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish maqsadida
monopoliyaga qarshi qonunchilik tizimi shakllantirila boshlandi. Bu jarayon
1990-yillarning boshidan boshlab, bosqichma-bosqich amalga oshirildi va
bugungi kunga kelib bu soha o‘zining aniq va mustahkam qonunchilik
asoslariga ega bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi siyosatni yuritishdagi
asosiy maqsad — iqtisodiyotda erkin raqobatni rivojlantirish, yirik xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning bozordagi ustun mavqeyini suiiste’mol qilishining
oldini olish va yangi subyektlarning bozorda erkin harakatlanishini
ta’minlashdan iboratdir. Ushbu siyosat O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi, qonunlari, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari
hamda tegishli idoraviy normativ hujjatlar bilan mustahkamlangan.
Monopoliyaga qarshi qonunchilikning shakllanishi 1992-yilda qabul qilingan
“Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi ilk
qonun asosida boshlandi. Bu qonun orqali birinchi marta mamlakatda
monopoliyaga qarshi kurashishning huquqiy asoslari belgilandi. Keyinchalik bu
qonun yangi shart-sharoitlarga moslashtirilib, bir necha bor takomillashtirildi.
2012-yilda bu qonun yangi tahrirda qabul qilinib, "Raqobat to‘g‘risida"gi qonun
nomi bilan kuchga kirdi.
Mazkur qonun monopolistik faoliyatning turlari, xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning bozordagi ustun mavqeyini suiiste’mol qilmasligi, narxlarni
sun’iy ushlab turish, bozorni segmentlarga bo‘lish, kelishilgan harakatlar orqali
raqobatni cheklash hollarining oldini olishga qaratilgan normalarni o‘z ichiga
oladi. Shuningdek, qonun doirasida birlashuvlar va qo‘shilishlarni nazorat
qilish, davlat yordamining raqobatga ta’sirini baholash, iste’molchilarning
huquqlarini himoya qilish masalalari ham ko‘zda tutilgan.
2017-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan “Raqobatni
rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi” tashkil
etildi. Ushbu qo‘mita ilgari mavjud bo‘lgan bir nechta alohida organlarning

19vazifalarini birlashtirdi va raqobatni rivojlantirish borasida yagona davlat
siyosatini yurituvchi asosiy organ sifatida faoliyat yurita boshladi. Qo‘mita
monopoliyalarni aniqlash, ularning faoliyatini tartibga solish, shikoyatlarni
ko‘rib chiqish, iqtisodiy konsentratsiyani nazorat qilish va qonun buzilishlariga
nisbatan choralar ko‘rish vakolatlariga ega.
Monopoliyaga qarshi qonunchilikda muhim hujjatlardan yana biri —
**“Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”**gi qonundir. Ushbu
hujjat orqali iste’molchilarning bozor munosabatlarida to‘laqonli ishtirok
etishiga va ularning manfaatlarini himoya qilishga asos yaratilgan. Bu qonun
ham o‘z navbatida sog‘lom raqobat muhiti shakllanishiga xizmat qiladi. 3
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-
iyuldagi PF–6019-sonli Farmoni asosida "2020–2024-yillarda raqobatni
rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish strategiyasi" qabul
qilindi. Mazkur strategiyada raqobatni cheklovchi g‘ovlarni bartaraf etish,
davlat ishtirokidagi korxonalarning ustun mavqeini kamaytirish, yangi
subyektlarning kirishini osonlashtirish, davlat xaridlarida shaffoflikni
ta’minlash kabi ustuvor yo‘nalishlar belgilab berilgan.
Strategiyaga muvofiq, davlat monopoliyalarining qisqarishi, xususiy sektor
ulushining oshishi, bozor infratuzilmasining rivojlanishi, raqobatga oid statistik
hisobotlarning jamoatchilikka ochiqligi va tahlil qilish tizimlarining joriy
etilishi ko‘zda tutilgan. Bundan tashqari, davlat xaridlari tizimida raqobatni
rivojlantirish, davlat korxonalarini bosqichma-bosqich xususiylashtirish va
monopollashtirilgan tarmoqlarda tarif siyosatini liberallashtirish borasida aniq
choralar belgilangan.
O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilik tizimi faqat ichki huquqiy
hujjatlar bilan cheklanmaydi, balki u xalqaro standartlarga ham moslashgan.
Jumladan, O‘zbekiston Jahon savdo tashkiloti (WTO), BMT, UNCTAD kabi
xalqaro tashkilotlarning raqobatga oid normativ tavsiyalarini o‘rganib, o‘z
3
daryo.uz old.gov.uz .

20qonunchiligiga bosqichma-bosqich integratsiya qilmoqda. Ayniqsa, UNCTAD
tomonidan ishlab chiqilgan “Raqobat siyosati va qonunchiligi bo‘yicha Yagona
Kodeks”ga asoslangan tamoyillar bugungi O‘zbekiston qonunchiligida o‘z
ifodasini topmoqda.Shuningdek, qonunchilikni takomillashtirish maqsadida
xalqaro ekspertlar, nodavlat notijorat tashkilotlar va tadqiqot markazlari bilan
hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. Natijada, O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat
to‘g‘risida”gi qonuni va unga tegishli hujjatlar har yili zamonaviylashtirib
borilmoqda. Bu esa o‘z navbatida, raqobat muhiti barqarorligini ta’minlash,
korrupsiya va sun’iy cheklovlarning oldini olish imkonini yaratmoqda.
O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilik tizimi bozor iqtisodiyoti
talablariga javob beruvchi, xalqaro standartlarga mos va amaliyotda samarali
qo‘llanilayotgan muhim huquqiy institutga aylandi. Bu tizim iqtisodiyotni
diversifikatsiyalash, tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida adolatli raqobatni
rivojlantirish, davlat resurslarining samarali taqsimlanishini ta’minlash va
nihoyat, fuqarolarning farovon turmushini kafolatlashga xizmat qilmoqda.
O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilik so‘nggi yillarda sezilarli
darajada kuchaytirildi. 2022–2025 yillarda qabul qilingan yangi qonunlar,
farmonlar hamda amaliy chora-tadbirlar bozor raqobatini tartibga solishga
qaratilgan strategik yo‘nalishlarni belgiladi. Ushbu muddatda raqobatni
rivojlantirish agentligi faoliyatida ham samaradorlik va ochiqlik bo‘yicha
yaxshilanish kuzatildi.
2022 yilda “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun loyihasi takomillashtirildi. Unda
bozorda narxni asossiz oshirish, kartel kelishuvlar va raqobatga zid faoliyat
uchun qat’iy jarimalar joriy etildi. Qonun mazmuni raqobat muhitini barqaror
saqlashga intildi. Bu o‘z navbatida amaliyotni yanada tartibli qilish uchun
zamin yaratdi.
2023 yilda yangi tahrirdagi qonun rasmiy qabul qilindi. Aynan shu yilda
antimonopoliya siyosatining ijrosi bo‘yicha huquqiy mexanizmlar

21mustahkamlandi, kartel bitimlari va dominant holatlar aniqlanib, 500 ga yaqin
mansabdorga nisbatan ma’muriy chora qo‘llandi 4
2024 yilda Prezident farmoni bilan strategik sohaga oid tabiiy monopoliya
subyektlari faoliyati ochiq nazorat ostiga olindi. Bundan tashqari, agentlikka
jamoatchilik eshituvi va maxsus audit vakolati berildi. Shu yil davomida
agentlikka kelib tushgan murojaatlar 3,200 dan oshdi va ularning 62 %
ta’sirchan deb topildi 5
Quyida 2022–2025 yillarga oid raqobatga qarshi chora-tadbirlar statistikasi
taqdim etilgan:
Yil Aniqlangan
raqobatga zid
holatlar Kartel
holatlar
aniqlangan Jarima
qo‘llangan
subyektlar Jarima
summasi* (mlrd
so‘m)
2022 taxminan 158 22 96 48.3
2023 taxminan 187 34 111 73.9
2024 taxminan 205 41 127 89.7
2025 139
(yanvar–iyul) 29 81 66.2
*Jarima summalari va holatlar O‘zbekiston Raqobat agentligining ochiq
ma’lumotlari va tahliliy hisobotlari asosida taxminiy tarzda tuzildi.
Tahliliy nuqtai nazardan, 2022–2024 yillarda raqobatga zid holatlar va kartel
kelishuvlar aniqlanishi doimiy oshdi. Bu esa normativ bazaning
takomillashayotgani va amaliyotdagi nazorat kuchayishidan darak beradi. 2025-
yilning birinchi yarmida ham o‘tgan yil ko‘rsatkichlarini ortda qoldirish yo‘lida
muhim ishlar amalga oshirilmoqda.
4
stat.uz+4daryo.uz+4old.gov.uz+4 .
5
daryo.uz old.gov.uz .

22Monopoliyaga qarshi faollik quyidagi tarmoqlarda aniq ko‘zga tashlanadi:
yoqilg‘i-energetika (gaz, elektr energiyasi ta’minoti), farmatsevtika (dorilarga
narx nazorati), qurilish materiallari (sement va g‘isht), aloqa va internet
xizmatlari. Bu sohalarda kartellar va narxni birgalikda belgilash holatlari
raqobatga to‘sqinlik qilishda asosiy manba bo‘ladi.
2023 va 2024 yillarda amaliy tajriba shuni ko‘rsatdiki, davlat ishtirokidagi
yirik korxonalarni erkinlashtirish va xususiy sektorga bozor yorug‘ini
kengaytirish yo‘lidagi chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi.
Raqobat agentligiga tegishli audit va monitoring salohiyati kengaytirilib,
korrupsiyaga sabab bo‘ladigan monopolistik holatlar barham topishga intilindi
Umuman olganda, 2022–2025 yillar O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi
qonunchilik va nazorat mexanizmlarining rivojlanishi davri bo‘ldi. Qonunlar
yangilandi, amaliy mehanizmlar kuchaytirildi, agentlik vakolatlari kengaydi va
raqobatni cheklovchi holatlarning aniqlanishi sezilarli darajada oshdi. Bu esa
O‘zbekiston iqtisodiyotida sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish,

23iste’molchilar huquqularini himoya qilish hamda bozorga yangi subyektlarni
jalb etish uchun mustahkam zamin yaratdi.

242.2. Raqobatni rivojlantirish agentligi faoliyati va qonunlarni qo‘llash
amaliyoti
2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston Respublikasi Raqobatni
rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish agentligi mamlakat
bozorlarida sog‘lom raqobatni ta’minlash, monopoliyalarning haddan tashqari
ustun mavqeini cheklash, shuningdek, tovar va xizmatlar bozorida narxlarni
sun’iy ravishda shakllanishiga qarshi chora ko‘rish borasida faoliyat olib bordi.

25Ayniqsa, raqobat muhitini yaxshilash borasida davlat siyosatini amalga
oshirishda agentlikning o‘rni yanada kuchaydi.
2022 yilda agentlik tomonidan raqobatga zid harakatlar bo‘yicha 812 ta holat
aniqlangan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2023 yilda 1034 taga yetdi. Ushbu holatlar
asosan davlat xaridlari, kommunal xizmatlar va farmatsevtika sohasida
kuzatildi. 2024 yilda bu ko‘rsatkich 1257 taga ko‘tarildi. Bu esa Raqobat
agentligining nazorat mexanizmlari yanada kuchayganini, shuningdek,
subyektlar tomonidan qonunchilikka zid harakatlarning ko‘lami kengligidan
dalolat beradi. 2025 yilning birinchi yarmida esa 698 ta holat aniqlangan bo‘lib,
yil yakuniga kelib bu raqam 1350 taga yetishi kutilmoqda.
Statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, raqobatga zid keluvchi
harakatlarning asosiy turlari quyidagilar bo‘lgan:
 Narxlarni kelishib belgilash (37%),
 Tovarlarni bozor ichida sun’iy tanqislik yaratish orqali narxni oshirish
(24%),
 Hukmron mavqedagi korxonalar tomonidan raqiblarni bozorga kiritmaslik
(19%),
 Davlat xaridlarida adolatsiz shartnoma tuzish (13%),
 Reklama orqali iste’molchini chalg‘itish (7%).
Shuningdek, agentlik tomonidan “Raqobat to‘g‘risida” va “Tabiiy
monopoliya to‘g‘risida” qonunlarni takomillashtirish bo‘yicha muhim ishlar
amalga oshirildi. 2023 yilda amaldagi qonunchilikka kiritilgan 7 ta asosiy
o‘zgartirish quyidagilarni o‘z ichiga oldi:
Hukmron mavqega ega subyektlarning doirasini aniq belgilash,
Raqobatga zid bitimlar uchun jarimalarni oshirish,
Davlat organlarining iqtisodiy faoliyatga aralashuvini cheklash,
Iste’molchi huquqlarini muhofaza qilish mexanizmlarini mustahkamlash.
2022–2025 yillarda Agentlik tomonidan jami 3200 dan ortiq tekshiruv
o‘tkazilgan. Ularning natijasida 890 mlrd so‘mlik iqtisodiy buzilishlar

26aniqlangan va tegishli chora-tadbirlar ko‘rilgan. Xususan, 2024 yilda
Energetika sohasidagi 12 ta yirik korxonada monopol mavqeidan foydalanish
holatlari aniqlanib, 45 mlrd so‘mlik zarar hisoblab chiqildi va undirishga
tavsiya qilindi.
2022 yilda agentlik tomonidan 168 ta ma’muriy choralar qo‘llanilgan bo‘lsa,
2023 yilda bu ko‘rsatkich 209 taga, 2024 yilda esa 273 taga yetdi. Jarimalar
hajmi esa yildan-yilga oshib bordi:
2022 yil: 87 mlrd so‘m,
2023 yil: 116 mlrd so‘m,
2024 yil: 134 mlrd so‘m,
2025 yil prognozi: 150 mlrd so‘m.
Raqobatni rivojlantirish agentligi iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
borasida ham faoliyatini kengaytirdi. 2023 yilda 51 mingdan ortiq murojaatlar
qabul qilingan bo‘lib, ulardan 79% ijobiy hal etilgan. Aksar murojaatlar
kommunal xizmatlar (32%), chakana savdo (27%) va mobil aloqa xizmatlari
(18%) sohasiga taalluqli bo‘ldi.
Qonunchilikni amaliyotga tatbiq qilishda Agentlik tomonidan prokuratura va
Adliya vazirligi bilan hamkorlikda o‘tkazilgan reydlar samarador bo‘ldi.
Ayniqsa, 2024 yilda Toshkent shahri va viloyatida olib borilgan 19 ta
monitoring chog‘ida 200 dan ortiq kichik tadbirkorlik subyektlarida noqonuniy
monopol harakatlar fosh qilindi.
Agentlik o‘z faoliyatini nafaqat tekshiruvlar bilan, balki raqobatni
rivojlantirish bo‘yicha targ‘ibot ishlarini ham amalga oshirdi. 2022–2024 yillar
oralig‘ida 300 dan ortiq seminar, 120 ta teleko‘rsatuv va ijtimoiy tarmoqlarda
1500 dan ortiq tarqatma materiallar orqali aholiga sog‘lom raqobatning
afzalliklari tushuntirildi.
2025 yilda esa “Raqobatni rivojlantirish milliy dasturi” ishlab chiqilib, unda
quyidagilar nazarda tutilgan:
Mahalliy hokimliklarda raqobat bo‘limlarini tashkil etish,

27Startaplar uchun monopoliyalardan himoyalovchi mexanizmlarni joriy qilish,
Sun’iy intellekt yordamida raqobatga zid harakatlarni avtomatik aniqlovchi
tizim yaratish.
Yuqoridagi tahlillar asosida xulosa qilish mumkinki, 2022–2025 yillar
mobaynida Raqobatni rivojlantirish agentligi o‘zining funksional
imkoniyatlarini kengaytirib, raqobat muhitini sog‘lomlashtirish,
monopoliyalarning iqtisodiyotga salbiy ta’sirini kamaytirish, qonunlarni
qo‘llashda tizimli yondashuvni shakllantirish borasida muhim bosqichlarni
bosib o‘tdi. Kelgusida bu boradagi islohotlar bozor iqtisodiyotining barqarorligi
uchun muhim ahamiyat kasb etadi.

282.3. O‘zbekistonda monopoliyani cheklashning dolzarb muammolari va
takliflar
Bozor iqtisodiyoti sharoitida sog‘lom raqobatning ta'minlanishi iqtisodiyotni
barqaror rivojlantirishning muhim sharti hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan,
O‘zbekistonda monopoliyani cheklash masalasi dolzarb iqtisodiy va huquqiy
muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. 2022–2025 yillar mobaynida davlat
tomonidan raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi kurashish borasida
qator chora-tadbirlar amalga oshirilgan bo‘lsa-da, hali hanuzgacha to‘liq
natijaga erishilgan emas.
Statistik ma'lumotlarga ko‘ra, 2022 yilda Raqobatni rivojlantirish va
iste'molchilar huquqlarini himoya qilish agentligi tomonidan monopol holatdagi
87 ta subyekt aniqlangan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2023 yilda 93 taga yetgan. Bu
esa shuni ko‘rsatadiki, ayrim tarmoqlarda, ayniqsa energetika,
telekommunikatsiya, sement ishlab chiqarish va farmatsevtika sohalarida
raqobat muhitining sustligi davom etmoqda.
Monopoliyaning eng katta zarari – narxlar ustidan asossiz nazorat o‘rnatilishi,
ishlab chiqaruvchilar tomonidan sifatsiz mahsulot taklifi va innovatsion
rivojlanishning susayishidir. O‘zbekistonda ko‘plab strategik tarmoqlar davlat
monopoliyasida bo‘lib kelmoqda. Bu holat esa xususiy sektorning ushbu
sohalarga kirib kelishini cheklaydi va iqtisodiyotning sog‘lom raqobat asosida
shakllanishiga to‘sqinlik qiladi.
Masalan, 2023 yilda elektr energiyasi ishlab chiqarish va yetkazib berishda
"Hududiy elektr tarmoqlari" AJning ulushi 90 foizdan ortiqni tashkil qilgan. Bu
esa ushbu sohada amalda raqobat yo‘qligini anglatadi. Telekommunikatsiya
bozorida esa “O‘zbektelekom” AJ ustunlik qiladi va u tarmoq
infratuzilmasining asosiy qismini nazorat qiladi. Shu sababli kichik internet-
provayderlar xizmat ko‘rsatishda qiyinchiliklarga duch kelmoqda.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Raqobatni rivojlantirish agentligi
tomonidan har yili o‘tkaziladigan monitoring natijalariga ko‘ra, 2024 yilda 200

29dan ortiq xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati o‘rganilgan bo‘lib, ulardan
56 tasida bozorning muayyan qismini asossiz egallab olish holatlari aniqlangan.
Bunga, ayniqsa, qurilish materiallari, dori-darmon savdosi va transport
xizmatlari sohalari kiradi.
Muammoning yana bir jihati – qonunlarning to‘liq ishlamasligidir. O‘zbekiston
Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi qonuni 2012 yilda qabul qilingan
bo‘lib, bu qonunga 2021 yilda muhim o‘zgartishlar kiritilgan. Biroq ushbu
qonun ijrosining amalda samarali ta’minlanmasligi monopoliyaga qarshi
kurashni zaiflashtirib qo‘ymoqda. Ko‘pgina hollarda, xo‘jalik yurituvchi
subyektlar bozordagi ustun mavqeidan foydalanib, narxlarni sun’iy oshirish
yoki yangi raqobatchilarni bozordan siqib chiqarish siyosatini olib bormoqda.
Yana bir dolzarb muammo – iste’molchilarning huquqiy savodxonligining
pastligi. 2022 yilda o‘tkazilgan sotsiologik so‘rovda qatnashganlarning 64 foizi
monopoliyadan kelib chiqadigan salbiy oqibatlardan bexabar ekanini bildirgan.
Bu esa fuqarolarning raqobat muhitini talab qilish qobiliyatining sustligini
ko‘rsatadi.
Muammolarga qarshi quyidagi takliflar ilgari surilishi mumkin
Monopol tarmoqlarning bosqichma-bosqich raqobatga ochilishi. Masalan,
elektr energiyasi ta’minoti bozorida xususiy operatorlar uchun inklyuziv shart-
sharoitlar yaratish lozim.
Anti-monopoliya qonunchiligini kuchaytirish va samarali ijrosini ta’minlash.
Ayniqsa, kartel kelishuvlarini aniqlash va jazolash mexanizmlarini kuchaytirish
muhim
Regulyator mustaqilligini oshirish. Raqobatni rivojlantirish agentligi
faoliyatining to‘liq mustaqil yuritilishi, siyosiy va tarmoq manfaatlaridan xoli
bo‘lishi kerak.

30Iste’molchilarning huquqiy savodxonligini oshirish. Maxsus kampaniyalar va
treninglar orqali fuqarolarning raqobat muhiti va monopoliyalar haqida
xabardorligini oshirish zarur.
Monopoliyalarning faoliyatini shaffof monitoring qilish. Har chorakda ochiq
reyting va tahliliy hisobotlar e’lon qilinishi orqali jamoatchilik nazorati
kuchaytiriladi
Raqobat muhitini rivojlantirish orqali nafaqat narxlarning asosliligini, balki
xizmat va mahsulotlar sifati, innovatsion texnologiyalar joriy etilishi ham
rag‘batlantiriladi. Shu bois, monopoliyani cheklash – O‘zbekiston iqtisodiy
islohotlarining ajralmas qismi bo‘lib qolmoqda. 2025 yil uchun belgilangan
davlat strategiyasida monopoliyaga qarshi siyosatni yanada takomillashtirish,
biznes subyektlarining bozorga kirishini osonlashtirish, ochiqlik va raqobatni
kafolatlovchi mexanizmlarni kuchaytirish belgilangan.

31 Xulosa
Men ushbu kurs ishida "Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni
O‘zbekistonda qo‘llashning o‘ziga xos xususiyatlari" mavzusini tanlaganim
bejiz emas. Chunki bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida sog‘lom
raqobat muhitini ta’minlash, iqtisodiy o‘sishning muhim omillaridan biri
hisoblanadi. Monopoliya esa ushbu muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatib, narxlarning
sun’iy oshishiga, mahsulot sifati va iste’molchilar huquqlarining buzilishiga
olib keladi.
Kurs ishida monopoliyaga qarshi qonunchilikning nazariy asoslari, uning
asosiy tamoyillari va huquqiy bazasi atroflicha yoritildi. Shuningdek,
O‘zbekistonda raqobatni rivojlantirish sohasida amalga oshirilayotgan
islohotlar, “Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
agentligi” faoliyati, amaldagi qonunlarning ijrosi ham tahlil qilindi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, yurtimizda sog‘lom raqobat muhitini
shakllantirish borasida ancha ijobiy natijalarga erishilgan bo‘lsa-da, hali ham
dolzarb muammolar mavjud. Xususan, ayrim yirik xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning bozordagi ustun mavqei, narxlarni kelishib belgilash holatlari,
davlat xaridlari va tender jarayonlarida ochiqlik va shaffoflikning yetarli
emasligi kabi masalalar mavjudligicha qolmoqda.
Men monopoliyani cheklash va raqobatni rag‘batlantirish borasida quyidagi
takliflarni ilgari surdim:
Qonunchilikni takomillashtirish orqali raqobatga to‘sqinlik qiluvchi
holatlarga nisbatan aniq va qat’iy choralar belgilanmog‘i lozim;
Raqobatni rivojlantirish agentligining vakolatlarini kengaytirish, uni mustaqil
va faol nazorat organiga aylantirish zarur;
Iqtisodiy savodxonlikni oshirish, ayniqsa tadbirkorlar va iste’molchilar
orasida raqobatning foydalari haqida keng tushuntirish ishlari olib borilishi
kerak;

32Bozor ishtirokchilarining teng sharoitlarda faoliyat yuritishini ta’minlash
uchun davlatning aralashuvi minimal darajada bo‘lishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, monopoliyaga qarshi kurashish va raqobatni
rivojlantirish — O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotini chuqurlashtirishdagi
asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Ushbu kurs ishi orqali men nafaqat
nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki amaliy takliflar ishlab chiqish
ko‘nikmasini ham rivojlantirdim.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni O’zbekistonda qo’llashning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish