Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	49.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Morfemika va so’z yasalishi o’qitish metodikasi

Misol : Morfemik tahlilni o‘rgatishda videodarslar, interaktiv ilovalar, til
o‘rgatish dasturlari yoki mobil ilovalar yordamida o‘quvchilarga qiziqarli va
samarali ta’lim berish.
Morfemika va so‘z yasalishini o‘rganishda zamonaviy yondashuvlar
tilshunoslikning turli jihatlarini qamrab oladi va o‘quvchilarga bilimlarni nafaqat
nazariy, balki amaliy tarzda olishga yordam beradi. Zamonaviy texnologiyalar,
innovatsion metodlar, interaktiv usullar va ko‘pdisciplinar yondashuvlar orqali til
o‘rganish jarayoni yanada samarali va qiziqarli bo‘ladi. Bu o‘quvchilarga so‘z
yasalishining murakkab jarayonlarini tushunish va tilning qanday
shakllanayotganini aniq ko‘rish imkonini beradi.
XULOSA
Morfemika va so‘z yasalishi o‘qitish metodikasi tilshunoslikda katta
ahamiyatga ega bo‘lib, ona tili va chet tillarni o‘qitish jarayonida samarali va
mazmunli natijalarga erishish uchun muhim rol o‘ynaydi. Morfemika va so‘z
yasalishining asosiy tushunchalarini talabalarga yetkazish, ularning tilga nisbatan
chuqur va tizimli yondashuvlarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi.
44

o O‘quvchilarga yangi so‘zlarni yasashga imkon berish, ya'ni ular
mavjud morfemalardan foydalanib, yangi so‘zlar yaratadilar. Bu usul
o‘quvchilarning ijodkorligini oshiradi va so‘z yasash jarayonining amaliy tomonini
o‘rgatadi.
3. Pragmatik yondashuv :
o So‘z yasashning ijtimoiy va mantiqiy asoslarini o‘rgatish. Bu
yondashuvda o‘quvchilarga so‘z yasash jarayonidagi maqsadlarni, ehtiyojlarni va
tildagi so‘zlarning kommunikativ ahamiyatini tushuntirish.
4. O‘yinlar va interaktiv mashqlar :
o So‘z yasash va morfemika bo‘yicha o‘yinlar tashkil qilish, masalan,
so‘z yasash bo‘yicha mashqlar yoki morfemalarning to‘g‘ri joylashuvi bilan
bog‘liq viktorinalar.
o Bu usul o‘quvchilarga o‘rganishni qiziqarli va samarali qilishga
yordam beradi.
5. Kontekstual yondashuv :
o So‘zlarni kontekstga qarab yasash. Masalan, o‘quvchilarga turli
kontekstda qanday so‘zlar hosil bo‘lishini va ular qanday ma’no ifodalashini
tushuntirish.
o Bu metod tilni real hayotda qanday ishlashini ko‘rsatishga yordam
beradi.
Morfemika va so‘z yasash vositalarining qo‘shimcha usullari:
1. So‘z yasashning transformatsiyaviy (o‘zgaruvchan) jarayonlari :
o O‘quvchilarga so‘z yasashning o‘zgarishlari, masalan, so‘zning
shaklini o‘zgartirish (morfemalarning qo‘llanishi) orqali qanday yangi so‘zlar hosil
bo‘lishini ko‘rsatish.
o Bu jarayonda so‘zlarning ma'no va shakl o‘zgarishlari, ayniqsa,
grammatik morfemalar (masalan, ko‘plik, ot, fe'l) haqida tushuncha berish.
26

I BOB MORFEMIKA VA SO‘Z YASALISHI HAQIDA UMUMIY-
NAZARIY TUSHUNCHALARI
1.1 Morfemika va so‘z yasalishining nazariy asoslari
Morfemika va so‘z yasanishi, tilshunoslikda so‘zlarning tuzilishi,
ularning tarkibiy qismlari va yangi so‘zlarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan
fan sohasidir. Morfemika so‘zning ichki tuzilishini o‘rganadi, ya’ni so‘zlarni
tashkil etuvchi morfemalar (ki, qo‘shimchalar, ildizlar va hokazolar) haqida ilmiy
tushunchalarni beradi. So‘z yasaliishi esa yangi so‘zlarning qanday shakllanishini,
yangi ma’nolarni qanday ifodalashini o‘rganadi.
Morfema — tilning eng kichik ma’noli birligi bo‘lib, o‘zida alohida ma’no
ifodalaydigan, lekin mustaqil so‘z sifatida ishlatilmaydigan birlikdir. Morfemalar
bir nechta turga bo‘linadi:
1. Ildiz morfemalari – so‘zning asosi, ma’no beruvchi bosh qismi.
Masalan, "kitob" so‘zidagi "kitob" – ildiz morfemasi.
2. Qo‘shimchalar – so‘zning ma’nosini kengaytiruvchi yoki
o‘zgartiruvchi qismlar. Qo‘shimchalar ikki turga bo‘linadi:
o Morfologik qo‘shimchalar (kengaytiruvchi, o‘zgartiruvchi) – misol:
kitob+chi (kitobchi).
o Sintaktik qo‘shimchalar – so‘zning sintaktik funksiyasini o‘zgartiradi.
Masalan, kitob+ni (to‘g‘ri keladigan qo‘shimcha).
5

4. Baholash va Tahlil
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishi yakunida talabalarni baholash va
ularga feedback berish juda muhimdir. Quyidagi baholash shakllari samarali
bo‘ladi:
 Yozma ishlar va testlar : Talabalarning bilimlarini baholash uchun
morfemik tahlilni va so‘z yasashni o‘z ichiga olgan testlar tuzish.
 Amaliy mashqlar va laboratoriya ishlarini baholash : Talabalar
o‘zlarining so‘z yasash va morfemik tahlil qilish ko‘nikmalarini amaliy mashqlar
orqali ko‘rsatishlari kerak.
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishi talabalar uchun tilning
strukturasini tushunishga yordam beradi. O‘qitish jarayonida talabalarni
faollashtiruvchi metodlar, interaktiv mashqlar va amaliy ishlar orqali bilimlarni
mustahkamlash muhimdir. O‘qituvchining metodik yondashuvi va ta'lim
resurslarini samarali qo‘llash orqali talabalar so‘z yasalishining turli jihatlarini
o‘zlashtirishi mumkin.
2.3 Morfemika va so‘z yasalishini o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar
Morfemika va so‘z yasalishi, tilshunoslikning muhim tarmoqlaridan biri
bo‘lib, o‘quvchilarga tilning struktura va tuzilishini tushuntirishda katta
ahamiyatga ega. So‘z yasalishining asosiy jihatlarini o‘rganishda zamonaviy
yondashuvlar quyidagi muhim tamoyillarni o‘z ichiga oladi:
1. Kompleks va integratsion yondashuvlar:
So‘z yasalishini o‘rganishda kompleks yondashuvlar hozirda juda muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bu yondashuvda morfemik tuzilma (so‘zning qismi
bo‘lgan morfemalar) nafaqat alohida o‘rganiladi, balki ular bir-biriga qanday
39

lozim, bu esa o‘quvchilarning tushunishini yanada samarali qilishga yordam
beradi.
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitish metodikasi — bu tilshunoslikda
morfemika (so‘z tarkibi va uning qismlari) va so‘z yasalishining asosiy
qonuniyatlarini o‘rgatish bilan bog‘liq o‘qitish usullari va yondashuvlar
to‘plamidir. O‘quv jarayonida morfemika va so‘z yasalishining muhim
tushunchalari, qoidalari va ularni qo‘llashni o‘rgatish, o‘quvchilarda lug‘at boyligi,
tilning strukturasini tushunishni rivojlantirishga qaratilgan.
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitish metodikasida quyidagi asosiy
jihatlar ko‘zda tutiladi:
1. Morfema tushunchasi va turlari
 Morfema — tilning eng kichik ma'no birligi. O‘quvchilarga
morfemalar haqida tushuncha berish, ularni birlashgan , o‘zgarmas (bosh morfema
va qo‘shimchalar) morfemalar sifatida tanishtirish muhim.
 Morfemalarning turli turlari (bosh morfemalar, qo‘shimchalar,
o‘zgartirish morfemalari) va ularning vazifalari.
2. So‘z yasalishi
 So‘z yasalishining asosiy tushunchalari va jarayonlarini o‘rgatish.
So‘zning turli shakllarini, shakllanishini va yangi so‘zlarni hosil qilish usullarini
tushuntirish.
 So‘z yasash usullari : so‘z birikmasi, affiksatsiya, qisqartirish, ajoyib
shakllar yaratish va boshqalar.
 Afiksatsiya (qo‘shimchalar bilan so‘z yaratish) va uning qo‘llanilishi.
28

2. Misollar keltirish : So‘z yasash jarayonini va morfemalarning
funksiyasini tushunishda misollar yordamida o‘rgatish. O‘quvchilarga turli
morfemalardan tashkil topgan so‘zlarni tahlil qilish va ular qanday qilib yangi
so‘zlar hosil qilishini ko‘rsatish.
3. Bosqichma-bosqich yondashuv : Morfemalarni o‘rganishda
bosqichma-bosqich yondashuvni qo‘llash. Avval oddiy so‘zlar va morfemalarni
o‘rganish, so‘ngra murakkabroq so‘zlar va ularning tuzilishini tushuntirish.
4. Amaliy mashqlar : O‘quvchilarga morfemalarga bo‘lish va ularni
birlashtirishga asoslangan mashqlar berish. Misol uchun, o‘quvchilar so‘zlarni
ajratib, ularning morfemalarini topib, yangi so‘zlar yasashadi.
5. Grammatika va so‘z yasashni integratsiyalash : So‘z yasash jarayonini
grammatikani o‘rganish bilan birgalikda ko‘rsatish. So‘zning sintaktik vazifasini
va grammatik kategoriyalarni tushuntirib, morfemik tuzilishlarni tahlil qilish.
6. Vizual materiallardan foydalanish : Morfemalar va ularning
birikmalarini tasvirlash uchun diagrammalar, jadval va grafiklardan foydalanish.
Bu o‘quvchilarga so‘zning tuzilishini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
So‘z yasash vositalari:
1. Affiksatsiya :
o Prifikslar (old qo‘shimchalar) : So‘zning boshiga qo‘shiladi. Masalan,
"yangi" so‘zidan "yangi-ish" (ish bilan bog‘liq yangi narsa).
o Suffikslar (orqa qo‘shimchalar) : So‘zning oxiriga qo‘shiladi. Masalan,
"o‘qituvchi" (o‘qit- + -uvchi).
o Infikslar (ichki qo‘shimchalar) : So‘zning ichiga qo‘shiladi, lekin bu
turdagi affikslar ba'zi tillarda uchraydi.
2. Kompozitsiya :
o Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zlar birlashtirilganda yangi so‘z
hosil bo‘ladi. Masalan, "yosh-o‘qituvchi" (yosh + o‘qituvchi).
24

o "yashil" + "yog‘" → "yashilyog‘" (yashil rangda).
 Kliping (so‘z qisqartirish) : Kliping — bu so‘zning qisqargan shaklini
yaratish jarayonidir. Masalan:
o "televideniye" → "televizor".
o "automobil" → "avto".
 Gibridlash : Bu jarayonda bir nechta so‘z birikib, yangi ma’no hosil
qiladi. Masalan, "faksimile" (fax va -imile qo‘shilishi).
3. Morfemika va So‘z Yasalishining O‘zaro Bog‘liqligi
Morfemika va so‘z yasalishi o‘rtasida mustahkam bog‘lanish mavjud.
Morfemika so‘zning tarkibiy qismlarini va ularning ma’nolarini o‘rgansa, so‘z
yasalishi bu morfemalarni qanday birlashtirib, yangi so‘zlar yaratish mumkinligini
o‘rganadi. Morfemika asosida so‘z yasalishining barcha jarayonlari — afiksatsiya,
kompozitsiya, konversiya va boshqalar amalga oshiriladi. Har bir morfema
o‘zining ma’no o‘zgartirish imkoniyatiga ega va bu jarayonlar tilshunoslikda
so‘zlar yaratishda keng qo‘llaniladi.
4. So‘z Yasalishining Til Strukturasidagi Roli
So‘z yasalishi tilning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, chunki u yangi
tushunchalarni ifodalash imkoniyatlarini yaratadi. So‘z yasalishining jarayonlari,
tilning zamonaviy ehtiyojlariga mos ravishda, yangi so‘zlar va ifodalar yaratishga
yordam beradi, bu esa kommunikatsiyani osonlashtiradi va samarali qiladi.
Shu tarzda, morfemika va so‘z yasalishi tilning barcha darajalarida,
jumladan, fonologiya, grammatika, sintaksis va semantika bilan bog‘liqdir. Bu
ikkisi bir-birini to‘ldiruvchi va rivojlantiruvchi jarayonlar bo‘lib, tilning so‘z
boyligini kengaytiradi.
1.2 Morfemik tizimning tarkibi
15

3. Morfemalarning strukturasi
 Morfemalar va so‘zlarning qanday qilib tahlil qilinishi, so‘zning
tarkibidagi morfemalarni aniqlash usullari. Masalan, birinchi darajali morfemalar
(boshi morfemalar) va ikkinchi darajali morfemalar (qo‘shimchalar)ni farqlash.
4. Tahlil va misollar orqali o‘rgatish
 O‘quvchilarga morfemalarning turli shakllari, ma'nolari va
qo‘llanilishini misollar orqali tushuntirish.
 Morfema va so‘z yasalishining misollarini ishlatish, so‘z yasashning
qo‘llanilish holatlari bilan bog‘liq vazifalarni bajarish.
5. Amaliy mashqlar
 O‘quvchilarga amaliy mashqlar va vazifalar berish. Bu jarayon orqali
o‘quvchilar morfemalarning turlari, so‘z yasalishining qonuniyatlari haqida
ko‘proq ma'lumotga ega bo‘ladilar.
 O‘quvchilarga murakkab so‘zlarni yaratish yoki mavjud so‘zlarning
morfemalarini tahlil qilishni o‘rgatish.
6. Morfemik va so‘z yasalishiga oid terminologiya
 Morfemika va so‘z yasalishi bo‘yicha turli atamalarni o‘rgatish va ular
bilan ishlash.
7. Didaktik yondashuv
 O‘quvchilarning qiziqishini uyg‘otish uchun turli didaktik materiallar,
o‘yinlar va qo‘shimcha materiallardan foydalanish. Shuningdek, turli
yondashuvlar, masalan, didaktik o‘yinlar, interaktiv usullarni o‘quv jarayoniga
kiritish.
29

1. Morfemika va So‘z Yasalishining O‘qitilishidagi Asosiy Yo‘nalishlar
Morfemika va so‘z yasalishi o‘qitilayotganda, asosan quyidagi yo‘nalishlar
muhim ahamiyatga ega:
 Morfemik tarkibni tahlil qilish : So‘zning ildizi, qo‘shimchalar va
boshqa morfemik qismlarini aniqlash. Misol uchun, “kitobxon” so‘zida ildiz
“kitob” va qo‘shimcha morfema “-xon” mavjud.
 So‘z yasash jarayonlarini tushuntirish : Yangi so‘zlarni qanday qilib
ildiz va qo‘shimchalar orqali yasashni tushuntirish. Bu jarayonda talabalar so‘z
yaratish texnikalarini o‘rganadilar.
 Morfemalarning ma’no va vazifalari : Morfemalar o‘zaro qanday
bog‘lanib, so‘zning ma’nosini shakllantiradi. Qo‘shimchalar ma’noni qanday
o‘zgartirishi yoki to‘ldirishi mumkinligini tushuntirish.
2. O‘qitishning Bosqichma-Bosqich Yondashuvi
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishi bosqichma-bosqich amalga
oshirilishi zarur. Quyidagi tartibda o‘rganish samarali bo‘ladi:
a. Morfemika Asoslari
 Morfemalar haqida umumiy ma’lumot berish : Talabalarga
morfemalarning nima ekanligi, ularning turlari (bosh morfemalar, yordamchi
morfemalar) haqida tushuncha berish.
 Morfemalarni ajratish mashqlari : Talabalar so‘zlarni morfemalarga
ajratib, ularning har birining vazifasini tushuntiradilar.
o Masalan: “oq-” (ildiz morfema) + “-lik” (qo‘shimcha morfema) =
“oq-lik” (yangi ma’no, sifatli holatni bildiruvchi so‘z).
36

o Keng morfemalar (leksik morfemalar): bu morfemalar so‘zning
asosiy, leksik ma’nosini bildiradi. Masalan, “o‘q” (o‘qish harakati), “yurak”
(organ).
o Chiqish morfemalari (grammatik morfemalar): so‘zning grammatik
ma’nosini o‘zgartiruvchi yoki shakllantiruvchi morfemalar. Masalan, ko‘plik
qo‘shadigan morfema “-lar” (kitoblar), otni ko‘rsatadigan qo‘shimcha morfema "-
i" (kitobi).
2. So‘z Yasalishi
So‘z yasalishi — bu morfemalar va ularning kombinatsiyasi orqali yangi
so‘zlar hosil qilish jarayonini o‘rgatadigan fan sohasidir. Bu soha tilning
rivojlanishida, yangi tushunchalar yaratishda va kommunikatsiya jarayonida
muhim rol o‘ynaydi.
 Afiksatsiya (qo‘shimchalar qo‘shish) : Afiksatsiya — so‘zga
qo‘shimchalar (suffiks, prifiks) qo‘shish orqali yangi so‘z yoki grammatik shakl
hosil qilish. Bu jarayonda so‘zning ma’nosi o‘zgarishi yoki yangilanishi mumkin.
Masalan:
o "kitob" + "-chi" → "kitobchi" (kitob o‘qiydigan kishi).
o "yurak" + "-li" → "yurakli" (yuragi bor).
 Konversiya (so‘zning turkumini o‘zgartirish) : Konversiya bir so‘zni
boshqa turkumdagi so‘zga aylantirish jarayonidir, bunda qo‘shimchalar
qo‘shilmaydi, faqat so‘zning funksiyasi o‘zgaradi. Masalan:
o "kitob" (ot) → "kitob o‘qish" (fe’lga o‘zgartirish).
o "yangi" (sifat) → "yangilash" (fe’l).
 Kompozitsiya (so‘z birikmasi hosil qilish) : Kompozitsiya — bu ikki
yoki undan ortiq morfemaning birlashishi orqali yangi so‘z yaratish jarayonidir.
Masalan:
o "ko‘zgu" + "dek" → "ko‘zgudek" (ko‘zguli odam).
14

3. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta‘minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: O‗zbekiston, 2016. –
488 b.
4. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‗lishi kerak. –
Toshkent: O‗zbekiston, 2017. – 104 b.
5. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‗zbek tili. – Toshkent:
Universitet. – 2006. – 464 b.
6. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‗zbek adabiy
tili. – Toshkent: O‗zbekiston, 1992. – 290 b.
7. Rashidov, O. (2010). *O'zbek tilining tarixi. Toshkent: Akademnashr.
8. - Mirzaev, I. (2008). O'zbek tilining shakllanishi va taraqqiyoti.
Toshkent: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi.
9. Nishonov, T. (2012). O'zbek tili va adabiyoti. Toshkent: "O'zbekiston"
nashriyoti.
10. Rasulov, M. (2014). O'zbek adabiyoti tarixi. Toshkent: "O'zbekiston"
nashriyoti.
11. Xojaev, X. (2015). O'zbek tilining madaniyatshunosligi. Toshkent: Fan
va texnologiya.
12. Juraev, N. (2016). O'zbek tili va madaniyati. Toshkent: Universitet
nashriyoti.
13. Abdullayev, S.(2009). Davlat tili va jamiyat: til va uning ijtimoiy
funksiyalari. Toshkent: O'zbek tili va adabiyoti nashriyoti.
14. Mustafaev, A. (2010). Til va milliy ong. Toshkent: Akademnashr.
15. M.T. Irisqulov. “Tilshunoslikka kirish”. Toshkent, Yoshlar matbuoti
2009.
16. Orzigul Hamroyeva. “Ona tili. Maruzalar to`plami”. Toshkent
“ Akademnashr ” 2016.
46

shuningdek, shu asosda amaliy ko’nikmalarni shakllantirish tushuniladi. So’zning
morfemik tarkibiga tatbiq qilganda, tizim so’z yasalishiga oid va grammatik
bilimlarni o’zlashtirish:
1) dastur materialini o’rganish tizimida so’zning morfe¬mik tarkibini
o’rganishning o’rni bilan;
2) “o’zak”, “o’zakdosh so’z”, “so’z yasovchi qo’shimcha”, “shakl yasovchi
qo’shimcha” tushunchalari ustida ishlashdagi izchillik bilan;
3) so’zning morfemik tarkibi va so’z yasalishining o’zaro bir-biriga ta’sir
qilishi bi¬lan;
4) morfemalarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish us¬tida ishlash
bilan bog’liqligini belgilab beradi. Mavzuni o’rganishda to’rt bosqich ajratiladi:
Birinchi bosqich – so’z yasalishini o’rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu
bosqichning vazifasi – o’quvchilarni bir xil o’zakli so’zlarning ma’no va
tuzilishiga ko’ra bog’lanishini tushunishga tayyorlash. Bunday vazifaning
qo’yilishiga sabab, birinchidan, so’zning ma’no va tuzilishi jihatidan bog’lanishini
tushunish, o’zining lingvistik mohiyatiga ko’ra, bir xil o’zakli so’zlarni va so’z
yasalishini o’zlashtirishga asos hisoblanadi. Ikkinchi bosqich – bir xil o’zakli
so’zlarning xususiyatlari va barcha morfemalarning mohiyati bilan tanishtirish. Bu
bosqichning asosiy o’quv vazifasi – so’zlarning ma’noli qismlari sifatida o’zak,
so’z yasovchi va shakl yasovchi qo’shimchalar bilan tanishtirish, “o’zakdosh
so’zlar” tushunchasini shakllantirish, bir xil o’zakli so’zlarda o’zakning bir xil
yozilishini kuzatish hisoblanadi.
Uchinchi bosqich – o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchi
qo’shimchalarning xususiyatlari hamda tildagi ahamiyatini o’rganish metodikasi.
Bu bosqichning o’quv vazifasiga “o’zak”, “so’z yasovchi qo’shimcha”, “shakl
yasovchi qo’shimcha” tushunchalarini shakllantirish, so’zning leksik ma’nosi bilan
morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanish haqidagi tasavvurlarni o’stirish, o’zakda
jufti bor jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni to’g’ri yozish malakasini
21

Morfemik tizim — tilning morfemalarini (so'zning eng kichik ma'noli
birliklari) tashkil etuvchi tizimdir. Har bir tilning morfemik tizimi uning
morfemalari va ularning o'zaro aloqalarini ko'rsatadi. Morfemik tizimning tarkibi
quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
1. Birinchi darajali morfemalar (so'z shakllantiruvchi morfemalar) :
o Kengaytirilgan morfemalar : Bular so'zning ildiz qismlaridir va leksik
ma'no tashiydi. Masalan, "kitob", "yolg'on", "boshqa" kabi so'zlarda "kitob",
"yolg'on", "bosh" ildiz morfemalaridir.
2. Yordamchi morfemalar :
o Qo'shimchalar (suffixes): So'zning ma'nosini o'zgartiradi yoki
grammatik funktsiyani belgilaydi. Misollar: "yazuvchi", "kitobning", "go'zal" kabi.
o Old qo'shimchalar (prefixes): So'zning ma'nosini yoki uslubini
o'zgartiradi. Masalan, "notog'ri", "boshqacha" kabi.
o Infixlar : Morfemalar ichida joylashgan qo'shimchalar. Bunda bir
nechta tillarda uchraydi, lekin O'zbek tilida kam uchraydi.
3. Grammatik morfemalar :
o Ko‘plik va birlik : Bu morfemalar sonni ko'rsatadi, masalan, "kitoblar"
(ko'plik) va "kitob" (birlik) kabi.
o Fellik va otlik qo'shimchalar : Masalan, fe’lning ko'plik shakllarini
ifodalovchi qo'shimchalar: "yazaman", "yazdi", "yazamiz" va boshqalar.
o Yuqori darajadagi grammatik morfemalar : Har xil grammatik
ma'lumotlarni beradigan morfemalar, masalan, zamon, shaxs, ko'plik, holatlar.
Morfemik tizimning tuzilishi tilning grammatik xususiyatlariga qarab
farqlanadi, lekin barcha tillarda morfemalar orqali leksik va grammatik
ma'lumotlar shakllanadi.
Morfemik tizimning tarkibini yanada kengaytiradigan bo'lsak, u quyidagi
asosiy morfemalar turlarini o'z ichiga oladi:
16

Morfemika va So‘z Yasalishining Ahmiyati:
Morfemika va so‘z yasaliishi tilni dinamik ravishda rivojlantirishga yordam
beradi. Ular:
 Tilning boyishini va yangi ma'nolarni ifodalashni ta’minlaydi.
 Tildagi semantik va grammatik jarayonlarni tushunishga yordam
beradi.
 Yangi so‘zlar yaratish va eski so‘zlarni qayta ishlash orqali
jamiyatning o‘zgarishlarini aks ettiradi.
 Ma’lumot almashish va kommunikatsiya jarayonlarini yanada
samarali va qulay qilishga imkon beradi.
Morfemika va so‘z yasaliishi so‘zlarning tarkibini, hosil bo‘lishini va
ularning til ichidagi o‘rinlarini chuqur o‘rganadi. Bu fan tilshunosligining muhim
bo‘limlaridan biri bo‘lib, tilning rivojlanish jarayonlarini tushunishga va yangi
so‘zlarni yaratishda asosiy vositalarni belgilashga yordam beradi.
Morfemika va so‘z yasalishining nazariy asoslari tilshunoslikda so‘zlarning
tuzilishini, ularning tarkibidagi morfemalar va so‘zlarni qanday qilib yaratish
jarayonlarini o‘rganuvchi fan sohalarini tashkil etadi. Quyida morfemika va so‘z
yasalishining asosiy nazariy jihatlari keltirilgan:
1. Morfemika :
Morfemika — bu tilshunoslikning so‘z tarkibidagi morfemalarni
o‘rganadigan sohasi bo‘lib, morfema so‘zning eng kichik ma’noli birligi
hisoblanadi. Morfemika ikki asosiy bo‘limga bo‘linadi:
 Erkin morfemalar — o‘z-o‘zidan ma’no ifodalovchi, lekin boshqa
morfemalar bilan birlashib so‘z hosil qilish imkonini bermaydigan birliklar.
Masalan, “uy”, “kitob”, “yo‘l”.
11

shakllantirish, nutqda so’z yasovchi qo’shimchasi bor so’zlarni ongli ishlatish
ko’nikmasini o’stirish kiradi. Bu bosqichning vazifasi bir-biri bilan ma’lum
bog’lanishda hal qilinadi. Masalan, so’zda har bir morfemaning ahamiyatini
o’zlashtirish asosida o’quvchilar so’zning leksik ma’nosi bilan uning morfemik
tarkibi o’rtasidagi bog’lanishni bilib oladilar. Barcha vazifalar bilan uzviy bog’liq
holda, so’zlarning morfemik tarkibini hisobga olib, ulardan nutqda mumkin qadar
aniq va ongli foydalanish vazifasi ham bajariladi. O’zakni o’rganishning
xususiyatlari. “O’zak” tushunchasini shakllantirishda o’quvchilar o’zak o’zakdosh
so’zlarning umumiy qismi ekani va u barcha bir xil o’zakli so’zlarning
ma’nosidagi umumiylikni o’z ichiga olishi bilan tanishtiriladi. To’rtinchi bosqich –
so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’zning tarkibi ustida ishlash (III-
IVsinflar). So’zning morfemik tarkibini o’rganish tizimida bu bosqichning
maqsadi so’z yasovchi qo’shimchaning so’z yasashdagi ahamiyati va shakl
yasovchi qo’shimchaning so’z shaklini o’zgartirishdagi ahamiyati haqidagi bilimni
chuqurlashtirish; o’quvchilarni ot, sifat, fe’llarning yasalish xususiyatlarini
tushunishga tayyorlash hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, o’quvchilarni so’z
yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o’qituvchi ularga muayyan
bir yangi so’z qaysi so’zdan va qaysi morfema yordamida yasalganini aniqlashga
qaratilgan topshiriq beradi. Masalan, o’qituvchi chegara otini aytadi va chegarani
qo’riqlaydigan kishini bildiradigan o’zakdosh ot tanlashni topshiradi (chegarachi).
Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o’qituvchi so’zni va so’z yasovchi
morfemani beradi. O’quvchining vazifasi yangi so’zni to’g’ri yasash va leksik
ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so’zidan –chi qo’shimchasi
yordamida yangi so’z yasash (baliqchi), uning leksik ma’nosini tushuntirish, qaysi
so’z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o’quvchilar so’zni
morfemik tahlil qiladilar. Bunda o’qituvchi o’quvchilar e’tiborini hosil bo’lgan
so’z qaysi morfema yordamida, qaysi so’z turkumidan yasalganiga, qanday ma’no
anglatishi va qaysi so’z turkumi ekaniga qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud
bo’lgan so’zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibining o’zaro bog’liqigiga
va biror so’z turkumiga xarakterli bo’lgan so’z yasalishi usuliga asoslaniladi.
22

2.2 Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishi bo‘yicha metodik
tavsiyalar
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishi bo‘yicha metodik tavsiyalar
quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi:
1. Morfemika va So‘z Yasalishining Asosiy Tushunchalari
 Morfema - til birligining eng kichik ma'no birligi. Ular ikki turga
bo‘linadi: bosh morfemalar (masalan, so‘z ildizi) va yordamchi morfemalar
(masalan, qo‘shimchalar).
 So‘z yasalishi - yangi so‘zlar yaratish jarayoni, bunda morfemalar
birikib, yangi ma'noli so‘zlar hosil qiladi.
2. O‘qitishning Maqsadlari
 Talabalarga morfema va so‘z yasalishining asosiy tushunchalarini
o‘rgatish.
 So‘z yasashning turli usullarini o‘rgatish (qo‘shish, qo‘shimcha
qo‘llash, qisqartirish va h.k.).
 Talabalarni so‘zlar hosil qilishda morfemik tuzilmani aniqlashga
o‘rgatish.
3. Morfemika va So‘z Yasalishining O‘qitish Metodlari
a. Tushuntirish usuli
 Morfemalar va so‘z yasalishining asosiy tushunchalarini sinfda
tushuntirish. Masalan, so‘zning ildizi, qo‘shimchalar va ularning vazifalarini
tushuntirish.
 Grafik materiallardan (diagrammalar, tasvirlar) foydalanish. Masalan,
so‘zning morfemik tarkibini ajratishda diagrammalarni qo‘llash.
33

2. Shakl yasovchi qo’shimchalar. Bu qo’shimchalar so’zlarni grammatik
jihatdan shakllantirib, turli grammatik ma’nolarni ifodalaydi. Masalan,
maktablarimizni so’zida lar, -imiz, -ni shakl yasovchi qo’shimchalar bo’lib, -lar
ko’plik ma’nosini, -imiz egalikning I shaxs ko’plik ma’nosini, -ni tushum kelishigi
ma’nosini ifodalaydi. Morfemalarning qo’shilishi bir-biriga ta’sir qiladi, bundan
tashqari, ko’pgina o’zak va so’z yasovchi qo’shimchalar ko’p ma’noli. Shunga
qaramay, ko’p so’zlarning leksik ma’nosini uning morfemik tarkibiga qarab
aniqlash qiyin, bu maqsadda so’zni morfemalarga ajratishdan foydalanishga to’g’ri
keladi. O’quvchilar so’zning morfemik tarkibini va so’z yasalishini o’rganishlariga
qarab, so’zni morfemalarga ajratishdan ongli foydalana boshlaydilar. Ular yasama
so’zlarning leksik ma’nosini so’zlarning semantik o’xshashligiga qarab bilib
oladilar. So’zlarning morfemik tarkibi ustida ishlashning ahamiyati va shunga mos
ravishda o’qituvchining vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. So’zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o’quvchilar so’zning leksik
ma’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib oladilar. Bunda
o’qituvchining vazifasi o’quvchilar so’zlarning leksik ma’nosi va morfemik tarkibi
bir-biriga bog’liqligini bilib olishi uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda
ularning lug’atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish
hisoblanadi.
2. So’z yasalishi haqidagi elementar bilim ham o’quvchilarning tilimizning
yangi so’zlar bilan boyishining asosiy manbasini tushunishlari uchun muhimdir.
Yangi so’z tilda mavjud bo’lgan morfemalardan, ma’lum usul va modellar asosida
vujudga keladi (yasaladi). So’z yasalishini kuzatish o’quvchilarda so’zga faol
munosabatni shakllantirishga ijobiy ta’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini
tushunishga olib keladi. 3. So’z yasalishi asoslari bilan tanishish o’quvchilar
lug’atini atrof-muhit haqidagi bilimlar bilan boyitishga imkon beradi. Predmet,
jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so’z bilan ifodalanadi. So’zlar
o’rtasidagi ma’no va tuzilish jihatidan bog’lanishni belgilash o’zaro munosabatda
bo’lgan tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishga tayanadi (masalan, traktor va
19

K IRISH
Mavzuning dolzarbligi : So‘z yasalishi va morfemika tilshunoslikda muhim
o‘rin tutadi. Bu soha tilning struktural o‘rganilishi bilan bog‘liq bo‘lib, so‘zlarni
hosil qilish jarayonlari, morfemalar va ularning birikmalari, shuningdek, so‘zning
tarkibiy qismlari bilan shug‘ullanadi. Morfema — tilning eng kichik ma’no
beruvchi birligi bo‘lib, so‘z yaratishda yoki so‘zning ma’nosini o‘zgartirishda
muhim rol o‘ynaydi. So‘z yasalishi esa, so‘zlar orasida yangi ma’nolar, shakllar va
tuzilmalarni hosil qilish jarayonini anglatadi.
So‘z yasalishining o‘rganilishi, tilshunoslarga nafaqat tilning strukturasini,
balki uning funksional xususiyatlarini, tarixiy rivojlanishini va amaliy qo‘llanishini
tushunishga yordam beradi. Morfemik birliklar yordamida yangi so‘zlar yaratish
va ularning til tizimidagi o‘rnini aniqlash, shu bilan birga, tilning rivojlanishi va
o‘zgarishlari haqida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lish mumkin.
Ushbu kurs ishida morfemika va so‘z yasalishining nazariy asoslari, ularning
o‘rganilishi metodikasi, shuningdek, o‘qitish jarayonida talabalarga morfema
tizimini tushuntirish usullari haqida so‘z boradi. Maqsad — morfemik birliklarni
to‘g‘ri o‘rgatish, so‘z yasalishi jarayonlarini aniq tushuntirish va bu jarayonda
yuzaga keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etishga doir samarali metodlarni ishlab
chiqishdir. Bu ishda nazariy va amaliy jihatlar o‘zaro bog‘lanib, so‘z yasalishini
o‘qitishning samarali usullari tahlil qilinadi.
Kurs ishi ikki asosiy yo‘nalishda ishlanadi: birinchi yo‘nalish
morfemikaning nazariy asoslari va ularning tilshunoslikdagi o‘rni haqida, ikkinchi
yo‘nalish esa morfemik birliklarning o‘qitish metodikasi va amaliy qo‘llanilishi
haqidagi masalalarni qamrab oladi. Bu ish, shuningdek, so‘z yasalishining
o‘qitilishida pedagogik yondashuvlarni va ta’lim jarayonini yaxshilash uchun
muhim tavsiyalarni ham taklif etadi.
2

tahlil usullari so‘z yasashining jarayonini yanada tez va samarali o‘rganishga
imkon beradi. Bu, o‘z navbatida, morfemik strukturani va so‘z yasash jarayonini
tushunishda yangi imkoniyatlar yaratadi.
Misol : Ma'lumotlar bazalari va til modellarini yaratish orqali so‘zlarning
o‘zgarishlarini tahlil qilish va ularning morfologik strukturasini aniqlash.
5. Interaktiv va amaliy yondashuvlar:
O‘quvchilarga morfemika va so‘z yasalishini o‘rgatishda interaktiv
yondashuvlar ham muhim ahamiyatga ega. Bu yondashuvda o‘quvchilar nafaqat
nazariy jihatlarni, balki amaliy mashqlar orqali ham bilim olishadi. O‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasidagi faol muloqot, masalan, morfemik tahlil qilish, yangi so‘zlar
yasash yoki til tizimidagi o‘zgarishlarni aniqlash orqali amalga oshiriladi.
6. Tillararo yondashuv:
Morfemika va so‘z yasalishini o‘rganishda tillararo yondashuvlar ham keng
qo‘llaniladi. Bu yondashuvda turli tillarning morfologik strukturalari o‘rganilib,
ularning farqlari va o‘xshashliklari tahlil qilinadi. Bunday yondashuv,
o‘quvchilarga til o‘rganishda yanada kengroq nuqtai nazar beradi.
Misol : O‘zbek va boshqa turkiy tillarning so‘z yasalishi va morfemik
strukturalarini solishtirish.
Zamonaviy yondashuvlar so‘z yasalishi va morfemikaning o‘rganilishiga
yangicha usullar kiritib, o‘quvchilarni faqat nazariy bilim bilan emas, balki tilni
amaliy tarzda tushunish va qo‘llashga ham tayyorlaydi. Bu yondashuvlar, tilning
murakkab strukturalarini o‘rganishda o‘quvchilarga kengroq va chuqurroq
ko‘rinish berishga yordam beradi.
Albatta, morfemika va so‘z yasalishining zamonaviy yondashuvlari haqida
yana bir qancha muhim nuqtalarni ko‘rib chiqish mumkin:
41

a. Grammatikaviy tahlil mashqlari
 Talabalar so‘zning har bir morfemasini tahlil qilish orqali o‘zlarining
morfemik bilimlarini sinab ko‘rishlari mumkin. Bunday mashqlar talabalarning
so‘z yasalishiga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
 Misol: “o‘qituvchilar” so‘zini tahlil qilib, ildiz “o‘qit-”, qo‘shimcha “-
chi” va ko‘plik qo‘shimchasi “-lar”ni aniqlash.
b. Sual-javoblar
 O‘qituvchi va talabalar o‘rtasida sual-javob shaklida o‘tkaziladigan
mashqlar so‘z yasalishi va morfemalarning ma’nolarini tushunishga yordam
beradi. Misollar:
o Q: “O‘qituvchi” so‘zining morfemik tarkibi qanday?
o A: “O‘qituvchi” so‘zida ildiz “o‘qit-” va qo‘shimcha morfema “-
uvchi” mavjud.
c. Vizual materiallar va diagrammalar
 So‘zning morfemik tarkibini ko‘rsatishda diagrammalar va vizual
materiallardan foydalanish talabalar uchun tushunarli bo‘ladi.
o Misol: Diagramma yordamida “yozuvchi” so‘zining ildiz va
qo‘shimchasini ko‘rsatish, har bir qismining vazifasini tushuntirish.
d. Kompyuterli o‘qitish vositalari
 Morfemika va so‘z yasalishiga oid onlayn platformalarda interaktiv
mashqlar, o‘yinlar va testlar orqali talabalarni o‘qitish. Bu metod talabalarni o‘z
bilimlarini baholash va mustahkamlash imkonini beradi.
38

II BOB MORFEMIKA VA SO‘Z YASALISHIINI O`RGATISH USUL
VA VOSITALARI
2.1. Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitish metodikasi
Morfemika — bu tilshunoslikning morfema (so‘zning eng kichik ma'noli
qismi) strukturalari va ularning turlari, ularning tizimi va o'zaro aloqalarini
o'rganadigan bo'limidir. So‘z yasash (derivatsiya) esa morfemalarni birlashtirib,
yangi so‘zlar yaratish jarayonidir. Morfemika va so‘z yasashini o‘rgatishda bir
nechta usullar va vositalar qo‘llaniladi. Quyida ba’zi asosiy usullarni va vositalarni
ko‘rib chiqamiz:
Morfemika va so‘z yasashini o‘rgatish usullari:
1. Tushuntirish usuli : O‘quvchilarga morfemalar, ularning turlari va so‘z
yasash jarayonini tushuntirish. Bu usulda, o‘qituvchi morfemalarni ta'riflaydi va
har bir morfemaning qanday ma’no yoki grammatik vazifa bajarishini ko‘rsatadi.
23

7. Nozik tilshunoslik va poststrukturalist yondashuvlar:
Poststrukturalizm va nozik tilshunoslik so‘z yasalishiga yangi
yondashuvlarni taqdim etadi. Bu yondashuvlar morfologiyani faqat grammatik
tizim sifatida emas, balki madaniy va siyosiy kontekstda, tilning ideologik va
ijtimoiy ta’sirini tahlil qilishga yo‘naltiradi.
Misol : Tilshunoslarning so‘zning morfemik tarkibidagi ideologik ifodalari,
jumladan, erkak va ayol jinsiga oid qo‘shimchalar yoki boshqa ijtimoiy jinsga doir
qo‘shimchalar bilan bog‘liq yondashuvlarni o‘rganishi.
8. Morfemik ko‘p ma'nolilik:
Zamonaviy tilshunoslikda so‘z yasalishini o‘rganishda morfemalarning ko‘p
ma’noliligi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bir morfema ko‘plab turli
ma’nolarni ifodalash imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin. Bu yondashuv, morfemik
strukturada bir-biriga qarama-qarshi yoki qisman o‘xshash bo‘lgan ma’nolarni
izlashga imkon beradi.
Misol : "Qo‘shimcha" so‘zi o‘zbek tilida turli ma’nolarda ishlatilishi
mumkin: iqtisodiy, ijtimoiy yoki grammatik nuqtai nazardan.
9. Sociolingvistika yondashuvi:
Morfemika va so‘z yasalishini o‘rganishda sociolingvistika yondashuvi
tilning ijtimoiy roli va tilni ishlatishda odamlarning jamiyatdagi o‘rni bilan bog‘liq
tahlillarni o‘z ichiga oladi. Bu yondashuv til o‘zgarishlari va so‘z yasalishidagi
farqlarni jamiyatning turli ijtimoiy qatlamlariga, yosh guruhlariga, jinslarga va
boshqa omillarga qarab tahlil qiladi.
Misol : "Yosh" va "kattalar" o‘rtasidagi so‘z yaratishdagi farqlarni o‘rganish,
shuningdek, yoshlarni ifodalashda foydalaniladigan morfemalarning qanday
ijtimoiy nuqtai nazardan tasvirlanishini tahlil qilish.
42

MORFEMIKA VA SO‘Z YASALISHI O`QITISH METODIKASI
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………
………3
I BOB MORFEMIKA VA SO‘Z YASALISHI HAQIDA UMUMIY-
NAZARIY TUSHUNCHALARI…………………………………………………6
1.1 Morfemika va so‘z yasalishining nazariy
asoslari ….............................6
1.2 Morfemik tizimning tarkibi ………………………………….……….16
II BOB MORFEMIKA VA SO‘Z YASALISHIINI O`RGATISH USUL
VA VOSITALARI……………………………………………………………….24
2.1. Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitish
metodikasi……………...24
2.2 Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishi bo‘yicha metodik
tavsiyalar ………………........................................................................................33
2.3 Morfemika va so‘z yasalishini o‘qitishda zamonaviy
yondashuvlar ……………………………………………………………………39
XULOSA……………………………………………………………..….45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………46
1

3. Kokurensiya (so‘zlarning qo‘shilishi) :
o So‘zlar o‘rtasidagi bog‘lanishlar orqali yangi ma’nolar va so‘zlar hosil
qilish. Masalan, "kitobxon" (kitob + xon).
4. Alohida morfemalarning to‘plami :
o O‘quvchilarga morfemalarni turli yo‘llar bilan birlashtirishni
o‘rgatish, masalan, bastaliklar, juftliklar yoki boshqa grammatik shakllar.
5. Sintetik va analitik yondashuvlar :
o Sintetik tilda so‘z yasash jarayonida morfemalar birlashib yangi
ma'nolar hosil qiladi, analitik til esa ko‘proq so‘zlar orqali ma'no va grammatik
vazifalarni ifodalaydi.
Morfemika va so‘z yasashining o‘rgatish jarayonida yuqoridagi usullar va
vositalarni kombinatsiyalash orqali o‘quvchilarga morfemalar va so‘z yasash tizimi
haqida keng tushuncha berish mumkin. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarga tilning
tuzilishini va rivojlanishini tushunishga yordam beradi.
Morfemika va so‘z yasashini o‘rgatish jarayoni yanada chuqurroq va
samarali bo‘lishi uchun turli xil yondashuvlar va metodlardan foydalanish
mumkin. Quyida yana bir nechta usullar va vositalar keltirilgan:
Morfemika va so‘z yasashini o‘rgatish usullarining qo‘shimcha yo‘llari:
1. So‘zlarni morfemalarga ajratish (analiz qilish) :
o O‘quvchilarga murakkab so‘zlarni tahlil qilish va ularda qaysi
morfemalar mavjudligini aniqlashni o‘rgatish. Masalan, "o‘qituvchi" so‘zi "o‘qit-"
va "-uvchi" morfemalaridan tashkil topganligini tushuntirish.
o Bunda o‘quvchilar morfemalarning o‘zaro bog‘lanishini tushunadilar
va yangi so‘zlar yaratish imkoniyatlarini ko‘rishadi.
2. Ishlab chiqish (konstruktsiya) usuli :
25

Kurs ishining maqsadi:
O‘quvchilarga morfemika va so‘z yasalishining nazariy asoslarini chuqur
o‘rgatish, ularning tilshunoslik fanlaridagi ahamiyatini tushuntirish va so‘z
yasalishini o‘qitish metodikasi asoslarini shakllantirish.
Kurs ishi vazifalar:
1. Morfemika va so‘z yasalishining nazariy asoslarini tahlil qilish:
o Morfema, so‘z yasalishi va ularning turli xil shakllarini aniqlash.
o Morfemalarning turlari va funksiyalarini ko‘rib chiqish.
o So‘z yasalishining grammatik asoslari va uning tilda tutgan o‘rni.
2. So‘z yasalishi jarayonlarini o‘rgatish metodlarini ishlab chiqish:
o Morfemik tahlil qilishning samarali usullarini aniqlash.
o O‘quvchilarga so‘z yasashda kuzatiladigan qoidalarning amaliyotda
qanday qo‘llanilishini tushuntirish.
3. Morfemika va so‘z yasalishi bo‘yicha dars jarayonlarini tashkil etish:
o Morfemik tahlilni o‘rgatish uchun dars materiallarini tayyorlash.
o O‘quvchilarning morfemalarga oid bilimlarini mustahkamlash uchun
interfaol metodlardan foydalanish.
4. O‘qitishda morfemika va so‘z yasalishiga oid pedagogik
yondashuvlarni tadqiq qilish:
o Morfemika va so‘z yasalishini o‘qitishning eng samarali
metodikalarini aniqlash.
o O‘qituvchilar uchun tavsiyalar ishlab chiqish.
5. Morfemika va so‘z yasalishi bo‘yicha nazariy va amaliy materiallar
tayyorlash:
3

 Onlayn testlar va quizlar : Morfema va so‘z yasalishiga oid savollarni
interaktiv shaklda berish.
7. Mavzuni Mustahkamlash
 Morfemika va so‘z yasalishining asosiy tushunchalarini yana bir bor
takrorlash va har bir mavzuni amaliyotda mustahkamlash.
 Shu bilan birga, talabalarni o‘zlashtirgan bilimlarini real hayotdagi
vaziyatlarga tatbiq qilishga undash.
8. Tegishli Manbalar va Resurslar
 Morfemika va so‘z yasalishiga oid o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy
maqolalar va darsliklardan foydalanish.
 Internet resurslari, video darslar va interaktiv o‘quv platformalaridan
foydalanish.
9. Natijalarni Baholash
 So‘z yasalishi bo‘yicha talabalar bilimlarini testlar, yozma ishlar va
amaliy mashqlar orqali baholash.
 Konstruktiv tahlil va feedback tizimidan foydalanish.
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishi til o‘rgatish jarayonining muhim
qismidir. Talabalar uchun morfemalar va so‘z yasalishining nazariy asoslarini
o‘zlashtirish va amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish muhim ahamiyatga ega.
Tushunchalarni to‘g‘ri tushuntirish, interaktiv va amaliy mashqlarni o‘z ichiga
olgan o‘qitish metodikasi talabalar uchun samarali bo‘ladi.
Albatta, morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishi bo‘yicha metodik
tavsiyalarni yanada kengaytirib, yanada chuqurroq tushuntirishga harakat qilaman.
35

Shunday qilib, morfemik tizim tilning eng asosiy tuzilish bo'g'inlaridan biri
bo'lib, u so'zlarning shakllanishini, ularning ma'nolarini va grammatik
funktsiyalarini belgilaydi. Morfemik tizim tilni o'rganishda muhim ahamiyatga ega
bo'lib, tilshunoslikda tilning sintaksis va morfologiya tahlilida asosiy o'rinni
egallaydi.
Ona tili — har bir elatning, xalqning , millatning o z tili. Ona tili lug atʻ ʻ
tarkibi, asosan, shu tilga mansub xalqning turmushi, madaniyati va an analarini
ʼ
ifodalaydigan so z va tushunchalardan iborat bo ladi. Ona tili taraqqiyoti har bir
ʻ ʻ
elat, xalq va millatning ijtimoiy rivojlanishi bilan uzviy bog liq. Morfema
ʻ
(yunoncha: morphe — shakl) — o ziga xos shakl va ma noga ega bo lgan, boshqa
ʻ ʼ ʻ
ma noli qismlarga bo linmaydigan, so z (leksema) yasash yoki so zning shaklini
ʼ ʻ ʻ ʻ
hosil qilish uchun xizmat qiladigan lisoniy birlik. Morfemalar o zbek tilida,
ʻ
asosan, affiks holatida bo ladi. Masalan, -chi (kurashchi), -shunos (siyosatshunos),
ʻ
-q (taroq), -ki (tepki), -li (aqlli), -chan (ishchan), -la (tuzla), -illa (taqilla), -lar
(bolalar), -roq, (kattaroq), -mtir (qoramtir) va hokazo. So’zning leksik ma’nosini
aniqlash maqsadida uni morfemalarga ajratish til haqidagi fanda o’zining nazariy
asosiga ega.
Morfema – so’zning eng kichik, bo’linmaydigan ma’noli qismi. Morfema
ikki turga bo’linadi:
1. O’zak morfema – so’zda albatta qatnashadigan va leksik ma’no
anglatadigan morfema.
2. Affiksal morfema – mustaqil holda leksik ma’no anglatmay, so’zning
leksik va grammatik ma’nolari shakllanishi uchun xizmat qiladigan morfema.
Masalan, gullarni, gulla so’zlaridagi gul – o’zak morfema, -lar, -ni, -la affiksal
morfemadir. Affikslar (qo’shimchalar) ikki turga bo’linadi:
1. So’z yasovchi qo’shimchalar. Ular so’zning leksik ma’nosini
shakllantirish uchun xizmat qiladi. Masalan, bog’bon, paxtakor, gulzor, ishchi
so’zlaridagi -bon, -kor, -zor, -chi so’z yasovchi affikslardir.
18

b. Amaliy mashqlar
 So‘zlarni morfemik tarkibiga ajratish. Misollar: "kitob", "yosh",
"o‘qituvchi" kabi so‘zlarni ildiz va qo‘shimchalarga ajratib, ularning ma'nolarini
tushuntirish.
 So‘zlar yaratishda qo‘shimchalardan foydalanish mashqlari. Misol:
"yashamoq" so‘zini "yashovchi", "yashash" va h.k. ga o‘zgartirish.
c. Grammatika va sintaksis bilan bog‘lash
 Morfemalar nafaqat so‘zning tuzilishi, balki uning grammatik
vazifasiga ham ta’sir qiladi. Shu sababli, morfemalarni o‘rganish orqali grammatik
jarayonlarni, jumladagi so‘zlarning o‘rinlarini ham tushuntirish.
4. Materiallarni Tanlash
 Oddiy so‘zlardan murakkab so‘zlargacha bosqichma-bosqich ishlash.
Dastlab morfemik tahlil qilishda oson so‘zlar tanlanadi.
 So‘z yasalishining boshqa turlarini (derivatsiya, konversiya,
qisqartirish) o‘rgatish va shu yo‘l bilan yangi so‘zlar hosil qilish.
5. Talabalar Faoliyatini Boshqarish
 Talabalar guruhlarga bo‘linib, turli morfemik tahlil mashqlarini
bajarishlari mumkin. Bunda guruhlar birgalikda so‘z yasalish jarayonlarini ko‘rib
chiqadilar.
 Individual ish va mustaqil mashqlar orqali talabalar o‘z bilimlarini
mustahkamlashlari mumkin.
6. Interaktiv Usullar
 Rol o‘ynash : So‘z yaratish jarayonini ko‘rsatadigan rolli o‘yinlar
o‘tkazish.
34

o Derivativ (hosil qiluvchi) qo‘shimchalar : Yangi so‘z yaratadi.
Masalan, "o‘qish" (o‘q- + ish), "kitobxon" (kitob + xon).
o Fleksiv (bendiruvchi) qo‘shimchalar : So‘zning grammatik
xususiyatlarini (son, hol, shaxs) o‘zgartiradi. Masalan, "kitobda" (kitob + da),
"kitoblar" (kitob + lar).
3. Birlashtiruvchi morfemalar – ikki yoki undan ortiq so‘zlar yoki
morfemalarni birlashtirib yangi ma'no hosil qiladi. Masalan, "avtomobil" (avto +
mobil), "boshqaruvchi" (bosh + qar + uvchi).
So‘z Yasaliishining Turlari:
So‘z yasaliishi yangi so‘zlar yaratish jarayonini anglatadi va bu jarayon bir
necha usullar orqali amalga oshiriladi:
1. Affiksatsiya (qo‘shimchalar qo‘llash) : Bu usulda so‘zning ildiziga
qo‘shimchalar qo‘shiladi. Masalan, "yur" (ildiz) + "chi" (qo‘shimcha) →
"yuruvchi" (harakat qiladigan kishi).
2. Kompozitsiya (birlashtirish) : Ikki yoki undan ortiq erkin morfemani
birlashtirib yangi so‘z hosil qilish. Masalan, "kitobdo‘st" (kitob + do‘st),
"avtomashina" (avto + mashina).
3. Qisqartirish : So‘z yoki iboraning qisqargan shaklini yaratish. Masalan,
"avtomobil" (avto + mobil), "kompyuter" (komp + yuter).
4. Akronim : Har bir so‘zning bosh harfini yoki qisqarmasini olib, yangi
so‘z hosil qilish. Masalan, "O‘zbekiston Respublikasi" — "O‘zbekistonga" yoki
"TGV" (TGV — Train à Grande Vitesse, tezlikni oshirish uchun).
5. Sinonimlash va metafora : Bunday usullar ko‘pincha yangi, ma’noli
so‘zlar yaratishda ishlatiladi, ya’ni o‘zgarib borayotgan ijtimoiy va madaniy
talablarni aks ettirishda.
6. Kalqiroq : Yangi so‘zning shaklini, ma’nosini boshqa tildan olingan
shaklga moslashtirish. Masalan, "internet" (inglizcha internetdan).
10

 Bog‘liq morfemalar — faqat boshqa morfemalar bilan birlashganda
ma’no ifodalovchi birliklar. Masalan, “-chi”, “-kor”, “-lik”.
Morfemalar o‘z navbatida turli turlarga bo‘linadi:
 Keng morfemalar : bular so‘zlarni tashkil qiluvchi asosan leksik ma’no
beruvchi morfemalar (masalan, “yurak”).
 Chiqish morfemalari : so‘zlarning grammatik yoki leksik ma’no
o‘zgartiradigan morfemalar (masalan, fe’lning otlash yoki ko‘plik qo‘shadigan
morfemalar).
2. So‘z yasalishi :
So‘z yasalishi — bu so‘zlarni yaratish jarayoni, ya'ni morfemalarni
birlashtirib yangi so‘zlar hosil qilishning nazariy asoslarini o‘rganuvchi soha. So‘z
yasalishida quyidagi jarayonlar ko‘rib chiqiladi:
 Afiksatsiya : so‘zga qo‘shimchalar (prifiks, suffiks) qo‘shib yangi so‘z
yoki grammatik shakl hosil qilish. Masalan, “o‘q” so‘ziga “-chi” qo‘shimchasini
qo‘shish orqali “o‘qituvchi” so‘zi hosil bo‘ladi.
 Konversiya : bir so‘zni boshqa so‘z turkumiga o‘zgartirish. Masalan,
fe’lga qo‘shimcha kiritmasdan “yoz” so‘zini otga aylantirish.
 Kompozitsiya : ikkita yoki undan ortiq erkin morfemalarni birlashtirib
yangi so‘z hosil qilish. Masalan, “ko‘zgudek” (ko‘zguli va dek) yoki “bilimdon”
(bilim va don).
 Kliping : so‘z qisqartirish orqali yangi so‘z yaratish. Masalan,
“televideniye” dan “televizor” so‘zini hosil qilish.
So‘z yasalishining asosiy maqsadi til orqali kommunikatsiya qilishni
osonlashtirishdir. Buning uchun til vositalarini (morfemalar, qo‘shimchalar,
o‘zgarishlar) turli usullar bilan kombinatsiyalash orqali yangi so‘zlar yaratish
mumkin. So‘z yasalishining asosiy prinsiplari tilning umumiy qoidalari bilan
12

So‘z yasash jarayonini o‘rganish o‘quvchilarga morfologik birliklarning
funksiyalarini, ularning strukturalarini va o‘zaro aloqalarini tushunishga yordam
beradi. So‘z yasalishining metodikasi esa o‘quvchilarga o‘zlashtirilgan bilimlarni
amaliyotda qo‘llash imkonini yaratadi, shu bilan birga, tilshunoslikning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi.
Ushbu mavzuni o‘qitishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan metodik uslublar
va texnikalar o‘quvchilarning tilni yanada chuqurroq o‘rganishlariga va har bir
o‘quvchi individual tarzda tilning morfologik tizimini mukammal o‘zlashtirishiga
yordam beradi. Morfemika va so‘z yasalishini o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning
ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, tilni amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirish,
o‘rganilgan materiallarni keng ko‘lamda foydalanish imkoniyatini yaratadi.
Shuningdek, tilning morfologik tuzilishi va so‘z yasash jarayonlarini to‘g‘ri
o‘rgatish orqali o‘quvchilar nafaqat grammatika bilan, balki tilning boyligi va
ifodalilik imkoniyatlari bilan ham tanishadilar, bu esa ularning umumiy til
madaniyatini oshirishga xizmat qiladi.
Yakuniy natija sifatida, morfemika va so‘z yasalishini o‘qitish metodikasi
zamonaviy pedagogik talablar va o‘quvchilarning ehtiyojlariga mos ravishda
doimiy takomillashtirilishi zarur, bu esa o‘z navbatida tilni mukammal o‘rganish
va uni samarali qo‘llash imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. PF-67-сон 08.05.2023. Yangi tahrirdagi O'zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi.
2. O'zbekiston Respublikasining "Davlat tili to'g'risida"gi qonuni.
45

8. Metodik usullar
 Tushuntirish usuli — morfemika va so‘z yasalishi mavzularini
o‘rgatishda asosiy usul bo‘lib, o‘quvchilarga mavzuni keng tushuntirishni
anglatadi.
 Qiyoslash usuli — o‘quvchilarni turli morfemalar va so‘z yasash
jarayonlarini qiyoslashga undaydi.
Bunday metodikaga asoslanib, o‘quvchilar tilning morfologik strukturasi
haqida chuqurroq bilimga ega bo‘ladilar va bu bilimlarni tilni amalda ishlatishda
qo‘llashni o‘rganadilar.
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitish metodikasini yanada kengroq
ochib berish uchun quyidagi aspektlarni kiritish mumkin:
9. Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitishdagi asosiy maqsadlari
 Lug‘at boyligini oshirish : O‘quvchilarga yangi so‘zlar yaratish, ularni
to‘g‘ri va maqsadga muvofiq ishlatish orqali til boyligini oshirish.
 Tushunchalarni shakllantirish : Morfemalar va so‘z yasalishi haqida
aniq tushunchalar, qoidalar va konseptlarni shakllantirish.
 Grammatika va sintaksisni rivojlantirish : Morfemika va so‘z
yasalishining tilshunoslik asoslarini tushunish, shu bilan birga grammatik
qoidalarni mustahkamlash.
10. Morfemika va so‘z yasalishini ta’lim jarayoniga kiritish
 Kurslar va mavzular : Morfemika va so‘z yasalishi o‘qitish jarayonida
ko‘pincha alohida kurs sifatida o‘qitiladi, masalan, tilshunoslik asoslari,
morfologiya, tilshunoslikka kirish.
 Kirish darslari : Morfemika va so‘z yasalishi bo‘yicha kirish darslari
boshlang‘ich tushunchalarni o‘rgatishga qaratilgan bo‘ladi. Bu darslarda
30

2. Morfemalar va so‘z yasashdagi stilistik usullar :
o Stilistik vositalar yordamida so‘z yasashni o‘rgatish. Masalan,
so‘zlarning semantik va stilistik rang-barangligini yaratish, so‘z yasashda sinonim
va antonimlar bilan ishlash.
o Bu metod so‘zning ifodaviy kuchini oshiradi va o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini aniq va boy tarzda ifodalashga yordam beradi.
3. Morfemalar yordamida qiyoslash va taqqoslash :
o Morfemalar yordamida so‘zlar o‘rtasida qiyoslash va taqqoslash
o‘rgatiladi. O‘quvchilar turli morfemalarga ega bo‘lgan so‘zlarni tahlil qilib,
ularning o‘ziga xosliklarini aniqlaydilar.
o Bu yondashuv o‘quvchilarga turli so‘zlar o‘rtasidagi semantik
bog‘lanishlarni tushunishga yordam beradi.
4. Amaliy so‘z yasash va kommunikatsiya :
o O‘quvchilarga so‘z yasashda kommunikativ funksiyalardan
foydalanishni o‘rgatish. So‘z yasash jarayonida qanday qilib o‘quvchilar o‘z
fikrlarini aniq va tushunarli tarzda ifodalay olishlarini ko‘rsatish.
o Bu yondashuv so‘z yasashning tilning asosiy kommunikativ
vazifalariga qanday ta'sir qilayotganini tushunishga yordam beradi.
5. Vokal va konsonant morfemalarni o‘rgatish :
o O‘quvchilarga tilning fonetik jihatlari, masalan, vokal va konsonant
morfemalarining birikmalarini o‘rgatish. Bunday morfemalar yordamida so‘zlarni
o‘zgartirish va yangi so‘zlar hosil qilish mumkin.
Morfemika va so‘z yasashini o‘rgatish jarayonida, turli yondashuvlar va
metodlarni qo‘llash o‘quvchilarga nafaqat morfemalarning tuzilishini, balki ularni
tilda qanday qo‘llanilishini ham yaxshi o‘rganish imkonini beradi. O‘qituvchi
o‘zining dars metodologiyasini va vositalarini turli yondashuvlarga qarab tanlashi
27

13. Didaktik materiallar va resurslardan foydalanish
 Vizuallashgan materiallar : Morfemik tahlilni va so‘z yasalishini
yanada oson tushunish uchun turli diagrammalar, jadvallar, ko‘rgazmalar,
interaktiv taqdimotlar va video darsliklardan foydalanish.
 Testlar va vazifalar : Morfemika va so‘z yasalishi bo‘yicha interaktiv
testlar, masalalar, o‘yinlar yordamida o‘quvchilarning bilimini sinab ko‘rish va
mustahkamlash.
14. Metodik yondashuvlarda innovatsiyalar
 Blended learning (aralash o‘qitish) va onlayn materiallar: Morfemika
va so‘z yasalishining o‘qitish metodikasida innovatsion texnologiyalarni joriy
etish. Masalan, onlayn kurslar, interaktiv ilovalar va resurslar yordamida
o‘quvchilarni morfemika va so‘z yasalishining nazariy va amaliy jihatlari bilan
tanishtirish.
 Gamifikatsiya (o‘yinlashtirish): O‘quv jarayonini yanada qiziqarli va
samarali qilish uchun o‘yin elementlarini qo‘llash. Bu o‘quvchilarga mavzuni
o‘rganishda faol ishtirok etishga yordam beradi.
15. Natijalar va baholash
 Natijalar tahlili : Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitish natijalarini
baholash. O‘quvchilarning bilimlarini tekshirish, tushunchalarni anglash darajasi
va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan o‘rganish baholash tizimi.
Shu tarzda, morfemika va so‘z yasalishining o‘qitish metodikasida keng
qamrovli, tizimli va innovatsion yondashuvlar orqali o‘quvchilarni tilning
morfologik va leksik tizimlarini chuqur o‘rganishga, tilni amalda samarali
ishlatishga o‘rgatish mumkin.
32

1. Ildiz morfemalar (Root morphemes):
o Ildiz morfema — so'zning asosi bo'lib, ma'no tashiydi. Bu morfema
o'zgarmaydi va boshqa morfemalar bilan qo'shilishi mumkin. Masalan, "kitob" ,
"yur" , "o'q" so'zlaridagi ildizlar.
2. Qo'shimchalar (Affixes) : Qo'shimchalar — bu morfemalar ildizga
qo'shilib, so'zning yangi ma'nosini shakllantiradi. Qo'shimchalar quyidagilarga
bo'linadi:
o Suffikslar (suffixes) — so'zning oxiriga qo'shiladigan morfemalar.
Masalan: "kitob lar ", "yaxshi lik ", "o'q chi ".
o Prefikslar (prefixes) — so'zning boshiga qo'shiladigan morfemalar.
Masalan: " qayta yozish", " bekor qilish", " no xush".
o Infixlar — bu morfemalar so'zning ichiga joylashadi. O'zbek tilida
inffikslar kam uchraydi, lekin ba'zi dialektlarda yoki xalq tilida uchrashi mumkin.
3. Morfemalar turlarining kengayishi :
o Grammatika morfemalari : Bu morfemalar, asosan, grammatik
funktsiyalarni bajaradi (masalan, fe'lning shakllari, ko'plik, zamon, shaxs).
 Fellik morfemalar : Fe'lning vaqtini, shaxsini, ko'plikni yoki
boshqalarini bildiradi. Masalan, "yazamankeng" , "yazaman" , "yazgandik" .
 Ixtisoslashgan grammatik morfemalar : Ba'zan qo'shimchalar
orqali so'zning leksik va grammatik funktsiyasi o'zgartiriladi. Masalan, "birinchi"
va "ikkinchi" raqamdagi so'zlarda maxsus grammatik o'zgarishlar mavjud.
4. Morfemalarning to'plamlari :
o Morfemalar boshqa morfemalar bilan birlashib yangi ma'no va shaklni
tashkil etadi. Bu birikmalar til tizimida ba'zan "morfologik paradigmalarga"
aylanadi. Misol: "yaxshi" — sifatli so'z, "yaxshiroq" — taqqoslash, "eng yaxshi"
— superlatif.
5. Morfemalarning semantik roli :
o Semantik morfemalar — bu morfemalar so'zning ma'nosini
o'zgartiradi yoki kengaytiradi. Masalan, "yangi" so'zi sifatni bildirsa, unga
qo'shilgan "kitob" so'zi leksik ma'no beradi.
17

10. Didaktik yondashuvlar va integratsiya:
Zamonaviy ta’limda didaktik yondashuvlar muhim o‘rin tutadi. Morfemika
va so‘z yasalishini o‘qitishda interdisipliner yondashuvlar, ya’ni boshqa fanlar
bilan integratsiya qilingan o‘qitish metodlari ham keng qo‘llaniladi. Bunday
yondashuvlar o‘quvchilarga tilni boshqa bilim sohalari bilan bog‘liq ravishda
o‘rgatishga yordam beradi.
Misol : Lingvistika, madaniyatshunoslik, adabiyotshunoslik va sotsiologiya
kabi fanlarni birlashtirgan holda morfemika va so‘z yasalishining ijtimoiy,
madaniy va estetik jihatlarini o‘rganish.
11. Metodologik yangiliklar va innovatsiyalar:
So‘z yasalishini o‘rgatishda yangi metodologik yondashuvlar va
innovatsiyalar ham muhim o‘rin tutadi. Shu bilan birga, zamonaviy pedagogik
texnologiyalar va interaktiv metodlarni qo‘llash orqali o‘quvchilarning faol
ishtirokini ta’minlash mumkin. O‘quvchilarni nafaqat nazariy jihatdan, balki
amaliy tarzda ham so‘z yasash jarayonlariga jalb etish, ularga yangi so‘zlar
yaratish va o‘z bilimlarini mustahkamlash imkonini beradi.
Misol : Morfemik tahlilni interaktiv mashqlar, onlayn testlar yoki o‘yinlar
orqali amalga oshirish. O‘quvchilar tomonidan so‘z yasash mashqlari yoki
morfemik tahlilga asoslangan tajribaviy mashg‘ulotlar o‘tkazilishi.
12. Multimedial yondashuvlar:
So‘z yasalishi va morfemik tahlilni o‘rgatishda multimedial
yondashuvlardan foydalanish ham samarali bo‘lishi mumkin. Audiovizual
materiallar, animatsiyalar, interaktiv dasturlar orqali o‘quvchilarga tilning
morfologik strukturasini tushuntirish osonlashadi.
43

o O‘quvchilarni morfemika va so‘z yasalishiga oid masalalar bilan
tanishtirish uchun metodik qo‘llanmalar yaratish.
6. Morfemika va so‘z yasalishini o‘rganish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot
ishlari va ilmiy adabiyotlarni o‘rganish:
o Morfemika va so‘z yasalishiga oid mavjud ilmiy tadqiqotlarni tahlil
qilish.
o So‘z yasalishi va morfemika bo‘yicha zamonaviy ilmiy
yondashuvlarni o‘rganish.
Kurs ishi о b’ekti : Morfemika va so‘z yasalishini o‘qitish metodikasi bil а n
t а nishish
Kurs ishi pr е dm е ti: Morfemika va so‘z yasalishini o‘qitish metodikasini
o`rganish ko‘nikm а l а ri rivojlantirish
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, 5 paragraf,
xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

4

traktorchi so’zlari o’zaro munosabatda bo’lgan tushunchalar, shu tufayli ma’no va
tuzilishiga ko’ra bog’langan). O’quvchilar so’zlarning ma’no va tuzilishiga ko’ra
o’zaro munosabatini haqiqatan bilsalar, atrofmuhitda mavjud bo’lgan predmetlar,
jarayonlar, voqealar o’rtasidagi bog’lanishni chuqur tasavvur etadilar, biladilar.
So’zda morfemaning ahamiyatini anglash, shuningdek, qo’shimchalarning
semantik ma’nosini bilish o’quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta’sir etadi.
O’qituvchining vazifasi o’quvchilarning so’zning leksik ma’nosini tushunibgina
qolmay, kontekstda aniq qo’shimchali so’zlardan ongli foydalanishlarini ham
o’rgatish hisoblanadi. So’zning morfemik tarkibini o’rganish imloviy malakalarni
shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Fonetik tamoyil yangi o’zbek
imlosining yetakchi tamoyili bo’lib, bunga binoan so’zlar va ularning tarkibiy
qismi (o’zak va qo’shimchalar) ko’proq talaffuziga muvofiq yoziladi. O’zak va
qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik,
so’z yasalishiga oid, grammatik bilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab
qiladi. SHuning uchun so’zning morfemik tarkibini o’rganishning muhim
vazifalaridan biri o’zak va qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish
uchun zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalar asosini yaratish hisoblanadi. So’zning
morfemik tarkibini o’rganish o’quvchilarning aqliy qobiliyatini o’stirishda,
xususan, til birligi sifatida so’zni ongli bilib olish uchun zarur bo’lgan maxsus
aqliy ko’nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O’qituvchining vazifasi
ta’lim jarayonida bilimni o’zlashtirish bilan o’quvchilarda aqliy faoliyatni
o’stiradigan, analiz, taqqoslash ko’nikmalarini shakllantiradigan sharoit yaratish
hisoblanadi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarga so’z tarkibi va
yasalishini o’rgatishda quyidagi metodikadan foydalanish maqsadga muvofiq.
Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq so’zning morfemik tarkibi III
sinfda o’rganiladi. IV sinfda so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda
so’zning tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish ko’zda tutiladi. Avvalo, til
materialini o’rganish tizimi nimaligini aniqlab olish zarur. Til materialini o’rganish
tizimi deganda aniq, ilmiy asoslangan izchillikdagi va o’zaro bog’lanishdagi
bilimlar yig’indisini o’zlashtirishni ta’minlaydigan maqsadga qaratilgan jarayon,
20

b. So‘z Yasalishi
 So‘z yasashning asosiy usullarini tushuntirish : So‘z yasashning ikkita
asosiy usuli – derivatsiya (yangi so‘z yasash) va konversiya (so‘zning turini
o‘zgartirish). Masalan, o‘zbek tilida “kitob”dan “kitobxon” yoki “kitobxona”
so‘zlari yaratiladi.
 Mashqlar va amaliyot : So‘z yasash jarayonini tushuntirib, talabalarga
amaliy mashqlarni bajarishga imkon yaratish.
o Masalan: “yozmoq” so‘zidan “yozuvchi”, “yozuv” va h.k. so‘zlarini
hosil qilish.
c. So‘z Yasalishining Murakkab Turlari
 Murakkab so‘zlar : Murakkab so‘zlar (masalan, ikki ildizdan yoki bir
nechta morfemadan iborat so‘zlar) haqida tushuncha berish. Masalan, “to‘lov”
(to‘lamoq + -ov), “qo‘shni” (qo‘sh + -ni).
 O‘zlashtirilgan so‘zlar : O‘zbek tiliga kirib kelgan, ammo morfemik
tarkibi o‘zgarib ishlatilgan so‘zlar haqida gapirish. Masalan, "telefon" so‘zining
morfemik tahlili (tel + -fon).
d. Sifatlarni Yaratish :
 Sifat yasash usullarini o‘rganish : So‘zning sifat holatiga o‘tishi
(masalan, “yashamoq” so‘zidan “yashovchi”, “yashovchan” kabi sifatlar yaratish).
 Sifat va fe’l o‘rtasidagi farqlarni tushuntirish : Morfemik yondashuv
orqali sifat va fe’l o‘rtasidagi farqlarni aniqlash.
3. Interaktiv Metodlar va O‘qitish Usullari
Morfemika va so‘z yasalishining o‘qitilishida interaktiv metodlardan
foydalanish samarali bo‘ladi. Bunga quyidagi metodlar kiradi:
37

chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning har biri tilda qanday ijtimoiy va madaniy rol
o‘ynashini tushunishga yordam beradi.
3. Morfemika va so‘z yasalishining o‘zaro bog‘liqligi :
Morfemika va so‘z yasalishi o‘rtasida bevosita bog‘lanish mavjud.
Morfemika so‘zning tarkibiy qismlarini o‘rganib chiqsa, so‘z yasalishi esa bu
morfemalardan qanday yangi so‘zlar va shakllar hosil qilish mumkinligini
o‘rgatadi. So‘z yasalishida morfemalarning kombinatsiyasi, ular o‘rtasidagi
o‘zgarishlar va yangi ma’nolar yaratish jarayonlari muhim rol o‘ynaydi.
Albatta, morfemika va so‘z yasalishining nazariy asoslarini yanada
chuqurroq tushuntirib beraman.
1. Morfemika
Morfemika tilshunoslikda so‘zlarning ichki tuzilishini va ulardagi morfemalarning
qanday ishlashini o‘rganadi. Morfema tilning eng kichik ma’noli birligidir. Har bir
so‘z bir yoki bir nechta morfemadan tashkil topgan. Morfemika quyidagi asosiy
bo‘limlarga bo‘linadi:
 Erkin morfemalar — bular o‘z-o‘zidan ma’no ifodalovchi birliklardir.
Erkin morfemalar so‘zning asosiy ma’nosini beradi. Masalan:
o “kitob” — erkin morfema (so‘zning ma’nosini o‘z ichiga oladi).
o “yurak” — erkin morfema.
 Bog‘liq morfemalar — bu morfemalar faqat boshqa morfemalar bilan
birlashib, ma’no hosil qiladi. Ular so‘z tarkibida o‘z ma’nolarini amalga oshiradi.
Masalan:
o "-chi" (o‘qituvchi, yurtchi) — bu bog‘liq morfema.
o "-lik" (do‘stlik, go‘zallik) — bu ham bog‘liq morfema.
 Morfemalarning turlari :
13

bog‘lanishini, so‘z yasash jarayonining qanday murakkablashishini va ularning
ma’no yaratishdagi rolini o‘rganadi.
Misol : So‘z yasalishida qo‘shimchalar va ildizlarning birikmasi, ularning
o‘zaro bog‘lanishi va ma’no hosil qilish jarayoni murakkab tahlil qilinadi.
2. Kognitiv tilshunoslik yondashuvi:
Kognitiv yondashuv tilni insonning ong va idrok jarayonlari bilan bog‘lab
tushuntiradi. So‘z yasalishining kognitiv yondashuvi, so‘zlarni yaratishda inson
miyasi qanday ishlashini, so‘zlarni qanday anglash va ma'no yaratish jarayonlarini
o‘rganadi.
Misol : "kitob" va "kitobxon" so‘zlarini kognitiv yondashuv orqali o‘rgatish,
bu so‘zlarning mazmunini va ularning dunyo tasavvuri bilan qanday bog‘lanishini
tushuntirishni o‘z ichiga oladi.
3. Pragmatik yondashuvlar:
Pragmatik yondashuvlar so‘z yasashni faqat grammatik tizim doirasida
emas, balki uning ijtimoiy va kontekstual jihatlarini ham o‘rganadi. So‘zning
o‘zgarishi va rivojlanishiga turli ijtimoiy, madaniy omillar qanday ta'sir
ko‘rsatishini o‘rganadi.
Misol : Hozirgi kunda ba'zi so‘zlar va qo‘shimchalar madaniy yoki
texnologik o‘zgarishlarga bog‘liq ravishda yangi ma'nolarni qabul qilishi mumkin.
Misol uchun, "kompyuter" so‘zi so‘z yasalishida yangi texnologik yondashuvlarni
aks ettiradi.
4. Komp'yuterli lingvistika va til texnologiyalari:
Zamonaviy yondashuvlarning yana bir jihati, tilni o‘rganish va tahlil qilishda
zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashdir. Komp'yuterli lingvistika va avtomatik
40

So‘z Yasalishi:
So‘z yasaliishi — yangi so‘zlarning qanday hosil bo‘lishini, ularning
grammatik va semantik xususiyatlarini o‘rganadi. Yangi so‘zlarning yasaliishi bir
nechta yo‘llar bilan amalga oshadi:
1. Qo‘shimcha qo‘llash – so‘zga qo‘shimchalar qo‘shish orqali yangi
so‘z hosil qilish. Masalan, "o‘qish" (o‘q-+ish), "kitobxon" (kitob+xon).
2. Birlashtirish – ikki yoki undan ortiq so‘zlarni birlashtirib yangi so‘z
yaratish. Masalan, "avtomobil" (avto+mobil), "toshkentlik" (Toshkent+lik).
3. Qisqartirish – so‘zning qisqa shakllarini yasash. Masalan, "vazirlik"
(vazir+lik), "kompyuter" (komp+yuter).
4. Kelib chiqish – o‘zbek tiliga boshqa tillardan kirgan so‘zlar orqali
yangi so‘zlar hosil bo‘lishi. Masalan, "kompyuter", "internet" va boshqalar.
So‘z yasaliishi va morfemikaning asosiy vazifalaridan biri tilning o‘zgarishi,
rivojlanishi va yangi so‘zlarni hosil qilish jarayonlarini o‘rganishdir. Bu jarayonlar
tilni yanada boyitadi va uning ifodalash imkoniyatlarini kengaytiradi.
Morfemika va so‘z yasaliishi haqidagi umumiy-nazariy tushunchalar
tilshunoslikda so‘z tuzilishi, uning tarkibiy qismlari va yangi so‘zlarning hosil
bo‘lishi haqida yanada chuqurroq ma’lumot beradi. Quyida bu tushunchalarni
kengaytirib, yana ba'zi asosiy nuqtalarga to‘xtalib o‘taman.
Morfemalar va ularning turlari
Morfema — tilning eng kichik ma’noli birligi bo‘lib, mustaqil so‘z sifatida
ishlatilmaydi, lekin boshqa so‘zlarga qo‘shilib, yangi so‘z yoki ma’no hosil qiladi.
Morfemalar quyidagi turlarga bo‘linadi:
6

Morfemika va so‘z yasaliishi so‘zlarning tarkibini, hosil bo‘lishini va
ularning til ichidagi o‘rinlarini chuqur o‘rganadi. Bu fan tilshunosligining muhim
bo‘limlaridan biri bo‘lib, tilning rivojlanish jarayonlarini tushunishga va yangi
so‘zlarni yaratishda asosiy vositalarni belgilashga yordam beradi.
Morfemika va so‘z yasaliishi haqidagi umumiy-nazariy tushunchalar
tilshunoslikda so‘z tuzilishi, uning tarkibiy qismlari va yangi so‘zlarning hosil
bo‘lishi haqida yanada chuqurroq ma’lumot beradi. Quyida bu tushunchalarni
kengaytirib, yana ba'zi asosiy nuqtalarga to‘xtalib o‘taman.
Morfemalar va ularning turlari
Morfema — tilning eng kichik ma’noli birligi bo‘lib, mustaqil so‘z sifatida
ishlatilmaydi, lekin boshqa so‘zlarga qo‘shilib, yangi so‘z yoki ma’no hosil qiladi.
Morfemalar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Erkin morfemalar – mustaqil holda ma’no ifodalay oladigan
morfemalar. Bular o‘zini mustaqil so‘z sifatida ishlata oladi. Masalan: "yur",
"kitob", "oy".
2. Bog‘langan morfemalar – faqat boshqa morfemalar bilan birga
ishlaydigan va o‘zini mustaqil holda ifodalashga qodir bo‘lmagan morfemalar.
Masalan, "-chi", "-kor", "-lik", "-da".
3. Kengaytirilgan morfemalar – boshqalar bilan birikib, so‘zning
grammatik va semantik funksiyalarini o‘zgartiradigan morfemalar. Masalan: o‘q-
(ildiz) + ish (yangi morfema).
Morfemik turlar va ularning funksiyalari:
1. Ildiz morfema – so‘zning ma’nosi va asosiy tuzilishini tashkil
etadigan qism. Masalan, "kitob" so‘zida "kitob" ildiz morfemadir.
2. Qo‘shimchalar – ildizga qo‘shilib, so‘zning grammatik ma'nosini
o‘zgartiradi yoki yangi so‘z hosil qiladi. Qo‘shimchalar ikki turga bo‘linadi:
9

1. Erkin morfemalar – mustaqil holda ma’no ifodalay oladigan
morfemalar. Bular o‘zini mustaqil so‘z sifatida ishlata oladi. Masalan: "yur",
"kitob", "oy".
2. Bog‘langan morfemalar – faqat boshqa morfemalar bilan birga
ishlaydigan va o‘zini mustaqil holda ifodalashga qodir bo‘lmagan morfemalar.
Masalan, "-chi", "-kor", "-lik", "-da".
3. Kengaytirilgan morfemalar – boshqalar bilan birikib, so‘zning
grammatik va semantik funksiyalarini o‘zgartiradigan morfemalar. Masalan: o‘q-
(ildiz) + ish (yangi morfema).
Morfemik turlar va ularning funksiyalari:
1. Ildiz morfema – so‘zning ma’nosi va asosiy tuzilishini tashkil
etadigan qism. Masalan, "kitob" so‘zida "kitob" ildiz morfemadir.
2. Qo‘shimchalar – ildizga qo‘shilib, so‘zning grammatik ma'nosini
o‘zgartiradi yoki yangi so‘z hosil qiladi. Qo‘shimchalar ikki turga bo‘linadi:
o Derivativ (hosil qiluvchi) qo‘shimchalar : Yangi so‘z yaratadi.
Masalan, "o‘qish" (o‘q- + ish), "kitobxon" (kitob + xon).
o Fleksiv (bendiruvchi) qo‘shimchalar : So‘zning grammatik
xususiyatlarini (son, hol, shaxs) o‘zgartiradi. Masalan, "kitobda" (kitob + da),
"kitoblar" (kitob + lar).
3. Birlashtiruvchi morfemalar – ikki yoki undan ortiq so‘zlar yoki
morfemalarni birlashtirib yangi ma'no hosil qiladi. Masalan, "avtomobil" (avto +
mobil), "boshqaruvchi" (bosh + qar + uvchi).
So‘z Yasaliishining Turlari:
So‘z yasaliishi yangi so‘zlar yaratish jarayonini anglatadi va bu jarayon bir
necha usullar orqali amalga oshiriladi:
7

1. Affiksatsiya (qo‘shimchalar qo‘llash) : Bu usulda so‘zning ildiziga
qo‘shimchalar qo‘shiladi. Masalan, "yur" (ildiz) + "chi" (qo‘shimcha) →
"yuruvchi" (harakat qiladigan kishi).
2. Kompozitsiya (birlashtirish) : Ikki yoki undan ortiq erkin morfemani
birlashtirib yangi so‘z hosil qilish. Masalan, "kitobdo‘st" (kitob + do‘st),
"avtomashina" (avto + mashina).
3. Qisqartirish : So‘z yoki iboraning qisqargan shaklini yaratish. Masalan,
"avtomobil" (avto + mobil), "kompyuter" (komp + yuter).
4. Akronim : Har bir so‘zning bosh harfini yoki qisqarmasini olib, yangi
so‘z hosil qilish. Masalan, "O‘zbekiston Respublikasi" — "O‘zbekistonga" yoki
"TGV" (TGV — Train à Grande Vitesse, tezlikni oshirish uchun).
5. Sinonimlash va metafora : Bunday usullar ko‘pincha yangi, ma’noli
so‘zlar yaratishda ishlatiladi, ya’ni o‘zgarib borayotgan ijtimoiy va madaniy
talablarni aks ettirishda.
6. Kalqiroq : Yangi so‘zning shaklini, ma’nosini boshqa tildan olingan
shaklga moslashtirish. Masalan, "internet" (inglizcha internetdan).
Morfemika va So‘z Yasalishining Ahmiyati:
Morfemika va so‘z yasaliishi tilni dinamik ravishda rivojlantirishga yordam
beradi. Ular:
 Tilning boyishini va yangi ma'nolarni ifodalashni ta’minlaydi.
 Tildagi semantik va grammatik jarayonlarni tushunishga yordam
beradi.
 Yangi so‘zlar yaratish va eski so‘zlarni qayta ishlash orqali
jamiyatning o‘zgarishlarini aks ettiradi.
 Ma’lumot almashish va kommunikatsiya jarayonlarini yanada
samarali va qulay qilishga imkon beradi.
8

o‘quvchilarga morfemalar, so‘z yasash jarayonlari va morfologik qo‘shimchalar
tushuntiriladi.
 Konkret misollar va mashqlar : O‘quvchilarga ko‘plab misollar orqali
morfemalar va so‘z yasalishini amaliyotda o‘rgatish. Masalan, o‘quvchilar
so‘zlarni tahlil qilib, ular tarkibidagi morfemalarni ajratishlari kerak bo‘ladi.
11. So‘z yasashning metodik nuqtai nazaridan tahlili
 Affiksatsiya (qo‘shimchalar bilan yasash) : O‘quvchilarga so‘z
yasashning bu usulini o‘rgatishda affiksatsiya qo‘llanishi, uning shakllari va
qo‘llanilish qoidalari kiritiladi. Bunda afikslarni, ya’ni qo‘shimchalarni oldin,
so‘ngra ular yordamida yangi so‘zlarni yaratishni ko‘rsatish kerak.
 Birlashtirish usuli : So‘z birikmalarini o‘rgatish. Masalan, ikki yoki
undan ortiq so‘zdan yangi birlashtirilgan so‘zlar hosil qilish. Bu usul orqali yangi
so‘zlar hosil qilishning qoidalari va metodlari tushuntiriladi.
 Tuzilish va o‘zgarishlar : So‘zning shaklini va tuzilishini o‘zgartirishni
o‘rgatish. Masalan, fe’lning turli shakllarini yaratish, sifat va otlarning turli
shakllarini o‘rgatish.
12. Morfemika va so‘z yasalishining amaliy qo‘llanilishi
 Adabiyotda o‘qitish : O‘quvchilarga adabiy matnlar orqali morfemika
va so‘z yasalishini o‘rgatish. Adabiyotdagi so‘zlarning morfemik tahlilini qilish,
so‘z yasalishining qanday ishlatilgani haqida fikr yuritish.
 Texnik, ilmiy va ijtimoiy sohalarda qo‘llanishi : Morfemika va so‘z
yasalishining kundalik, ilmiy yoki texnik matnlarda qanday qo‘llanilishi,
shuningdek, so‘z yaratishning ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish.
31

Morfemika va so’z yasalishi o’qitish metodikasi

Купить