Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 229.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 07 Iyun 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

ISROILJONOVLAR

Ro'yxatga olish sanasi 31 May 2024

10 Sotish

Motivatsion yondashuvlar

Sotib olish
MOTIVATSION YONDASHUVLAR REJA KIRISH 1.Bob Motivatsiya muammosini psixolog olimlar tomonidan o’rganilishi va shaxsda motivatsiya xususiyatlari. 1.1. Psixolog olimlar tomonidan motivatsiyaning nazariy o’rganilishi 1.2. Shaxsda motivatsiya xususiyatlarini o’ziga xosligi Bob bo’yicha xulosa 2.Bob. O’smirlik davrida motivatsiyaning asosiy yondashuvlarini eksperimental o’rganish. 2.1. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiyaning asosiy yondashuvlarini psixodiagnostik aniqlash 2.2. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiya bo’yicha psixokorreksion ishlarni tahlil qilish Bob bo’yicha xulosa Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Motivatsiya tushunchasi odatda shaxsiy boshqaruv muammosi bilan chambarchas bog’liq. O’tish davrida vujudga kelgan yangi iqtisodiy munosabatlar kadrlar oldiga tobora ko’proq talablar qo’ymoqda. Bu nafaqat kadrlarni tanlash, o’qitish va tanlash, balki yangi ongni, mentalitetni, demak, motivatsiya usullarini shakllantirishdir.Hozirgi vaqtda bozor munosabatlariga o’tish sharoitida ishchilarni rag’batlantiruvchi asosiy omil kafolatlangan ish haqining mavjudligi hisoblanadi. Shu bilan birga, hisob- kitoblarda ishning intensivligi va sifati, qoida tariqasida, inobatga olinmaydi, yuqori maoshli intensiv ish emas, kichik, kafolatlanmagan daromadli tinch ish bilan shug’ullanish istagi ustunlik qiladi.Shu bilan birga, mehnat bozorida etarlicha professionallik va yangi mehnat ongiga ega bo’lgan ishchilar paydo bo’ladi, ya’ni. yaxshi axloqiy asosga ega va ishni tushunadigan odamlar. Motivatsiya - bu har bir xodimni va ego-jamoaning barcha a’zolarini o’z ehtiyojlarini qondirish va tashkilotlarga erishish uchun faol bo’lishga undash jarayoni. Eng qadimgi va eng keng tarqalgan usul jazo va mukofotlash usuli, ya’ni "sabzi va tayoq" siyosati edi. Bu usuldan istalgan natijaga erishish uchun foydalanilgan va ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida uzoq vaqt quritilgan.Ushbu usulga kelsak, u quyidagilarga asoslanadi: siz mening yutug’imsiz, degan fikr yoki biror narsaga erisha olmagan taqdirda muammolardan qo’rqish. Ammo bu erda hamma narsa qiyinroq ishlaydi. Agar, masalan, siz tushgacha tugatish uchun ishlashingiz kerakligini aytsangiz va bu juda muhim, bu rag’bat bo’lishi mumkin. Lekin shunday desangiz, har holda tushda ketasiz, ishim keraksiz qolsa, rag’bat kuchliroq bo’ladi. Ammo asta-sekin bu usul ma’muriy va iqtisodiy sanktsiyalar va rag’batlantirish tizimiga aylantirildi. Oddiy operatsiyalar takrorlanganda, ishning ahamiyatsiz qismi, ish joyini o’zgartirish mumkin bo’lmaganda (turli sabablarga ko’ra), shuningdek, qoidalarni qo’llash sharoitida samarali bo’ldi. Motivatsiyaning psixologik usullarini ishlab chiqishda inson omilining roli ortib borishi bilan. 2 Psixologiya nuqtai nazaridan motivatsiya - bu odamlarni ma’lum bir maqsad bilan harakat qilishga undaydigan harakat yoki ehtiyoj, bu inson xatti-harakatlariga energiya beradigan, boshqaradigan va qo’llab-quvvatlovchi ichki holat. Ushbu usullar asosiy o’zgartiruvchi omil nafaqat moddiy rag’batlantirish, balki o’z-o’zini hurmat qilish kabi nomoddiy motivlar ham mavjud degan bayonotga asoslanadi, bu esa atrof-muhitning barqarorligini tan oladi. Motivatsiyaning bunday usullari inson ehtiyojlarini o’rganishga, ya’ni biror narsaning etishmasligini ongli ravishda his qilishga asoslangan. Biror narsaning etishmasligi hissi juda aniq maqsadga ega bo’lib, u ehtiyojlarni qondirish vositasi bo’lib xizmat qiladi.Inson ehtiyojlarini o’rganish dvux globalnyx motivatsiya nazariyasining paydo bo’lishiga olib keldi: unda tasvirlangan kontent nazariyasi va protsessual nazariya. Kurs ishining maqsadi - O’smirlik davrida motivatsiyaning asosiy yondashuvlarini eksperimental o’rganish . Kurs ishining vazifalari: 1. Psixologik va pedagogik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish. 2. Shaxsning motivatsion sohasi tushunchasi va tarkibiy qismlarini tavsiflang. 3. O’smirlarning motivatsion sohasining xususiyatlarini ko’rib chiqing. 4. O’smirning o’zini o’zi qadrlashi ijobiy motivatsiyani shakllantirish vositasi sifatidagi rolini aniqlang. 5. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiya bo’yicha psixokorreksion ishlarni tahlil qilish . Kurs ishining ob’ekti: . Motivatsiyaninig asosiy yondashuvlarini erkin nazariyalar yordamida o’rganish mumkin Kurs ishining predmeti :Motivatsiyaninig asosiy yondashuvlarini o’rganish Kurs ishining tuzilishi: ish kirish, ikki bob, xulosa va bibliografiyadan iborat. 3 1.Bob MOTIVATSIYA MUAMMOSINI PSIXOLOG OLIMLAR TOMONIDAN O’RGANILISHI VA SHAXSDA MOTIVATSIYA XUSUSIYATLARI. 1.1. Psixolog olimlar tomonidan motivatsiyaning nazariy o’rganilishi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o’zini qanday tutishi, egallagan mavqyei ham sababsiz, o’z-o’zidan ro’y bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiyada “motiv” va “motivasiya” tushunchalari ishlatiladi. “Motivasiya” tushunchasi “motiv” tushunchasidan kengroq ma’no va mazmunga ega. Motivasiya – inson xulq-atvori, uning bog’lanishi, yo’nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib berish kerak bo’lganda ishlatiladi, ya’ni: “nega?”, “nima uchun?”, “nima maqsadda?”, “qanday manfaat yo’lida?” degan savollarga javob qidirish – motivasiyani qidirish demakdir. Demak, u xulqning motivasion tasnifini yoritishga olib keladi. Hozirgi zamon psixologiya fanida “motivatsiya” termini psixologik yangilanishlar, o’zgarishlar, holatlar, jarayonlar yig’indisini umumlashtiruvchi tur(jins) tushunchasi sifatida qo’llaniladi. Motivatsiya hayotiy muhim ahamiyatga ega bo’lgan tabiiy va ijtimoiy shart-sharoitlarga, jismlarga xulq-atvorni yo’naltiruvchi qo’zg’atuvchi tariqasida baholanishi mumkin. Chunki u pirovard maqsadga yo’nalganlikni, tanlovchanlik, fikr yuritishdagi g’arazgo’ylikni aniqlovchi psixik aks ettirish, shuningdek, uning yordami bilan faollikni boshqarish holati tasavvur qilinadi. Motivatsiyaning keng ko’lamda bunday talqin qilinishi uni turmushda odamlar tomonidan bevosita shunday tushunishga mos tushadi. Omma nima uchun jonli mavjudod aynan shunday xatti-harakatni amalga oshiradi, nega boshqacha yo’sinda ish tutmasligini izohlash imkoniga ega.Boshqacha so’z bilan aytganda, ushbu psixologik voqelik negizida xulqatvorning sababiy shartlanganlik omili yotadi. 4 Motivatsiya mahiyati bo’yicha bildirilgan yuqoridagi fikr-mulohazalarga unga berilgan umumlashgan tariflar mutlaqo mutanosibdir: 1) Rubinshteyn S.L.: “Motivatsiya- bu psixika orqali amalga oshuvchi determinatsiyadir” 2) Madsen K.B. “Motivatsiya bu xulqqa yo’naltirilgan, qo’llab kuvvatlovchi, qo’zg’atuvchi omillarning yig’indisidir”. Yuqoridagi keng ko’lamli ta’riflar motivatsiya doirasining mavhumligi , shartligi, rasmiyligi va nisbiyligidan dalolat beradi. Shuningdek, ta’riflarning rangbarangligi motivatsiya mohiyatiga kiruvchi, unga taalluqli muhim tushunchalarni ajratib olishga imkon beradi.Ko’rinib turibdiki, har xil kontekstli yondashuvlar “motivatsiya” tushunchasining (tuzilmaviy, definitsiya mohiyati) muayyan tarkibiy qismlarga ajratishni qiyinlashtiradiXuddi shu bois unga berilgan xilma-xil ta’riflar, bizningcha, rasmiyatchilik, shartlanganlik nuqtai nazaridan amalga oshirilgan psixologik voqelikka o’xshab ketadi. Hatto jahon psixologlari “motivatsiya” tushunchasini “talab”, “intilish”, “qo’zg’ovchi”, “ehtiyoj”, “zaruriyat” kabi atamalar bilan almashtirishga harakat qiladilar. Bunday yondashuvlar, qarashlar, pozitsiyalar mavjudligi ta’riflarning xilma-xilligini keltirib chiqaradi. Buning natijasida motivatsiyaning ma’noviy va shakliy jihatlari orasidagi munosabatda chigalliklar yuzaga keltiradi. Lekin psixologiya kategoriyalarining “ichki regulyator nuqtai nazaridan” tadqiqoti, ularni ma’lumotlar bilan boyitish, yangi psixologik xususiyatlari va qirralarini ochish har qanday cheklanish yoki cheklanganlikni inkor etadi. Shuning uchun motivatsiyaga taalluqli terminlarni qo’llash maqsadga muvofiqlikni ta’minlashga xizmat qilsa, u holda qat’iy qabul qilingan, saralangan tushunchalardan foydalanishga imkon tug’diradi. Motivatsiyaga oid tushunchalar, atamalar , terminlar turlicha ma’noda qo’llanilishi bir tomondan uning yangi xususiyatlari yoki sifatlarini ochishga xizmat qilsa-da, lekin ikkinchi tomondan ilmiy izlanishlarda muayyan darajada qiyinchiliklarni vujudga keltiradi.Ushbu psixologik voqelik o’ta munozarali omil sifatida talqin qilishga arziydi. Sobiq ittifoq psixologi A.N. Leontev motiv, 5 motivatsiya to’g’risida turlicha yondashuvlar, nazariyalar, ta’riflar mavjud ekanligiga e’tiroz bildirib, bu haqda u shunday mulohaza yuritadi: “Motiv” termini qo’llanishida shu darajada xilmaxillik mavjudki, balki ularni tartibga keltirishning iloji ham yo’qdir. “Motiv” terminini shu yo’sinda qo’llanilishi shunday ta’sirot qoldiradiki, go’yoki “motiv” tushunchasi turlicha ashyolar joylashtirilgan katta qopga aylanib qolganga o’xshaydi. Motivlar yoki motivlashtiruvchi omillar qatoriga, jumladan ishtaha, mayl, impuls, odat, malaka, xohish, his-tuyg’ular, qiziqish, maqsad, hattoki yanada yaqqolroq motivlar, masalan, elektr toki bilan qitiqlash, huzr-halovat yoki mamnuniyatni sezish, o’ziga bino qo’yishlik, maosh, ideallar kiritiladi (kitob: Ehtiyojlar , motivlar va emotsiyalar, M., 1971, 14-bet). Insonlarga aloqador motiv va motivatsiya tushunchalari qo’zg’atuvchilar va qo’zg’ovchilarning barcha turlarini o’z ichiga oladi, chunonchi, motivlar, ehtiyojlar, qiziqishlar, maqsadlar, intilishlar, motivlashgan ustanovkalar va boshqalar. Motiv va motivatsiya keng ma’noda xulq-atvor determinatsiyasi sifatida belgilanishiga qaramay, ko’pgina tadqiqotchilar ularni juda tor ma’noda tadqiq qilib, ilmiy jihatdan tekshiradilar, hattoki izlanuvchilar shartsiz reflektor aktlarining miqdorini, affektiv, stress va ekspressiv reaksiyalarni ularning tizimiga kiritadilar. Bir qator psixologlar motiv va motivatsiyani energetik ; ma’noviy tomonlarini o’zaro solishtiradilar, tadqiqotchilar ularni tub ma’nodagi energetik bioquvvat faolligining manbai sifatida talqin qilib, ma’noviy va ma’naviy jabhalarni hisobga olmay turib tushuntirishga intiladilar. Sobiq ittifoq psixologiyasida motiv va motivatsiya tizimi inson hayoti va faoliyatiga uzluksiz ravishda yo’naltirilgan murakkab tuzilishga ega bo’lgan boshqaruvchisi (regulyatori) sifatida tushuniladi. Jumladan, S.L.Rubinshteyn motivlashgan tizimning inson borliqni aks ettirishdagi rolini ko’rsatib,shunday mazmundagi mulohazalarni ta’kidlab o’tadi: birinchi bo’lib kuzatish ob’ektlari emas, balki ehtiyoj ob’ektlari va shaxs xatti-harakatlari beriladi. Motivlashgan ustanovkalarning faollikka oid o’ziga xosligi ham shunday tuzilishga ega va u o’zi xohlagan borliq elementlari va holatini belgilashga xizmat qiladi. Ularning fikricha, tashqi olamga munosabatning faol motivatsion 6 xususiyatini ko’rsatib o’tishning o’zi kifoya. S.L.Rubinshteyn “ong- bu faqatgina aks etish emas, balki insonning tashqi muhitga nisbatan munosabati hamdir” deb yozadi. S.L.Rubinshteyn ongning rolini ko’rsatish bilan bir qatorda psixikaning ko’p qirraliligi nuqtai nazaridan turli bosqichlarda ruhiy jarayonlarning vujudga kelishi, kechishi holatlarini tushuntirib berishga erishgan. Har qanday shaxsning xulqatvorini psixologik jihatdan tushuntirishda qo’zg’atuvchilar (qo’zg’ovchilar)ni turli bosqichlarda o’zaro murakkab bog’liqlikda olib qarash, ko’rish lozim, deb ta’kidlaydi. Bizningcha, bu ko’p bosqichli tuzilma boshqaruvning anglanilgan bosqichi singari anglanmagan motivatsion tendensiyalarni o’z ichiga oladi. Sobiq ittifoq psixologlari motiv va motivatsiya tuzilishining bosqichli konsepsiyasini ishlab chiqishda quyidagilarga tayanganlar: 1) ongning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot jarayoni bilan inson xulq-atvorini boshqarishning murakkab tizimiga ega ekanligi; 2) ontogenezda shaxsning individual shakllanish jarayoni bo’lmish genetik dalillarga asoslanganligi va hokazo. Motiv va motivatsiya tuzilishini genetik bosqichda tarkib topish ehtimolini tahlil qilish natijasida ularning sodda bir bosqichli tizimlardan murakkab, ko’p bosqichli yuksak darajaga o’sib o’tish jarayoni ishonchli omillar yordami bilan yaqqol ko’rsatib beriladi. Umumlashgan ma’lumotlarning ko’rsatishicha, motiv va motivatsiyaning tuzilishi muammosini tadqiq etilishi tufayli ularning dinamik va ma’noviy jabhalari birligi prinsipidan kelib chiqilish maqsadga muvofiq. Motiv va motivatsiya tuzilishiga oid masalaga yondashish jarayonida butun e’tiborni ularning mazmuniy jihatini alohida ko’rsatishga ma’noviy tomonlarining birlamchiligini belgilashga qaratiladi. Inson xulq-atvor motivi va motivatsiyasi tuzilishini, ularning asosiy funksional mexanizmlarini hamda shakllanish jarayoniga yo’naltirishning strategik rejasini ishlab chiqish muammosini psixologik jihatdan tushuntirish uchun individning psixik rivojlanishi tahliliga o’ziga xos ravishda taktik yondashish maqsadga muvofiq. 7 Shaxs motivlari va motivatsiyasi oqimi muammosi uning ham metodologik, ham nazariy munosabatlarni tekshirish demakdir. CHunki to hozirgi davrgacha sobiq ittifoq psixologiyasida ularning ko’pgina qismlari, tomonlari o’z echimini topa olmagan. Uzoq xorij psixologlari orasida “biologik ehtiyojlar asosida inson motivlari yotadi”, degan qarashlar majmuasi keng ko’lamda qo’llanilib kelinmoqda. Chunonchi , AQSHlik B.Damellning fikricha, to’qimada vujudga kelgan ehtiyojlar qo’zg’atuvchining asosiy manbai hisoblanadi.Mazkur g’oya yuzasidan mulohaza yuritgan Danlen esa “qo’zg’alish biologik to’qimalardan chetga chiqmaydi”, degan fikrga qat’iy ishonadi.Gilfordning ta’kidlashicha, faollikning birlamchi manbai ovqatdan iboratdir.Lekin muallif o’z fikrini izchil ochib berishga intilmaydi. Ushbu vaziyatni baholashda psixologik muammolar oqimi bilan motiv va motivatsiyalarning biologik oqimi o’rtasida yuz beruvchi o’zaro o’rin almashishning sodir bo’lishini mulohaza doirasidan tashqari chiqmasligi lozim. Chunki biologik shartlangan reja faollik manbai o’zaro o’rin almashish jarayonlari assimilyasiya va dissimilyasiya sifatida namoyon bo’ladi. Holbuki biologik holatlar psixik jarayonlarning moddiy asosini tashkil qiladi. Xuddi shu bois ular birlamchi manba va psixik faollikning negizi tariqasida yuzaga keladi. Jahon psixologiyasi fanida motivatsiyaning keng ko’lamda o’rganilishi natijasida u mazmun, ma’no, mohiyat jihatdan yanada kengaydi, original nazariy va amaliy materiallar bilan boyidi. Shuning bilan birga motivatsiya bir qancha mustaqil yo’nalishlarga parchalanib ketishi tufayli uning tadqiqot predmeti quyidagilarga qaratila boshladi: A) jabhalarga(ma’noviy, dinamik tomonlarga), B) darajalarga (ijtimoiy, biolog, tag zaminiy), V) mexanizmlarga (mustahkamlash, yordam ko’rsatish, siqib chiqarish va hokazolarga). SHunday qilib, inson xulk atvorining determinatsiya qiladigan sabablar majmuasi hozirgi zamon motivatsiya psixologiyasi o’rganadigan u yoki bu munosabatni o’zida aks ettiruvchi, o’ziga hos jabhalari va darajalarini bevosita va 8 tag-zamin, genetik va vaziyatli, to’g’ri va teskari atamalar bilan nomlash imkoniyatini vujudga keltirdi. Rus psixologiyasi fanida motiv va motivatsiya muammolari o’rganilishi Motiv va motivatsiya muammolarini tadqiq etishda rus va sobiq ittifoq psixologlari o’zlarining munosib hissalarini qo’shganlar, jumladan, K.D.Ushinskiy, I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy, V.M.Myasishchev, A.A.Uxtomskiy, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, P.M.YAkobson va boshqalar. XX asr boshlarigacha bo’lgan ijtimoiy-tarixiy davrning eng muhim va maxsus tadqiqoti L.I.Petrajitskiyning “Inson xatti-harakati motivlari to’g’risida” nomidagi Peterburg universitetida tayyorlagan ilmiy ishi hisoblanadi(1904). O’z izlanishida muallif motivatsiyaning ilmiy nazariyasini yaratish g’oyasini ilgari surish bilan birga uning psixologiya va boshqa fanlar uchun nihoyatda muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlab o’tadi. Uning mulohazasicha, shaxs fe’l-atvorini oqilona baholash uchun motivatsiyani hisobga olmaslik aslo mumkin emas. Xuddi shu bois u mazkur davr uchun huquqshunoslik (huquqni tushunish) motivlari masalasini o’rganish ijtimoiy zaruriyatligini qayd qiladi.Motivlar hal qiluvchi, harakatlantiruvchi mexanizm ekanligini ta’kidlaydi. SHunga qaramasdan, L.I.Petrajitskiy inson va uning motivatsiyasi muammosini psixologizatorlik pozitsiyasidan turib tahlil qiladi hamda sharhlaydi, lekin bu psixologik voqelik muallifning ilmiy chekinishi emas, albatta. O’z zamonasining buyuk eksperimentatori A.F.Lazurskiy (23) psixik jarayonlar va shaxs xususiyatlarini tadqiq etayotganida motivlar masalasiga qiziqish bilan yondashadi. Buning uchun muallif o’z izlanishlarida “mayllar va xohishlar kuchi hamda zaifligi”, “motivlar kurashiga moyilligi”, “motivlar muhokamasiga tortilganligi”, “xohishning qadriyatga ega ekanligi , aniq xususiyatliligi” singari kontekstlar orqali o’rganishga intiladi. Shuning bilan birga A.F.Lazurskiy intilish rivojining darajasi ongli irodaviy zo’r berish bilan bog’liq ekanligini alohida ta’kidlab o’tadi.Xuddi shu bois u shaxsning tadqiqot dasturida bunday munosabatlar tizimiga keng o’rin ajratadi. 9 Muallif o’zining izlanish dasturida shaxsga ijtimoiy nuqtai nazaridan yondashishga harakat qilgan, lekin masala endopsixika va ekzopsixika nazariyalariga asoslangan holda tushuntirganligi tufayli insonning ijtimoiy psixologik mohiyati, shaxsning biologik hamda ijtimoiy shartlangan jabhalari birligi, uyg’unligi o’z ilmiy ifodasini topmagan. Natijada uning mulohazalari mexanitsizm va biologizatorlik qobig’i bilan aralashib ketish holati mavjudligi sababli muallifni tub ma’nodagi ilmiylikdan bir muncha uzoqlashtiradi. CHet el psixologiyasida motivlar va motivatsiyani o’rganishga bag’ishlangan qator materiallar mavjud bo’lib,ular jahon psixologiyasiga katta hissadir. Hozirgi davrda chet el psixologiyasida o’ttizga yaqin konsepsiyalar, nazariyalar ishlab chiqilgan, ularning aksariyati hayvonlar va odamlar xulq motivatsiyasiga bag’ishlangandir. G’arb psixologiyasida motivatsiya muammolari Spinoza, Gobbs, Dekart asarlaridayoq o’z ifodasini topgan. Ushbu masalalar bilan assotsionistik, introspektiv, bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, psixoanaliz psixologiya maktablarining namoyandalari keng ko’lamda shug’ullanganlar(U.Djeyms, E.Tolmen, K.Xall, K.Levin, Z.Freyd va boshqalar). Bixeviorizm nazariyasiga binoan xulq motivi tashqi ta’sirga tana a’zolarining javob reaksiyasi sifatida vujudga keladi(AQSH). Jahonga mashhur bo’lgan “Stimul-reaksiya” formulasiga asoslangan bixevioristlar instinktiv xulq motivini insonning fe’l-atvoriga mexanik ravishda ko’chirishni anglatib keladi. Ularning talqiniga qaraganda , inson xulqi ongsizlikdan iborat bo’lib, tashqi qo’zg’atuvchi “stimul” tufayli tana a’zolarining javob reaksiyasi tariqasida yuzaga keladi. G’arb psixologiyasida motivatsiya muammolari Spinoza,Gobbs, Dekart asarlaridayoq o’z ifodasini topgan. Ushbu masalalar bilan assotsionistik, introspektiv, bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, psixoanaliz psixologiya maktablarining namoyandalari keng ko’lamda shug’ullanganlar (U.Djeyms, E.Tolmen, K.Xall, K.Levin, Z.Freyd va boshqalar). Bixeviorizm nazariyasiga binoan xulq motivi tashqi ta’sirga tana a’zolarining javob reaksiyasi sifatida vujudga keladi(A+SH). Jahonga mashhur bo’lgan “Stimul-reaksiya” formulasiga asoslangan bixevioristlar instinktiv xulq motivini insonning fe’l-atvoriga mexanik 10 ravishda ko’chirishni anglatib keladi. Ularning talqiniga qaraganda, inson xulqi ongsizlikdan iborat bo’lib, tashqi qo’zg’atuvchi “stimul” tufayli tana a’zolarining javob reaksiyasi tariqasida yuzaga keladi. Bixevioristlarning fikricha, psixologiyaning predmeti psixika emas, balki reaksiyalar majmuasi bo’lmish xulqdir. Hozirgi zamon bixevioristlari stimulni tashqi qo’zg’atuvchi sifatida qaraydilar, tana a’zosining ichki quvvatini faollashtiradi deb tushunadilar. Neobixevioristik konsepsiyalarda yangi turtki (qo’zg’ovchi) larning paydo bo’lishi (drayv) insonning organik ehtiyojini qondirishninng stimul natijasi bilan muvofiqlashuvi tariqasida talqin qilinadi. V.M.Daugall Darvinning biologik determinizm ta’limotini vulgarlashtirib, motivatsiyani tug’ma xususiyatini asoslashga, tug’ma instinkt bilan uni qiyoslashga intiladi. Buning uchun muallif oldin 14 ta, keyinchalik esa 18 ta inson instinktlari hukm surishini ajratib ko’rsatadi va ularni sharhlab beradi. Uning karashlari o’zgarishga yuz tutgan bo’lishiga qaramay, bu sohaga oid talqinlar qolaverdi, bunga instinkt energiyasi tug’maligi, impulsivligi g’oyalari bixevioristik konsepsiyadan tashqariga chiqishga imkon bermaydi. Psixoanalitik konsepsiya bixeviorizmdan farqli o’laroq, motivatsiyaning negizida insonga xos bo’lgan mayllar yotishini tan oladi. Buning manba sifatida maylni tortuvchi tana a’zosining qaysi bir qismidagi somatik jarayon tushuniladi. Freyd nazariyasida mayl bilan instinkt alohidaligi ko’rsatib o’tilmagan, bu esa o’ziga xos yondashuvdir. Ongsizlik ta’limotining asoschisi Z.Freyd xulq ehtiyoji va motivlari muammosini ishlab chiqqan bo’lib, uningcha, motivatsiya manbai tur va individning saqlash instinkti hisoblanadi. Bizningcha, insonning ijtimoiy tabiati, uning ijtimoiylashuvi nuqtai nazaridan yondashishni talab etsa, u holda ongsizlik va onglilik munosabati o’zaro bir-birini taqozo qiladi. Motivatsiyaning talqini geshtaltpsixologiya maktabida o’ziga xos xususiyatga ega.Jumladan, K.Levin motivlarni eksperimental o’rganish metodikasini ishlab chiqqanda ularni mutlaqo mustaqil hukm suradi, degan fikrga keladi. Geshtaltpsixologiyasida obraz kategoriyasi qanday tushunilgan bo’lsa, K.Levin o’zining “maydon (makon) nazariyasida” motivni xuddi shunday kategoriya sifatida qo’llaydi 11 Obraz bilan motivni o’zaro aloqasi inkor qilinadi, vaziyatning jismli ma’noviy mazmuni va uning doirasidagi motivatsiya tan olinmaydi. Muallif xulqni tushuntirganda, shaxsning favquloddagi vaqt mikrointervalida yaqqol muhit bilan bevosita munosabatidan kelib chiqadi. Xulqning shaxsga oid konstatlari hamda shaxsning xususiyatlari inobatga olinmaydi. Xuddi shu bois motiv E.Tolmen xulq aktida motivning roli dominantligini dalillash uchun bixeviorizm , geshtaltpsixologiya, freydizm nazariyalarini birlashtirib, ularga introspeksiya prinsiplarini kiritib mulohaza yuritadi. Lekin sub’ektivizm holatlarining o’rni to’g’risidagi mulohazalar bahsbopdir. G.Ollport o’z asarida personalistik yo’nalishning namoyandasi tariqasida inson motivatsiyasi mohiyatini ochishda shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni tatbiq etish g’oyasini ilgari suradi.Uning o’zini o’zi namoyon qilish nazariyasida shaxs motivatsiya sub’ekti tariqasida tahlil, talqin qilinadi. O’zining shaxs konsepsiyasini bayon qilishda uni “ochiq tizim” sifatida talqin qilib, motivatsiyaga undovchi doirada motivning quyi (biologik ehtiyoj) va yuqori (rivojlanish) darajalariga ajratadi. Jahonda mashhur ilmiy yondashuvlardan biri- bu A.Maslouning motivatsiyaning “personologik” konsepsiyasidar. U o’zini gumanistik psixologiya yo’nalishining namoyandasi deb hisolaydi, shuning uchun bixevioristlarga va ekzistensialistlarga qarshi kurashuvchi “uchinchi kuch” ekanligini ta’kidlaydi. “Motivatsiya va shaxs” kitobida “SHaxsning o’zini o’zi faollashtirish” qarashlar rivojlantiradi. Individning uzluksiz kamolotga intilishini u etakchi motiv baholaydi. Bu bilan muallif ijtimoiy determinatsiyani inkor qiladi. Maslouning fikricha, motivlarni aniqlovchi, bir necha darajalardan tashkil topgan ehtiyojlar mavjuddir. Xulq ehtiyojlar va qobiliyatlarga bog’liq bo’lib, u ichki va tashqi motivlar bilan belgilanadi. Muallif tomonidan ehtiyojlarning quyidagi darajalari ajratib ko’rsatiladi: birnchi daraja – fiziologik – ozuqaga, suvga, gomeostazni saqlashga nisbatan ehtiyoj; ikkinchi daraja – ozodlikka , xavfsizlikka nisbatan ehtiyoj; uchinchi daraja – sevgi (muhabbat)ga nisbatan ehtiyoj; to’rtinchi daraja – maqsadga, erishuvga yo’naltirilgan ehtiyoj; beshinchi daraja o’zini o’zi faollashtirishga nisbatan ehtiyoj. 12 A.Maslouning ta’kidlashicha, yangi ehtiyoj yuqoridagi ehtiyoj darajalarining barchasi qoniqtirilgandan keyingina paydo bo’lishi mumkin. Ularning ichdan eng yuqorisi – bu o’zini o’zi faollashtirishdir. Mazkur nazariya jamiyat va shaxs ikki parallel ravishda hukm suruvchi mohiyat degan tushunchadan kelib chiqishiga qaramay, unda shaxs antropologizirlashtiriladi hamda psixologizirlashtiriladi. SHaxsning ijtimoiyligi tan olinsa-da , ammo biologik xususiyatga aloqadorligi birlamchi belgi sifatida qolaveradi. O’zini o’zi faollashtirish qobiliyati esa, uning mulohazasicha, qandaydir tabiiylik alomati tariqasida baholanadi. Shunday qilib, biz yuqorida xorijiy psixologlarning motivatsiya muammosiga bag’ishlangan tadqiqotlari natijalari bilan tanishib chiqdik.Aksariat mualliflar shaxsni biologizirlashtirishga intilishganliklari tufayli uning faollik manbalarining oddiy turtkisi bilan tenglashtiradilar. Go’yoki oddiy instinktlar, reflekslar inson xulqining tarkibiy negizlari bo’lib hisoblanadi. Bu talqinga binoan ular motivlarni maqsadga muvofiq shakllantirish imkoniyatini rad qiladilar, motivatsiya ijtimoiytarixiy taraqqiyot jarayonida o’zgarishga yuz tutishini inobatga olinmaydi. Natijada xulq motivlari ijtimoiy shartlanganligi, ularning ijtimoiy xususiyati tadqiqotlarning diqqat markazidan va i drok ko’lamidan chetda qoladi. 1.2. Shaxsda motivatsiya xususiyatlarini o’ziga xosligi. Motivatsiya (lot. Movere — harakatga turtki berish) ichki va xorijiy psixologiyaning fundamental muammolaridan biridir. Motivatsiya muammosining murakkabligi va ko’p qirraliligi uning mohiyatini, tabiatini, tuzilishini, shuningdek, uni o’rganish usullarini tushunishga yondashuvlarning ko’pligini belgilaydi (A. Maslou, B. G. Ananiev, J. Atkinson, L. I. Bojovich, K. Levin, A. N. Leontiev, SL Rubinshteyn, 3.Freyd va boshqalar). Shaxsning tuzilishida (K.K. Platonovning fikriga ko’ra) shaxsning yo’nalishi alohida ta’kidlanadi, bu odamning atrofidagi dunyoga munosabati bilan ifodalanadi, bu birinchi navbatda ehtiyojlar bilan belgilanadi. Psixologiyada ehtiyoj shaxs faoliyatining manbai sifatida qaraladi. Inson faoliyati atrof-muhit 13 bilan muvozanatni o’rnatishga, ta’sirga moslashishga, asosan o’zini o’zi boshqarishga, o’zini o’zi saqlashga, o’zini o’zi rivojlantirishga, yangi narsalarni yaratishga va hokazolarga qaratilgan bo’lishi mumkin. Psixologlar sub’ektning tashkiliy darajasiga ko’ra xatti-harakatlar va faoliyatdagi inson faoliyatining turli darajalarini tan oladilar: individual - shaxsiyat - individuallik (B. G. Ananiev); organizm - individual - shaxs (M.G. Yaroshevskiy); individual - sub’ekt - shaxs (Sh.A. Nadirashvili). Inson faoliyati darajalarini tavsiflashning asosiy mezoni psixikaning ongsizdan ongligacha rivojlanishi hisoblanadi. Ba’zi mualliflar o’ta ongli faoliyatni inson aqliy faoliyatining eng yuqori darajasi deb atashadi (P.V.Simonov). Shunday qilib, psixikaning faoliyati quyidagilardan iborat: birinchidan, sub’ektiv obrazlar odamda aks ettirilgan ob’ektlardan alohida mavjud bo’ladi, ikkinchidan, yangi obrazlar yaratiladi, kelajakdagi moddiy voqelik loyihalari, uchinchidan, bu tasvirlar ularning moddiy tashuvchisiga ta’sir qilishi mumkin; shaxsni harakatga undash, ularni tuzatish, tashqi va ichki muhit haqida ma’lumotga bo’lgan ehtiyojni shakllantirish, atrofdagi dunyoni o’zgartirish. Shuni ta’kidlash kerakki, insonning sub’ektiv dunyosi atrofdagi dunyodan farq qiladi. Hayotni sub’ektiv ko’rish zarurati va qobiliyati ob’ektiv voqelikni aqliy tasvirga aylantirish uchun ichki impulsni keltirib chiqaradi. Aqliy faoliyatning belgilari sifatida irodaviy harakatlar (A.F.Lazurskiy, M.Ya.Basov, P.P.Blonskiy), energiyaning namoyon bo’lishi va tarangligi (V.M.Bexterev, V.Vundt), instinktlar, ongsizlik (V.M.Daugall, Z.Freyd) hisoblanadi. reaktsiya, yaxlit xulq-atvor (K.N.Kornilov), ijtimoiy belgilar- stimullarning shakllanishi va ishlatilishi natijasida yuzaga keladigan xatti- harakatlarning turli shakllari (L.S. Vygotskiy), munosabatning mavjudligi (D.N. Uznadze), diqqat (N.F. Dobrinin), kechikish refleksi (I.M. Sechenov) ), tashqining ichki orqali sinishi (SL Rubinshteyn), munosabatlarning selektivligi va shaxsiyat barqarorligi o’lchovi (AF Lazurskiy) va boshqalar. Aqliy faoliyatning dinamik chegaralari asab tizimining turiga qarab belgilanadi. Jumladan, G.Eyzenk “ekstravert va introvert xulq-atvorning asosini 14 markaziy nerv sistemasining tug’ma xususiyatlari, qo’zg’alish va tormozlash jarayonlarining nisbati tashkil etadi” deb ta’kidlagan. Xulq-atvorni, inson faoliyatini tartibga solish uning imkoniyatlari, ehtiyojlari, yo’nalishlari, qadriyatlari va maqsadlari bilan belgilanadi. Masalan, ijtimoiy- psixologik faoliyat bevosita odamlarning muloqot doirasi, munosabatlar uslubi, birgalikdagi faoliyat doirasi, konflikt, yordam yoki qarshilik holatlari bilan tartibga solinadi. Muloqot shakllarining maksimal xilma-xilligi natijasida xulq-atvor standartlarining maqbul to’plami shakllanadi. Shunday qilib, biz, oxir-oqibat, tartibga solish maqsadli, uyushgan aqliy faoliyatga imkon beradi degan xulosaga kelishimiz mumkin. Aqliy faoliyat insonning bevosita va bilvosita aks ettirishi, tartibga solish, bashorat qilish, o’zini va boshqalarni faoliyatga undashidan iborat. Ijtimoiy- psixologik faoliyat - bu shaxsning, guruhning umumiy aqliy faoliyati bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy ahamiyatga ega maqsadlar, qadriyatlar, tegishli xatti-harakatlar va faoliyat normalari bilan tartibga solingan, bilish ob’ektiga va sub’ektning o’ziga qaratilgan. Ijtimoiy faoliyat - bu aniq shaxsning ham, butun jamoaning ham odamlarga, ham tabiat va jamiyatning ijtimoiy ahamiyatga ega barcha sohalariga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyat turlarida ifodalangan faoliyati. Shunday qilib, psixikaning ko’p funktsionalligi inson faoliyati turlarining xilma-xilligiga mos keladi. Psixikani tashkil etuvchi xususiyatlarning o’zaro bog’liqligi insonning xatti-harakati, faoliyat turlari, faoliyati shakllarini yaxlit hodisaga aylantiradi va shaxs, uslub, xarakterning yo’nalishida namoyon bo’ladi. Xususan, shaxsning yo’nalishini ko’rib chiqing. Shaxs shaxsining yo’nalishi shaxs faoliyatini yo’naltiruvchi va vaziyatlardan nisbatan mustaqil bo’lgan barqaror motivlar yig’indisi deb ataladi. Motiv - bu insonni faoliyatga undaydigan va uning faoliyatiga ma’no beradigan narsa. Faoliyat - bu ong bilan tartibga solinadigan, ehtiyojlar tomonidan yaratilgan va tashqi olamni va insonning o’zini bilish va o’zgartirishga qaratilgan o’ziga xos inson faoliyati. Shaxs o’z faoliyati jarayonida shakllanadi va namoyon bo’ladi. Faoliyatning asosiy tarkibiy qismlari maqsadlar, motivlar va harakatlardir. Keling, ularni batafsil ko’rib chiqaylik. 15 Motivlar ikki guruhga bo’linadi: tashqi va ichki. Ichki motivlarga e’tiqod, intilish, qiziqishlar kiradi. Tarbiyaning eng muhim muammolaridan biri sog’lom manfaatlarni, birinchi navbatda, o’qish va kelajakdagi kasbiy faoliyatni shakllantirish bo’lib qolmoqda. Qiziqishlar - bu har qanday sohada yo’naltirishga, yangi faktlar bilan tanishishga, voqelikni to’liqroq aks ettirishga yordam beradigan motivlar. Ya’ni, sub’ektiv gapiradigan bo’lsak, qiziqish ob’ekt haqida ko’proq bilish istagida topiladi. Shunday qilib, qiziqishlar bilishning doimiy rag’batlantiruvchi mexanizmi sifatida ishlaydi. Ular odamni unda paydo bo’lgan bilimga chanqoqni qondirish yo’llarini faol ravishda izlashga majbur qiladi. Shu bilan birga, qiziqishlarni qondirish kognitiv faollikning yuqori darajasiga mos keladigan yangilarning paydo bo’lishiga olib keladi. Qiziqishlar barqarorligi, kengligi, maqsadi, mazmuni bo’yicha tasniflanadi. Maqsadlar asosidagi manfaatlarning farqi bevosita va bilvosita manfaatlarni ochib beradi. Bevosita qiziqishlar muhim ob’ektning hissiy jozibadorligi tufayli yuzaga keladi ("Men bilishga, ko’rishga, tushunishga qiziqaman", deydi odam). Vositachi manfaatlar biror narsaning (masalan, ta’limotning) real ijtimoiy ma’nosi va uning shaxs uchun sub’ektiv ahamiyati bir-biriga to’g’ri kelganda yuzaga keladi (“Bu men uchun qiziq, chunki u mening manfaatlarimga to’g’ri keladi!” – deydi bu holatda shaxs). Ishda va o’qishda hamma narsa bevosita hissiy jozibaga ega emas. Shuning uchun mehnat jarayonini ongli ravishda tashkil etishda etakchi rol o’ynaydigan bilvosita manfaatlarni shakllantirish juda muhimdir. Kognitiv ehtiyojlar ob’ektlari va ularning haqiqiy ma’nosi mazmun jihatidan qiziqishlarning farqini ochib beradi. Shuningdek, insonni nima qiziqtirishi, bu ob’ektning ijtimoiy ahamiyati nimada ekanligi muhimdir. Shunday qilib, hozirgi zamonning eng muhim ta’lim muammolaridan biri o’smirning faol bilim faoliyatini rag’batlantiradigan qiziqishlarni shakllantirishdir. Eng muhim xususiyatlardan yana biri barqarorlik darajasi bo’yicha manfaatlarning farqidir. Qiziqishning barqarorligi - uning intensivligini uzoq muddatli saqlash. Shuni ta’kidlash kerakki, o’smirlarning yoshga bog’liq xususiyatlaridan biri - bu ehtirosli, ammo qisqa muddatli sevimli mashg’ulotlar 16 xarakteriga ega bo’lgan qiziqishlarning ma’lum bir beqarorligi. Lekin buning ijobiy tomonlari ham bor. Xususan, u kasbni jadal izlashga hissa qo’shadi, qobiliyatlarning namoyon bo’lishiga va ochilishiga yordam beradi. Tashqi motivlar bolaga tashqaridan ta’sir qilganligi sababli, ular ko’pincha ularning harakatlariga qarshilik ko’rsatish, ichki taranglik, boshqalarga nisbatan nizolar bilan bog’liq. Bunday holda, ayniqsa, individual yondashuv zarur: o’qituvchi har bir o’quvchining ushbu omillar ta’siriga o’ziga xos reaktsiyasini oldindan bilishi kerak. Demak, ta’limning eng samarali vositalaridan biri bo’lgan rag’batlantirishdan ham noto’g’ri foydalanish qiyinchiliklarni bartaraf etmasligi, balki yanada kuchaytirishi mumkin. Masalan, o’quvchini haddan tashqari tez-tez maqtash ko’pincha unda manmanlik va o’ziga qaramlikni shakllantiradi, boshqa talabalarda esa hasad va g’azabni keltirib chiqaradi. Haddan tashqari yuqori darajadagi intilishlarga ega bo’lgan talabani va undan ko’p - kam baholangan talabani rag’batlantirish juda o’rtacha. O’zining akademik kechikishini engishga urinayotgan istaksiz talaba eng kichik muvaffaqiyat uchun boshqalarga qaraganda ko’proq ma’qullanishi kerak. Inson ehtiyojlari sohasini tavsiflovchi asosiy parametrlardan biri ierarxizatsiya, ya’ni. tuzilmaning daraja tartibining xarakteristikasi. Ehtiyojlarning eng mashhur va ko’p qirrali tasnifi Avraam Maslou tasnifidir. U ehtiyojlarning quyidagi turlarini aniqlaydi. 1. Birlamchi ehtiyojlar: a) inson hayotini bevosita ta’minlovchi fiziologik ehtiyojlar. Bularga ichimlik, oziq-ovqat, dam olish, boshpana va jinsiy ehtiyojlar kiradi. b) xavfsizlik va xavfsizlikka bo’lgan ehtiyoj (shu jumladan kelajakka ishonch), ya’ni istak, o’zini himoyalangan his qilish, muvaffaqiyatsizliklar va qo’rquvlardan xalos bo’lish. 2. Ikkilamchi ehtiyojlar: a) atrofdagi odamlar tomonidan qabul qilish, biror narsaga tegishli bo’lish, qo’llab-quvvatlash, mehr-muhabbat, ijtimoiy o’zaro ta’sirni o’z ichiga olgan ijtimoiy ehtiyojlar. 17 b) boshqalar tomonidan hurmat, tan olinishi, shu jumladan o’z-o’zini hurmat qilish zarurati. c) estetik va kognitiv ehtiyojlar: bilimga, go’zallikka va hokazo. d) o’z-o’zini namoyon qilish, o’zini o’zi amalga oshirish zarurati, ya’ni o’z shaxsiyatining qobiliyatlarini ro’yobga chiqarishga, o’z nazarida o’z ahamiyatini oshirishga intilish. Bob bo’yicha xulosa A. Maslouning ierarxik tizimi uchun qoida mavjud: "Motivatsion tuzilmaning har bir keyingi bosqichi faqat oldingi barcha bosqichlar amalga oshirilganda mazmunli bo’ladi". Shu bilan birga, muallifning fikriga ko’ra, faqat bir nechtasi o’z rivojlanishining oxirgi bosqichiga etib boradi (1% dan bir oz ko’proq), qolganlari esa buni xohlamaydilar. Optimal motivatsiyani amalga oshirishda quyidagi ehtiyojlarni amalga oshirish muhim rol o’ynaydi: muvaffaqiyat, tan olish, ish va o’qishni optimal tashkil etish, o’sish istiqbollari. Shaxsning ob’ektga ta’siri doimo maqsadli tarzda sodir bo’ladi. Ongli faoliyatning oldindan o’ylab topilgan natijasi maqsad deb ataladi. Uni amalga oshirish muddati maqsadning murakkablik darajasiga bog’liq. Shuning uchun faoliyatni prognoz qilish va rejalashtirish zarur bo’ladi. Bunda nafaqat yakuniy maqsad, balki bir qator oraliq maqsadlar ham shakllanadi, ularga erishish istalgan natijaga yaqinlashishga yordam beradi. Shunday qilib, psixologiyada ehtiyoj faoliyatning ichki va tashqi sharoitlari o’rtasidagi nomuvofiqlikni aks ettiruvchi shaxsning alohida ruhiy holati sifatida qaraladi. Ehtiyoj - biror narsaga bo’lgan ehtiyoj holati. Barcha tirik mavjudotlarning ehtiyojlari bor. Ular tanani faollashtiradi, uni tanaga hozirgi vaqtda kerakli narsalarni izlashga yo’naltiradi. Ehtiyojlarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: a) kuch, b) paydo bo’lish chastotasi, c) qondirish usullari, d) ehtiyojlarning sub’ekt mazmuni (ya’ni, ushbu ehtiyojni qondirish mumkin bo’lgan ob’ektlarning yig’indisi). 18 Demak, ehtiyojlar, motivlar va maqsadlar insonning motivatsion sohasining asosiy tarkibiy qismlari hisoblanadi. Bundan tashqari, har bir ehtiyoj ko’plab motivlarda amalga oshirilishi mumkin va har bir motiv turli maqsadlar to’plami bilan qondirilishi mumkin. 19 II.BOB. O’SMIRLIK DAVRIDA MOTIVATSIYANING ASOSIY YONDASHUVLARINI EKSPERIMENTAL O’RGANISH. 2.1. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiyaning asosiy yondashuvlarini psixodiagnostik aniqlash. Inson rivojlanishi psixologiyasini o’rganish uning motivatsiyasini o’rganmasdan mumkin emas, ya’ni. inson xulq-atvorining harakatlantiruvchi kuchlari, ular jami shaxsning o’zagini ifodalaydi va uning rivojlanish xususiyatini belgilaydi. O’smirlik davri an’anaviy ravishda shaxsning aqliy rivojlanishidagi eng muhim davrlardan biri hisoblanadi va bu birinchi navbatda o’smirlarning motivatsion-ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan sohadagi chuqur o’zgarishlar bilan belgilanadi. O’smirlik - bolalik va balog’at yoshi (11-12 yoshdan 16-17 yoshgacha) o’rtasidagi ontogenetik rivojlanish bosqichi bo’lib, u balog’atga etish va balog’atga etish bilan bog’liq sifat o’zgarishlari bilan tavsiflanadi. Biroq, sifat va miqdoriy xususiyatlarga ega bo’lgan bu o’zgarishlar bolaning hayotining birinchi kunlaridan boshlab butun rivojlanish jarayoni bilan belgilanadi va tayyorlanadi. Aynan o’smirlik davrida, L.S.Vigotskiyning fikricha, xulq-atvorning harakatlantiruvchi kuchlarida kuchli va chuqur o’zgarishlar nisbatan qisqa vaqt ichida sodir bo’ladi. Motivatsion soha o’z tuzilishi nuqtai nazaridan motivlarning parallelligi bilan emas, balki ularning ierarxik tuzilishi, turli motivatsion tendentsiyalarni bo’ysunishning ma’lum bir tizimining mavjudligi bilan tavsiflana boshlaydi. O’z-o’zini anglash jarayonlarining rivojlanishi bilan motivlarda sifatli o’zgarishlar kuzatiladi, ularning bir qismi katta barqarorlik bilan ajralib turadi, ko’plab qiziqishlar doimiy sevimli mashg’ulot xarakterini oladi. Harakat mexanizmiga ko`ra motivlar bevosita harakat qiluvchi emas, balki ongli ravishda qo`yilgan maqsad va ongli ravishda qabul qilingan niyat asosida vujudga keladi. Vositachi ehtiyojlarning paydo bo’lishi o’smirga o’z ehtiyojlari va intilishlarini 20 ongli ravishda boshqarish, ichki dunyosini o’zlashtirish, uzoq muddatli hayot rejalari va istiqbollarini shakllantirish imkonini beradi. O’smirning motivatsion sohasini o’zgartirishning boshlang’ich nuqtasi "bola rivojlanishining ijtimoiy holati" - bola va atrof-muhit o’rtasidagi munosabatlarning o’ziga xos tizimi, faqat ma’lum bir yoshga xosdir. Bu munosabatlar, bir tomondan, shakllansa, ikkinchidan, ular ma’lum bir yosh bosqichida paydo bo’ladigan sifat jihatidan yangi psixologik shakllanishlar bilan belgilanadi. Ushbu yangi shakllanishlar psixik hodisalarning keng doirasini ifodalaydi - psixik jarayonlardan individual shaxsiy xususiyatlargacha. Shunday qilib, o’smirning motivatsiyasini tahlil qilishda quyidagilarni hisobga olish kerak:  biologik o’zgarishlar (balog’at yoshi);  psixologik o’zgarishlar (mavhum-mantiqiy fikrlash shakllarining murakkablashishi, o’z-o’zini anglashni rivojlantirish, irodaviy faoliyat doirasini kengaytirish);  o’smir hayotining ijtimoiy konteksti. Ma’lumki, o’smirlik davrining davomiyligi va intensivligi ko’p jihatdan madaniy va tarixiy sharoitlarga bog’liq: bolalikdan kattalikka o’tish qisqa va qattiq bo’lishi mumkin yoki zamonaviy sanoatda bo’lgani kabi deyarli o’n yilga cho’zilishi mumkin. jamiyat. O’tish davri zarurati aniq. Aslida, asosiy vazifa, aytish mumkinki, inson o’smirlik davrida hal qilishi kerak bo’lgan mega-vazifa - bu ham fiziologik, ham ijtimoiy jihatdan katta bo’lishdir. Shu o’rinda L.S.Vigotskiyning ushbu davrning eng muhim xususiyati shundaki, balog’at yoshi bir vaqtning o’zida shaxsning ijtimoiy kamolot davri hisoblanadi, degan so’zlarini esga olish o’rinlidir. Zamonaviy psixologiyada inson rivojlanishiga bag’ishlangan juda ko’p turli xil tushunchalar allaqachon to’plangan. Ba’zilarida asosiy e’tibor jismoniy va balog’at yoshiga qaratiladi: masalan, Freydning psixoseksual rivojlanish kontseptsiyasida o’tish davrining asosiy vazifasi bolaning jinsiy hayotini kattalar uchun odatiy bo’lgan yakuniy shaklga etkazishdir. Boshqalarida, masalan, 21 sotsiogenetik yondashuv doirasida, asosiysi, shaxsning ijtimoiy me’yor va rollarni o’zlashtirishi, uning ijtimoiy munosabat va qadriyatlarni egallashi. Kognitiv nazariyalarda, xususan, Piaget konsepsiyalarida asosiy e’tibor shaxsning kognitiv yetuklikka erishishiga qaratiladi va rasmiy operatsiyalar bosqichiga kirishi shaxsning shaxsiy o’ziga xosligini shakllantirish imkonini beradi, deb ta’kidlanadi. E.Eriksonning fikriga ko’ra, o’smirlikning asosiy vazifasi shaxsiy o’ziga xoslik hissini shakllantirish va rol noaniqligining paydo bo’lish xavfidan qochishdir. Identifikatsiya ko’plab tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ularning yig’indisi yaxlit shaxsni tashkil qiladi. E.Eriksonning fikricha, shaxs o ziga xoslikka erishish uchun hal qilishiʻ kerak bo lgan individual rivojlanish vazifalari quyidagilardan iborat: ʻ  vaqt va hayotning uzluksizligini his qilish;  o’ziga ishonchni rivojlantirish;  jinsga mos keladigan rolni qabul qilish;  turli ijtimoiy rollar bilan tajriba o’tkazish;  kasb tanlash; qadriyatlar va ustuvorliklarning shaxsiy tizimini shakllantirish;  ularning mafkurasini izlash, Erikson buni "aqidani izlash" deb atagan. Rivojlanishning psixososyal nazariyasi deb ataladigan R.Xavighurst tomonidan taklif etilgan o’smirlik davrini rivojlantirish vazifalari ko’p jihatdan o’z mazmuniga ko’ra E.Erikson g’oyalariga o’xshashdir. Uning fikricha, rivojlanish vazifalari shaxsning o’zi uchun zarur bo’lgan yoki jamoat ehtiyojlariga mos keladigan fazilatlarni shakllantirishdan iborat. Shu bilan birga, turli madaniyatlarga mansub shaxslar oldida turgan rivojlanish vazifalari bir-biridan farq qiladi, chunki ular vazifani tashkil etuvchi biologik, psixologik va madaniy elementlarning nisbiy ahamiyatiga bog’liq. Bundan tashqari, turli madaniyatlar odamlarga turli xil talablarga ega va turli xil imkoniyatlar bilan ta’minlanadi, mos ravishda ular turli ko’nikmalar va bilimlarga muhtoj. Havighurst o’smirlik davrida hal qilinishi kerak bo’lgan sakkizta asosiy rivojlanish muammolarini aniqlaydi: 22 tashqi ko’rinishingizni qabul qilish va tanangizni samarali boshqarish qobiliyati; har ikki jinsdagi tengdoshlar bilan yangi va etuk munosabatlarni shakllantirish; motivatsiya o’smirning o’zini o’zi hurmat qilish xatti-harakati erkak va ayolning ijtimoiy-jinsiy rollarini qabul qilish; ota-onalardan va boshqa kattalardan hissiy mustaqillikka erishish; iqtisodiy mustaqillikni ta’minlaydigan ishga tayyorgarlik; nikoh va oilaviy hayotga tayyorgarlik; ijtimoiy mas’uliyatni o’z zimmasiga olish istagining paydo bo’lishi va tegishli xulq-atvorni rivojlantirish; hayotda yo’naltirilishi mumkin bo’lgan qadriyatlar va axloqiy tamoyillar tizimini egallash, ya’ni. o’z mafkurasini shakllantirish. Identifikatsiyaning ba’zi jihatlarini shakllantirish boshqalarga qaraganda osonroq. Qoidaga ko’ra, birinchi navbatda tana va jinsiy o’ziga xoslik belgilanadi. Kasbiy, mafkuraviy va axloqiy o’ziga xoslik ancha sekinroq shakllanadi: bu jarayon o’smirning kognitiv rivojlanishida rasmiy operativ fikrlash bosqichiga yetib kelganligiga bog’liq. Diniy va siyosiy qarashlar biroz kechroq shakllanadi, ammo o’ziga xoslikning bu tarkibiy qismlari uzoq yillar davomida o’zgarishi mumkin. O’smirlik davrining xususiyatlarini o’rganishga qaratilgan ko’pgina tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bolaning balog’atga etishi bilan, taxminan 12-13 yoshda, uning o’ziga bo’lgan munosabati buziladi, uning ichki dunyosiga faol qiziqish paydo bo’ladi. O’smir tobora o’zini o’zi haqidagi fikrlarga o’girilib boradi. L.S.Vygotskaya o’smirlikning bu xususiyatini ego-dominant yoki egosentrik munosabat deb belgilagan, bu o’smirning shakllanayotgan shaxsi uning diqqat markazida bo’lishi, qiziqishlarning markaziy uyalaridan biriga aylanishidan iborat. T.V.Dragunovaning fikricha, o’zini o’zi bilish va kattalar dunyosiga kirish istagi o’smirlik davrining asosiy xususiyati, uning affektiv-ehtiyojli o’zagi bo’lib, 23 u o’smirning ijtimoiy faoliyatining mazmuni va yo’nalishini, uning ijtimoiy reaktsiyalari tizimini va o’ziga xos tajribalarini belgilaydi. . Egosentrik yo’nalish o’smirning barcha xatti-harakatlarida, his-tuyg’ularida, his-tuyg’ularida, tajribalarida dominant sifatida mavjud. Emansipatsiya, negativizm reaksiyalari o’smirning o’ziga xos mohiyatini, o’ziga xos I. tashqi ko’rinishdagi eksperimentlar injiqlik emas, balki o’z qiyofasini topish jarayonining bir qismi: kiyim-kechak, soch turmagi, aql bovar qilmaydigan bo’yanish va pirsinglarni faol izlashining dastlabki belgilariga aylanadi. o’smirlarga o’z shaxsini ochish va ifoda etishda katta yordam beradi ... Bu holda biz faqat yoshga bog’liq xususiyat sifatida qaraydigan egosentrik yo’nalish D. Elkind tomonidan tasvirlangan "xayoliy auditoriya" va "o’z eksklyuzivligi haqidagi afsona" kabi hodisalarda namoyon bo’ladi. O’z “Men”ingizni topish, o’z imkoniyatlaringiz chegaralarini aniqlash, ta’bir joiz bo’lsa, borlig’ingizni tasdiqlash istagi ko’pincha xavf bilan bog’liq xatti- harakatlarda o’z ifodasini topadi. Jismoniy xavf holatlari, B.M.Masterovning fikricha, hamma narsadan ko’ra o’smirning tez rivojlanayotgan I ni shu I ning sezgi to’qimalari bilan ta’minlaydi: agar men o’lsam, demak men. Mana, o’z-o’zini tasdiqlashning ekstremal formulasi, shaxsning o’zi mavjudligining asoslarini tasdiqlash.. Xavfli o’yinlar, o’smir o’z ixtiyori bilan o’zini ochib qo’yadigan jismoniy xavf, uning I ni yaratish uchun to’laydigan bahosiga aylanadi. jismoniy xavf, o’smirlar ham ijtimoiy xavfga duchor bo’lishadi. Ijtimoiy xavf guruh qadriyatlariga rioya qilish yoki har bir alohida holatda ularni rad etish kattalar va tengdoshlar tomonidan o’smirni baholash mezoni ekanligi bilan bog’liq. Ijtimoiy xavf - bu o’smir ijtimoiy munosabatlar sohasida (ham tengdoshlari, ham kattalar) duch keladigan shaxsiy xavflarning eng xilma-xil sxemasidir. O’smir doimo boshqalarga va o’ziga nimanidir isbotlashga harakat qiladi va o’smirlar o’rtasidagi ko’plab shaxslararo munosabatlar "zaif - kuchsiz emas" tamoyiliga asoslanadi. 24 Muloqot va umuman ijtimoiy o’zaro ta’sir - bu o’smirlarning o’z shaxsiyligini topish istagi aniq namoyon bo’ladigan yana bir sohadir. IS Konning majoziy ifodasiga ko’ra, guruhga a’zo bo’lishga bo’lgan ehtiyoj ko’pchilik uchun yengilmas suruv tuyg’usiga aylanadi: ular nafaqat bir kunni, balki bir soatni ham o’zlaridan tashqarida o’tkaza olmaydilar va agar ular bo’lmasa, o’z, har qanday kompaniya. Inson o’zini faqat boshqalar bilan muloqotda bilishi mumkin va shuning uchun o’smir birinchi navbatda tengdoshlariga murojaat qiladi - u o’z shaxsini izlashda asosan ularga tayanadi. Boshqalar uning uchun ko’zguning mohiyatidir, unda u o’z aksini ko’radi, boshqalar uning xatti-harakatiga qanday munosabatda bo’lishini, u nima uchun qabul qilinishini, nima uchun rad etilishini ko’radi. Bunday ma’lumotlarni yig’ish orqali o’smir asta-sekin o’zi haqida tasavvur hosil qiladi va kelajakda bu g’oyalar ko’p marta va yana boshqa odamlar bilan munosabatlar orqali qayta tekshiriladi va takomillashtiriladi. Biroq, guruh bilan to’liq qo’shilish o’zini bilishga to’sqinlik qilishi mumkin. Darhaqiqat, guruh oila rolini o’ynashni boshlaydi, bu erda o’smir bir xil xavfsizlikni qidiradi va kompaniya bilan identifikatsiya qilish unga har tomonlama mustaqil shaxs bo’lishga imkon bermaydi. O’tish davrida hal qilinishi kerak bo’lgan eng muhim vazifalardan biri bu o’smirning ma’lum bir avtonomiyaga, ota-onadan mustaqillikka erishish vazifasidir. Voyaga etgan bo’lish - mustaqil fikrlash, o’zingiz uchun qaror qabul qilish, o’z-o’zini tartibga solish va o’zini o’zi boshqarishni o’rganishdir. Inson kimgadir to’liq qaram bo’lsa, ota-ona, o’qituvchi yoki boshqa kattalarning hushyor nazorati va homiyligida bo’lsa, bu vazifalarni hal qilib bo’lmaydi. Shu sababli, o’smir uchun kattalar dunyosi unga ushbu mustaqillik va mustaqillikka erishishga yordam berishi juda muhim, aks holda u ularni o’zi engishi kerak bo’ladi va bu holda nizolar muqarrar. Biroq, mustaqillik tushunchasi o’smirni ota-onasidan yoki u uchun muhim bo’lgan boshqa kattalardan butunlay begonalashtirishni anglatmaydi. Ko’pgina psixologlar isyon va o’smirlarning o’z oilalaridan og’riqli ajralishi haqida gapirish o’rniga, endi bu davrni ota-onalar va o’smirlar bir-birlari 25 bilan yangi munosabatlarga rozi bo’lgan vaqt sifatida tasvirlashni afzal ko’rishadi. O’smir o’z hayotida ko’proq mustaqillikka ega bo’lishi kerak; ota-onalar farzandiga o’z fikrini bildirish huquqiga ega bo’lgan teng huquqli shaxs sifatida qarashni o’rganishlari kerak. Shu bilan birga, bir tomondan, ota-onalar o’z farzandlariga xavfsizlik va qo’llab-quvvatlash tuyg’usini berishlari kerak, ikkinchi tomondan, ular o’z farzandlarining mustaqil, qobiliyatli kattalar bo’lishiga yordam berishlari kerak. Faqat o’zini himoyalangan his qilish orqali inson mustaqil bo’lishi mumkin. Shunday qilib, ota-onalar izolyatsiya va o’zini o’zi tasdiqlashda xavfli narsa yo’qligini bilishlari kerak; u yoshga mos keladi va rivojlanishda muhim rol o’ynaydi. O’smirlik davrida avtonomiyaga ega bo’lish, boshqalar qatori, o’smirning ota- onasidan asta-sekin hissiy ozod bo’lishini nazarda tutadi, ya’ni. uni erta bolaligida shakllangan hissiy munosabatlardan ozod qilish. O’smirlik davrining boshlanishi bilan ota-onalar va bola o’rtasidagi hissiy masofa tobora ortib boradi va bu uning mustaqilligini yanada rivojlantirishga va uning shaxsiyatini shakllantirishga yordam beradi. O’zining o’ziga xosligini anglash va rivojlantirish istagi, o’zligini anglashning uyg’onishi o’smirni biz unga xavfsizlik tuyg’usini bergan oiladan ajratishni va o’z O’zini izlay boshlashni talab qiladi. ota-onalar, va ularning ba’zilari, aslida, bolangizni individuallashtirish jarayonini blokirovka qiladi. Bunday ota-onalar farzandlarida qaramlik tuyg’usini rag’batlantirish va hatto tarbiyalash orqali ularning to’laqonli voyaga etishiga to’sqinlik qiladilar. Natijada, ichki avtonomiyaning shakllanishi qiyinlashadi, vasiylikka barqaror ehtiyoj paydo bo’ladi, xarakterli xususiyat sifatida qaramlik paydo bo’ladi va bu balog’atga o’tishni uzoq vaqtga kechiktiradi. Biroq, emotsional emansipatsiyaning qarama-qarshi versiyasi ham o’z oqibatlarida salbiydir - emotsional rad etish, bunda bolalar umuman ota-onalardan hech qanday hissiy yordam olmaydilar va ulardan o’z yoshidagiga qaraganda ko’proq mustaqillikni talab qiladilar. Keyin o’smirda yolg’izlik, tashvish, tashlab ketish, hech kim unga, jumladan, ota-onasiga e’tibor bermasligi hissi paydo 26 bo’ladi. Shunga ko’ra, bularning barchasi turli xil xulq-atvor buzilishlarining shakllanishiga yordam berishi mumkin. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, hissiy emansipatsiya bola va uning ota-onasi o’rtasida mavjud bo’lgan hissiy aloqalarni to’liq yo’q qilishni anglatmaydi. Ularning munosabatlari o’zaro tushunish, hurmat, ishonch va muhabbatga asoslangan sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarilishi kerak, deyish to’g’riroq. Shaxsning kamolotga yetishi va o’z taqdirini o’zi belgilashining muhim sharti uning intellektual mustaqilligini shakllantirishdir. Avvalo, voyaga yetgan bo’lish, mustaqil fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish demakdir. O’tish davrining boshida bolalarda intellektual sohada sodir bo’layotgan keskin o’zgarishlar o’smirlarning kattalar aytganlarini va qilayotgan ishlarini tanqidiy idrok etishiga olib keladi. Agar kichik yoshdagi bolalar kattalar tomonidan berilgan mulohazalar va tushuntirishlarni oddiy qabul qilsalar, o’spirinlar mantiqning buzilishini, ularning bahs-munozaralari yo’qligini payqab, kattalarning fikrlariga ergashishlari mumkin. Bu ko’pincha o’smirlar va kattalar o’rtasidagi nizolarga sabab bo’ladi: ikkinchisi uchun moslashuvchan bolalarda sodir bo’lgan o’zgarishlarni qabul qilish oson emas, ayniqsa kattalar o’z e’tirozlarini faqat o’z vakolatlariga tajovuz sifatida ko’rgan taqdirda. Shaxsning etukligi, yuqorida tavsiflangan shartlarga qo’shimcha ravishda, o’zini o’zi boshqarish, o’zini o’zi boshqarish qobiliyatini nazarda tutadi va bu o’sib borayotgan shaxs ota-onalar, o’qituvchilar va boshqa kattalar nazorati va homiyligidan nisbiy mustaqillikka erishmasdan mumkin emas. Mustaqillik va mustaqillikka intilish o’smirlar hayotining eng xilma-xil sohalarida - kiyim uslubi, do’stlar doirasi, vaqt o’tkazish usullarini tanlashdan tortib, kasb tanlashgacha namoyon bo’ladi. Bu kattalarning eng kuchli qarshiligiga javob beradigan xulq- atvor mustaqilligi istagi. Aksariyat o’spirinlarda uyqu vaqtini tiklash uchun soatlab, bosqichma-bosqich - bo’sh vaqtlarini o’z xohishiga ko’ra o’tkazish, o’zlari xohlaganlar bilan muloqot qilish, bo’yanish va o’z guruhida moda deb hisoblangan kiyimda kiyinish huquqi bor. Kattalar nazoratidan xalos bo’lishga intilishda 27 o’smirlar ko’pincha ratsionallik chegaralarini buzadilar, lekin bu ko’p jihatdan ota- onalarning o’zlari tarbiyalashda noto’g’ri yondashuv natijasidir. Mashhur motivatsiya tadqiqotchisi A.Maslouning fikricha, har bir inson doimo e’tirofga muhtoj bo’lib, o’z xizmatlarini barqaror va, qoida tariqasida, yuksak baholaydi, har birimiz atrofimizdagi odamlarning hurmatiga ham, qobiliyatga ham muhtojmiz. o’zini hurmat qilish. Baholash va hurmat qilish ehtiyojini qondirish shaxsda o’ziga bo’lgan ishonch hissini, o’z qadr-qimmatini, kuchini, etarliligini his qilishni, o’zini bu dunyoda foydali va zarur ekanligini his qilishni keltirib chiqaradi. Qondirilmagan ehtiyoj, aksincha, u kamsitish, zaiflik, nochorlik tuyg’ularini keltirib chiqaradi, bu esa, o’z navbatida, tushkunlik uchun asos bo’lib xizmat qiladi, kompensatsiya va nevrotik mexanizmlarni ishga soladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, o’z-o’zini hurmat qilishning past darajasi tajovuzkor xatti- harakatlarning paydo bo’lishiga yordam beradi: o’zini himoya qilish zarurati boshqa sabablarga ko’ra ustun bo’lib qolishi mumkin va boshqa odamlarning xatti- harakati odam tomonidan tahdid sifatida talqin qilinishi mumkin, bu esa oxir- oqibatda tajovuzkor xatti-harakatlarga olib keladi. unga profilaktika choralarini ko’rish. Hurmat va o’z-o’zini hurmat qilish zarurati eng kuchli namoyon bo’ladigan bosqich - bu o’smirlik. O’smirlarda rivojlanayotgan o’smirlik tuyg’usi tobora ijtimoiy dunyodan kattalar munosabatini talab qilmoqda. O’smir bolalik davrida shakllangan munosabatlar tizimidan qoniqmaydi, u ota-onalar, o’qituvchilar, boshqa kattalar bilan mutlaqo boshqacha muloqot darajasiga - "kattalar - kattalar" gorizontal darajasiga erishmoqchi. 28 2.2. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiya bo’yicha psixokorreksion ishlarni tahlil qilish. O’z-o’zini hurmat qilish shaxsning ongli hukmlarida namoyon bo’ladi, bunda u o’z ahamiyatini shakllantirishga harakat qiladi. U har qanday o’zini tavsiflashda yashirin yoki aniq mavjud. O’zini tavsiflashga bo’lgan har qanday urinish umume’tirof etilgan me’yorlar, mezonlar va maqsadlar, yutuqlar darajalari haqidagi g’oyalar, axloqiy tamoyillar va xatti-harakatlar qoidalari bilan belgilanadigan baholash elementini o’z ichiga oladi. O’smirning ichki dunyoqarashidagi o’zgarishlar bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, axborot manbasiga qanchalik ko’p ishonch bo’lsa, u o’quvchining o’z-o’zini anglashiga shunchalik ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bu o’quvchilarning o’zini o’zi qadrlashini shakllantirishda o’qituvchilarning ayniqsa muhim rolining sabablaridan biridir. O’smirning o’zi haqidagi g’oyalari o’qituvchi va ota-onadan olgan o’qish natijalariga berilgan baholar va reaktsiyalar asosida shakllanadi. O’smirga qaratilgan bu qiymat mulohazalari oqimi qanchalik doimiy bo’lsa, ularning unga ta’siri shunchalik aniq bo’ladi va uning o’quv faoliyati darajasini taxmin qilish osonroq bo’ladi. "O’rtacha" talabalar guruhida qiymat mulohazalari eng kam samarali hisoblanadi, chunki salbiy va ijobiy reaktsiyalar bir-birini muvozanatlashtiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, o’z-o’zini hurmat qiladigan odamlar ko’p hollarda o’zlarining tajribalarini ijobiy o’zini-o’zi imidjini saqlab qolishga yordam beradigan tarzda qabul qiladilar va qadrlaydilar. Aksincha, o’zini past baholaydigan odamlar u yoki bu muvaffaqiyatsizlikka shunday munosabatda bo’lishadiki, bu o’z-o’zini anglashni yaxshilashni qiyinlashtiradi. Ko’pincha o’smirga ijobiy ta’sir ko’rsatish orqali o’z-o’zini past hurmat qilishni osonlikcha oshirish mumkin, deb oddiygina ishonishadi. Biroq, o’smirning maqtovni kutganidek qabul qilishiga kafolat yo’q. Uning bunday xatti-harakatlarini talqini kutilmaganda salbiy bo’lib chiqishi mumkin. Bu harakat boshqa o’quvchilarning ko’ziga qanchalik ijobiy ko’rinishidan, o’qituvchining o’zi unga 29 qanchalik samimiy ezgu niyatlarni qo’yishidan qat’i nazar, o’smir har qanday holatda ham salbiy munosabatda bo’lishi mumkin. Shuning uchun bolada erta bolalikdanoq ijobiy o’zini o’zi tasavvur qilish juda muhimdir. Chet el psixologiyasida o’z-o’zini anglashni o’zgartirishga qaratilgan eng mashhur texnika K. Rojersning insonga yo’naltirilgan psixologiyasidir. K. Rojers shaxsiy o’zgarish uchun zarur bo’lgan shartlarni aniqladi: 1. Empatiya - terapevtning bemorning ichki dunyosini ijobiy idrok etishga qaratilganligi. Empatiya o’smirga yolg’iz emasligini, uni kimligi uchun tushunish va qabul qilish hissini beradi. 2. Shartsiz ijobiy munosabat - bu insonning o’zini ijobiy yo’nalishda tushunish va o’zgartirish salohiyatiga ega ekanligiga asosiy e’tiqoddir. O’zining yaxshi ishlayotganiga ishonchi komil bo’lgan o’smir o’z imkoniyatlarini kamsitishga moyil emas va zavq bilan o’rganishga tayyor. Bu o’smirda ijobiy o’zini o’zi anglashning eng muhim shartidir. Biroq, qabul qilish, shuningdek, qiyinchiliklarni anglash va o’z imkoniyatlarining cheklovlarini tushunishni anglatadi. Yuqori o’z-o’zini hurmat qilishning rivojlanishi ikki mexanizm orqali sodir bo’ladi: 1. O’smir o’zining zaif tomonlarini ko’rsatsa yoki muhokama qilsa, uni rad etishdan qo’rqmaydi. 2. U muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklaridan qat’i nazar, uni yaxshi qabul qilishiga ishonchi komil, boshqalar bilan tenglashtirilmasligi, alamli nomutanosiblik hissini keltirib chiqaradi. Oxir oqibat, o’z-o’zini anglashni rivojlantirishning asosiy maqsadi o’smirning o’zi uchun qo’llab-quvvatlash, motivatsiya va dalda manbai bo’lishiga yordam berishdir. Talabaning o’zini o’zi qadrlashi ko’p jihatdan jurnalda berilgan baholarga bog’liq. Biroq, og’zaki mulohazalar talabaning o’zini o’zi qadrlashida ustun rol o’ynashi mumkin, chunki ular ko’proq labil, hissiy rang va tushunarli. O’qituvchilarning aksariyati talabalar har doim o’z baholari bilan rozi bo’lishadi, 30 deb hisoblashadi, shuning uchun o’qituvchilar ularni kamdan-kam tahlil qiladilar. Shu bilan birga, o’quvchiga o’z fikrini himoya qilish imkoniyatini berish va o’smirning fikrlashiga xushmuomalalik bilan yo’naltirish orqali o’qituvchi uning o’zini o’zi qadrlashiga yordam beradi. Jurnalda qo’yilgan baho nafaqat yakuniy natijani, balki unga erishishda talabaning hissasini ham hisobga olishi kerak. O’qituvchi tomonidan berilgan baho talabani rag’batlantiradi va uning o’zini adekvat qadrlashini saqlaydi. O’qituvchini tanqid qilish umuman uning shaxsiyatiga emas, balki o’quvchining individual harakatlariga yoki harakatlariga bog’liq bo’lishi kerak. Shunda eng past baho o’smir tomonidan uning shaxsiyatiga tajovuz sifatida qabul qilinmaydi. N.A.Menchinskaya, o’smirlarda o’zini o’zi qadrlashning pasayishiga yo’l qo’ymaslik uchun, kichik yoshdagi bolalarga nisbatan o’qituvchilarning rolini yomon ishlaydigan o’qituvchilarga ishonib topshirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Shunda talaba o’z bilimidagi bo’shliqlarni to’ldirishga muhtoj bo’ladi va bu faoliyatdagi muvaffaqiyat o’smirning o’zini o’zi qadrlashini normallashtirishga yordam beradi. L.P.Grimak o’smirda o’ziga bo’lgan ishonchni shakllantirish uchun unda uning qobiliyatlari va ularga mos keladigan intilishlariga mos keladigan ichki munosabatlarni rivojlantirishni taklif qiladi. Ushbu rivojlanish mexanizmi ularning yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklarini oqilona tahlil qilishdir. Muvaffaqiyatni shunchaki tasodifga bog’lab bo’lmaydi - bu muvaffaqiyatlarning kelib chiqishini aniqlash kerak. Muvaffaqiyatsizlik sabablari ham tekshirilishi va keyinroq hisobga olinishi kerak. Talabalarda ijobiy o’zini o’zi qadrlashni shakllantirish uchun o’qituvchilar quyidagilarni hisobga olishlari kerak: 1. Ayol g’ururi va erkak qadr-qimmatiga yaxshi g’amxo’rlik qiling. 2. Tashqi harakat va harakatlar orqasida xatti-harakatlar, munosabat, faoliyat motivlarini ko’ra bilish. 3. Hamma odamlar o’z qilmishlari va harakatlarini ma’qullash va ularni oqilona chegaralar ichida qondirish zarurligini his qilishlarini yodda tutish. 31 4. O’smirlarda qo’rquvni keltirib chiqaradigan ta’lim faoliyatidagi vaziyatlarni istisno qilish, masalan: "Men sizni texnik maktabdan haydab chiqaraman". 5. Quvonch, ishonch, hurmat orqali tarbiyalashni o’rganing. 6. Har qanday yoshdagi talabani birgalikdagi faoliyat sub’ekti sifatida ko’rib chiqing. 7. Muvaffaqiyat, hissiy farovonlik, madaniyat, bilim va salomatlik qadriyatlari muhitini yaratish. 8.O’quvchilarning o’qish, xatti-harakatlari, munosabatlaridagi muvaffaqiyatsizliklari sabablarini izlashda o’zingizga tanqidiy munosabatda bo’ling. 9. Ba’zilarning qobiliyatlarini, boshqalarning muvaffaqiyatsizliklarini ta’kidlash uchun bosim bilan qoidalardan tez-tez voz kechish. 10. O’smirlarning bir-biriga to’g’ridan-to’g’ri qarshiligini rad qilish. 11. Butun sinf oldida “nag” qilmang va so’kmang. 12. "Zaiflar"ning kichik muvaffaqiyatlariga ham e’tibor bering, lekin uni kutilmagan narsa sifatida keskin ta’kidlamang. 13. Barcha o’smirlarni ismlari bilan chaqiring va bunga o’smirlarning bir- biri bilan muloqotida erishing (odam o’z ismini eshitganda, ichki organlar tuzalib ketadi). 14. Doimiy ravishda sinf o’rtasidagi munosabatlar nafaqat o’quv natijalari, balki insonning boshqalar uchun qilgan yaxshi ishlari bilan ham belgilanishi kerakligini ta’kidlang. O’rganish qobiliyati har bir kishi turli yo’llar bilan rivojlanadigan ko’plab qimmatli shaxsiy xususiyatlardan biridir. 32 Bob bo’yicha xulosa Shunday qilib, o’zini o’zi qadrlashning shakllanishi talabaga o’ziga va o’z kuchiga ishonishga, o’z oldiga maqsadlar qo’yishni o’rganishga va ularga erishish traektoriyasini shakllantirishga imkon beradi. Ijobiy o’z-o’zini hurmat qilish talabalarga o’z fikrlarini himoya qilishni, jamoada ishlashni va boshqalarning fikri bilan hisoblashishni o’rganishga imkon beradi. Ijobiy o’z-o’zini hurmat qilish biznesda muvaffaqiyatga olib keladi, qiyinchiliklarga dosh berishga va qaror qabul qilish muhitidagi o’zgarishlarga moslashuvchan javob berishga imkon beradi. 33 XULOSA Shunday qilib, bizning nazariy tadqiqotlarimiz natijasida, motivatsiyani o’rganish bo’yicha turli nazariyalarni tahlil qilish asosida biz insonning motivatsion sohasi juda murakkab va heterojen degan xulosaga kelishimiz mumkin. Zamonaviy psixologiyada hozirgi vaqtda motivatsiya muammosini o’rganishga bo’lgan yondashuvlar juda xilma-xil bo’lgan juda ko’p turli xil nazariyalar mavjud bo’lib, ba’zida ularni diametrik ravishda qarama-qarshi deb atash mumkin. Shunga qaramay, biz o’z oldimizga individual nazariyalarni sifat jihatidan tahlil qilish vazifasini qo’ymadik, biz faqat zamonaviy tadqiqotlarda asosiy yo’nalishlarni ko’rib chiqishga harakat qildik. Bizningcha, bu kontseptsiyaning o’ta murakkabligi, shaxs motivatsion sohasining ko’p bosqichli tashkil etilishi, tuzilishi va shakllanish mexanizmlarining murakkabligi biz aytib o’tgan barcha nazariyalarni qo’llash uchun keng imkoniyatlar ochadi. Ya’ni, individual nazariyalarning bayonotlari motivatsion tuzilmaning turli elementlariga yo’naltirilishi mumkin va aynan shu sohalarda ular eng vakolatli va asosli bo’ladi. Turli nazariyalarning ilg’or g’oyalarini hisobga olgan holda, psixologik fikr rivojlanishining hozirgi bosqichida motivatsiya muammosini o’rganishga kompleks yondashuv bilan yaxlit rasmni shakllantirish mumkin. Motivatsiyaning turli nazariyalarini o’rganayotganda, kasbiy faoliyatning motivatsion sohasining mexanizmi va tuzilishini aniqlashda biz shunday xulosaga keldikki, inson motivatsiyasi ham biologik, ham ijtimoiy elementlarga asoslangan murakkab tizimdir, shuning uchun uni o’rganish kerak. ushbu vaziyatni hisobga olgan holda, shaxsning kasbiy faoliyatiga yondashuvning motivatsiyasi. Inson motivatsiyasi, bir tomondan, hayvonlarning biologik ehtiyojlarini qondirish nuqtai nazaridan ularning motivatsiyasi bilan juda ko’p umumiylikka ega. Ammo, boshqa tomondan, faqat odamlarga xos bo’lgan bir qator o’ziga xos xususiyatlar mavjud bo’lib, ular insonning motivatsion sohasini o’rganishda ham hisobga olinishi kerak. Insonning motivatsion sohasining na u yoki boshqa qismining, umuman 34 shaxsning motivatsion yo’nalishi tizimiga ta’sirini e’tiborsiz qoldirmaslik kerak, chunki bu ushbu masalani yaxlit tushunishning buzilishiga olib kelishi mumkin. . Insonning hayot jarayonida motivatsion sohasining tuzilishi shakllanish va shakllanish bosqichlaridan o’tadi. Bu shakllanish uning ichki ishi ta’sirida ham, atrof-muhitning tashqi omillari ta’sirida ham sodir bo’ladigan murakkab jarayondir. Shuning uchun biz o’z ishimizda individual farqlarga katta e’tibor berdik. Biz bu masalaga alohida e’tibor qaratdik, chunki shakllangan inson motivatsiyasi tizimi nafaqat uning xulq-atvor xususiyatlariga, balki dinamik shaxsiy xususiyat sifatida, umuman shaxsning tuzilishiga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Shaxsning umumiy yo’nalishini, insonning intilishlarini, uning hayot yo’lini va kasbiy faoliyatini belgilaydi. Biz motivatsiya sohasidagi tadqiqotlar zamonaviy psixologlarning tadqiqotlarida davom ettirilishiga ishonamiz, chunki ushbu mavzuning dolzarbligi aniq va amaliy ahamiyatga ega. Shunday qilib, hayot va faoliyat jarayonida shakllangan, odatiy yoki asosiy bo’lib qolgan motivlar, shaxsning boshqalarda qoldiradigan umumiy taassurotlarida namoyon bo’ladi. Boshqaruv faoliyati uchun motivatsiya tizimini, hayotiy qadriyatlarni va odamlarga tegishliligini tushunish juda muhimdir. K. Levinning maydon nazariyasiga ko’ra, kuzatilgan xatti-harakatlar o’zini namoyon qiladigan sohaning funktsiyasidir. Ushbu sohaning ikkita asosiy komponenti shaxsiyat va atrof- muhitdir. Shaxsni o’zgartirish tashqi muhitga qaraganda ancha qiyin, uning rolini ish muhiti, tashkilotdagi psixologik iqlim va inson xatti-harakatlarini rag’batlantiradigan boshqa omillar o’ynaydi. 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Sh.Mirziyoyev.”Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birga barpo etamiz”-T.-2016 2. .Sh.Mirziyoyev.”Insonparvarlik,ezgulik va bunyodkorlik – milliy g‘oyamizning poydevoridir”-T-2019 3. Karimov I. A. Ozbekistonda demokratik ozgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yonalishlari.- Turkiston, 2002 yil 31 avgust 4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demoqratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: Ozbekiston,2005. 5. Andreeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik.- M.: Aspekt Press,1999.- 376 -b 6. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2007.1-2 kitob. 7.Umumiy psixologiya.P.Ivanov.Toshkent.2008 8.Umumiy psixologiya(A.V.Petroviskiy tahriri ostida) 9.Karimova.V.M.Psixologiya.2002. 10.Davletshin.M.G Umumiy psixologiya T-2002. 11.Djems.V. Psixologiya-1991 M. 12.Nemov.R.S.Psixologiya.2005. 13.Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. М 1989. 14.Ahrorov V.Y Sotsial psixologiya. O‘quv qo‘llanma – Samarqand.: SamDU nashri, 2020. 191-b. 15. Ismoilova N., Abdullayeva D. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma — Toshkent.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2013. 94-b. 16.Xaydarov F.I., Xalilova N.I. Umumiy psixologiya. Darslik – Toshkent, “INNOVATSIYA-ZIYO”- 2019. 127-b. 17. Umarova N.Sh. Umumiy psixologiya. O‘quv-uslubiy qo‘llanma – Toshkent. 2016. 130- b . 36 18Узнадзе Д.Н. Экспериментальные основы психологии установки. Москва, 1949 19.Узнадзе Д.Н. Теория установки. М. Воронеж, 1997. – 448 с 20. Роменець В.А., Маноха И.П. История психологии XX века. — Киев, Лыбидь, 2003. 37 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………3 1.Bob Motivatsiya muammosini psixolog olimlar tomonidan o’rganilishi va shaxsda motivatsiya xususiyatlari. 1.1. Psixolog olimlar tomonidan motivatsiyaning nazariy o’rganilishi………5 1.2. Shaxsda motivatsiya xususiyatlarini o’ziga xosligi……………………..5 Bob bo’yicha xulosa......................................................................................18 2.Bob. O’smirlik davrida motivatsiyaning asosiy yondashuvlarini eksperimental o’rganish........................................................................................19 2.1. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiyaning asosiy yondashuvlarini psixodiagnostik aniqlash…………………………………………………….……19 2.2. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiya bo’yicha psixokorreksion ishlarni tahlil qilish………………………………………………………………….……..28 Bob bo’yicha xulosa.......................................................................................32 Xulosa……………………………………………………………….....……33 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati……………………………….…....…35 38

REJA

KIRISH

1.Bob Motivatsiya muammosini psixolog olimlar tomonidan o’rganilishi va shaxsda motivatsiya xususiyatlari.

1.1. Psixolog olimlar tomonidan motivatsiyaning nazariy o’rganilishi

1.2. Shaxsda motivatsiya  xususiyatlarini o’ziga xosligi

Bob bo’yicha xulosa

2.Bob. O’smirlik davrida motivatsiyaning asosiy yondashuvlarini eksperimental o’rganish.

2.1. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiyaning asosiy yondashuvlarini psixodiagnostik aniqlash

2.2. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiya bo’yicha psixokorreksion ishlarni tahlil qilish

Bob bo’yicha xulosa

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Sotib olish