Motivatsiyanng keng tarqalgan modellari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	218.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sevara

Ro'yxatga olish sanasi 07 Aprel 2025

2 Sotish

Motivatsiyanng keng tarqalgan modellari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
Pedagogika fakulteti “Psixologiya (Amaliy psixologiya)” yo‘nalishi 233 -
guruh talabasi Bozorova Bonuning
“Umumiy psixologiya” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
Mavzu: “Mativatsiyaning keng tarqalgan modellari”
Topshirdi: Bozorova Bonu
Qabul qildi: Qo‘shnazarova O‘g‘iljon
Urganch-2025

Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………3
I Bob: Motivatsiya tushunchasi va uning ta’limdagi o‘rni ……………………5
1.1. Motivatsiya tushunchasi va uning ta’rifi …………………………………….5
1.2. Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi roli………………………………………7
1.3. Motivatsiyani oshirish usullari va metodlari………………………………..11
II Bob: Motivatsiyaning keng tarqalgan modellari …………………………..16
2.1. Xelsing va Deci motivatsiya modeli ……………………………………..….16
2.2. Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ……….21
2.3. Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi …………………..………27
Xulosa…………………………………………………………………………….33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………………34

Kirish
Hozirgi kunda ta’lim tizimi jamiyatning rivojlanishida muhim o‘rin tutadi.
Prezidentimizning ta’lim sohasidagi islohotlarga oid asarlarida ta’limni
takomillashtirish, o‘quvchilarni rivojlantirish, motivatsiyaning ahamiyati haqida
ko‘plab fikrlar mavjud. Masalan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev o‘zining
«Yuksalishning asosiy omili — bu ta’lim va ilm-fan» nomli asarida ta’limni
rivojlantirish va o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish zarurligini ta’kidlaydi:
"Ta’limni takomillashtirish orqali biz kelajak avlodning salohiyatini oshiramiz."
Bu fikr kurs ishi mavzusining tanlanishida asos bo‘ldi. Motivatsiya – bu shaxsning
harakatga bo‘lgan ichki rag‘batidir. Bu psixologik holat inson faoliyatining
yo‘nalishini, kuchini va davomiyligini belgilaydi 1
.
Mazkur kurs ishining maqsadi — motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi o‘rni va
uning keng tarqalgan modellari haqida to‘liq ma’lumot berish, ta’lim jarayonida
motivatsiyani oshirish uchun samarali usullarni aniqlashdir.
Kurs ishining maqsad:
Motivatsiyaning keng tarqalgan modellari, ularning ta’lim tizimidagi ahamiyati va
o‘quvchilarda motivatsiyani oshirishning samarali usullarini tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalar:
1. Motivatsiya tushunchasini va uning ta’lim jarayonidagi o‘rnini o‘rganish.
2. Motivatsiyaning asosiy modellari va ularning ta’limda qo‘llanilishini tahlil
qilish.
3. Ta’limda motivatsiyani oshirish uchun samarali metodlar va usullarni aniqlash.
4. Prezidentimizning ta’lim sohasidagi fikrlaridan kelib chiqqan holda, ta’lim
tizimini takomillashtirishda motivatsiyaning rolini o‘rganish.
1
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat. – Toshkent, 2021.

Kurs ishining obyekt:
Ta’lim jarayoni va uning samaradorligini oshirishdagi motivatsiyaning roli.
Kurs ishining predmet:
Motivatsiyaning keng tarqalgan modellari va ta’lim jarayonida motivatsiyani
oshirish uchun qo‘llaniladigan metodlar.
Metodologik Asoslar
Kurs ishida foydalaniladigan metodologik asoslar quyidagi ilmiy yondashuvlarga
asoslanadi:
1. Psixologik-pedagogik yondashuv — o‘quvchilarning ichki va tashqi
motivatsiyasi, ularni rivojlantirish usullari.
2. Sotsiologik yondashuv — ta’lim tizimidagi motivatsiyaning o‘zgarishlarini va
jamiyatdagi ta’sirini o‘rganish.
3. Tadqiqot metodlari — mavjud motivatsiya modellari va ularning ta’lim tizimida
qo‘llanilishini tahlil qilishda statistik va analitik usullar.
Prezidentimizning «O‘zbekiston kelajagi ta’limdan boshlanadi» degan fikriga
asoslanib, ta’lim tizimini rivojlantirishda motivatsiyaning roli beqiyosdir. Ta’lim
jarayonida motivatsiyaning o‘rganilishi va qo‘llanilishi — jamiyatni
rivojlantirishdagi muhim omil sifatida qaraladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I Bob: Motivatsiya tushunchasi va uning ta’limdagi o‘rni
1.1. Motivatsiya tushunchasi va uning ta’rifi
Motivatsiya — bu insonni maqsadga erishishga undovchi, faoliyatni
boshlash, davom ettirish va tugatish jarayonida unga kuch va harakat
bag‘ishlaydigan ichki va tashqi omillarning majmuasidir. Psixologiyada
motivatsiya, odatda, shaxsning xulq-atvori va faoliyatini belgilovchi kuch sifatida
tavsiflanadi. Bu tushuncha insonning maqsadga erishish istagi, uning niyatlari,
ehtiyojlari va qadriyatlaridan kelib chiqadi.
Motivatsiya ikki asosiy turga bo‘linadi: ichki (intrinsik) va tashqi
(ekstrinsik) motivatsiya. Ichki motivatsiya — bu faoliyatni faqat o‘zining qiziqarli
yoki qoniqarli natijalari uchun bajarish istagi. Tashqi motivatsiya esa, faoliyatni
tashqi mukofot yoki jazolar orqali amalga oshirishga qaratilgan bo‘ladi. Masalan,
o‘quvchi darsni faqatgina yaxshi baho olish yoki o‘qituvchidan maqtov olish
uchun o‘rgansa, bu tashqi motivatsiya hisoblanadi. Agar o‘quvchi darsni faqat
o‘zining bilimini oshirish va shaxsiy rivojlanish uchun o‘rgansa, bu ichki
motivatsiyadir.
Motivatsiyaning ta’rifini kengroq tushunish uchun, o‘quvchilarning o‘z-
o‘zini anglash, o‘ziga bo‘lgan ishonchi, ichki ehtiyojlari va o‘zgalar bilan
munosabatlarining o‘zaro ta’siri ham inobatga olinadi. Shuningdek, motivatsiya,
insonning ehtiyojlaridan kelib chiqib, ularni qondirishga qaratilgan faoliyatni
boshqaradi. Abraham Maslowning ehtiyojlar piramidasiga ko‘ra, motivatsiya
insonning asosiy ehtiyojlarini qondirishdan boshlanadi va yuqori ehtiyojlar sari
yo‘l olishni davom ettiradi. Shunga ko‘ra, motivatsiya inson faoliyatining har bir
bosqichida muhim rol o‘ynaydi va har bir insonning faoliyatga bo‘lgan yondashuvi
unga xosdir.
Motivatsiyaning turli modellari va nazariyalari mavjud bo‘lib, ular insonlarning
harakatlarining motivlarini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, motivatsiya

nafaqat psixologik, balki pedagogik nuqtai nazardan ham muhimdir, chunki ta’lim
jarayonida o‘quvchilarning faoliyatini boshqarish va ularni muvaffaqiyatli
natijalarga olib borish uchun motivatsiyaning ta’siri katta. Motivatsiya tushunchasi
inson faoliyatining turli sohalarida, jumladan ta’limda, psixologiyada va ijtimoiy
fanlarda keng qo‘llaniladi. Ta’lim jarayonida motivatsiyaning o‘rni juda katta,
chunki o‘quvchilarning faol ishtiroki va muvaffaqiyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri ularning
motivatsiyasiga bog‘liq. O‘quvchilar faqat o‘zlarini qiziqtirgan va ularga foyda
keltiradigan mashg‘ulotlarda faol qatnashadilar. Shuningdek, ular o‘qish va ilm
olishning foydaliligini sezgan taqdirdagina, bu jarayonga ko‘proq sadoqat
ko‘rsatadilar.
Motivatsiya jarayonida o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchi, qiziqishlari
va ehtiyojlari bilan ham bog‘liq. Shunday qilib, motivatsiyani oshirish uchun
o‘quvchilarning o‘zlariga qiziqish uyg‘otish, ularning ichki ehtiyojlarini qondirish
va ta’limning natijalarini tushuntirish muhimdir. Tashqi rag‘batlar, masalan,
mukofotlar va baholar, o‘quvchilarning motivatsiyasini vaqtincha oshirishi
mumkin, ammo ichki motivatsiya, ya’ni o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan istak,
uzoq muddatda samarali bo‘ladi.
Motivatsiyaning ikki asosiy turi — ichki va tashqi motivatsiya — bir-birini
to‘ldiradi va ba’zida bir-biriga ta’sir o‘tkazadi. Ichki motivatsiya o‘quvchini o‘z-
o‘zini rivojlantirishga va yangi bilimlarni olishga undaydi. Tashqi motivatsiya esa,
odatda, tashqi omillar bilan bog‘liq bo‘lib, o‘quvchiga o‘z faoliyatini tashqi
mukofotlar yoki jazolar orqali boshqarishga yordam beradi. Masalan, o‘quvchining
yaxshi baholar olish uchun o‘qishi yoki o‘qituvchidan maqtov olish uchun ishlashi
tashqi motivatsiya hisoblanadi. Biroq, motivatsiyaning samarali bo‘lishi uchun,
o‘quvchining ichki motivatsiyasi ham rivojlanishi kerak, chunki bu uning o‘z
maqsadlariga erishishdagi faoliyatini mustahkamlashga yordam beradi.
O‘quvchilarning motivatsiyasi haqida fikr yuritishda, ayniqsa, psixologik
nazariyalar katta ahamiyatga ega. Masalan, Xelsing va Deci tomonidan ishlab
chiqilgan o‘z-o‘zini boshqarish nazariyasi (self-determination theory)

motivatsiyaning ichki va tashqi turlarini o‘rganishga qaratilgan. Ushbu nazariyaga
ko‘ra, o‘quvchilarning ichki motivatsiyasi faqatgina o‘ziga ishonch va
mustaqillikka asoslangan holda rivojlanadi. Tashqi omillar esa ularning o‘z-o‘zini
boshqarishiga yordam berishi mumkin, lekin bu faqat cheklangan sharoitda.
Pedagogik nuqtayi nazardan qaralganda, motivatsiya o‘quvchining bilim olishga
bo‘lgan ehtiyoji, qiziqishi va intilishini rag‘batlantiruvchi kuchdir 2
.
Shunday qilib, motivatsiya nafaqat o‘quvchining faoliyatiga ta’sir qiluvchi omil
bo‘lib, balki ta’lim jarayonining muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy faktor sifatida
ham qaraladi. O‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish uchun o‘qituvchilar, o‘z
navbatida, har bir o‘quvchining ichki va tashqi ehtiyojlarini inobatga olgan holda,
ta’lim jarayonini shunday tashkil etishlari lozimki, ularning bilimga bo‘lgan
ishtiyoqi oshsin va ularni yanada yuqori maqsadlarga erishishga undasin.
1.2. Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi roli
Motivatsiya ta’lim jarayonining asosiy komponentlaridan biridir, chunki u
o‘quvchilarning faoliyatini boshqaradi, ularga ta’limga nisbatan qiziqish uyg‘otadi
va o‘z maqsadlariga erishish uchun zarur bo‘lgan kuchni ta’minlaydi. Ta’lim
jarayonida motivatsiya o‘quvchilarning harakatlarini, ularning o‘qishdagi
yondashuvini, muvaffaqiyatga erishish darajasini va bilimni olish istagini
belgilovchi omil sifatida muhim rol o‘ynaydi. Motivatsiyaning ta’limdagi roli
quyidagi jihatlarda aks etadi:
1. O‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash
Motivatsiya o‘quvchilarni darslarga faollik bilan qatnashishga undaydi. Ichki
motivatsiyasi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar darsda o‘zlarini ko‘proq namoyon
etadilar, ular yangi bilimlarni o‘rganishga va tajriba orttirishga ko‘proq qiziqadilar.
Agar o‘quvchi o‘z faoliyatini qiziqarli va foydali deb bilsa, u darsga ishtiyoq bilan
yondashadi va bu orqali uning ta’limdagi muvaffaqiyatlari ham oshadi.
O‘qituvchilar o‘quvchilarni rag‘batlantirishda motivatsiyani oshirish uchun turli
2
Karimov Sh.M. Ta’lim-tarbiya jarayonida psixologik yondashuvlar. – Toshkent, 2020.

metodlardan foydalanishlari zarur. Misol uchun, savol-javoblar, guruh ishlari,
interfaol metodlar va boshqa usullar orqali o‘quvchilarning faol ishtirokini
ta’minlash mumkin.
2. O‘quvchilarning muvaffaqiyatga erishish istagini oshirish
Motivatsiya o‘quvchilarda muvaffaqiyatga erishish istagini kuchaytiradi.
O‘quvchilar o‘zlarining bilim olish jarayonini muvaffaqiyatli deb hisoblaganlarida,
bu ularda qo‘shimcha energiya va ijobiy kayfiyatni uyg‘otadi. Tashqi rag‘batlar,
masalan, maqtov yoki mukofotlar, o‘quvchilarni yana-da ko‘proq harakat qilishga
undaydi. Biroq, ichki motivatsiya, ya’ni o‘quvchilarning o‘z maqsadlariga
erishishga bo‘lgan ishtiyoqi, uzoq muddatli muvaffaqiyatga olib keladi. O‘quvchi
o‘zini muvaffaqiyatga erishish uchun tayyor deb his qilganda, u yanada yuqori
natijalar ko‘rsatadi.
3. O‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan intilishlarini oshirish
Motivatsiya ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan
istaklarini oshiradi. Ichki motivatsiya bilan rivojlanadigan o‘quvchilar faqatgina
darsda yaxshi natijalar olishni maqsad qilib qo‘ymaydilar, balki bilimni amaliyotda
qo‘llashga va hayotda qo‘llaniladigan ko‘nikmalarni rivojlantirishga intiladilar.
Shuningdek, o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi, o‘z-o‘zini anglash, kreativlik va
yangi g‘oyalarni ishlab chiqish qobiliyatlari motivatsiyaning samarali ishlashiga
bog‘liq. Bunda o‘quvchilarga ta’lim jarayonida o‘zlarini erkin ifoda etishga, yangi
fikrlar va tushunchalar bilan ishlashga imkon berilishi lozim.
4.Ta’lim samaradorligini oshirish
Motivatsiya ta’lim samaradorligini oshiradi, chunki yuqori motivatsiyaga ega
o‘quvchilar darslarga ko‘proq vaqt ajratadilar va o‘rganishga bo‘lgan istaklari
kuchliroq bo‘ladi. Motivatsiya o‘quvchiga o‘z maqsadlariga erishishda doimiy
ravishda harakat qilishni, qiyinchiliklarga bardosh berishni va natijalarga
erishishda davom etishni ta’minlaydi. Ta’lim tizimi va o‘qituvchilar o‘quvchilarga
ijobiy muhit yaratgan holda, ularning ichki motivatsiyasini kuchaytirishlari kerak.

Bu o‘z navbatida ta’lim jarayonining samarali bo‘lishini ta’minlaydi va
o‘quvchilarning o‘rganish samaradorligini oshiradi.
Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi roli juda katta. U o‘quvchilarning faoliyatini
boshqaradi, ular uchun ta’limni qiziqarli va foydali qiladi, shuningdek,
o‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan intilishlarini oshiradi.
O‘qituvchilar motivatsiyani oshirishda turli metod va usullardan foydalanishlari
zarur, chunki bu nafaqat o‘quvchilarning muvaffaqiyatini, balki ta’lim
jarayonining umumiy samaradorligini ham oshiradi.
Motivatsiya ta’lim jarayonida o‘quvchilarning harakatlarini, ta’limga
bo‘lgan munosabatlarini va ularning o‘z maqsadlariga erishish istagini
shakllantirishga ta’sir qiladi. Ularning ta’limga bo‘lgan ishtiyoqi va qiziqishlarini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar faqat o‘zlariga qiziqarli va foydali
bo‘lgan faoliyatlarga, darslarga qiziqadilar. Bu jarayonda motivatsiya yordamida
o‘quvchilarning bilim olishga bo‘lgan ehtiyoji va qiziqishi rivojlanadi.
Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi rolini chuqurroq ko‘rib chiqish uchun
quyidagi jihatlarni keltirish mumkin:
5. O‘quvchilarda muvaffaqiyatni boshqaris
Motivatsiya o‘quvchilarning muvaffaqiyatga erishish istagini va ularning
qiyinchiliklarga bardosh berish qobiliyatini shakllantiradi. Yaxshi motivatsiyaga
ega bo‘lgan o‘quvchilar ko‘proq harakat qilishga, yangi bilimlarni o‘zlashtirishga
intiladilar, hatto muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirdanoq ular yanglishuvdan
o‘rgangan holda davom etadilar. Tashqi rag‘batlar (baholar, mukofotlar)
o‘quvchini rag‘batlantirishi mumkin bo‘lsa-da, ichki motivatsiya — o‘z
maqsadlariga erishish istagi, xatolarni tuzatishga, kuchliroq ishlashga va o‘z
bilimlarini takomillashtirishga undaydi. O‘quvchi muvaffaqiyatga erishish
jarayonini ichki motivatsiya yordamida boshqarishi, o‘ziga ishonchi va mustahkam
iroda bilan amalga oshirishi mumkin.
6. Ta’limning ijtimoiy jihatlari

Motivatsiya ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlariga va ijtimoiy
rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. O‘quvchilar o‘zlarining bilim olish jarayoniga
nisbatan faollik ko‘rsatganlarida, o‘zaro o‘rganish, fikr almashish va guruh ishlari
orqali bir-birlaridan o‘rganadilar. Bu esa ta’lim jarayonini yanada samarali qiladi.
Motivatsiya ikki asosiy turga – ichki va tashqi motivatsiyaga bo‘linadi. Ichki
motivatsiya – bu insonning o‘zini rivojlantirishga, bilishga bo‘lgan tabiiy
intilishidir 3
. Motivatsiya o‘quvchilarga guruh ishlari va hamkorlikda ishlashni
o‘rgatadi, shuningdek, ular bir-birini qo‘llab-quvvatlash va birgalikda maqsad sari
intilish orqali o‘z bilimlarini mustahkamlashadi. O‘quvchilarning bir-biriga
motivatsiya berishi, ta’lim jarayonida hamjamiyat hissini yaratadi va ijtimoiy
o‘sishlarini qo‘llab-quvvatlaydi.
7.Kognitiv rivojlanishga ta’siri
Motivatsiya o‘quvchilarning kognitiv rivojlanishiga ham ta’sir qiladi.
O‘quvchilar o‘zlarini qiziqtirgan va ularga foydali bo‘lgan mavzularni o‘rganishga
ko‘proq tayyor bo‘ladilar. Motivatsiya tufayli o‘quvchilar murakkab masalalarni
hal qilishga, yangiliklarni o‘rganishga va murakkab bilimlarni o‘zlashtirishga
intilishadi. Yaxshi motivatsiya bilan o‘quvchilar yangi tushunchalarni
o‘zlashtirishi va o‘zining aqliy salohiyatini maksimal darajada namoyon etishi
mumkin. Motivatsiyaning yuqori darajasi, o‘quvchilarga yanada murakkab
ma’lumotlarni o‘zlashtirish va kritik fikrlashni rivojlantirish imkonini beradi.
8. O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi roli
O‘qituvchining motivatsiyaga ta’siri ta’lim jarayonining muvaffaqiyatiga
bevosita bog‘liq. O‘qituvchi o‘quvchilarni rag‘batlantirganida, ularga maqsadlarini
aniq belgilash va erishish uchun kerakli yondashuvni taqdim etganida, ular
o‘zlarini yanada samarali ishlashga undaydilar. O‘qituvchining ilmiy faoliyati,
o‘quvchilarga bo‘lgan yondashuvi, ularga taqdim etilgan vazifalar va darslarni
tashkil etish usuli ham o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. O‘qituvchining samarali motivatsiya yaratish qobiliyati, o‘quvchilarni
3
Raxmonov T.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: TDPU, 2021.

qiziqtirish va ularga ilhom berish, ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli bo‘lishiga
yordam beradi.
9. Motivatsiya va o‘quvchilarning psixologik holati
Motivatsiya o‘quvchilarning psixologik holatiga ham ta’sir qiladi. Yaxshi
motivatsiya o‘quvchilarda o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshiradi, ular o‘z
salohiyatlariga ishonadilar va yangi bilimlarni o‘rganishga tayyor bo‘ladilar. Agar
motivatsiya etarli bo‘lmasa, o‘quvchilar darslarga qiziqish yo‘qotishlari, o‘quv
jarayonida passiv bo‘lishlari va ularning psixologik holati yomonlashishi mumkin.
Ta’limda muvaffaqiyatga erishish uchun o‘quvchining psixologik holati va
motivatsiyasini moslashtirish juda muhimdir. Bu orqali o‘quvchi nafaqat o‘qishga
qiziqish, balki o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z fikrlarini ifoda etish va jamiyatda
muvaffaqiyatli bo‘lish istagini ham rivojlantiradi.
10. Motivatsiya va o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi
Motivatsiya o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga bevosita ta’sir qiladi. Yaxshi
motivatsiyaga ega bo‘lgan o‘quvchilar darslarni chuqur o‘zlashtiradilar, ular
bilimni faqat passiv ravishda qabul qilmay, balki faol tarzda o‘rganadilar.
Motivatsiyaning yuqori darajasi o‘quvchilarda mustaqil ishlar va o‘rganish
jarayoniga qiziqish uyg‘otadi. Boshqa tomondan, past motivatsiyaga ega bo‘lgan
o‘quvchilar o‘z faoliyatlarini qisqa muddatli maqsadlarga yo‘naltiradilar va ularda
bilimni mustahkamlashda kamroq rag‘bat bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, ularning
ta’lim jarayonidagi samaradorligini pasaytiradi.
Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi roli beqiyosdir. U o‘quvchilarning
faolligini oshiradi, ularning o‘z maqsadlariga erishish istagini kuchaytiradi, bilim
olish jarayonida samaradorlikni oshiradi va psixologik holatlarini yaxshilaydi.
Motivatsiya ta’lim jarayonining har bir bosqichida, o‘quvchilarning o‘zini
anglashidan tortib, ularning ijtimoiy va psixologik rivojlanishigacha bo‘lgan
barcha sohalarda muhim ta’sirga ega. O‘quvchilarning muvaffaqiyatli

rivojlanishiga yordam berish uchun motivatsiyani to‘g‘ri yo‘naltirish va uni
oshirish o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri bo‘lishi kerak.
1.3. Motivatsiyani oshirish usullari va metodlari
Motivatsiyani oshirish ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faoliyatini samarali
tashkil etish va ularning o‘z bilimlarini yanada chuqurroq o‘zlashtirishga
undashning muhim omilidir. Motivatsiyaning oshirilishi, o‘quvchilarda o‘qishga
bo‘lgan qiziqishni kuchaytirish va o‘quv jarayonining samaradorligini oshirishga
yordam beradi. Ta’lim jarayonida motivatsiyani oshirish uchun turli usul va
metodlar qo‘llaniladi. Ushbu usullar o‘quvchilarni o‘qishga undash, ularning
ishlariga qiziqishini oshirish, har bir o‘quvchining imkoniyatlarini maksimal
darajada amalga oshirishga yordam beradi. Tashqi motivatsiya esa mukofot, tanbeh
yoki baho kabi tashqi omillar ta’sirida yuzaga keladi 4
.
1. Ichki va tashqi motivatsiyani uyg‘unlashtirish
Motivatsiyani oshirishning eng samarali usuli ichki va tashqi motivatsiyaning
uyg‘unlashtirilgan yondashuvini qo‘llashdir. Ichki motivatsiya o‘quvchining o‘z
o‘qishiga bo‘lgan qiziqishidan, bilimlarni o‘rganishdan zavq olishdan kelib
chiqadi. Tashqi motivatsiya esa rag‘batlar va mukofotlar orqali amalga oshadi. Bu
ikki turdagi motivatsiya o‘zaro uyg‘unlashgan holda, o‘quvchilarda yanada
samarali ta’lim faoliyatini yaratishga yordam beradi.
Ichki motivatsiyaning kuchaytirilishi: O‘quvchilarni qiziqtiradigan mavzularni
tanlash, ular bilan muammo yechishga va yangi bilimlarni amalda qo‘llashga
imkon yaratish. O‘quvchilarga o‘z salohiyatlarini ko‘rsatish imkoniyati berish va
shaxsiy maqsadlar belgilash.
Tashqi rag‘batlar: Baholar, maqtovlar, mukofotlar, tanlovlar va boshqa tashqi
rag‘batlar orqali o‘quvchilarni yuqori natijalarga erishishga undash.
2. Aktiv o‘qish va interfaol metodlar
4
Nurmatov O. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.

Aktiv o‘qish va interfaol metodlar o‘quvchilarni faollikka undaydi va o‘qishga
bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Bu metodlar o‘quvchilarga faqat ma’lumotlarni qabul
qilishni emas, balki o‘zlari faol ishtirok etishni ta’minlaydi. Bunday metodlar
orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini ifodalashadi, muhokama qilishadi, guruhlarda
ishlashadi va yangi bilimlarni mustahkamlashadi.
Guruh ishlari: O‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratib, har bir guruhga
o‘ziga xos vazifa berish orqali ular o‘zaro hamkorlikda ishlashga undaydi. Bu
metod o‘quvchilarga muammo yechish, ijodiy fikrlash va o‘rgangan bilimlarini
amalda qo‘llash imkoniyatini beradi.
Rasmiy va norasmiy baholash: O‘quvchilarning faoliyatini baholash
jarayonida faqat yakuniy baholar emas, balki ularning har bir qadamdagi
yutuqlarini tan olish, rag‘batlantirish orqali o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini oshirish mumkin.
Debatlar va rolikli o‘yinlar: Debatlar orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini ifodalashga,
turli nuqtai nazarlarni tahlil qilishga o‘rganadilar. Rolikli o‘yinlar esa
o‘quvchilarga turli vaziyatlarda harakat qilishni o‘rgatadi va qiziqarli tarzda
o‘qishni davom ettiradi.
3. O‘z-o‘zini baholash va refleksiya
O‘quvchilarni o‘z ishini baholashga va refleksiya qilishga rag‘batlantirish
motivatsiyani oshirishga yordam beradi. O‘z-o‘zini baholash o‘quvchiga o‘z
yutuqlarini va kamchiliklarini anglash imkonini beradi. Refleksiya orqali o‘quvchi
o‘z o‘qish jarayonini tahlil qilib, kelajakda qanday yaxshilanishlarni amalga
oshirishi kerakligini belgilaydi.
O‘z-o‘zini baholash tizimi: O‘quvchilarga o‘z natijalarini tahlil qilish, o‘zining
muvaffaqiyatlarini va kamchiliklarini aniqlash imkoniyatini yaratish. Bu ularni
yanada kuchliroq harakat qilishga undaydi.

Reflektiv mashg‘ulotlar: O‘quvchilarga dars davomida o‘z o‘rganishlarini tahlil
qilish va o‘zaro fikr almashish imkoniyatini yaratish, bu esa o‘quvchilarning o‘z
bilimlarini chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi.
4. O‘qituvchining motivatsiyaviy roli
O‘qituvchining motivatsiya jarayonidagi roli katta ahamiyatga ega.
O‘qituvchi o‘quvchilarning ruhiyatini, qiziqishlarini va ehtiyojlarini tushunishi
kerak. Motivatsiyani oshirishda o‘qituvchi o‘zining psixologik yondashuvlari,
o‘zaro munosabatlar va darsni tashkil etish usullarini to‘g‘ri tanlashi zarur.
Ilhomlantiruvchi o‘qituvchilar: O‘qituvchi o‘zining bilimlarini va hissiyotlarini
o‘quvchilarga etkazib, ularda o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqni kuchaytiradi.
O‘quvchilarga doimiy ravishda ilhom berish, yangi maqsadlar qo‘yishga yordam
berish o‘quvchilarni o‘zining yuqori natijalarga erishishga undaydi.
Maqsadga yo‘naltirilgan darslar: O‘qituvchilar darslarning maqsadini aniq
va ravshan belgilab, o‘quvchilarga o‘rganish jarayonida qanday yutuqlarga
erishishlarini tushuntiradilar. Bu o‘quvchilarga o‘z maqsadlarini anglashda yordam
beradi va ularni yanada faolroq bo‘lishga undaydi.
5. Innovatsion texnologiyalarni qo‘llash
Zamonaviy texnologiyalar o‘quvchilarning qiziqishini oshirish va motivatsiyasini
kuchaytirishda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Interaktiv va raqamli
texnologiyalar yordamida o‘quvchilar o‘quv jarayoniga yanada qiziqarli va
samarali tarzda jalb etiladi.
Onlayn platformalar va ilovalar: Onlayn ta’lim resurslari, o‘quvchilarni o‘z
vaqtida, qiziqarli tarzda va o‘z maqsadlariga mos ravishda o‘qitish imkoniyatini
beradi. Shuningdek, o‘quvchilar o‘z bilimlarini testlar, o‘yinlar va baholash
vositalari orqali baholashlari mumkin.
Simulyatsiyalar va virtual laboratoriyalar: O‘quvchilarni virtual dunyoga olib
kirish, ularni real hayotdagi vaziyatlarni o‘rganishga imkon yaratish, yangi

bilimlarni o‘rganishni yanada qiziqarli va samarali qiladi. Masalan, virtual
eksperimentlar o‘quvchilarga ilm-fan va texnologiyalarga bo‘lgan qiziqishni
oshiradi.
6. Shaxsiylashtirilgan o‘quv jarayonlari
O‘quv jarayonini shaxsiylashtirish orqali motivatsiyani oshirish mumkin.
O‘quvchilarning individual ehtiyojlari va qiziqishlarini inobatga olgan holda darsni
tashkil etish, ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini yanada kuchaytiradi.
Shaxsiy maqsadlar qo‘yish: Har bir o‘quvchiga o‘z maqsadlariga erishish uchun
yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, o‘quvchini o‘z o‘rganish jarayonida mustaqil bo‘lishga
undaydi.
O‘quvchilarning individual o‘rganish uslublari: O‘quvchilarni o‘zlariga mos o‘qish
uslublari va metodlariga asoslanib, ularni o‘qish jarayoniga qiziqtirish va samarali
o‘rganishga erishish.
Motivatsiyani oshirish ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faoliyatini samarali
tashkil etish va ularga o‘qishdan zavq olishni ta’minlash uchun juda muhimdir.
Ichki va tashqi motivatsiyani uyg‘unlashtirish, aktiv o‘qish metodlari, o‘z-o‘zini
baholash, innovatsion texnologiyalarni qo‘llash va shaxsiylashtirilgan o‘quv
jarayonlari orqali motivatsiyani oshirish mumkin. O‘qituvchining motivatsiyaviy
roli hamda o‘quvchilarga rag‘bat berish
I.Bob yuzasidan xulosa
Ushbu bobda motivatsiya tushunchasining mazmun-mohiyati, uning
psixologik va pedagogik asoslari hamda ta’lim jarayonidagi roli keng yoritildi.
Motivatsiya shaxsning faoliyatga nisbatan ichki yoki tashqi rag‘batlantiruvchi
kuchi sifatida ta’limda asosiy harakatlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
O‘quvchilarni o‘qishga qiziqtirish, faollashtirish va ularning bilim olishga bo‘lgan
ehtiyojini shakllantirishda motivatsiyaning o‘rni beqiyosdir.

Bob davomida motivatsiyani oshirishning turli usul va metodlari tahlil qilindi.
Jumladan, dars jarayonida interfaol yondashuvlar, didaktik o‘yinlar,
rag‘batlantirish usullari, shaxsiylashtirilgan yondashuvlar motivatsiyani
kuchaytirishda samarali vosita sifatida taqdim etildi.
Xulosa qilib aytganda, samarali ta’lim jarayoni o‘quvchilarda yuqori darajadagi
ichki motivatsiya shakllantirilgan taqdirdagina yuzaga chiqadi. O‘qituvchining
didaktik mahorati, pedagogik yondashuvi, muloqot madaniyati va motivatsiyaga
yo‘naltirilgan metodikasi – o‘quvchilarning darsga bo‘lgan munosabatini
belgilovchi asosiy omillardandir. Shu bois, har bir pedagog o‘z faoliyatida
motivatsiyani uyg‘otuvchi yondashuvlarni to‘g‘ri tanlashi muhim hisoblanadi.
II Bob: Motivatsiyaning keng tarqalgan modellari
2.1. Xelsing va Deci motivatsiya modeli
Xelsing va Deci motivatsiya modeli, asosan, ichki va tashqi motivatsiyaning
o‘zaro ta’sirini tushuntiradi. Bu model o‘quvchi yoki xodimlarning o‘z
faoliyatlariga qanday motivatsiya bilan yondashishini va ularning yuqori
natijalarga erishishiga qanday yordam berishini izohlaydi. Xelsing va Deci,
o‘zining “O‘z-o‘zini belgilash nazariyasi”da motivatsiyaning ikki asosiy turini
ajratadi: ichki motivatsiya va tashqi motivatsiya.
1. Ichki motivatsiya
Ichki motivatsiya — bu o‘quvchining o‘ziga xos qiziqishidan, zavq olishidan yoki
o‘rganishga bo‘lgan tabiiy ishtiyoqidan kelib chiqadigan motivatsiyadir. Bu
turdagi motivatsiya, o‘quvchi yoki xodim o‘z ishini o‘z-o‘zidan amalga oshirishi
va bu jarayondan qoniqishi asosida shakllanadi. Xelsing va Deci ushbu
motivatsiyaning kuchli ekanligini ta’kidlashadi, chunki ichki motivatsiya
o‘quvchining o‘z o‘rganish jarayoniga bo‘lgan ijobiy munosabatini yaratadi va bu
jarayonni davom ettirishga yordam beradi.

Ichki motivatsiyaning asosiy jihatlari quyidagilar:
Qiziqish: O‘quvchilar o‘quv faoliyatiga qiziqishlari sababli o‘rganishga
ishtiyoqlidirlar.
O‘rganishdan zavq olish: O‘quvchilar bilim olishni o‘z maqsadlari sifatida
belgilashadi va bu jarayondan zavq olishadi.
Muammolarni yechish: O‘quvchilar yangi bilimlarni o‘rganish va muammolarni
yechish jarayonida qoniqish hissini his qilishadi.
2. Tashqi motivatsiya
Tashqi motivatsiya esa o‘quvchilarning o‘z faoliyatlarini tashqi omillar
(mukofotlar, tan olinish, rag‘batlar va boshqa tashqi faktlar) orqali bajarishlariga
asoslanadi. Bu turdagi motivatsiya o‘quvchini biror maqsadga erishish uchun,
masalan, mukofot olish yoki ma’lum bir bahoni qo‘lga kiritish uchun
rag‘batlantiradi. Tashqi motivatsiya ichki motivatsiyaga qaraganda qisqa muddatda
samarali bo‘lishi mumkin, lekin o‘z-o‘zini rag‘batlantirish va o‘rganishdan zavq
olish kabi ichki motivatsiyaning muhimligini kamaytirishi mumkin.
Tashqi motivatsiyaning asosiy jihatlari quyidagilar:
Mukofotlar: O‘quvchilar o‘z faoliyatlari uchun rag‘bat sifatida mukofot olishni
kutishadi (pul, baho, sertifikat).
Tan olish: O‘quvchilar o‘z faoliyatlari uchun ma’lum bir tan olinishni kutishadi
(o‘qituvchidan yoki rahbardan).
Bosim: Ba’zida tashqi motivatsiya o‘quvchilarga bosim orqali ta’sir qiladi,
masalan, ma’lum bir natijaga erishish zarurati.
3. Motivatsiyaning o‘z-o‘zini belgilash nazariyasi
Xelsing va Deci, motivatsiyani tushuntiruvchi o‘z-o‘zini belgilash nazariyasida,
shaxsning ichki va tashqi motivatsiyalarni qanday qilib birlashtirishi mumkinligini

ko‘rsatadilar. Ularning nazariyasiga ko‘ra, odamlar o‘z faoliyatlarini boshqarishga
qanchalik erkinlikka ega bo‘lsa, ularning motivatsiyasi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Agar o‘quvchi yoki xodim o‘z faoliyatini o‘zi tanlasa va unga nisbatan qarorlar
qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa, bu ularni yanada motivatsiya qiladi va
ularning yuqori natijalarga erishishiga yordam beradi.
Xelsing va Deci, o‘z-o‘zini belgilash nazariyasini ikki asosiy tamoyilga
asoslaydilar:
Autonomiya: Odamlar o‘z faoliyatlarini boshqarish va o‘zlariga mos ravishda
tanlov qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Kompetensiya: Odamlar o‘z salohiyatlarini amalga oshirish va muvaffaqiyatga
erishish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak.
Aloqa: Odamlar o‘z faoliyatlari bilan boshqalar bilan ijobiy aloqalar o‘rnatishga
intilishlari kerak.
4. Modelning ta’lim jarayonidagi qo‘llanilishi
Xelsing va Deci motivatsiya modeli ta’lim jarayonida samarali qo‘llanilishi
mumkin. O‘qituvchilar o‘quvchilarga ichki motivatsiyani oshirishga yordam
beradigan muhit yaratishga harakat qilishlari kerak. Bu jarayonda o‘quvchilarga
tanlov erkinligi, muvaffaqiyatni boshqarish imkoniyatlari va o‘z bilimlarini
amaliyotda qo‘llash imkoniyatlari taqdim etiladi.
Ta’lim jarayonida ushbu modelni qo‘llash:
O‘quvchilarga o‘z o‘rganishlarini mustaqil ravishda tashkil etishga imkon yaratish.
O‘quvchilarga natijalarni o‘zlari boshqarishi va o‘z ishlari uchun javobgar bo‘lishi
kerakligini ko‘rsatish. O‘quvchilarni muvaffaqiyatlarga erishish uchun
rag‘batlantirish, ularga o‘z yutuqlarini his qilish imkoniyatini berish.
Xelsing va Deci motivatsiya modeli ta’lim jarayonida ichki va tashqi
motivatsiyaning o‘zaro ta’sirini tushuntirib, o‘quvchilarning o‘z faoliyatlariga

bo‘lgan qiziqishini oshirish va o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqini kuchaytirish uchun
samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ichki motivatsiya va tashqi motivatsiyaning
uyg‘unlashuvi o‘quvchilarda yuqori darajada motivatsiyani shakllantirishga
yordam beradi. Xelsing va Deci motivatsiya modeli ta’lim jarayonida nafaqat
o‘quvchilarning ichki va tashqi motivatsiyasini tushuntiradi, balki bu
motivatsiyalarni qanday oshirish va qo‘llab-quvvatlash mumkinligini ham
ko‘rsatadi. Ularning “O‘z-o‘zini belgilash nazariyasi”ga ko‘ra, o‘quvchilarga ichki
motivatsiyaga asoslangan motivatsiya berish, ta’lim jarayonining samaradorligini
oshirishda eng muhim omillardan biri bo‘ladi. Bu, o‘quvchining o‘z o‘rganishiga
nisbatan bo‘lgan ishtiyoqini va harakatlarini kuchaytiradi.
5. Ichki va tashqi motivatsiyaning o‘zaro ta’siri
Xelsing va Deci tomonidan ilgari surilgan modelga ko‘ra, ichki va tashqi
motivatsiyaning birgalikda ishlashi o‘quvchining muvaffaqiyatiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Garchi ichki motivatsiya o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan tabiiy
ishtiyoqini oshirsa-da, tashqi rag‘batlar (masalan, mukofotlar va tan olish) ham
motivatsiyani kuchaytirishi mumkin. Biroq, tashqi rag‘batlar faqat o‘quvchining
ichki motivatsiyasi bilan uyg‘un bo‘lsa, samarali bo‘ladi. Agar tashqi rag‘batlar
o‘quvchini faqat mukofot olishga undasa va ichki ishtiyoqni kamaytirsa, u holda
bu motivatsiya uzoq muddatda samarali bo‘lmasligi mumkin.
Ichki motivatsiyaning kuchayishi: O‘quvchilar o‘z bilimlarini o‘rganish va yangi
narsalarni bilishdan zavq olishadi. O‘qishdan olingan zavq ularga yanada ko‘proq
o‘rganish uchun turtki beradi. O‘quvchilarga o‘rganishdan qoniqish, ichki
motivatsiyaning asosiy unsuridir.
Tashqi motivatsiyaning samarasizligi: Agar tashqi rag‘batlar faqat mukofotga
asoslangan bo‘lsa, o‘quvchilar o‘zlarini faqat mukofot olish uchun o‘qishga
undaydilar va bu ularning ichki motivatsiyasiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning
uchun, tashqi motivatsiya ichki motivatsiya bilan uyg‘un bo‘lishi zarur.
6. Modelni ta’limda qo‘llash

Xelsing va Deci motivatsiya modelining ta’limda qo‘llanishi o‘quvchilarga o‘z
o‘rganishlari uchun erkinlik va mustaqillik berish, ularni o‘z salohiyatlarini yanada
yaxshilashga undashga yordam beradi. O‘quvchilarga o‘z maqsadlarini belgilash
va ularga erishish uchun sharoit yaratish, ularning ichki motivatsiyasini oshirishga
yordam beradi. O‘qituvchi o‘quvchilarni yangi bilimlarni o‘rganishga jalb qilishda
nafaqat tashqi rag‘batlar, balki ularning o‘z-o‘zini boshqarishga bo‘lgan
qobiliyatlarini ham rag‘batlantirishi kerak.
Erkinlik va tanlov imkoniyatlari yaratish: O‘quvchilarni o‘z o‘rganish
jarayonlarida tanlov qilishga undash, ularga o‘z faoliyatlarini boshqarishga
imkoniyat yaratish. Bu ularning ichki motivatsiyasini kuchaytiradi va o‘rganishga
bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi.
Mustahkamlash va muvaffaqiyatni nishonlash: O‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini
tan olish va mustahkamlash, ularda yuqori ishonchni shakllantirishga yordam
beradi. Bu esa o‘quvchilarning kelajakdagi o‘qishlari uchun rag‘bat bo‘lishi
mumkin.
Muammolarni hal etishga yo‘naltirish: O‘quvchilarni yangi va qiyin vazifalar
orqali o‘rganishga jalb qilish. Bunda ularning o‘z kuchlariga bo‘lgan ishonchi
oshadi va ular muvaffaqiyatli bo‘lishga harakat qilishadi. Shuningdek, qiyin
muammolarni yechishda o‘quvchilar o‘zlarini yanada yaxshi his qilishadi.
7. Ta’lim tizimida o‘qituvchilarning roli
Xelsing va Deci modelining ta’lim tizimida muvaffaqiyatli ishlashi uchun
o‘qituvchilarning roli katta. O‘qituvchilar o‘quvchilarga o‘z o‘rganish jarayonlarini
boshqarishga imkoniyat yaratib, ularning ichki motivatsiyasini oshirishga yordam
beradi. O‘qituvchilar, shuningdek, tashqi rag‘batlar orqali ham o‘quvchilarni
rag‘batlantirishi mumkin, ammo bu rag‘batlarning ichki motivatsiyaga zarar
yetkazmasligini ta’minlashlari zarur.

O‘quvchilarga tanlov erkinligini berish: O‘qituvchilar o‘quvchilarga o‘z o‘rganish
jarayonida qanday yo‘lni tanlash imkoniyatini berish orqali ularning
motivatsiyasini oshirishadi.
O‘quvchilarning yutuqlarini tan olish: O‘quvchilarning yutuqlarini tan olish, ular
o‘z bilimlariga bo‘lgan ishonchni oshiradi va yangi maqsadlarga erishish uchun
rag‘batlantiradi.
O‘quvchilarga yordam berish: O‘qituvchi o‘quvchilarga kerakli yordamni berish,
ularning muvaffaqiyatlarini mustahkamlash va o‘zlarini o‘rganish jarayonida erkin
his qilishlariga yordam beradi.
Xelsing va Deci motivatsiya modeli ta’lim jarayonida o‘quvchilarning ichki
motivatsiyasini kuchaytirish va tashqi motivatsiyani muvofiqlashtirishga
asoslanadi. Ularning modelida ichki motivatsiya o‘quvchining o‘rganishga bo‘lgan
tabiiy ishtiyoqidan kelib chiqsa, tashqi motivatsiya mukofotlar, tan olish va
rag‘batlar orqali amalga oshiriladi. Ta’lim jarayonida bu ikkala motivatsiyaning
uyg‘unlashuvi o‘quvchilarning yuqori natijalarga erishishiga yordam beradi.
O‘qituvchilar o‘quvchilarga o‘z o‘rganishlarini boshqarishga imkoniyat yaratib,
ularning motivatsiyasini oshirishga yordam beradi.
2.2. Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli
Abraham Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya
modeli insonning ehtiyojlarini tartiblangan va ierarxik tizimda ta’riflaydi. Maslow,
o‘zining mashhur "ehtiyojlar piramidasini" yaratgan va insonlarning motivatsiyasi,
asosan, ularga qarab rivojlanadi deb ta’kidladi. Ushbu modelga ko‘ra, insonning
asosiy ehtiyojlari eng oddiydan murakkabgacha bo‘lgan tartibda ifodalangan va har
bir yuqori bosqichdagi ehtiyojni qondirishdan oldin pastdagi ehtiyojlar qondirilishi
kerak. Maslow ehtiyojlar piramidasini besh asosiy bosqichga bo‘lishni taklif qildi:
1. Maslowning ehtiyojlar piramidasining besh bosqichi
1. Fiziologik ehtiyojlar

Maslowning piramidasining asosiy, birinchi bosqichida insonning hayotiy
ehtiyojlari, ya’ni oziq-ovqat, suv, uyqu, nafas olish kabi fiziologik ehtiyojlar
joylashgan. Ushbu ehtiyojlar insonning hayotini saqlash uchun zarurdir va ular
qondirilmasdan yuqoridagi ehtiyojlarga o‘tish imkonsizdir. Ta’lim jarayonida bu
ehtiyojlarning qondirilishi o‘quvchining muvaffaqiyatli o‘rganishi uchun
muhimdir.
2. Xavfsizlik ehtiyojlari
Ikkinchi bosqichda insonning xavfsizlik va barqarorlikka bo‘lgan ehtiyoji yotadi.
Bu ehtiyojlar, o‘zini himoya qilish, moliyaviy xavfsizlik, sog‘liqni saqlash va
yashash muhitining xavfsizligi kabi elementlarni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarda
xavfsizlik hissi bo‘lishi, ularning ta’lim jarayoniga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi,
chunki xavfsiz muhitda o‘qish o‘quvchilarga qulaylik yaratadi va ularning
diqqatini yaxshilaydi.
3. Ijtimoiy ehtiyojlar (Sevgi va ijtimoiy munosabatlar)
Uchinchi bosqichda ijtimoiy ehtiyojlar, ya’ni insonlar o‘rtasida ijtimoiy
munosabatlar, do‘stlik, sevgi va qabul qilinish ehtiyoji joylashadi. Maslow bu
bosqichni insonning o‘zini jamoaga qabul qilish, jamiyatda o‘z o‘rnini topish istagi
bilan bog‘laydi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lom munosabatlar va
jamoa hissi yaratish, o‘rganish motivatsiyasini kuchaytirishi mumkin.
4. Hurmat va e'tirof ehtiyojlari
To‘rtinchi bosqichda hurmat va o‘ziga bo‘lgan e'tirof ehtiyoji joylashadi. Bu
insonning o‘zini hurmat qilish, boshqalardan tan olinish va muvaffaqiyatli bo‘lish
istagi bilan bog‘liqdir. O‘quvchilar o‘z mehnatlarining e'tirofini va
muvaffaqiyatlarini ko‘rish, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va yuqori
motivatsiyani ta’minlaydi.
5. O‘zi o‘zini amalga oshirish ehtiyoji

Maslowning ehtiyojlar piramidasining eng yuqori bosqichi o‘zini o‘zi amalga
oshirish ehtiyojlariga bag‘ishlangan. Bu ehtiyoj insonning o‘z salohiyatini to‘liq
amalga oshirish, ijodkorlik, bilim va qobiliyatlaridan maksimal darajada
foydalanish istagini bildiradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarga o‘z imkoniyatlarini
amalga oshirishga imkoniyat yaratish, ularning haqiqiy potensialini ochishga
yordam beradi va ularning motivatsiyasini kuchaytiradi.
2. Maslowning modelining ta’lim jarayoniga tatbiqi
Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim
jarayonida o‘quvchilarni rag‘batlantirishda va ularning muvaffaqiyatli o‘rganishiga
yordam berishda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Modelni ta’limda qo‘llashda
quyidagi jihatlar muhim hisoblanadi:
Fiziologik ehtiyojlarni qondirish
O‘quvchilar o‘zlarining eng asosiy ehtiyojlarini qondirgan holda ta’limga diqqatini
qaratishlari mumkin. O‘qish jarayonida o‘quvchilarning to‘liq ovqatlanishi, dam
olish va sog‘lom muhitda bo‘lishi ularning ta’limdagi muvaffaqiyatini oshiradi.
O‘qituvchilar, shuningdek, o‘quvchilarning stress va charchoqlarini kamaytirish
uchun mos muhit yaratishga harakat qilishlari kerak.
Xavfsizlik muhitini yaratish
O‘quvchilarning ta’lim jarayonida o‘zini xavfsiz his qilishi muhimdir.
O‘quvchilarga ta’lim muhitida xavfsizlikni ta’minlash, jismoniy va ruhiy jihatdan
himoya qilish, ta’limda muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Bu
o‘quvchilarga o‘zlarini erkin va o‘z ishtiyoqiga qarab o‘rganishga imkon beradi.
Ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish
O‘quvchilarning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, ularni o‘z sinfi va jamiyat bilan
muvofiqlashtirishda yordam beradi. O‘quvchilar bir-birlarini tushunish va qo‘llab-
quvvatlashlari kerak. Bunday ijtimoiy munosabatlar o‘quvchilarning o‘rganishga
bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va motivatsiyalarini kuchaytiradi.

Hurmat va e'tirofni ta’minlash
O‘quvchilarga o‘z yutuqlari uchun tan olinish va e'tirof olish imkoniyatlarini
yaratish, ularning o‘z salohiyatini amalga oshirishiga yordam beradi.
O‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini e'tirof etish, ularni yanada ko‘proq o‘rganishga
undaydi.
O‘zini o‘zi amalga oshirishga yo‘naltirish
Ta’limda o‘quvchilarga o‘zlarining haqiqiy potentsiallarini amalga oshirish uchun
imkoniyatlar yaratish, ularning ichki motivatsiyasini kuchaytiradi. O‘quvchilarga
ijodiy va intellektual imkoniyatlarni rivojlantirishga yordam berish, ularda
o‘rganishning yuqori darajasini rag‘batlantiradi.
3. Maslowning modelining ta’limda samaradorligi
Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim
jarayonida o‘quvchilarni yuqori darajadagi motivatsiyaga erishtirishda muhim
vosita hisoblanadi. O‘quvchilarning ehtiyojlari qondirilganida, ular o‘z
salohiyatlarini to‘liq amalga oshirishga, yangi bilimlarni o‘rganishga, va yangi
yutuqlarga erishishga ko‘proq ishtiyoq bilan kirishadilar. O‘quvchilarni
rag‘batlantirishda ushbu modelni qo‘llash, ularning o‘rganish jarayonini yanada
samarali va motivatsiyali qiladi.
Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim
jarayonida o‘quvchilarning ehtiyojlari va motivatsiyasini tushunishda muhim
ahamiyatga ega. Har bir ehtiyojning qondirilishi, o‘quvchining ta’lim jarayonida
samarali ishtirok etishini ta’minlaydi va motivatsiyani oshiradi. Maslowning
modeli ta’limda o‘quvchilarning rivojlanishi va muvaffaqiyatga erishishi uchun
zarur bo‘lgan ijtimoiy, psixologik va hissiy sharoitlarni yaratishda samarali vosita
bo‘lishi mumkin. Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya
modeli ta’lim jarayonida o‘quvchilarning barcha ehtiyojlarini qondirish va ularning
rivojlanishiga yordam berish uchun muhim bir asoslardir. Ushbu model ta’limni

shunday tashkil etishni nazarda tutadi, unda o‘quvchilar nafaqat bilim olishadi,
balki o‘zlarining psixologik va ijtimoiy ehtiyojlarini ham qondiradilar.
4. Maslowning ehtiyojlar piramidasining ta’lim tizimidagi ahamiyati
Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim
jarayonining samarali tashkil etilishida muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilarning
ehtiyojlarini piramida bo‘yicha to‘g‘ri tartibda qondirish, ularning akademik
muvaffaqiyatlarini oshiradi va motivatsiyalarini kuchaytiradi. Modelni ta’limda
qo‘llash quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:
Fiziologik ehtiyojlar va ta’limda samaradorlik: Fiziologik ehtiyojlarning
qondirilishi ta’lim jarayonida o‘quvchilarning diqqatini jamlashga va o‘qishdan
maksimal darajada foyda olishga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilar o‘zlarining
o‘ziga xos jismoniy ehtiyojlarini qondirishlari kerak, ya’ni ular ovqatlanish, dam
olish va sog‘lom muhitda o‘qishlari zarur. Bu bilan o‘quvchilar o‘rganishga
ko‘proq qiziqish va e'tibor qaratadilar.
Xavfsizlik va barqarorlik: O‘quvchilarning xavfsizligini ta’minlash ta’lim
jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Xavfsiz va barqaror muhitda o‘qish
o‘quvchilarga o‘zlarini erkin his qilish imkonini beradi. Xavfsizlik nafaqat
jismoniy, balki psixologik xavfsizlikni ham o‘z ichiga oladi, chunki o‘quvchilar
o‘zlarini qo‘llab-quvvatlanayotgan va qadrlangan his qilganlarida yanada yaxshi
o‘rganadilar.
Ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish: O‘quvchilarning o‘zaro aloqalari, hamkorlikda
ishlashlari va ijtimoiy faoliyatlarga qo‘shilishlari o‘rganishga bo‘lgan
motivatsiyani oshiradi. Jamoada ishlash, o‘quvchilarga bir-biridan o‘rganish va
yangi g‘oyalar bilan tanishish imkoniyatini beradi. O‘quvchilarning ijtimoiy
ehtiyojlarini qondirish uchun, o‘qituvchi o‘quvchilar o‘rtasida hamkorlikni
rag‘batlantirishi, guruh ishlari va muhokamalarni tashkil etishi kerak.
Hurmat va e'tirof ehtiyojlarini qondirish: O‘quvchilar o‘z mehnatlarining e'tirofini
va tan olinishi uchun ta’limda rag‘batlantirilishlari kerak. Bu ularga o‘z yutuqlari

bilan faxrlanish va kelajakda yanada muvaffaqiyatli bo‘lish uchun motivatsiya
beradi. O‘quvchilarga muvaffaqiyatlari uchun tan olish va rag‘batlar, o‘quvchilarni
o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
mustahkamlaydi.
O‘zini o‘zi amalga oshirish ehtiyojini qondirish: Maslowning ehtiyojlar
piramidasining eng yuqori bosqichi o‘quvchilarning o‘z salohiyatini to‘liq amalga
oshirishlariga yordam beradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarga o‘z imkoniyatlarini
amalga oshirish uchun kerakli sharoitlar yaratish, ularning o‘zini ifodalash,
ijodkorlik va yuqori darajadagi intellektual faoliyatga rag‘batlantirish muhimdir.
O‘quvchilarga o‘z qobiliyatlarini ko‘rsatish imkoniyatini yaratish, ularning
motivatsiyasini oshiradi.
5. Maslowning modelini ta’lim jarayoniga integratsiya qilish
Maslowning ehtiyojlar piramidasini ta’lim jarayonida samarali qo‘llash uchun
o‘qituvchilar quyidagi metodlarni va usullarni qo‘llashlari mumkin:
Har bir o‘quvchining ehtiyojlarini aniqlash: O‘qituvchilar, o‘quvchilarning
ehtiyojlarini tushunish va ularga mos ravishda ta’lim jarayonini tashkil etishlari
kerak. Bunga o‘quvchilarning psixologik, jismoniy va ijtimoiy ehtiyojlarini
qondirish kiradi.
Qonuniy muhit yaratish: O‘quvchilarga xavfsiz, hurmatga sazovor va
qo‘llab-quvvatlovchi muhit yaratish, ta’limda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur
shart-sharoitlar yaratadi. O‘quvchilar o‘zlarini jamoaning bir qismi sifatida his
qilishlari kerak. Motivatsion rag‘batlantirish: O‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini
tan olish, mukofotlash va ularni rag‘batlantirish ta’limda yuqori motivatsiyani
yaratishning samarali vositasidir. O‘quvchilar muvaffaqiyatga erishgach, ularga
yanada qiyin vazifalar berish, ularning o‘zini amalga oshirish ehtiyojlarini
qondirishga yordam beradi.

Ijodiy va tanlov imkoniyatlarini yaratish: O‘quvchilarga o‘zlarini ifodalash, ijodiy
faoliyatlarda ishtirok etish va o‘zlarining bilim va qobiliyatlarini ko‘rsatish
imkoniyatlarini yaratish, ular uchun motivatsiyani oshiradi.
6. Modelning ta’lim tizimidagi cheklovlari
Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’limda
samarali qo‘llanishiga qaramay, ba’zi cheklovlarga ega bo‘lishi mumkin. Masalan:
Barcha o‘quvchilarda ehtiyojlarning turlicha bo‘lishi: Har bir o‘quvchining
ehtiyojlari turlicha bo‘lishi mumkin. Ba’zi o‘quvchilar yuqori ehtiyojlarni
qondirishga intilishsa, boshqalari uchun asosiy ehtiyojlar boshqacha bo‘lishi
mumkin. Bu ta’lim jarayonini individga mos ravishda tashkil etishni talab qiladi.
Resurslarning cheklanganligi: Maslowning modelini to‘liq amalga oshirish uchun
kerakli resurslar mavjud bo‘lmasligi mumkin. Masalan, ba’zi ta’lim
muassasalarida o‘quvchilarning asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli
mablag‘ yoki sharoit bo‘lmasligi mumkin.
O‘qituvchilarning yondashuvi: O‘qituvchilarning mas'uliyati o‘quvchilarning
ehtiyojlarini tushunish va ularga mos ta’lim muhitini yaratishdir. Bu esa
o‘qituvchidan nafaqat bilim, balki psixologik qobiliyat va diqqatni talab qiladi.
Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim
jarayonining samarali bo‘lishi uchun zarur sharoitlarni yaratadi. Modelda
o‘quvchilarning har bir ehtiyojiga alohida e'tibor qaratish va ularni qondirish orqali
ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish mumkin. O‘quvchilarning
ehtiyojlarini to‘g‘ri tartibda qondirish, ularning motivatsiyasini oshiradi, bu esa
o‘qishdagi muvaffaqiyatlarni kuchaytiradi. Shuningdek, o‘qituvchilar va ta’lim
muassasalari, bu modelni qo‘llashda o‘zaro hamkorlikni va mavjud resurslarni
to‘g‘ri taqsimlashni ta’minlashi zarur. Xelsing va Deci tomonidan ishlab chiqilgan
motivatsiya modeli o‘quvchilarning o‘quv faoliyatidagi ichki va tashqi
rag‘batlantiruvchilarni tahlil qilishga qaratilgan. Ularning fikricha, har qanday

o‘quv faoliyatining muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun o‘quvchi ichki motivatsiyaga ega
bo‘lishi lozim 5
.
2.3. Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi
Motivatsiyaning samarali nazariyalaridan biri bu Frederik Herzberg
tomonidan ishlab chiqilgan ikki faktorli motivatsiya nazariyasidir. Ushbu nazariya
insonning ish faoliyati va o‘rganishga bo‘lgan munosabati, undan kelib chiqadigan
ichki va tashqi omillar orqali tushuntiriladi. Herzberg tomonidan ilgari surilgan
ikki faktorli nazariya inson faoliyatini rag‘batlantiruvchi omillarni ikki guruhga
ajratadi: gigiyenik (tashqi) va motivatsion (ichki) omillar 6
. Herzberg 1959-yilda
o‘zining “Motivatsiya va gigiyena nazariyasi”da ishchilarning qoniqish va
norozilik sabablarini tahlil qilib, ularni ikki asosiy toifaga ajratdi: motivatorlar va
gigiyena omillari.
1. Herzbergning nazariyasining mohiyati
Herzbergga ko‘ra, ishchi yoki o‘quvchi faqatgina bitta sabab tufayli emas, balki
ikki turdagi omillar asosida harakatga keladi. Ushbu omillar:
1. Gigiyena omillari (tashqi omillar):
Ish muhitining xavfsizligi
Maosh va moddiy ta’minot
Rahbariyat bilan munosabatlar
Ish sharoiti
Tashkiliy siyosat
Ishonch va barqarorlik
5
Deci E., Ryan R. Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. – New York: Plenum, 2015.
6
Herzberg F. The Motivation to Work. – New York: Wiley, 1959.

Bu omillar yo‘qligida insonda norozilik yuzaga keladi, lekin mavjud bo‘lsa ham,
ular o‘z-o‘zicha motivatsiyani kuchaytirmaydi. Ya’ni, bu omillar faqat norozilikni
bartaraf etadi.
2. Motivatorlar (ichki omillar):
Muvaffaqiyat
Tan olish va e'tirof
Qiziqarli va mazmunli ish
Mas'uliyat
O‘sish va rivojlanish imkoniyatlari
Ushbu omillar insonni haqiqiy motivatsiyaga olib keladi. Ya’ni, agar bu omillar
mavjud bo‘lsa, inson o‘z ishidan yoki ta’limdan qoniqish oladi va faoliyatga kuchli
intilish bilan yondashadi.
2. Herzberg nazariyasining ta’limdagi qo‘llanilishi
Herzbergning ikki faktorli modeli ta’lim tizimida o‘qituvchilarning va
o‘quvchilarning motivatsiyasini boshqarishda qo‘llanilishi mumkin. Xususan:
O‘quvchilar uchun gigiyena omillar: Maktabdagi jismoniy sharoitlar, xavfsizlik,
sinfdagi tartib-intizom, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi hurmatli munosabatlar
— bularning barchasi gigiyena omillaridir. Ular ta’limdan norozilikni kamaytiradi.
O‘quvchilar uchun motivatorlar: Darsdagi muvaffaqiyatlar, rag‘batlantirish,
individual yondashuv, qiziqarli topshiriqlar va shaxsiy rivojlanishga imkon
beruvchi faoliyatlar — o‘quvchining ichki motivatsiyasini kuchaytiruvchi
omillardir. Gigiyenik omillar ish muhiti, rahbariyat, ish haqi, kompaniya siyosati
va sharoitlar kabi tashqi omillar bo‘lib, ular mavjud bo‘lsa, inson norozi
bo‘lmaydi, ammo bu omillar motivatsiyani oshirmaydi. Motivatsion omillar esa

muvaffaqiyat, tan olinishi, mas’uliyat, rivojlanish kabi ichki omillar bo‘lib, aynan
ular motivatsiyani oshiradi 7
.
O‘qituvchilar uchun qo‘llanilishi: O‘qituvchining o‘z ishidan qoniqishini
ta’minlashda ham mazkur model muhim. Agar o‘qituvchining sharoitlari, ish haqi,
mehnat sharoiti gigiyenik talabga javob bersa, u norozilikdan holi bo‘ladi. Ammo
uni chinakam motivatsiya qiluvchi narsa bu — e’tirof, kasbiy rivojlanish,
mustaqillik va mas’uliyatdir.
3. Modelning afzalliklari va cheklovlari
Afzalliklari:
O‘quvchilarning motivatsiyasi faqat tashqi mukofotlarga emas, balki ichki
ehtiyojlariga asoslangan holda tashkil etilishi mumkin.
O‘qituvchilarga o‘z faoliyatlarini tahlil qilish va rivojlantirish uchun aniq yo‘nalish
beradi.
Ta’limda samarali boshqaruv tizimi shakllanishiga yordam beradi.
Cheklovlari:
Har bir o‘quvchining ehtiyojlari va individual xususiyatlari turlicha bo‘lgani uchun
umumiy omillar har doim ham bir xil natija bermasligi mumkin.
Gigiyena omillarni ta’minlash qimmatga tushishi mumkin (maktab infratuzilmasi,
texnik jihozlar va h.k.).
Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi nafaqat ish jarayonida, balki
ta’limda ham samarali qo‘llanilishi mumkin. O‘quvchilarning va o‘qituvchilarning
motivatsiyasini oshirishda ichki va tashqi omillarni farqlash, ularning har birini
inobatga olish orqali ta’lim jarayonini samarali tashkil etish mumkin. Shu tariqa,
mazkur model o‘quv muassasalarida ijobiy o‘quv muhiti yaratishda va barqaror
ta’lim samaradorligini ta’minlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
7
Nurmatov O. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.

4. Ikki faktorli model asosida o‘quvchilarda motivatsiyani oshirish yo‘llari
Herzbergning nazariyasi asosida o‘quvchilarni o‘qishga rag‘batlantirish uchun
quyidagi amaliy yondashuvlarni tatbiq etish mumkin:
1. Gigiyena omillarni ta’minlash:
Fizik sharoitlar: Sinfxonada havo aylanishi, yorug‘lik, qulaylik, harorat kabi
omillar ta’lim muhitiga bevosita ta’sir qiladi. Bu omillar yetarli bo‘lmasa,
o‘quvchilar diqqatini jamlay olmaydi.
Adolatli baholash: O‘quvchining mehnati munosib baholanishi, e’tirof etilishi
lozim. Adolatsizlik hissi – demotivatsiyaning asosiy sababi bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy muhit: Do‘stona sinf muhiti, o‘qituvchining qo‘llab-quvvatlovchi roli
o‘quvchilarda ishonch va xotirjamlik uyg‘otadi.
2. Motivatorlar orqali ichki rag‘batni oshirish:
Yutuq tuyg‘usini shakllantirish: O‘quvchining muvaffaqiyatga erishish hissi uning
keyingi o‘rganish faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Har bir kichik yutuq
rag‘batlantirilishi lozim.
Ijodiy topshiriqlar: Mustaqil fikrlash, loyihaviy ishlarda ishtirok etish o‘quvchining
darsga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi.
Mas’uliyat berish: O‘quvchiga muhim vazifalar yuklatilishi, unga ishonch
bildirilishi, o‘zini muhim his qilish imkonini beradi. Bu esa motivatsiyani
kuchaytiradi.
5. Herzberg modelini ta’limda amaliy qo‘llash misollari
Quyidagi misollar orqali Herzberg nazariyasining ta’limdagi qo‘llanilishi aniqroq
ko‘rinadi:

Misol 1: Agar sinfda mebel qulay, xona yorug‘ va toza, ammo darslar zerikarli, bir
xil shaklda o‘tsa — bu gigiyena omillar bor, motivatorlar yo‘q degani. Natijada —
o‘quvchilar sust motivatsiyaga ega bo‘ladi.
Misol 2: Boshqa tomondan, agar sinfxona uncha qulay bo‘lmasa ham, darslar
interfaol metodlar orqali o‘tilsa, o‘quvchilar o‘zlarini ko‘rsata olsa, topshiriqlarda
ijodkorlik talab qilinsa — motivatsiya yuqori bo‘ladi.
Misol 3: O‘qituvchi har bir o‘quvchining yutuqlarini e’tirof etib, rag‘batlantirsa, bu
o‘quvchining ichki motivatsiyasini kuchaytiradi.
6. Xulosa
Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi ta’lim tizimida o‘quvchi shaxsini
chuqur tushunishga va ularning o‘rganishga bo‘lgan munosabatini samarali
boshqarishga xizmat qiladi. O‘quvchilarni faollashtirish uchun nafaqat tashqi
sharoitlarni yaxshilash, balki ularning ichki motivatorlarini ham shakllantirish
kerak. O‘qituvchilar ushbu model asosida o‘z pedagogik yondashuvlarini
yo‘naltirgan holda, darslar mazmunini qiziqarli qilish, rag‘batlantirishni tizimli
yo‘lga qo‘yish, shuningdek, o‘quvchilarga mas’uliyat yuklash orqali ta’lim
samaradorligini oshirishlari mumkin. Herzbergning fikricha, insonning ishga
(o‘quv faoliyatiga) munosabati, aynan ushbu ichki omillar bilan bog‘liq. Ta’lim
tizimida bu nazariya asosida o‘quvchilarni rag‘batlantirishda faqat baho, tartib-
intizom yoki tanbeh emas, balki ularning shaxsiy rivoji, mustaqil fikrlashi va
muvaffaqiyatga erishish ehtiyojlarini ham inobatga olish muhimdir 8
.
Shunday qilib, Herzberg nazariyasi ta’lim sohasida nafaqat o‘quvchilarning, balki
o‘qituvchilarning ham ishga bo‘lgan munosabatini yaxshilash va motivatsiyasini
kuchaytirish uchun foydali vosita hisoblanadi.
8
Raxmonov T.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: TDPU, 2021.

II Bob yuzasidan xulosa
Mazkur bobda motivatsiya nazariyalari va ularning asoschilari tomonidan ilgari
surilgan ilmiy qarashlar tahlil qilindi. Xususan, Xelsing va Deci tomonidan ishlab
chiqilgan ichki va tashqi motivatsiya modeli, Maslowning ehtiyojlar ierarxiyasi
hamda Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi asosida shaxs
faoliyatining rag‘batlantiruvchi omillari chuqur o‘rganildi.
Ushbu nazariyalar ta’lim tizimida o‘quvchilarni o‘qishga undash, rag‘batlantirish,
o‘zini anglash va ijtimoiy muhitga moslashish jarayonlarini chuqurroq tushunishga
yordam beradi. Har bir model o‘ziga xos yondashuvga ega bo‘lib, o‘quvchilarning
individual ehtiyojlari, qiziqishlari va faoliyatga bo‘lgan munosabatini aniqlashga
xizmat qiladi.
Shuningdek, mazkur motivatsiya nazariyalari o‘qituvchilarga dars jarayonini
tashkil etishda metodik jihatdan to‘g‘ri yo‘l tutish, har bir o‘quvchiga mos
pedagogik yondashuvni tanlash imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, motivatsiya modellari nafaqat nazariy ahamiyatga ega,
balki ta’lim amaliyotida o‘quvchilarni faol, ijobiy, ijodkorlikka asoslangan shaxs
sifatida shakllantirishda muhim vositadir.
Xulosa
Mazkur kurs ishida motivatsiya tushunchasi, uning ta’lim jarayonidagi ahamiyati,
o‘quvchilarda o‘quv faoliyatiga nisbatan qiziqish uyg‘otish yo‘llari va keng
tarqalgan motivatsiya modellari tahlil qilindi. Jumladan, Xelsing va Deci modeli,
Maslowning ehtiyojlar ierarxiyasi va Herzbergning ikki faktorli nazariyasi asosida
motivatsiya manbalari va ularning ta’lim jarayoniga ta’siri o‘rganildi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, motivatsiya — o‘quvchilarning ta’limga
bo‘lgan munosabatini belgilovchi asosiy omillardandir. Rivojlangan ichki
motivatsiyaga ega o‘quvchi mustaqil fikrlaydi, bilim olishga faol yondashadi, dars

jarayonida yuqori faollik ko‘rsatadi. Tashqi omillar esa bu jarayonni
rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Shuningdek, motivatsiyaning individual, psixologik va sotsial jihatlari o‘qituvchi
tomonidan inobatga olinganida, ta’lim sifati va samaradorligi ortadi. Ushbu
nazariyalar asosida o‘qituvchilar dars jarayonini rejalashtirishda, o‘quvchilarga
yondashishda samarali strategiyalarni qo‘llash imkoniga ega bo‘ladilar.
Takliflar
1. O‘qituvchilar uchun motivatsiya nazariyalariga oid treninglar tashkil etish:
Ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan pedagoglar zamonaviy motivatsiya
nazariyalari va ularni amalda qo‘llash usullari bilan tanishtirilishi zarur.
2. Ta’lim jarayonida shaxsiylashtirilgan yondashuvni kuchaytirish: Har bir
o‘quvchining individual qiziqishlari, ehtiyojlari va imkoniyatlarini hisobga olgan
holda darslarni tashkil etish ularning ichki motivatsiyasini kuchaytiradi.
3. Dars jarayonini interfaol metodlar bilan boyitish: Loyihaviy ishlar, guruhli
ishlash, muammoli vaziyatlar, o‘yinli metodlar kabi interfaol yondashuvlar orqali
o‘quvchilarda o‘rganishga nisbatan qiziqish va faollik ortadi.
4. Rag‘batlantirish tizimini takomillashtirish: O‘quvchilar tomonidan erishilgan
yutuqlarni muntazam e’tirof etish va rag‘batlantirish, ularda o‘zini qadrlash va
rivojlanish istagini uyg‘otadi.
5. Ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish: O‘quvchilarning motivatsiyasini
oshirishda ota-onalar bilan doimiy muloqot va hamkorlik muhim ahamiyatga ega.
6. O‘quv muhitini optimallashtirish: Maktablarda gigiyena omillar – xavfsizlik,
qulay sinf jihozlari, psixologik iqlimni yaxshilash orqali o‘quvchilarning o‘zini
erkin tutishiga va samarali o‘rganishiga sharoit yaratish kerak.

Shunday qilib, ta’limda motivatsiyani to‘g‘ri tashkil etish orqali o‘quvchilarning
nafaqat bilim darajasi, balki mustaqil fikrlashi, o‘z ustida ishlashi va ijtimoiy
faolligi ham yuksaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat. –
Toshkent: “O‘zbekiston”, 2021.
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taraylik. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017.
3. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2016.
4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
5. Karimov Sh.M. Ta’lim-tarbiya jarayonida psixologik yondashuvlar. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2020.
6. Raxmonov T.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent:
TDPU, 2021.
7. Mavlonova R.X. Ta’lim jarayonida innovatsion metodlar. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2020.
8. Nurmatov O. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya,
2018.
9. Xodjayev N.X. Pedagogik mahorat asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2017.
10. Maslow A.H. Motivation and Personality. – New York: Harper & Row, 1970.
11. Herzberg F. The Motivation to Work. – New York: Wiley, 1959.

12. Deci E., Ryan R. Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human
Behavior. – New York: Plenum, 1985.
13. Axmedova N., Jo‘rayevna G. Motivatsiya va uning psixologik asoslari. –
Samarqand: Ilm ziyo, 2019.
14. Tursunov B. Ta’lim jarayonida shaxs motivatsiyasi. – Buxoro: Ma’rifat, 2021.
15. G‘ulomov X. Zamonaviy pedagogika nazariyalari. – Toshkent: Innovatsiya,
2022.

Sotib olish