Moyni deparafinlash jarayoni kimyosi va texnologiyasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	559.2KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	26 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Moyni deparafinlash jarayoni kimyosi va texnologiyasi

Sotib olish

Kirish
O`zbekiston Respublikasi 1- prezidenti Islom Karimovning mamlakatimiz
2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016- yilga mo`ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muxum ustivor yo`nalishlariga bag’ishlangan vazirlar
maxkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma`ruzasi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o`zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya
qilish, texnik va texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun
investitsiyalarni jalb qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiq.
Ana shunday muhim obyektlar haqida gapirganda, janubiy koreyalik investor
va mutaxassislar bilan hamkorlikda Surg’il koni negizida barpo etilgan Ustyurt
gazkimyo majmuasini alohida ta’kidlamoqchiman. Umumiy qiymati 4 milliard
dollardan oshadigan ushbu majmua dunyodagi eng zamonaviy, yuqori
Texnologiyalar asosida ishlaydigan, yirik korxonalardan biri bo`ldi. Majmuaning
ishga tushirilishi yiliga 83 ming tonna noyob polipropilen mahsulotini ishlab
chiqarish imkonini beradi. Holbuki, bu mahsulot ilgari mamlakatimizga chetdan,
katta valyuta hisobiga olib kelinar edi. Ayni vaqtda mazkur korxona polietilen
ishlab chiqarish hajmini 3,1 barobar ko`paytirish, mingdan ziyod yuqori malakali
mutaxassislarni ish bilan ta’minlash uchun imkoniyat yaratishi bilan ulkan
ahamiyatga egadir.
Mamlakatimizning 2016-yilga belgilab olingan marra va maqsadlari,
ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishining asosiy ustuvor yo’nalishlarini aniqlab olishda
jahon miqyosidagi hali-beri davom etayotgan global inqiroz bilan bog’liq yuzaga
kelayotgan jiddiy muammolarni hisobga olmasligimiz mumkin emas, albatta. Ana
shu muammolar tufayli bugungi kunda dunyo bozorlarida talabning keskin
kamayib, noaniqlik saqlanib qolayotgani, shafqatsiz raqobatning tobora kuchayib
borayotgani, ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi jahondagi ko`pchilik
davlatlarga salbiy ta’sir ko`rsatayotganining guvohi bo`lmoqdamiz. Bunday o`ta
murakkab vaziyat barchamizdan ertangi kunimizni ko`rishda, istiqbolimizni
belgilab olishda, avvalo, eskicha qarashlar qolipidan voz kechishni, umrini o`tab
bo`lgan, aytish mumkin, inersion usullardan to`liq voz kechishni talab etadi.
2

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1 Moylarni selektivligini o’rganish
Neft moylarni ishlab chiqarishda asosiy jarayonlaridan biri tanlab (selektiv)
tozalash jarayonidir. Bu jarayonlar orqali moylarni ishlatishning muhim
xususiyatlari, ya`ni oksidlanishga barqarorligi va issiqlik – qovushqoqlik
xususiyatlarini yahshilash imkoniyati mavjud. Jarayon neft moy xom ashyosidan
maxsus tanlangan erituvchilar yordamida oltingugurt va azot birikmalari, qisqa
yon zanjirli ko’p siklli aromatik va naften – aromatik uglevodorodlarni,
to’yinmagan uglevodorodlar va smolali moddalardan tozalashga asoslangan.
Sanoat miqyosida tanlangan (selektiv) erituvchilar sifatida fenol, furfurol va bug’li
erituvchi aralashmalardan keng foydalaniladi.
Selektiv tozalashni barcha qurilmalari texnologik tizimda quyidagi asosiy
jarayonlar kiradi. Bunda uzluksiz ishlovchi jihozlarda xom ashyo komponentlarni
ekstraksiya orqali ikki faza hosil qilish, rafinatli va ekstraktli erituvchidan haydash
yo’li orqali erituvchini uzluksiz qayta tiklash hamda erituvchini suvsizlantirish
o’tkaziladi.
Moylarni tanlab eritadigan erituvchilar yordamida tozalash.
Moy fraksiyalari uglevodorodlarning har-xil sinflari va geterosiklik
birikmalarining aralashmalaridan iboratdir. Uglevodorodlarni fizik xossalari ularni
ma`lum sinflarga mansub ekanligiga va molekulyar massalariga boqliqdir.
Geterosiklik uglevodorodlarni fizik xossalari boshqalardan farqi bo`lib, ular qarxil
haroratlarda har-xil tezlikda organik erituvchilarda tanlanib eriydilar.
Tanlab yoki selektiv erituvchilar deb, shunday suyuq moddalarga aytiladiki,
ma`lum haroratda neft mahsulotlari aralashmasidan faqat keraksiz, tozalanishi
kerak bo`lgan komponentlarni ajratib oladigan, bu jarayonda boshqa
uglevodorodlarni eritmasdan va ularda erimasdan qoladigan moddaga aytiladi.
Tozalash maqsadlari uchun shunday erituvchilar tanlab olinadiki, ular birbiridan
keskin farqlanadigan erkin haroratda har-xil moddalarni eritadigan bo`lsin.
Ba`zan erituvchilar uglevodorodlarni yaxshi eritadi va keraksiz komponentlar
eritmalardan cho`ktirilib, osongnna ajratiladi. Shu tamoilga asosan smola-
3

asfal'tenli birikmalar (deasfal'tizatsiya) va qattiq uglevodorodlar (deparafinlash)
ajratib olinadi 1
.
Boshqa jarayonlarda esa, buni teskarisi bo`lib, erituvchilar kerakli
komponentlarni eritmasdan, keraksiz komponentlarni eritib yuboradi. Bu usul
moylarni fenol va furfurol bilan selektiv tozalashda qo`llaniladi. Tozalangan
mahsulot va keraksiz komponentlarning kontsentrati har xil jarayonda o`zini
nomiga ega. Masalan: deasfal'tizatsiya jarayonida tozalab olingan moy deasfal'tizat
deyiladi, smolali-asfal'ten moddali kontsentrat esa smola-asfal'ten moddalari
deyiladi.
Deparafinlash jarayonida olinadigan maxsus-deparafinlangan moy, (depmaslo,
deparafinat), qattiq uglevodorodlarni esa gach yoki petrolatum deyiladi. Fenol yoki
furfurol bilan tozalanganda toza moy-rafinad va smolaasfal'tenli va polosiklik
aromatik uglevodorodlar aralashmasi - ekstrakt deyiladi.
Erituvchilarni selektiv ideal emas, ya`ni erituvchi fazalardan birini to`liq eritadi
va ikkinchisini qismandir. Masalan: fenol polisiklik aromatik uglevodorodlarini
yaxshi eritadi, lekin shu bilan birga moyni uglevodorodlarini qam qisman eritshi
mumkin.
1 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
4

1.2 Neft moylari sinflari
Moylarni tozalash jarayonida tanlovchi (selektiv) erituvchilardan foydalaniladi.
Tanlovchi yoki selektiv erituvchilar suyuq modda bo`lib ma`lum haroratda
aralashmadan faqat ma`lum komponentlarni (boshqalarini eritmasdan va ularda
o`zi erimasdan) ajratib beradi. Ba`zan erituvchilar uglevodorodlarni yaxshi
eritadilar va keraksiz komponent cho`kmaga tushadi, yengili ajratib olinadi.
Deasfal'tizatsiya va deparafinizatsiya ana shunga asoslangan. Erituvchilarga (fenol,
furfurol, N-metilpirrolidon dixlor etan, suyultirilgan propan, karbamidlar) suv,
benzol va toluol qo`shib, ularning selektivligini va erituvchanlik qobiliyatini
o`zgartirish yoki nazorat qilish mumkin bo`ladi.
Suv, benzol va toluollarni qo`shib aralashtirish erituvchilarni selektivligini
o`zgartirib yuboradi. Suv qo`shilganda selektivlik oshib, umumiy erituvchanlik
pasayadi. Benzol va toluol qo`shilganda esa erituvchilarning selektivligi pasayadi
va umumiy erituvchanlik ortadi 2
.
Erituvchilar quyidagilarga javob berishi kerak:
1. Erituvchi katta harorat oraliqida yaqqol ko`rinib turuvchi tanlab eritish
xossasiga ega bo`lishi kerak.
2. Erituvchi tozalanayotgan mahsulotda erimasligi kerak.
3. Erituvchini va boshlanqich xom-ashyoni zichligidagi farqi katta bo`lishi
kerak chunki, bunda faza tez ajraladi.
4. Erituvchi xom ashyoga nisbatan kimyoviy barqaror, inert, zaharsiz,
portlovchi emas va qurilmani korroziyaga uchratmasligi kerak.
5. Erituvchi yengil va to`la regeneratsiyalanadigan bo`lishi kerak. Buning
uchun qaynash harorati moyning qaynash haroratidan past bo`lishi kerak.
Fenolni tanlovchanligi past xisoblansada lekin umumiy erituvchanlik qobiliyati
yuqoridir. Selektivlikni pastligi natijasida ekstrakt tarkibida moyning qimmatbaqo
komponentlarni ham erib qolishi mumkin, deasfal'tizatga esa smola va asfal'tenlar
2 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
5

o`tib ketadi. Birinchi qodisada moyning % miqdordagi chiqishi kamaysa,
ikkinchisida esa deasfal'tizatni sifati pasayadi.
II BOB. TAJRIBA QISMI
2.1 Yoqilg’i moylarni deparafinlash
Yoqilg’i va moylarni deparafinlash. Yoqilg’i va moylarni deparafinlash
tozalanadigan mahsulotlarning qotish haroratini pasaytirish uchun mo’ljallangan
mahsulotlarni tozalashda chiqarib yuborilgan suyuq va qattiq parafinlar
qimmatbaho kimyoviy х om ashyo bo’lib hisoblanadi. YOqilg’ilarni deparafinlash
uchun karbamidli deparafinlash va adsorbsion ajratib olish jarayonlarini
qo’llaydilar. Moyli fraksiyalarni tozalashda erituvchilardan foydalanadigan
kristallash usuli eng keng tarqalgandir.
Selektiv tozalash rafinatlaridan qattiq parafinlarni to’liq ajratib olish uchun
х om ashyoni juda chuqur sovitish kerak. Ammo sovutilganda rafinatning
qovushqoqligi ancha oshadi, bu esa parafin kristallarining o’sishini qiyinlashtiradi.
Aniqlashlaricha erituvchi-ning qo’shilishi х om ashyo qovushqoqligini
ko’tarmasdan uni chuqur sovutishga va shu bilan birga parafinlarning ajralib
chiqishini ta`minlashga imkon beradi 3
.
Kristallashning birinchi bosqichi bo’lib o’ta to’yingan kristal-lanadigan
moddaning mayda zarrachalarini ajratib olish hisoblanadi. Undan keyin kristallar
o’sadi, o’sish kristall zarrachalarining o’tkir burchaklarida juda oson amalga
oshadi. Agar kristall zarrachalarning soni katta bo’lmasa, unda kristallash
jarayonidan yirik kristallar hosil bo’ladi. Kristallash markazlarida kristallarning
o’sish tezligi quyidagi tenglama bo’yicha aniqlanishi mumkin:

 dx
 DS
( x
 x
1 )
dt 
bu erda dx/dt – vaqt birligida kristallanib chiqqan modda miqdori; D –
to’yingan eritmada uglevodorod molekulalarining diffuziyalanish koeffisienti; δ –
3 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
6

diffuzion yo’lning o’rtacha uzunligi; S – ajralib chiqqan qattiq faza yuzasi; х – o’ta
to’yingan eritmaning konsetrasiyasi; х
1 – kristall zarrachalarning disperslik
darajasiga qarab eruvchanligi.
Diffuziya koeffisienti D ni tenglama bo’yicha topiladi:
RT 1
V  
N 6 r 
bu erda: R – unversal doimiysi; T – kristallanishning absolyut harorati; N –
Avagadro soni; r – qattiq uglevodorod molekulasining o’rtacha radiusi; η –
muhitning dinamik qovushqoqligi.
Diffuziya koeffisienti D ning tenglamasini birinchi tenglama qo’yib, uni
quyidagi ko’rinishga keltirish mumkin:
D ST
V   ( x  x
1 )
6 N r 
Demak, qattiq fazali eritmadan ajratib olish tezligi muhitning qovushqoqligiga,
diffuzion yo’lning o’rtacha uzunligiga, qattiq uglevodorod molekulalarining
o’rtacha radiusiga va eritma konsetrasiyasi hamda T haroratda ajralib chiqqan
qattiq fazaning eruvchanligi orasidagi farqga bog’liq bo’ladi.
Deparafinlash jarayonlarining samaradorligiga х om ashyo sifati, tabiati, tarkibi
va х om ashyoga qo’shiladigan erituvchini o’tkazib berish karraligi, х om ashyo
eritmasini sovutish tezligi ta`sir ko’rsatadi.
Deparafinlashda qattiq uglevodorodlarni ajratib olishning to’liqligi moyli
distillyatlarni fraksionirlash aniqligiga bog’liq bo’ladi. Keng fraksion tarkibli
distillyatlar tuzilishsi jihatidan ancha farq qilidigan qattiq uglevodorodlarning
molekulalarini saqlaydi, bu ayrim guruh uglevodorodlari rivojlanmagan
kristallarining evtektik aralashmalari hosil bo’lishiga hamda qattiq fazani suyuq
fazadan keyin ajralishiga olib keladi. SHuning uchun tor fraksiyalarni
deparafinizasiyalash afzalroqdir. Qaynab chiqish haroratining ko’tarilishi bilan
moyli fraksiyalari qovushqoqligining oshishi qattiq uglevodorodlar
7

molekulalarining kristallanish markazlariga diffuziyalanishini qiyinlashtiradi. Bu
holda qo’shimcha kristallanish markazlari paydo bo’ladi, kristallarning so’nggi
o’lchamlari kichrayadi, qattiq uglevodorodlarni ajratib olish sharoitlari
yomonlashadi. SHuning uchun qattiq uglevodorodlarni moyli fraksiyalarni
bevosita sovutish bilan ajratib olish faqat kam qovushqoqli parafinli distillyatlar
uchun mumkin bo’ladi. Boshqa hollarda deparafinlashni erituvchilar ishtirokida
sovutish amalga oshiriladi.
Deparafinlashda qo’llaniladigan erituvchilar quyidagi х ossalarga ega bo’lishi
kerak:
1) jarayon haroratida х om ashyoning qattiq uglevodorodlarini eritmaslik kerak,
suyuqlarni eritish kerak;
2) deparafinlash va deparafinlangan moyning haroratlarini orasida minimal
farqni ushlab turishga imkon berish, bu haroratlar orasidagi farq deparafinlashning
harorat effekti deb ataladi ;
3) deparafinlash haroratida kristallanmasligi uchun ancha past qotish haroratiga
ega bo’lishi kerak;
4) korrozion – tajovuskor bo’lmasligi kerak.
Erituvchi sifatida deparafinlashda qutbsiz moddalar – propan, tor benzinli
fraksiya (nafta) va qutbli aseton, metiletilketon, diхloretanlarni qo’llaydilar.
Qutbsiz erituvchilar moyning suyuq qismini to’liq eritadilar,qutbli
erituvchilarda esa u kam eriydi. Qattiq uglevodorodlar ham qutbsiz erituvchilarda
yaхshiroq eriydi. Qutbli erituvchilarning eritish qobiliyatini oshirish uchun ularga
qutbsiz uglevodorodlarni qo’shiladi, aseton, metiletilketon, diхloretan kabi qutbli
erituvchilarning benzol va toluol yoki faqat toluol bilan aralashmalarini ishlatiladi.
Sovutishning optimal tezligini tanlash хom ashyoning fraksion tarkibiga,
erituvchining turiga va хom ashyoga nisbatan erituvchining yetkazib berilish
karraligiga bog’liq bo’ladi. Sovutishning yuqori tezligi (300 0
S/sekund) juda ko’p
sonli kristallash markazlarining hosil bo’lishiga va uning natijasida kichik
kristallarining paydo bo’lishiga, deparafinlangan moy chiqishining va filtrlanish
tezligining pasayishiga, qattiq fazada qoldiqli moylar miqdorining oshishiga
8

yordam beradi. Sovutish tezligi sovutishning boshlang’ich davrida
kristallanishining birlamchi markazlari hosil bo’lish vaqtida juda muhim rol
o’ynaydi. Keyinchalik sovutganda sovutish tezligi oshirilishi mumkin.
Neft mahsulotlariga quyiladigan asosiy talablardan biri ularni past
temperaturadagi harakatchanligidir. Moy va yoqilg’ilarni harakatchanligini
yo’qolishiga asosiy sabab qattiq uglevodorodlarni -parafin va serezinlarni
temperaturalarini pasaytirganda neft’ fraksiyalarini eritmasidan krisstallanib
cho’kmaga tushib qolishidir. Bunda strukturalangan sistema hosil bo’lib suyuq
fazani bog’lab qo’yadi. Past temperaturada qotadigan neft moylarini olish uchun
ularni ishlab chiqarish te х nologiyalariga deparafinlash - qattiq uglevodorodlarni
ajratib olish jarayoni kiritilgan. SHu bilan birga qattiq uglevodorodlar parafin,
serezin va ular asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlar uchum qimmatbaho х om
ashyodir.
Neftni fraksiyalarini qattiq uglevodorodlari х uddi suyuq uglevodorodlar kabi
normal tuzilishga ega bo’lib har- х il malekulyar massalilardir: Izoparafinli -
molekuladagi uglevodorodlar soni turlicha, har х il tarmoqlangan, naftenli -
aromatik va naften aramatik - х alqalar soni turlicha butan va yonbosh zanjirlar
normal va izo strukturali bo’lgan uglevodorodlar.
Qattiq uglevodorodlarni kimyoviy tarkibi fraksiyalarni qaynash
temperaturalarining chegarasiga bog’liq.
Past temperaturada qaynaydigan moy fraksiyalarida asosan normal tuzilishga
ega bo’lgan qattiq parafin uglevodorodlar bo’ladi. Qaynash tem-peraturasiming
ortishi bilan n-alkanlarning miqdori kamayadi, izoparafin va siklik
uglevodorodlarni, asosan naften uglevodorodlarni miqdori ortadi. Mazutni
haydalgandan so’ng qolgan qoldiq-serezinda qattiq uglevodorodni asosiy
komponentlarini yonbosh zanjirli izo-tuzilishga ega bo’lgan naften uglevodorodlari
tashkil qiladi. Fraksiyalarni qaynash temperaturasini ortishi bilan ularda qattiq
uglevodorodlarni miqdori ortadi va erish temperaturasi ko’tariladi.
Deparafinlash jarayonining vazifasi qattiq uglevodorodlarni-suyuq fazadan
ajratishdir. SHuning uchun ularni krisstallik strukturasi katta rol’ o’ynaydi, ya`ni
9

kristallarni formasi o’lchamlari fazalarni ajratish jarayonining tezligi va aniqligini
belgilaydi.
Qattiq uglevodorodlar asosan izomorf moddalarga kiradi, ular siklik
uglevodorodlar bo’lib yonbosh zanjirlarida normal tuzilishga ega, shuning uchun
birga krisstallanganda aralash kristallar hosil qiladi, temperatura pasayganda
birinchi navbatda yuqori temperaturada yumshaydigan uglevodorodlarni
krisstallari ajraladi Ularni krisstal panjaralarida ketma-
ket past temperaturada qotadigan uglevodorodlarni krisstallari hosil bo’ladi 4
.
Neft mahsulotlarini deparafinlash bir necha usulda bajariladi:
 Qattiq uglevodorodlarni past temperaturada kristallash;
 Х om ashyoni eritmasidagi qattiq uglevodorodlarni tanlovchi (saylovchi)
erituvchilar bilan;
 Karbamid bilan kompleks hosil qilish yuli bilan;
 Qattiq uglevodorodlarni katalitik usulda past temperaturada qotadigan
mahsulotlarga aylantirish usuli bilan;
 Х om ashyoni adsorbsiya usuli bilan yuqori va past temperaturada
kristallanadigan mahsulotlarga ajratish yuli bilan;  Biologik ta`sir bilan.

4 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
10

2.2 Yoqilg’i moylarini kristallizatsiya qilish
Bu jarayon qattiq va suyuq uglevodorodlarni ba`zi bir erituvchilarda past
temperagurada har- х il eruvchailigiga asoslaigan. Bu jarayonni barcha fraksiya
tarkibli moy х om ashyosi uchun ishlatsa bo’ladi. Moy fraksiyalarini qattiq
uglevodorodlari polyar va polyar bo’lmagan erituvchilarda cheklangan miqdorda
eriydi. Bunday uglevodorodlarni eruvchanligi qattiq moddalarni suyuqlikda erish
nazariyasiga bo’ysunadi va quyidagilar bilan х arakterlanadi:
a) Qattiq uglevodorodlarni eruvchanligi fraksiyalarni qaynash temperaturasi
va zichligi ortishi bilan kamayadi;
b) Bir х il temperatura oralig’ida qaynovchi fraksiyalar uchun bir gomologik
qatoridagi qattiq uglevodorodlarni eruvchanligi ularni malekulyar ssalarni orgishi
bilan kamayadi;
v) Qattiq uglevodorodlarni eruvchanligi temperatura ortishi bilan pasayadi.
Deparafinizasiya jarayonida ishlatiladigan eruvchi quyidagi talab-larga javob
berish kerak:
Erituvchi jarayonni temperaturasida х om ashyodagi suyuq uglevo- arni eritib
qattiq uglevodorodlarni eritmasligi kerak.
Deparafinlash temperaturasini o х irgi nuqtasi bilan moyni qotish
temperaturalari oralig’i minimal farqni ta`minlashi kerak va qattiq
uglevodorodlarni yirik kristallarini hosil qilinishi kerak. Ko’rsatilgan
temperaturelar oralig’idagi farqni «Deparafinlashning temperatura effekti»
deyiladi.
Erituvchini qaynash temperaturasi juda yuqori va juda past bo’lmasligi kerak.
Erituvchini qotish temaeraturasi past bo’lishi kerak deparafin temperaturasida
kristallanib qolib fil’trlarni berkitib quymasin.
Korroziyaga agressiv bo’lmasligi kerak.
Sanitariya normalariga javob berishi kerak arzon, topish mumkin bo’lishi
kerak.
Deparafinlash jarayoni moy ishlab chiqarishda murakkab, ko’p me х nat talab
qiladigan va qimmat bo’lib uni effektivligi suspenziyani fil’trlash zichligiga
11

bog’liq. Bu esa o’z navbatida qattiq uglevodorodlarni kristallarni strukturasi bilan
bog’liq ( х om ashyoni erituvchi bilan sovutganda tushadigan) bo’lib ularni
o’lchamlarini katta yoki kichikligi qattiq fazami suyuq fazadan ajratishni va
tezligini belgilaydi.
Qattiq uglevodorodlarni kristalaniish to’yingan eritmadai kristallarni
«zarod ы shi» ajralib chiqishi bilan boshlanadi. Eritmani sovitib davom ettirilganda
kristallanish paydo bo’lishi kristallanish markazlarida boradi. Kristalanish
jarayonida yirik kristallarni olish uchun «zarod ы sh»larni soni kam bo’lishi kerak
chuiki kristallanish shu markazlarda boradi 5
.
Bundan ko’rinib turibdiki, qattiq fazani eritmasdan ajratib х os1 bo’lishi
muhitni qovushqoqligiga, diffuziyalanishni o’rtacha yo’liga, qattiq fazani shu
temperaturasidagi uglevodorodni malekulasini o’rtacha radiusiga va eritmani
konsentrasiyasini ayirmasiga, ajralib eruvchanligiga bog’liqdir.
rasm. Deparafinlash qurilmasining prinsipial s х emasi.
1-aralashtirgich, 2-isitgich, 3-sovutgich, 4-Regenerativ kristallizator. 5-
ammiakli kristallizator, 6- vakuum kristallizator, 7- deparafinlangan "moy
eritmasidan erituvchini ajratib olish otdeli, 8-gach va petrolatumdan erituvchini
regenerirlash otdeli.
Liniyalar : I- х om ashyo, II-erituvchi, III- х om ashyo eritmasi, IV- qattiq
uglevodorodlar suspenziyasi, V- deparafinlangan moy eritmasi. VI- gaz yoki
petrolatum eritmasi. VII- deparafinlangan moy. VIII-qattiq uglevodorodlar (gaz
yoki petrolatum).
5 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
12

Deparafinlanishi kerak bo’lgan х om ashyo I va erituvchi II aralashtirgichda (1)
ma`lum nisbatda aralashtirilib parli isitgichda (T) Qizdiriladi. Agarda kdoilmaga
berilayotgan х om ashyoni tempera’turasi 60°S dan yuqori bo’lsa uni isitilmaydi.
So’ngra х om ashyo eritmasi III oldin suvli sovutgichda (3) , keyii regenerativ
kristallizatorda (4) sovutiladi. Bunda sovitish uchun deparafinlangan moy eritmasi
V (fil’trat) dan foydalaniladi, va ni х oyat ammiakli kristall izatorda ammiak bnlan
sovutiladi. (15) Agarda sovutishtemperaturasi - 30° Sdan past bo’lsa sovutgich
sifatida etan ishlatiladi. Moy tarkibidagi qattiq uglevodorodlarni sovuq
suspenziyasi IV fil’trga beriladi. (6) va bu erda qattiq faza suyuq fazadan ajratiladi.
Fil’trda qolgan qattiq uglevodorodlarning qoldig’i sovuq erituvchi II bilan yuviladi
va shnekga yuboriladi. Fil’trlash natijasida deparafinlangan moyni eritmasini
olinadi.Uni tarkibida 75-80% erituvchi bo’ladi. SHu bilan birga qattiq
uglevodorodlarni (gaz va petrolatum) eritmasi ham olinadi. Ularni tarkibida moy
kamroq bo’ladi. Ikkala eritmani ham regenirlash seksiyasiga (7,8) yuboriladi.
Erituvchi regenerasiya qilib olingandan keyin qolgan deparafinlangan moy VII-
qayta tozalashga yuboriladi, qattiq uglevodorodlar VIII (gach yoki distillyat moy
qayta ishlangan bo’lsa, petrolatum - qoldiq х om ashyo qayta ishlangan bo’lsa)
parafin va serezin olish uchun yuboriladi. Regenerasiya, qilnngan erituvchi х om
ashyo bilan aralashtirish uchun qaytariladi.
Ikki bosqichda filtrlash yo’li bilan moylarni Moy fraksiyalarini juft
erituvchilar- astetotoluol ishtirokida deparafinlash qurilmasida past qotish
temperaturali moy va ikkinchi bosqichda GACh va petrolatumdan moy ajratib
olinadi. Qurilmaga xom-ashyo sifatida selektiv tozalangan rafinat beriladi. Asosiy
olinadigan mahsulot deparafinlangan moy. Parafinsizlantirilgan moyning chiqimi
65-80% (mass.) xom-ashyoga nisbatan. Qurilmaning asosiy bo’limlari:
1. Kristallash;
2. Filtrlash;
3. Erituvchini regenerastiyalash.
13

rasm. Moy fraksiyalarini juft erituvchilar yordamida tozalash
1-bosqich 2-filtratdan olingan qoldiq erituvchi bilan aralashtirilib olingan
suspenziya 3-yig’gichda yig’iladi. Bu erdan suspenziya 9-nasos orqali olinib,
4ig’gicha yig’ilib, 2-bosqich 5-vakuum filtrga beriladi. 2-bosqich filtrati 8vakuum
yig’gichda yig’ilib, 23-nasos orqali 21-kristallizatordan so’ng 20kristallizatordan
chiqayotgan sovuq suspenziyaga qo’shiladi. 2-bosqich filtratidagi qoldiq erituvchi
bilan yuvilib 6-yig’gichda yig’iladi, u erdan suspenziya erituvchini
regenerastiyalash bo’limiga uzatiladi.
Xom-ashyo rafinat 10-nasos orqali 11-sovutkichdan o’tib, 13,16 regenerativ
kristallizatorlarga beriladi. Bu erda rafinat 1-bosqichdan olingan filtrat bilan
sovutiladi. Xom-ashyo sovuq erituvchi bilan 3ta joyda 13,14 va 15
kristallizatorlardan chiqishda aralashtiriladi. Regenerativ kristallizatorlardan so’ng
xom-ashyo eritmasi 18,20-ammiakli kristallizatorlarga kiradi va bu erda filtrlash
haroratigacha sovutiladi. Moy eritmasida qattiq uglevodorodli sovutilgan
suspenziya 1-yig’gichga tushib, u erdan 2-vakuum filtrning 1bosqichiga oqib
14

o’tadi. 1-bosqich filtrati 7-vakuum yig’gichda yig’iladi. 17nasos orqali regenerativ
kristallizatorlardan o’tib, 12- issiqlik almashgichdan o’tib, erituvchini
regenerastiyalash bo’limiga uzatiladi. Qoldiq 22kristallizatorlarda sovutilgan
sovuq erituvchi bilan yuviladi.
jadval. Distillyat va qoldiq xom-ashyoni filtrlash haroratlari
Distillyat xom-ashyosi Qoldiq xom-ashyosi
1- bosqich -25 ÷ -28 -23 ÷ -25
2- bosqich -15 ÷ -18 -13 ÷ -15

Diхloretan-metilenхlorid eritmasida deparafinizasiyalash
Di-Me (erituvchilarning birinchi harflari bo’yicha) deb nomlangan bu jarayon
chet el zavodlarida ham distillyatli, ham qoldiqli past haroratda qotadigan moylarni
ishlab chiqarish uchun qo’llaniladi. erituvchi bo’lib diхloretan (50-70 %) - qattiq
uglevodorodlarning cho’ktiruvchisi va metilenхlorid (50-30 %)-moy erituvchisidan
iborat aralashma хizmat qiladi.
Bunday erituvchini qo’llaganda rafinatlarning deparafinizasiya-lanishini
oхirga sovutish va fil’trlash haroratlarda, ya’ni deparafinizasiyalangan moyning
qotishi harorati yaqin bo’lgan haroratda (DHE 0 dan -1 0
C gacha) o’tkazish
mumkin, bu esa sovuqni tejashga olib keladi. Хom ashyoni erituvchi bilan
suyultirishning umumiy karraligi (1:3)-(1:5) (hajm). Deparafinizasiyalashda qotish
harorati 20 0
C bo’lgan moyni va moyning miqdori 2-6 % (mass) bo’lgan parafinni
olish mumkin 6
.
Jarayonning afzalliklaridan biri qattiq uglevodorodlar suspenziyasining
fil’trlanish tezligi yuqoriligidadir-200 kg (m 2
/soat) gacha хom ashyo bo’yicha
fil’trning to’la yuzasiga. erituvchilar portlovchi aralashmalarni hosil qilmaydilar va
yonmaydigan moddalar bo’lib hisoblanadi, shuning uchun qurilmalarda inert gaz
sistemasi yo’q.
6 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
15

Bu jarayonning kamchiligi bo’lib erituvchilarning 130-140 0
C da korrozion
agressiv parchalanish mahsulotlarini hosil qilish bilan sodir bo’ladigan termik
barqarorligi hisoblanadi. Di х loretan-metilen х lorid eritmasidagi
deparafinizasiyalash х uddi ketonotoluolli eritmada deparafinizasiyalashni
o’tkazadigan qurilmasiga o’ х shagan qurilmada o’tkaziladi. Di-Me jarayoni
o’tkazish sharoitlari turli moylar uchun quyidagicha:
Industrial Mashina
uchun Silindr uchun
Aralashmada erituvchilar
nisbati: % (mass) 50:50 50:50 35:65
Х om ashyoga erituvchining
sarfi,%(hajm) х om ashyoga 300 380 600
Fil’trlash harorati 0
C -20 -20 -20
Distilyat moy fraksiyalari, odatda, deasfal'tizatsiya qilinmaydi. Distillyat va
qoldiq moylarni umumiy texnologik sxemasi shu bilan farq qiladi. Moy
(fraksiyalari tozalanganidan so`ng moylarning rangi o`zgaradi, ular ancha
rangsizlanadi. Smola va polisiklik aromatik uglevodorodlardan tozalash natijasida
moylarni kokslanishi va yopishqoqlik indeksi ortadi. Smola va to`yinmagan
uglevodorodlardan tozalash moyni termik barqarorligini (stabilligini) oshiradi.
Kislota xususiyatiga ega bo`lgan uglevodorodlardan tozalash esa korroziya
aktivligini pasaytiradi va qattiq uglevodorodlardan tozalash qotish haroratinini
pasaytiradi.
Moylarni tovar qolatiga keltirib tayyorlash kompaundlash qurilmasida olib
boriladi. yengil, o`rta va og’ir distillyat qamda qoldiq komponent bo`lsa moylarni
xoxlagan navini (sortini) tayyorlash mumkin.
Erituvchilarning tasnifi. Qutbli erituvchilarning tabiati, uning tarkibi va
molekulalar strukturasi tozalash jarayonining unumdorligiga ta`sir qiladi.
16

Erituvchining tabiati, uning bir tomondan xom ashyoning aromatika
uglevodorodlariga nisbatan, ikkinchi tomondan parafin uglevodorod-lariga
nisbatan tanlab eritish xossalarini baqolashda to`liq o`zini namoyon etadi.
Erituvchining uglevodorodlarga nisbatan tanlash va eritish xossalarini
o`rganish uchun Gamet tengligidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Erituvchi
molekulasiga geteroatomlarni va Gammet - Taft konstantasining yuqori
ko`rsatkichli atom guruhini (O
2 , N, CO
2 , F, CN
4 ) kiritish, erituvchini
donorakseptor xossali uglevodorodlarga nisbatan tanlab eritish xossasini yuqori
qiladi. Alifatik birikmalar siklik va geterosiklik analoglariga o`tishi, erituvchining
aromatika va to`yinmagan uglevodorodlarga nisbatan tanlab eritish xossasini
sezilarli darajada yaxshilaydi.
Mineral moylar ishlab chiqarish sanoatida keng ko`lamda amaliy jiqatdan
fenol, furfurol va N-metilpirrolidon erituvchilaridan foydalaniladi.
Fenol erituvchisi. Ma`lumki, fenol oltingugurt birikmalari va smolani, qisman
sul'fidlarni yaxshi eritadi. Shuning uchun erituvchilar orasida fenol moylarni tanlab
eritishda unumli erituvchi qisoblanadi. Aynan uning xossalarini inobatga olgan
qolda neftni qayta ishlash zavodlarining moybloklari
loyiqalangan.
Fenol formulasining strukturasi: C
6 H
5 OH,

jadval. Fenolning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari
1 Zichlik, 20 o
C da, kg/m 3
1071
2 Molekulyar og’irlik 94,11
3 Sindirish ko`rsatkichi, 41 o
C 1,5425
4 Kritik harorat, o
S 419
5 Kritik bosim, MPa 6,05
6 Issiqlik siqimi, 45 o
C da, kDj/(kg*grad) 2,11
7 qovushqoqlik 45 o
C da kinematik, mm 2
/s dinamik, Pa*s 3,8
17

4,0
8 harorat, o
C
chaqnashi 79
buqlarning qavoda alangalanishi 430
atmosfera bosimida qaynashi 181
erishi +41
9 Fenolning suvda eruvchanlik %, harorati o
S
20 8,2
40 9,6
10 Suvning fenolda eruvchanligi %, harorati o
C
40 33,2
11 Buqlanish entalpiyasi, kDj/mol' 45
12 Suv bilan azeotrop aralashmaning qaynash harorati
atmosfera bosimida, o
S 99,6
13 Suv bilan azeotrop aralashmadagi fenolning tarkibi % 9,2
14 Dipol' momenti 1,7
15 Dipol' momenti 5
Berilganlardan ko`rinib turibdiki, fenolning zichligi deyarli katta emas, bu esa
rafinatli va ekstraktli eritmalarni to`qnashtirgandafazaldar ajralish sharoitiga sal'biy
ta`sir qiladi. Haydash haroratining yuqori bo`lishi quvurli o’choqlarda yoqilqining
ko`p sarf bo`lishiga va qurilmalarda isitish xarajatlarining ko`payishiga olib keladi.
Fenolning boshqa kamchiliklari: kristallanish haroratining balandligi, bunda
ekstraktor kolonnasida ishchi harorat diapazoni qisqaradi; yuqori qovushqoqligi,
bunda kolonnada oraliq oqimlarni to`qnashtirganda fazalar muvozanatini hosil
bo`lish tezligi pasayib, modda almashinish jarayoni yomonlashadi; yuqori
zaharliligi; kolonna tipidagi qurilmalarda emultsiyalanishga moyilligi baland.
Fenol bilan tozalaganda uning tanlash xossasini ko`tarish uchun qo`shimcha
ravishda etil yoki metil spirtini ikkinchi erituvchi sifatida qo`shish mumkin.
18

Fenol-etanol erituvchisi bilan ekstraktsiyalaganda rafinat chiqishi 4-5 % ga
quruq fenol bilan tozalaganga nisbatan ko`payadi.
Fenolning ajratish xossasini ko`tarish uchun unga qo`shimcha yengil benzin
fraksiyasi, spirtlar, sirt aktiv moddalar qo`shiladi. Anna shu barcha qo`shilgan
qo`shimchalar fenolning tanlash xossasini ko`taradi.
Furfurol erituvchisi. Furfurol bilan tozalashning afzalligi: rafinat
distillyatlarining ko`p chiqishi bilan va xom-ashyoning kuchli
dearomatizatsiyalanishi bilan baqolanadi.
Furfurol - yoqimli non qidini eslatadigan rangsiz suyuqlikdir. U tarkibida
pentozan saqlagan chiqindilarni gidrolizlash va kislota qo`shib qaynatish yo`li
bilan olinadi.
Kimyoviy tabiati bo`yicha furfurol aromatik
al'degidlarga o`xshab ketadi; uning formulasining
strukturasi: C
4 H
3 OCHO,

Past haroratda furfurolda (30-40 o
C) qattiq parafinlar va asfal'tenlar erimaydi,
oltingugurt birikmalari va smolalar sekin va narafin-naften uglevodorodlari
judayam sekin eriydi.
400 o
C dan yuqori haroratda qaynaydigan yuqorimolekulyar aromatik
uglevodorodlar, 60-80 o
C da yaxshi eriydi. Eritish xossalarini yaxshilash uchun
benzol, atseton, spirtlar, xloroform va boshqa yuqorimolekulyar organik birikmalar
qo`shiladi.
Furfurol uglerodning turli guruhlarini tanlashi xom ashyoning tarkibiga,
ekstraktsiyaning harorat rejimiga, erituvchining xom-ashyo bilan nisbatiga boqliq
bo`ladi.
Tozalash sharoitiga qarab rafinat va ekstraktning uglevodorod tarkibi o`zgarib,
furfurol bilan tozalaganda taqsimlanish koeffitsienti fenol bilan tozalaganga
nisbatan ancha yuqoridir. Erituvchining keng qo`llanilishiga qaramay furfuro bir
qancha kamchiliklarga ham ega. U kam zaharli bo`lsada, yuqori harorat va qavo
kislorodi ta`sirida oksidlanib, o`zining dastlabki xossalarini yo`qotadi.
19

jadval. Furfurolning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari
1 Zichlik, 20 o
C da, kg/m3 1160
2 Molekulyar oq’irlik 96,03
3 Sindirish ko`rsatkichi, 41 o
C 1,5261
4 Kritik harorat, o
C 396
5 Kritik bosim, MPa 5,43
6 Issiqlik siq’imi, 45 o
C da, kDj/(kg*grad) 1,59
7 qovushqoqlik 45 o
C da
kinematik, mm 2
/s 0,907
dinamik, Pa*s 1,02
8 Harorat, o
C
chaqnashi 59
atmosfera bosimida qaynashi 162
erishi -39
9 Suvda eruvchanligi %, harorati 20 o
C
furfurol suvda 5,9
suv furfurolda 4,5
10 Buqlanish entalpiyasi, kDj/mol' 44
11 Suv bilan azeotrop aralashmaning qaynash harorati
atmosfera bosimida, o
C 97,5
12 Azeotrop aralashmadagi furfurolning tarkibi % 35
13 Dipol' momenti 3,57

N-metilpirrolidon erituvchisi. N-metilpirrolidon - qiyin uchuvchan erituvchi
bo`lib, ijobiy ekologik va toksikologik xarakterga ega. Qulay erituvchanligi va
yuqori tanlash xossasiga ega bo`lgani uchun u neft va kimyo sanoatida keng
ko`lamda ishlatilmoqda.
20

N-metilpirrolidonning yuqori qutbligini molekula
strukturasining assimmetrikligi izoqlaydi:

jadval. N-metilpirrolidonning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari
1 Zichlik, 25 o
C da, kg/m3 1028
2 Molekulyar oq’irlik 99,13
3 Kritik harorat, o
C 451
4 Kritik bosim, MPa 4,78
5 Harorat, o
C
yonish nuqtasi 245
atmosfera bosimida qaynashi 204,3
erishi -23,6
6 Buqlanish entalpiyasi, 20 o
C da, kDj/mol' 550
7 Kritik hajmi, m3 / kmol' 0,316
8 Sirt tarangligi, 25 o
C da, N/m 0,041
9 Portlash chegarasi, hajmiy ulushda, %
pasti 1,3
yuqorisi 9,5
10 Dipol' momenti 1,7
N-metilpirrolidon kuchli qutbli erituvchi qisoblanadi. U - rangsiz, qarakatchan
suyuqlik bo`lib, kuchsiz amino sifatli hidi bor. N-metilpirrolidon cheksiz
proporsiyada suv va ko`pincha organik erituvchilar bilan aralashishi mumkin 7
.
N-metilpirrolidon suv bilan azeotrop aralashma hosil qilmaydi va qoniqarli
termik barqaror hisoblanadi. Moylar ishlab chiqarishda yarim tayyor mahsulotlarni
tozalashda N-metilpirrolidon aromatik uglevodorodlarni va geterobirikmalarni,
jumladan organik oltingugurtlarni tanlab eritadi. Parafin uglevodorodlarini
7 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
21

eritishda inert bo`lgani uchun u furfurolga va ayniqsa fenolga raqobatbardosh
hisoblanadi.
Moylarni tanlovchi erituvchilar bilan tozalash jarayoni uchun quyidagi omillar
muximdir:
1. Jarayonning harorati.
2. Moy fraksiyasini erituvchida erituvchanligining kritik harorati
3. Xom ashyo va erituvchilarning nisbati.
4. Erituvchini xom ashyo bilan o`zaro ta`sir usuli.
5. Bosim ostida suyultirilgan gazlarni erituvchi sifatida ishlatilganda (propan,
oltingugurtli uglevodorod gazi) o`z ta`sirini ko`rsatadi.
Erituvchini moy eritmasidan va kerak bo`lmagan komponentlar eritmasidan
regeneratsiyalash bir necha bosqichda amalga oshiriladi:
- Erituvchi yuqori haroratda yoki atmosfera bosimida qaydab ajratiladi.
- Suv buqi bilan qaydab olinadi.
- Vakuum ostida qaydab ajratiladi.
Tozalangan mahsulotda erituvchining qoldiq miqdori 0,005-0,02 % dan ortiq
bo`lmasligi kerak.
22

III BOB. OLINGAN NATIJALARNING UMUMIY MUHOKAMASI
3.1 Moyni deparafinlash jarayoni texnologiyasini o’rganish
Moylarning qimmatbaqo uglevodorodlari gach yoki ekstraktga o`tib ketishi
mumkin. Bu asosan, erituvchining yetarli darajada selektiv bo`lmaganligi sabali
yuz beradi. Buning natijasida qimmatbaqo va keraksiz komponentlar oraliqida
turgan uglevodorodlar yo`qotiladi. Bu komponentlar ichki rafinat deyiladi. Bu
komponentlarning yo`qotilishi asosiy mahsulot chiqishini pasaytiradi.
Eng ko’p tarqalgan tozalash mujassamlashtirilgan (ikki oqimli) qurilmalarda
fenol va furfurol yordamida o’tkaziladi. Bunday qurilmalarning ahamiyatli tomoni
shundaki, ularda bir vaqtning o’zida distillyatli va qoldiq xom ashyoni qayta
ishlash imkonyati mavjud.
Rafinat chiqishini oshirish va ekstrakt bilan birgalikda chiquvchi kerakli
komponentlar yo’qolishini kamaytirish uchun, shuningdek, turli tarkib va
xususiyatdagi ikki rafinatlarni olish maqsadida ikki bosqichli fenolli tozalash
qo’llaniladi. Bunday holatda qurilma ikki ekstrakcion kolonna bilan jihozlanadi.
Xom ashyoni birinchi kiritishda tozalash uchun talab etiladigan fenolni tahminan
yarim miqdorida beriladi. Bu kolonna yuqorisidan “og’irlashtirilgan” rafinat
eritmasi chiqariladi. Bu “og’irlashtirilgan” rafinat ikkinchi bosqich tozalash uchun
ikkinchi ekstrakcion kolonnaga yuboriladi va bu kolonnaga qolgan qism fenol
kiritiladi. Ikkinchi kolonna yuqorisidan yakuniy rafinatli eritma erituvchini qayta
tiklash jihoziga kiritiladi. Tozalashdagi I va II bosqich ekstrakli eritmalarni fenolli
qayta tiklash tizimiga yuboriladi 8
.
Kam qovushqoqli past haroratda qotuvchi moylarni olish uchun yengil
distillyatlarni tozalash nisbatan past temperatura (35 – 40 0
C) larda amalga
oshiriladi. Qurilma texnologik sxemasiga sovitish tizimi kiritilgan. Sovutish tizimi
ekstrakciya kolonnasi pastki qismidan resirkulyatsiyalanuvchi xom ashyo va
ekstrakli eritma uchun sovutkichlarda foydalaniladigan suvni 3 – 8 0
C ga sovitib
8 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154
23

berishga mo’ljallangan. Bundan qurilmalar erituvchini qayta tiklash kolonnalari
siqib ketishini oldini olish uchun ko’p sondagi tarelkalar o’rnatiladi.
Xom ashyodagi smolali moddalar miqdori yuqori hollarda qurilmaga
qo’shimcha xom ashyoni deasfal’tlash bitumi eritmasidan erituvchini qayta tiklash
tizimlari kiritiladi.
Selektiv tozalash qurilmalarni ishlatish vaqtida katta e`tibor jarayonni
avtomatik boshqarishga qaratiladi. Qurilmadagi oqimlar sifatini analizatorlar
yoritib turadi: xom ashyo uchun – zichlik va qovushqoqlik o’lchagichlari, rafinat
uchun – refraktometr, kolorimetr, erituvchi miqdor analizatori; ekstrakt uchun –
zichlik va qovushqoqlik o’lchagichlari, erituvchi miqdor analizatori; oqova suvlari
uchun – erituvchi miqdor analizatori. Xom ashyodan rafinat chiqishi 64 – 85 %
(massa) ni tashkil etadi, yuqori indeksli moylarni qayta ishlashda 40 – 60%
(massa).
Moyli xom ashyolarni tozalashda qo’llaniladigan ekstraksion kolonnalar
tavsifini quyida ko’rib chiqamiz. Tozalash jarayonidan asosiy maqsad-fenol
erituvchisi yordamida xom ashyo tarkibidan keraksiz komponentlarni chiqarish
yo’li bilan rafinat olishdir. Rafinatni chiqishi boshlang’ich xom ashyo sifatiga va
tozalash darajasiga bog’liq. Xom ashyo sifatida moy distillyatlari yoki
deasfal’tizatdan foydalaniladi. Rafinat olish qatorida jarayonda ekstrakt hosil
bo’ladi.
Qurilmaning asosiy bloklariga quyidagilar kiradi: fenol-suv azeotropik bug’li
aralashmadan fenol xom ashyosini absorbsiyalash, ekstraksiyalash, rafinatli eritma
tarkibidan fenolni regenerasiyalash va ekstraktli eritma tarkibidan fenolni
regeneratsiyalash. Qurilma texnologik sxemasi quyidagi ko’rinishda keltirilgan
(22-rasm).
Distillyatli yoki qoldiq xom ashyo 1-nasos yordamida 2-issiqlik almashtirgich
beriladi va u tahminan 90 0
C gacha qizdirilib, 3-bug’li qizdirgich orqali o’tib, 5-
absorberni yuqori tarelkasidan beriladi. Xom ashyoni absorberga kirishdagi
temperaturasi 110-115 0
C ga teng. Absorberning pastki qismidagi suyuqlik sathiga
24

ko’ra xom ashyoni uzatish boshqarilib turiladi, buning uchun qizdirish liniyasida
klapan o’rnatilgan.
Absorberning pastki tarelkasi ostidan azeotropik aralashma bug’lari kiritiladi.
Xom ashyo oqimi ko’tarilayotgan bug’lar bilan to’qnashib, undan fenol
absorbsiyalanadi(yutiladi). Suv bug’lari absorberdan chiqishi bilan 4kondensator-
sovitkichga tushadi va hosil bo’lgan kondensat suv bug’i ishlab chiqarish tizimiga
yuboriladi.
25

2622-rasm. M
oy xomashyosini fenolli tozalash qurilmasi texnologik sxemasi:

1
, 6, 9, 11, 13, 18, 22, 19, 31, 33, 37
– nasoslar; 2, 17, 23, 24 - issiqlik almashtirgichlar; 3, 12 – qizdirgichlar; 4 – kondensator-sovitkich; 5 – absorber;
, 8, 26
7
– sovitgichlar; 10 – ekstraksion kolonna; 14, 15, 28, 34
– yig’gichlar; 16, 30 – quvurli pechlar; 19, 35 –havoli sovitish jihozlari; 20 –rafinatni
uchirish kolonnasi; 21- rafinatni bug’latuvchi kolonna; 25
– qaynatgich;27 – quritish kolonnasi; 32 – ekstraktni uchirish kolonnasi; 36
– ekstraktni
bug’latuvchi kolonna; 38 – tomchqaytargich.

Xom ashyo unda absorbsiyalangan fenol bilan birgalikda absorber pastki
qismidan 6-nasos yordamida yig’ilib, 7-sovitkich orqali 10-ekstraksion kolonna
o’rta qismidan beriladi. Kolonnalar nasadkali yoki tarelkali tipda bo’lishi
mumkin. Kolonna yuqorisidagi temperatura erituvchining kritik temperaturasidan
tahminan 8-12 0
C past holda ushlanadi, odatda qoldiq xom ashyo uchun 115 0
C dan
oshmagan holda va kam qovushqoqli xom ashyo uchun 50 0
C.
Kolonnalar yuqorisi va pasti orasidagi hosil qilinadigan temperatura gradienti
10-30 0
C ni tashkil etadi. Moy distillyatlarini tozalashda fenolning karrasi xom
ashyoga nisbatan 1,2-2 oralig’ida, deasfal’tizatni tozalashda esa 2,54 bo’ladi.
Tarkibi 0,005% (mass.) dan ko`p bo`lmagan fenol saqlagan rafinat 22nasos
yordamida 17-issiqlik almashtirgich orqali va oxirgi sovitgichdan so`ng rezevuarga
jo`natiladi.
10-kolonnadan chiqariladigan ekstraktli eritma 11-nasos yordamida 24- issiqlik
almashtirgich (bunda 25-qaynatgichdan chiqayotgan qaynoq fenol bilan
qizdiriladi) va 23-issiqlik almashtirgich orqali 27-quritish kolonnasiga beriladi. Bu
kolonnaga ekstraktli eritmani kiritilishdagi temperaturasi 150-160 0
S teng. Yarim
berk tarelkalar yordamida ikki qismga bo`lingan 27-kolonna yuqori qismi 12 ta
tarelka bilan jiqozlangan va pasti - kub qismidir. Ekstraktli eritma va unga
birlashtiriladigan fenol-suvli kondensat 27-kolonnada suvsizlantiriladi.
Bu kolonna yuqorisidan azeotrop aralashma buqlari (taxminan 91% mass. suv,
qolgani fenol) chiqariladi, pastki qismidan esa-fenolni asosiy massasi va
ekstraktdan tarkib topgan suvsiz eritma chiqariladi. Kolonna yuqorisidan
chiqarilayotgan azeotrop aralashma buqlarini bir qismi 5-absorberga, qolgan
miqdori esa 19-qavoli sovitgichga yuboriladi. Bu erda hosil bo`lgan suv-fenolli
kondensat 15-yiqgichga tushadi. 27-kolonnaning yarim berk tarelkasida yiqiluvchi
ekstraktli eritma 25-qaynatgichga o`tadi. U bu erda 32-kolonnadan chiqayotgan
kondensattsiyalanuvchi fenol buqlari bilan qizdiriladi. Suvsizlantirilgan ekstraktli
eritma 27-quritish kolonnasi pastki qismidan 29-nasos yordamida olinib, 30-
zmeevikli pechda 250-260 0
S gacha qizdirilgan qolda 32-buqlatish kolonnasiga
beriladi. Eritmaning bir qismi 32-kolonna pastki qismi va 30-pech oraliqida
27

retsirkulyattsiyalanadi. 31-nasos yordamida 30-zmeevikli pech orqali amalga
oshiriladigan eritma sirkulyatsiyasi ekstraksion kolonna pastidagi temperaturani
taxminan 330 0
S gacha oshiradi. Bu orqali kolonna qoldiq mahsulotidagi fenolni
miqdorini kamaytirishga erishiladi. 32-kolonna 0,20,3MPa ortiqcha bosimda
ishlaydi. Kolonna yuqorisidagi temperatura ishchi bosimda fenolni qaynash
temperaturasiga teng. U 230-240 0
S chegarasida o`zgarib turadi. 32-kolonnaning
yuqori tarelkasidan to`yintirish (sovuq quyilish) sifatida fenol beriladi. Tarkibida
2-5% (mass.) fenol saqlagan ekstraktli eritma 32-kolonna pastki qismidan o`z
oqimi bilan 36-buqlatuvchi kolonnaga o`tadi va u erda suv buqi bilan
shamollatiladi.32-kolonnadan chiquvchi fenol buqlari 25-qaynatgich uchun issiqlik
tashuvchi hisoblanadi. Qayta tiklangan fenol 24- issiqlik almashtirgich va 26-
sovitgich orqali 28- quruq fenolli yiqgichga tushadi. 36-kolonnadan chiquvchi
fenol va suv buqlari 35-jiqozda kondensattsiyalanadi va ekstraktli eritma bilan
birgalikdagi kondensat aralashmasi 27-quritish kolonnasiga beriladi. 36kolonnadan
ekstrakt 37-nasos yordamida 2-issiqlik almashtirgich orqali hamda oxirgi
sovitkichdan so`ng rezervuarga chiqariladi.
28

$Xulosa Neftni birlamchi kayta ishlash va olingan maxsulotlarni kayta ishlash natijasida olingan maxsulotlarni yonilgi, surkov moyi yoki kimyo sanoatida xom ashyo sifatida tugridan tugri ishlatish mumkin emas. Ulardan sifatli maxsulot olish uchun kushimcha ravishda keraksiz, tayyor maxsulotni sifatiga salbiy ta’sir kursatuvchi moddalardan tozalash kerak. Buning uchun kerak bulmagan moddalarni ba’zi bir reagentlar bilan kimyoviy birikmalar shaklida chikazib tashlanadi / masalan kislotalar, ishkorlar va boshkalar { yordamida/. Ba’zan neft maxsulotlarini fizikaviy usul bilan uglevodorod tarkibini uzgartirmagan xolda ma’lum kismlarga ajratiladi / tanlab ta’sir etuvchi erituvchilar, adsorbentlar yordamida, deparafinlash va boshkalar/. Neft yonilgilarining asosiy turlari va sifati Neft maxsulotlaridan olinadigan yonilgilardan foydalanish nisbatan kulay bulgani uchun ular xalk xujaligida keng foydalaniladi. Neft yonilgilarini kuyidagi turlari bor: 1/ Porshenli dvigatellarda ishlatiladigan, tashkaridan ta’sir k^'rsatib ut oldiriladigan / avtomobil va aviatsiya benzinlari/. 2/ Porshenli dvigatellarda ishlatiladigan, sikilish natijasida alanga oladigan /dizel yonilgilari/. 3/ Reaktiv dvigatellar uchun. 4/ Gaz-turbinalari dvigatellar va ustanovkalar uchun. { 5/ Bug kozonlari uchun. Benzinlar uchun ularning detoganatsiyaga chidamliligi asosiy kursatgichlardan xisoblanadi. Dvigatel silindlarida benzin buglari va xavo aralashmasi tashkaridan ut berilmaguncha oksidlanishga chidamli bulishi zarur. Dizel dvigatellarida esa yonilgi sikilgan xavoni kizishi xisobiga alanga oladi. Bu yonilgilar kiska vaktda alanga olishi kerak, Kiyinlik bilan oksidlanadi yonilgi ishlatilsa alangalanish davri chuzilib ketadi, natijada yonish kameralarida 29$

kup mikdordagi yonilgi alanga olib kamerada bosim kutarilib ketadi va
dvigatellarni ish kobiliyati yomonlashadi.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. I.A. Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo`llari va choralari. Toshkent, «O`zbekiston»., 2009.-54 b.
2. Xalq so`zi gazetasi. 2010 yil 28 yanvar’, № 19 (4934) soni. O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvar’ kuni bo`lib o`tgan qo`shma
majlisidagi «Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir» mavzusidagi ma`ruzasi
3. I.A. Karimov. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yilda
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo`ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag’ishlangan majlisidagi
ma`ruzasi.
4. YU.J. Salomov, S.A. G’aybullaev va Sayfullaev J. Neft va gazni qayta
ishlash texnologiyasi. Toshkent.: CHo`lpon, 2006 y.
5. Jumaev Q.K. va boshqalar Neft va gazni qayta ishlash korxonalari jihoz va
qurilmalari. Toshkent.: O`zbekiston, 2009 y.
6. Fozilov S. F., Mavlonov B.A., Jumayev Q.K., G’aybullayev S.A.,Xamidov
B.N Neft va gaz mahsulotlarining fizik-kimyoviy tahlili (darslik). Toshkent- «ILM
ZIYO», 2010. 232 b.
7. Fozilov S. F., Xamidov B.N., Saydaxmedov SH.M.,Mavlonov B.A Neft va
gaz kimyosi (darslik).Toshkent «Muharrir» nashriyoti -2014. 588 b.
8. S.M. Turobjonov, D.X. Mirxamitova, V. N. JO`rayev, S.E. Nurmonov, O.
e.Ziyadullayev. Neft-gaz kimyosi- fizikasi. Toshkent «TAFAKKUR BO`STONI»
2014.
9. Kapustin V.M. Neftyanie i al’ternativnie topliva s prisadkami i dobavkami.–
M.: KolosS, 2008. –232 s.
10. Kapustin V.M., Rudin M.G. Ximiya i texnologiya pererabotki nefti. – M.:
Ximiya , 2013. –495 s .
31

11. Расчети основних жараёнов и аппаратов нефтепереработки: Справочник /
Под ред. Э.Н.Судакова. -М.: Химия, 1979.
12. Сарданашвипи А,Г., Лъвова А.И. Примери и задачи по технологии
переработки нефти и газа. — М.: Химия, 1980.
13. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химии и технология нефти и газа. -
Л.: Химия, 1985.
14. Танатаров М.А. и др. Технологическиэ расчети установок переработки
нефти. — М.: Химия, 1987,
15. Рудин М.Г., Драбкин А.Э. Краткий справочник нефтепереработчика. —
Л.: Химия, 1980.
16. Рудин М.Г., Смирнов Г.Ф. Проэктированиэ нефтеперераба-тиваюших и
нефтехимических заводов. —Л.: Химия, 1984.
17. Смидович Э.В. Технология переработки нефти и газа: В 2 ч. Крекинг
нефтяного сиръя и переработка углеводородних газов. - М.: Химия, 1980.
18. Справочник нефтепереработчика / Под ред. Г.А. Ластовкина,
Э.Д.Радченко и М.Г.Рудина. -Л.: Химия, 1986.
19. D. Ismatov, SH. Nurullaev, S. Tillaev, A.Ikromov «Neftni kayta ishlash»
20. www.arxiv.uz
21. www.ziyonet.uz
32

Moyni deparafinlash jarayoni kimyosi va texnologiyasi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Moyni deparafinlash jarayoni kimyosi va texnologiyasi

O'xshash dokumentlar