• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 440.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 26 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi kurs ishi | Мулкчиликнинг шакллари ва уларнинг амал қилиши

3011) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 12 Ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish orqali foyda olish  Raqobat muhitini shakllantirish va takomillashtirish  Kapital jamg‘arish va investitsiyalarni faollashtirish  Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslarini mustahkamlash  Mulk egalari o‘rtasida iqtisodiy mas’uliyatni bo‘lishish O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida iqtisodiy tizimda mulkchilikning roli keskin o‘zgardi. Avval davlat egaligida bo‘lgan ko‘plab korxonalar xususiylashtirildi, kooperatsiyalar, oilaviy va fermer xo‘jaliklari tashkil etildi. Xususiy sektor yalpi ichki mahsulotdagi ulushini oshirdi. Bu esa bozor mexanizmining kuchayishiga, raqobat muhitining rivojlanishiga va iste’molchilar tanlovining kengayishiga olib keldi. Hozirgi kunda mulkchilik munosabatlarini yanada chuqurlashtirish, ularning huquqiy asoslarini mustahkamlash, investitsion muhitni yaxshilash orqali iqtisodiy tizim samaradorligini oshirish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Shu sababli, davlat mulkini isloh qilish, xususiy mulkni himoya qilish, aralash mulkchilik shakllarini qo‘llab-quvvatlash iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishiga aylangan.mulkchilik iqtisodiy tizimning har bir bosqichida — ishlab chiqarishdan tortib, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarigacha hal qiluvchi rol o‘ynaydi. U erkin iqtisodiy muhitni yaratish, tadbirkorlikni rivojlantirish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va resurslardan samarali foydalanishni tashkil qilishda asosiy o‘rinni egallaydi. Demak, mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi roli fundamental va keng qamrovli bo‘lib, uni to‘g‘ri tashkil etish har bir davlatning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. 1.3. Mulk huquqi va mulkni boshqarish tamoyillari Mulk huquqi har qanday iqtisodiy tizimning asosiy tayanchlaridan biri bo‘lib, u subyektlarning moddiy ne’matlarga egalik qilish, foydalanish va ularni tasarruf etish imkoniyatini belgilaydi. Iqtisodiyotda mulk huquqi subyektlar o‘rtasida iqtisodiy resurslar taqsimotining qonuniy asoslarini shakllantiradi. Mulk huquqi 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 9Har bir mulk shaklining o‘ziga xos ustunlik va kamchiliklari mavjud bo‘lib, ularni boshqarish va rivojlantirish tegishli iqtisodiy siyosat va huquqiy tartiblar bilan amalga oshiriladi. mulkchilik iqtisodiy munosabatlarning tamal toshi bo‘lib, uning shakllari, huquqiy asoslari va boshqaruv mexanizmlari jamiyat taraqqiyoti uchun hal qiluvchi omildir. Aynan mulkchilik tizimi orqali resurslar taqsimlanadi, bozor mexanizmi ishga tushadi va iqtisodiy faoliyat rag‘batlantiriladi. Shu bois, kurs ishining ushbu bo‘limida mulkchilik tushunchasi va uning iqtisodiy asoslarini chuqur o‘rganish bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. 1.2. Mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi roli Har qanday iqtisodiy tizimning barqaror ishlashi va rivojlanishi bevosita mulkchilik munosabatlarining qanday tashkil etilganiga bog‘liq. Chunki mulkchilik iqtisodiy tizimning asosiy tarkibiy elementi bo‘lib, u iqtisodiy resurslarning egalik qilish shaklini, ularning taqsimoti, boshqaruvi va undan foydalanish mexanizmlarini belgilab beradi. Iqtisodiy tizimda mulkchilik o‘ziga xos markaziy o‘rin tutadi, chunki barcha ishlab chiqarish vositalari, moddiy va nomoddiy boyliklar aynan mulkka aylanish orqali iqtisodiy aylanish jarayonida ishtirok etadi. Mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi rolini tahlil qilishdan oldin iqtisodiy tizim tushunchasiga aniqlik kiritish lozim. Iqtisodiy tizim – bu jamiyatda ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonlarini muayyan printsiplar asosida tashkil etadigan mexanizmlar, institutlar va munosabatlar majmuasidir. Har bir iqtisodiy tizimda mulkchilikning shakllari, ularning huquqiy maqomi va ishlash tartibi muhim ahamiyatga ega. Mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi asosiy vazifalarini quyidagicha ajratish mumkin: 1. Resurslar ustidan nazorat qilish 22Davlat mulkchiligi, avvalo, strategik tarmoqlar – energetika, transport, kon sanoati kabi sohalarda ustunlik qiladi. Bunday korxonalar ko‘pincha barqaror daromad manbai hisoblanadi, biroq ularning samaradorligi past bo‘lishi mumkin. Masalan, 2022 yilda O‘zbekistonda davlatga qarashli korxonalarning o‘rtacha rentabelligi 7,4% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 6,8% ga kamaydi. 2024 yilda esa qayta islohotlar natijasida 8,1% ga ko‘tarildi. Bu o‘sish asosan boshqaruv tizimining optimallashtirilishi va xususiy sektor bilan hamkorlik kuchaytirilishi bilan bog‘liq. Xususiy mulkchilik esa raqobatbardoshlikni oshirish, innovatsiyalarni joriy qilish va mijozlarga yo‘naltirilgan xizmatlar orqali yuqori samaradorlik ko‘rsatmoqda. Xususiy korxonalarning o‘rtacha rentabelligi 2022 yilda 13,2% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda 14,5%, 2024 yilda esa 16,1% ga yetgan. Bu esa ularning moslashuvchanligi, tashabbuskorligi va bozor talablariga tez javob berish qobiliyati bilan izohlanadi. Jumladan, 2024 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida 410 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi. Aralash mulkchilik shakli esa ko‘p hollarda davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlik asosida tashkil etiladi. Bu shakl iqtisodiyotga sarmoya jalb qilish, yangi texnologiyalarni olib kirish va davlat ishtirokini optimallashtirishga xizmat qiladi. Jumladan, "UzAuto Motors", "Artel", "O‘zbekneftgaz" singari yirik kompaniyalar faoliyatida aralash mulkchilik samarali qo‘llanilmoqda. Bu kompaniyalarning umumiy yalpi mahsulot hajmi 2022 yilda 112,5 trln so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 146,7 trln so‘mga yetgan. Statistik jihatdan qaralganda, O‘zbekistonda iqtisodiyotdagi mulk shakllarining tarkibiy ulushi ham o‘zgarib bormoqda. 2022 yilda YaIMda davlat sektori 41,3%, xususiy sektor 55,1%, aralash sektor esa 3,6% ulushga ega edi. 2023 yilda bu ko‘rsatkichlar mos ravishda 38,2%, 57,4% va 4,4% bo‘ldi. 2025 yil prognozlariga ko‘ra, xususiy sektor ulushi 60% dan oshishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiy samaradorlikning o‘sishini anglatadi. 24yaratilgan qulay sharoitlar, soliq imtiyozlari va soddalashtirilgan litsenziyalash tizimi orqali ta’minlangan. O‘zbekistonda mulkchilik shakllari orasida ayniqsa xususiy mulkning iqtisodiy samaradorligi yuqori ekanligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ammo davlat va aralash shakllarning ham alohida o‘rni bor – ular ijtimoiy ahamiyatga ega sohalarni barqarorlashtirishda va xalq farovonligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Kelgusida mulk shakllari o‘rtasida muvozanatli yondashuvni ta’minlash O‘zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. 20 16Aralash mulk Aralash mulk – bu ikki yoki undan ortiq mulk shaklining (masalan, davlat va xususiy) o‘zaro birlashuvi natijasida vujudga kelgan mulkdir. Aralash mulkchilik ko‘p hollarda korporativ boshqaruv, qo‘shma korxonalar, aksiyadorlik jamiyatlari shaklida namoyon bo‘ladi. Bu shakl iqtisodiy samaradorlikni oshirish bilan birga, davlat va xususiy sektor o‘rtasida risk va foydaning adolatli taqsimlanishini ta’minlaydi. Shu bois, aralash mulk rivojlanayotgan mamlakatlar uchun maqbul mulkchilik shakli hisoblanadi. Mulk shakllari va ularning iqtisodiyotdagi ulushi (O‘zbekiston misolida, 2024- yilgi taxminiy ko‘rsatkichlar asosida) Mulk shakli Faoliyat doirasi Umumiy iqtisodiyotdagi ulushi (%) Asosiy xususiyatlari Davlat mulki Energetika, transport, mudofaa 38% Strategik, ijtimoiy ahamiyatga ega sohalarda ustun Xususi y mulk Savdo, xizmat, qishloq xo‘jaligi 48% Bozorni harakatga keltiruvchi kuch, foyda yo‘naltirilgan Aralash mulk Qo‘shma korxonalar, aksiyadorlik 14% Davlat va xususiy sektor hamkorligida ishlaydi O‘zbekiston tajribasida mulk shakllarining evolyutsiyasi Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar doirasida mulkchilik shakllarining erkinlashuvi kuzatildi. Avvaliga davlat mulki ustunlik qilgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan xususiy sektorning hissasi oshib bordi. 23Tahlillarga ko‘ra, xususiy mulkchilik shakli mehnat samaradorligini ham oshirmoqda. Masalan, 2024 yilda xususiy sektorda bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi o‘rtacha 97,3 mln so‘mni tashkil etdi, bu ko‘rsatkich davlat sektorida esa 65,4 mln so‘mga teng bo‘ldi. Bu farq mehnatni boshqarishdagi farqlardan dalolat beradi.Shuningdek, soliq tushumlari ham mulk shakllari bo‘yicha farqlanadi. 2024 yilda byudjetga to‘langan umumiy soliqlarning 73% xususiy sektor hisobiga to‘g‘ri kelgan. Bu esa xususiy sektorning iqtisodiy barqarorlikda qanday rol o‘ynayotganini ko‘rsatadi. Shuningdek, ushbu sektor eksport hajmining 68% ini tashkil etgan. Xalqaro tashkilotlar tomonidan tuzilgan reytinglarda ham O‘zbekiston xususiy sektor faoliyatini kengaytirish orqali o‘z o‘rnini mustahkamlab bormoqda. 2023 yilda Jahon banki "Doing Business" reytingida O‘zbekiston 69-o‘rinda bo‘lib, bu 2020 yilga nisbatan 21 pog‘onaga yuqori. Bu o‘sish xususiy sektor uchun 19raqobatbardosh muhitni shakllantirish va tadbirkorlikni rag‘batlantirish siyosatining samarasidir. 2022–2025 yillarda O‘zbekistonda mulkchilik shakllarining dinamikasi xususiy sektor foydasiga o‘zgarib bormoqda. Davlat mulkini optimallashtirish, xususiy sektorni kengaytirish va aralash mulkni rivojlantirish orqali mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish, zamonaviy ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish va aholining farovonligini oshirish yo‘lida muhim natijalarga erishilmoqda. 17Davlat xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash maqsadida tadbirkorlik subyektlariga soliq imtiyozlari, kreditlar, grantlar, yer ajratish va yuridik xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘ydi. Aralash mulk esa investorlar uchun qulaylik yaratdi. O‘zbekistonda mulkchilik shakllari bir-birini to‘ldiruvchi va o‘zaro integratsiyalashgan holatda faoliyat yuritmoqda. Bu holat iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy himoya, raqobatbardoshlik va innovatsion yondashuvlarning uyg‘unligini ta’minlaydi. Har bir mulk shakli o‘zining ustun jihatlari bilan iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, xususiy sektorni rivojlantirish orqali mamlakatning iqtisodiy salohiyati yildan-yilga ortmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik shakllari iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi, investitsiyalar hajmi, ishlab chiqarish samaradorligi va bandlik darajasi bevosita mulkchilik shakllari bilan bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, iqtisodiy islohotlarning boshlanishi bilan mulkchilikning yangi shakllari shakllana boshladi: davlat, xususiy va aralash mulk. 2022–2025 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish, xususiy sektorni rivojlantirish va davlat ishtirokini maqbullashtirishga qaratilgan islohotlar natijasida mulkchilik shakllarida muhim o‘zgarishlar kuzatildi. Jumladan, davlat korxonalarining soni keskin kamayib, xususiy sektor ulushi izchil o‘sdi. Davlat mulki – bu davlatga tegishli bo‘lgan va uning nomidan boshqariladigan mulk shaklidir. U asosan strategik ahamiyatga ega tarmoqlar – energetika, temiryo‘l, kommunal xizmatlar, mudofaa sanoati kabi sohalarda saqlanib qolmoqda. 2022 yilda davlat korxonalari soni 3 614 tani tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu raqam 3 050 taga tushdi. 2024 yilda esa bu ko‘rsatkich 2 740 taga qisqardi. 2025 yil uchun prognoz ko‘rsatkichlarga ko‘ra, bu raqam 2 500 tagacha kamayishi kutilmoqda. Bu esa davlat mulkini qisqartirish va bozor mexanizmlarini joriy qilish siyosatining natijasidir. 26O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni 1990-yillarda boshlangan bo‘lib, hozirga qadar bir necha bosqichlarda amalga oshirildi. Dastlabki bosqichlarda sanoat korxonalarining xususiylashtirilishi orqali kichik va o‘rta biznes subyektlari shakllantirildi. Biroq, bu jarayonning samarasi har doim ham kutilgan natijalarni bermadi. Xususan, ayrim hollarda xususiylashtirilgan korxonalar faoliyatini to‘xtatib qo‘yishi, mulkni sotib olgan shaxslarning uni ishlab chiqarish faoliyati uchun emas, balki spekulyativ maqsadlarda ishlatishi kabi holatlar iqtisodiyotda muammolarni yuzaga keltirdi. Bu holat davlat nazoratining yetarli darajada emasligi, xususiy sektor vakillarining menejment tajribasi pastligi bilan izohlanadi. Mulkchilikni rivojlantirishda hal qilinishi lozim bo‘lgan asosiy muammolardan biri bu – xususiy sektorning investitsion faolligi pastligidir. Garchi qonunchilikda xususiy mulk huquqlari kafolatlangan bo‘lsa-da, amaliyotda bu huquqlarni himoya qilishda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning samarasiz faoliyati kuzatilmoqda. Bundan tashqari, ayrim tarmoq va sohalarda xususiy sektorning ulushi hanuzgacha cheklangan. Masalan, energetika, transport va aloqa sohalarida davlat monopoliyasi saqlanib qolmoqda. Bu esa, xususiy sektorning bu sohalarga kirish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi va innovatsion rivojlanishga to‘sqinlik qiladi. Shuningdek, yerga bo‘lgan mulk huquqining mavjud emasligi ham muhim muammolardan biridir. Ayni paytda, yuridik va jismoniy shaxslar yer ustida faqat foydalanish huquqiga ega bo‘lib, bu ularning investitsiya kiritish va zamonaviy infratuzilmalarni barpo etishdagi ishtiyoqini pasaytiradi. Yerga bo‘lgan to‘liq mulk huquqining mavjud emasligi moliyaviy resurslarni jalb qilish imkoniyatini ham cheklaydi. Mulkchilikni rivojlantirish istiqbollari esa mamlakatning iqtisodiy siyosatida belgilab qo‘yilgan ustuvor yo‘nalishlarga bog‘liq. Prezident tomonidan ilgari surilgan “Yangi O‘zbekiston” strategiyasida xususiy mulkchilikka asoslangan 146 Innovatsion yondashuv Zamonaviy texnologiyalar va yangiliklardan foydalanish zarurati 7 Uzluksizlik Mulkdan foydalanish jarayonining tizimli va barqaror yuritilishi Mulkni boshqarishda mulk shakli katta rol o‘ynaydi. Davlat mulkini boshqarishda odatda markazlashtirilgan yondashuv bo‘lsa, xususiy mulkda esa bozordagi kon’yunktura va shaxsiy manfaatlar asosida qarorlar qabul qilinadi. Ko‘p hollarda samarali boshqaruv xususiy mulkda yuqoriroq darajada kuzatiladi, chunki bunda foyda olish maqsadi asosiy motivatsiya hisoblanadi. Shu bilan birga, davlat mulkining boshqarilishi ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Davlat resurslarini boshqarishda ijtimoiy manfaatlar, barqarorlik, umumxalq ehtiyojlarini ta’minlash kabi omillar inobatga olinadi. Shu sababli davlat mulkini boshqarishda strategik yondashuv, uzoq muddatli rejalar, ijtimoiy natijadorlik mezonlari asosiy mezon sifatida qabul qilinadi. Mulk huquqining iqtisodiy mazmuni bu – mulkni real daromad manbai sifatida ko‘rish, uni investitsiyalarga jalb qilish va iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish imkoniyatlarini kengaytirishdir. Mulk huquqlari aniq belgilangan va qonuniy himoyalangan jamiyatda iqtisodiy faoliyat samaraliroq bo‘ladi, sarmoya kiritish xavfi kamayadi va innovatsion jarayonlar jadallashadi. Mulkni boshqarishda shuningdek, axborot texnologiyalarining joriy etilishi, raqamlashtirish, avtomatlashtirish, sun’iy intellekt asosida qaror qabul qilish tizimlarining paydo bo‘lishi boshqaruv sifatini keskin oshirmoqda. Bu esa bugungi zamonaviy boshqaruv tizimining asosiy yo‘nalishlaridan biridir.Yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda, mulk huquqi va boshqaruv tamoyillarini chuqur tushunish iqtisodiy islohotlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, investitsiyalarni jalb etish va raqobatbardosh iqtisodiy tizim barpo etishda muhim ahamiyatga ega. 7mulkchilikni bozor mexanizmining asosi sifatida ko‘rib, uning samaradorlik va resurslar taqsimotiga ta’sirini o‘rganishgan. Mulkchilikning iqtisodiy asoslari uchta muhim omil bilan bog‘liq: Egalik qilish – bu shaxsning mol-mulk ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri va mutlaq egalik qilish holatidir. Bu egalik qonuniy hujjatlar bilan mustahkamlanadi. Foydalanish – mol-mulkdan iqtisodiy manfaat olish, ya’ni uni ishlatish orqali daromad olish yoki uni ijtimoiy foyda uchun yo‘naltirish. Tasarruf etish – mol-mulkni sotish, hadya qilish, ijaraga berish yoki meros qoldirish kabi iqtisodiy huquqlarning amalga oshirilishi. Mulkchilikning mavjudligi iqtisodiy tizimning samarali ishlashi uchun zaruriy shartdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy mulkchilik erkin raqobat va tashabbus asosida iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlashga imkon yaratadi. Davlat mulki esa muhim ijtimoiy infratuzilma sohalarini, strategik korxonalarni boshqarish imkonini beradi. Aralash mulk shakllari esa davlat va xususiy sektorning birgalikdagi faoliyati asosida shakllanadi.Egalik qilish Foydalanish Tasarruf etish 2Mavzu : Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi MUNDA REJA Kirish ………………………………………………………………………….. I BOB. Mulkchilik mohiyati va iqtisodiy mazmuni 1.1. Mulkchilik tushunchasi va uning iqtisodiy asoslari ……….………………. 1.2. Mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi roli ………………….………………… 1.3. Mulk huquqi va mulkni boshqarish tamoyillari ……………………………. II BOB. O‘zbekistonda mulkchilik shakllari va ularning amal qilishi 2.1. Davlat, xususiy va aralash mulk shakllari ………………………….……….. 2.2. Mulkchilik shakllarining iqtisodiy samaradorligi …………………………… 2.3. O‘zbekistonda mulkchilikni rivojlantirishning dolzarb muammolari va istiqbollari ………………………………………………………………………… Xulosa …………………………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………….. 15II BOB. O‘zbekistonda mulkchilik shakllari va ularning amal qilishi 2.1. Davlat, xususiy va aralash mulk shakllari O‘zbekiston iqtisodiyotining bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tishi bilan bir qatorda mulkchilik shakllarining turlicha ko‘rinishlari vujudga keldi. Bu shakllar jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlar muvozanatini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Mulkchilikning uch asosiy shakli – davlat mulki, xususiy mulk va aralash mulk – mamlakatda iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlikning huquqiy va tashkiliy asoslarini yaratadi. Davlat mulki Davlat mulki deganda, muayyan moddiy va nomoddiy boyliklarning bevosita davlat egaligida bo‘lishi tushuniladi. Ular davlat nomidan yuritiladi va ijtimoiy, strategik va umumxalq ahamiyatiga ega sohalarda faoliyat yuritadi. Masalan, temir yo‘llar, energetika, mudofaa, tabiiy boyliklar va alohida yirik infratuzilmalar shular jumlasidandir. Davlat mulkchiligi bozor mexanizmi sharoitida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi, strategik tarmoqlarda uzluksiz xizmat ko‘rsatish va milliy xavfsizlikni ta’minlash vazifalarini bajaradi. Shu bilan birga, u ijtimoiy tenglikni qo‘llab-quvvatlovchi mexanizm sifatida ham qaraladi. Xususiy mulk Xususiy mulk – shaxsiy yoki yuridik shaxs egaligida bo‘lgan mulk bo‘lib, undan egasi o‘z xohishiga binoan foydalanish huquqiga ega. Bu mulk shakli bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lib, raqobat muhitini shakllantirish, tashabbuskorlikni rivojlantirish va mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladi. Xususiy mulk asosan kichik va o‘rta biznes subyektlarida, tadbirkorlik faoliyatida, xizmat ko‘rsatish sohasida va ishlab chiqarish korxonalarida keng tarqalgan. Xususiylashtirish jarayoni aynan ushbu mulk shaklining kengayishiga xizmat qilgan. 29Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24- fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 252.3. O‘zbekistonda mulkchilikni rivojlantirishning dolzarb muammolari va istiqbollari O‘zbekiston Respublikasi bozor munosabatlariga o‘tish davrida mulkchilikni rivojlantirish muhim strategik yo‘nalishlardan biri bo‘lib, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikka erishishda hal qiluvchi omil hisoblanadi. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi bozor infratuzilmasining shakllanishi, raqobat muhitining kuchayishi, hamda erkin tadbirkorlikning rivojlanishiga asos yaratadi. Biroq, amaliyotda mavjud bo‘lgan ayrim muammolar mulkchilikni yanada takomillashtirish zaruratini yuzaga keltirmoqda. 3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Mulkchilik – bu iqtisodiy munosabatlarning eng muhim va negiziy bo‘g‘ini hisoblanadi. Har qanday ishlab chiqarish jarayoni, xizmat ko‘rsatish faoliyati yoki moliyaviy operatsiyalar aynan mulkka egalik qilish orqali amalga oshiriladi. Shu sababli mulkchilik iqtisodiy taraqqiyotning poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida olib borilgan iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu mulkchilik shakllarini qayta ko‘rib chiqish, xususiylashtirish siyosatini yuritish va xususiy sektorni rivojlantirishdan iborat bo‘ldi. Bugungi kunga kelib, mamlakatimizda davlat, xususiy va aralash mulkchilik shakllari o‘zaro uyg‘unlikda faoliyat yuritmoqda. Ammo bu shakllarning har biri o‘ziga xos iqtisodiy xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning samarali faoliyat yuritishi uchun huquqiy va tashkiliy mexanizmlarni doimiy takomillashtirib borish zarur. Ayniqsa, bozor munosabatlari chuqurlashgan hozirgi sharoitda mulkchilik munosabatlarini chuqur o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Mulkchilik faqat iqtisodiy emas, balki ijtimoiy barqarorlik, aholi bandligi va farovonligi uchun ham asosiy omildir. Shu bois, bu mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mulkchilik va uning turlari qadimdan iqtisodiy fikr doirasida muhim o‘rin tutib kelgan. Bu borada ilk nazariy qarashlar A. Smit, D. Rikardo, T. Maltus, J. Mill kabi klassik iqtisodchilar tomonidan ishlab chiqilgan. Ular mulkchilikni jamiyatdagi iqtisodiy erkinlik va taraqqiyotning asosi deb bilganlar. Karl Marks esa mulkchilikning sinfiy xarakteriga e’tibor qaratib, uning iqtisodiy ustuvorliklarini ijtimoiy tengsizlik bilan bog‘lagan. Keyinchalik, neoklassik va institutsional iqtisodchilar, jumladan, R. Kouz, D. Nort, M. Olson kabi olimlar mulk huquqining samaradorlikka ta’siri, tranzaktsion xarajatlar, mulkni boshqarish mexanizmlari haqida chuqur tadqiqotlar olib borganlar. Mustaqillikdan keyin O‘zbekistonda mulkchilik masalasiga oid ko‘plab ilmiy maqolalar, dissertatsiyalar, darslik va o‘quv 4qo‘llanmalar yaratilgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 36-moddasida mulkchilikning daxlsizligi va barcha shakllarining tengligi kafolatlangan. “Davlat mulkini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi qonun, “Xususiy mulkni himoya qilish kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun kabi normativ-huquqiy hujjatlar ushbu mavzuning huquqiy asosini tashkil qiladi. Bu boradagi ilmiy va normativ asoslar mavzuning chuqur o‘rganilganligini, ammo hali ham amaliyotda hal etilishi zarur bo‘lgan masalalar mavjudligini ko‘rsatadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u mulkchilikning mohiyati, shakllari va iqtisodiy tizimdagi roli haqida chuqur bilim beradi. Mulkchilik tushunchasining tarixiy taraqqiyoti, turli iqtisodiy maktablar tomonidan berilgan talqinlari, huquqiy asoslari va boshqaruv mexanizmlari nazariy jihatdan tahlil qilinadi. Bu esa iqtisodiyot fanining umumiy nazariy poydevorini kengaytiradi. Ayniqsa, mulk huquqi, egalik va foydalanish tamoyillari, mulkchilikning davlat, xususiy va aralash shakllari bo‘yicha farqlari to‘g‘risidagi bilimlar iqtisodiy tahlil va qarorlar qabul qilishda muhim rol o‘ynaydi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida O‘zbekiston sharoitida amal qilayotgan mulkchilik shakllarining hozirgi holati, ularning iqtisodiy samaradorligi va muammolari tahlil qilinadi. Bu orqali mavjud kamchiliklar aniqlanadi va ular asosida takliflar ishlab chiqiladi. Xususan, xususiy mulkchilikni qo‘llab-quvvatlash, davlat mulkini isloh qilish, aralash shakllarda faoliyat yuritayotgan korxonalarning boshqaruv tizimini takomillashtirish kabi dolzarb masalalar ko‘rib chiqiladi. Bu takliflar tegishli soha mutaxassislari, iqtisodchilar, siyosatchilar va tadbirkorlar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, kurs ishi mazmuni talabalarga iqtisodiy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lash imkonini beradi hamda iqtisodiy islohotlarning mazmunini chuqur anglashga yordam beradi. 6I BOB. Mulkchilik mohiyati va iqtisodiy mazmuni 1.1. Mulkchilik tushunchasi va uning iqtisodiy asoslari Mulkchilik insoniyat taraqqiyotining eng qadimiy, eng barqaror va eng zaruriy iqtisodiy kategoriyalaridan biri hisoblanadi. U har qanday jamiyatda ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan egalik munosabatlarini ifoda etadi. Tarixiy jihatdan mulkchilik dastlab jamoaviy shaklda mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da, ijtimoiy mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi bilan u asta-sekin yakka mulkchilik shakliga o‘ta boshladi. Mulkchilik tushunchasi hozirgi zamon iqtisodiyotida nafaqat egalik qilish, balki undan foydalanish, daromad olish va uni boshqarish huquqlarini ham o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy nuqtai nazardan mulkchilik — bu ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo‘lgan huquqiy va iqtisodiy egalik tizimidir. Mulkchilik iqtisodiy munosabatlar tizimining markazida turadi. Chunki ishlab chiqarish jarayoni, mahsulot taqsimoti, ayirboshlash va iste’mol qilish bevosita mulk egalarining ixtiyorida bo‘ladi. Bu esa iqtisodiy samaradorlik, bozor raqobati va jamiyatning umumiy farovonligi darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Mulkchilikning mohiyatini to‘liq tushunish uchun uni iqtisodiy va huquqiy tomonlarini alohida ko‘rib chiqish muhim. Iqtisodiy jihatdan mulkchilik — bu ishlab chiqarish vositalarini o‘zlashtirishga qaratilgan munosabatlar tizimi bo‘lib, u moddiy boyliklarning kimga tegishli ekanini belgilaydi. Huquqiy jihatdan esa, mulkchilik bu – shaxsning yoki yuridik shaxsning muayyan mol-mulk ustidan egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir. Bu uchta vakolatning (egalik, foydalanish, tasarruf) mavjudligi mulk huquqining to‘liqligini belgilaydi. Mulkchilik tushunchasi iqtisodiy nazariyada keng va chuqur o‘rganilgan. A. Smit mulkchilikni tabiiy erkinlik va iqtisodiy erkinlikning ajralmas qismi sifatida ta’riflagan. K. Marks esa mulkchilikni ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari o‘rtasidagi ziddiyat nuqtai nazaridan yondashib, uni sinfiy tengsizlik manbai deb hisoblagan. Neoklassik iqtisodchilar esa 212.2. Mulkchilik shakllarining iqtisodiy samaradorligi Mulkchilik shakllari har bir mamlakat iqtisodiyotining tuzilmasini belgilaydi. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar jarayonida davlat mulki, xususiy mulk va aralash mulk shakllari muhim rol o‘ynab kelmoqda. Har bir shaklning o‘ziga xos afzalliklari va iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari mavjud. Bugungi kunda mamlakatda samarali mulkchilik tizimi iqtisodiy o‘sish, investitsiyalarni jalb qilish, mehnat unumdorligini oshirish va yangi ish o‘rinlarini yaratishda muhim omil hisoblanadi. 28 Xulosa Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi o‘rni, uning turlari va amal qilish mexanizmlari haqida chuqur ilmiy tahlil olib bordim. Mulkchilik – har qanday iqtisodiy munosabatlarning negizini tashkil etuvchi asosiy kategoriya bo‘lib, uning shakllari va samaradorligi bevosita jamiyat taraqqiyoti va bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga ta’sir qiladi.Mening tahlillarim shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda davlat, xususiy va aralash mulk shakllari faoliyat yuritmoqda. Har bir mulk shaklining o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Masalan, davlat mulki ijtimoiy barqarorlik va strategik sohalarda nazoratni saqlab qolishga xizmat qilsa, xususiy mulk esa raqobatbardoshlik, tashabbus va innovatsion faoliyatni kuchaytirishga xizmat qiladi. Aralash mulk shakli esa, bu ikki modelni muvozanatli uyg‘unlashtirish imkonini beradi.Kurs ishida mulkchilik shakllarining iqtisodiy samaradorligi o‘rganilib, turli shakllar asosida faoliyat yuritayotgan korxonalarning rentabelligi, mehnat unumdorligi va investitsiya jalb qilish imkoniyatlari tahlil qilindi. O‘zbekistonda mulkchilikni rivojlantirishda mavjud muammolar – huquqiy tartibga solishdagi ziddiyatlar, xususiy mulk daxlsizligini to‘liq ta’minlashdagi muammolar va tadbirkorlik muhitining barqaror emasligi aniqlanib, ularni bartaraf etish bo‘yicha istiqbolli takliflar ilgari surildi.Men ushbu mavzuni o‘rganish orqali mulkchilik shakllarining nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va huquqiy jarayonlarga ham qanday ta’sir ko‘rsatishini angladim. Xulosa qilib aytish mumkinki, O‘zbekistonda mulkchilikning samarali faoliyat yuritishi uchun huquqiy barqarorlik, erkin raqobat muhiti, mulk daxlsizligini kafolatlovchi mexanizmlarni yanada mustahkamlash zarur.Shuningdek, xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash, mulk egalari huquqlarini himoya qilish va ularni rag‘batlantirish orqali iqtisodiy o‘sishning yangi bosqichiga erishish mumkin. Bu esa o‘z navbatida, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. 5Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasida mavjud bo‘lgan turli mulkchilik shakllari va ularning amaliy faoliyatdagi ko‘rinishlaridir. Kurs ishi mavzusining predmeti – mulkchilik shakllarining iqtisodiy tizimdagi amal qilishi, ularning samaradorligi, boshqaruv mexanizmlari va rivojlanish istiqbollaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda mavjud mulkchilik shakllarini tahlil qilish, ularning iqtisodiy samaradorligini baholash hamda ularni takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  mulkchilik tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish;  mulk huquqi va boshqaruv tamoyillarini tahlil qilish;  O‘zbekistonda mavjud mulk shakllarini o‘rganish;  mulkchilik shakllarining iqtisodiy samaradorligini baholash;  dolzarb muammolar va istiqbollarni aniqlash;  tegishli xulosalar va takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 27iqtisodiyotni shakllantirish alohida o‘rin egallaydi. Bunda xususiy sektorning iqtisodiyotdagi ulushini oshirish, mulk huquqini ishonchli himoya qilish, soliq va bojxona yengilliklarini joriy etish orqali tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish ko‘zda tutilgan. Yana bir istiqbolli yo‘nalish bu – davlat ishtirokidagi korxonalarni IPO orqali xususiylashtirishdir. Bu orqali korxonalarning ochiqligi, samardorligi ortadi va aholining investitsiyaviy madaniyati shakllanadi. Bunday amaliyot rivojlangan mamlakatlar tajribasida keng qo‘llaniladi va iqtisodiy o‘sish uchun kuchli turtki beradi. Kelgusida mulkchilikni takomillashtirish uchun quyidagi takliflar dolzarb hisoblanadi: Xususiylashtirishning ochiq va shaffof tizimini yaratish; Xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlovchi infratuzilmalarni rivojlantirish; Mulk huquqini sud orqali ishonchli himoya qilish mexanizmlarini mustahkamlash; Moliya bozorini rivojlantirish orqali mulk oboroti mexanizmlarini kengaytirish; Innovatsion yondashuv asosida xususiy sektorni raqobatbardosh qilish. 18Xususiy mulk – bu yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan mulk shaklidir. Xususiy mulkning ustuvorligi ishlab chiqarish samaradorligi, innovatsion faollik, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi bilan izohlanadi. 2022 yilda ro‘yxatga olingan xususiy sektor subyektlari soni 550 mingdan ortiqni tashkil qilgan. 2023 yilda bu ko‘rsatkich 620 mingga, 2024 yilda esa 685 mingga yetdi. 2025 yil uchun prognoz ko‘rsatkichlarga ko‘ra, xususiy sektor subyektlari soni 750 mingga yetishi kutilmoqda. Bu o‘sish xususiy mulkchilikka oid qulay sharoitlarning yaratilgani, soliqqa oid imtiyozlar va kredit resurslarining mavjudligi bilan bog‘liq. Aralash mulk shakli – bu davlat va xususiy sektor ishtirokida tashkil etilgan korxonalardan iborat. Bunday korxonalar O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaydi, ayniqsa, davlat-xususiy sheriklik asosida yirik loyihalarni amalga oshirishda keng qo‘llaniladi. 2022 yilda aralash mulkka asoslangan subyektlar soni 1 830 tani tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 2 100 taga yetdi. 2024 yilda esa 2 480 taga o‘sdi. 2025 yilga kelib bu raqam 2 900 taga yetishi kutilmoqda. Ular asosan infratuzilma, sog‘liqni saqlash, ta’lim va qurilish sohalarida faoliyat yuritmoqda. Quyidagi jadval 2022–2025 yillarda mulkchilik shakllarining son jihatdan o‘zgarishini aks ettiradi: Yil Davlat mulki (korxonalar soni) Xususiy sektor subyektlari Aralash mulk subyektlari 2022 3 614 550 000+ 1 830 2023 3 050 620 000 2 100 2024 2 740 685 000 2 480 2025 2 500 750 000 2 900 2025 yildagi raqamlar prognoz asosida berilgan. Statistik tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekistonda mulkchilik tizimi tobora xususiy sektor tomon siljib bormoqda. Bu esa iqtisodiyotni erkinlashtirish, 13nafaqat iqtisodiy foyda olish uchun asos yaratadi, balki bozor munosabatlarining samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydi. Mulk huquqi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: Egalik qilish huquqi — ob’yektni o‘z nomidan saqlash va nazorat qilish huquqi; Foydalanish huquqi — mulkdan foyda olish, uni ishlatish yoki ijaraga berish huquqi; Tasarruf qilish huquqi — mulkni sotish, sovg‘a qilish, almashtirish, garovga qo‘yish huquqi. Mulk huquqining mavjudligi va himoyasi iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki aniq huquqiy tartibga solinmagan mulk munosabatlari xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida noaniqliklar, ziddiyatlar va noqonuniy harakatlarga olib keladi. Mulkni boshqarish esa mavjud mulkni samarali boshqarish, uni ko‘paytirish, resurslardan oqilona foydalanish va ularning daromadliligini oshirishga qaratilgan faoliyatdir. Boshqaruv tamoyillari orqali mulkning ishlatilish darajasi va iqtisodiy samaradorligi belgilab olinadi. Mulkni boshqarishda quyidagi asosiy tamoyillarga amal qilinadi: № Boshqaruv tamoyili Mazmuni 1 Iqtisodiy manfaatdorlik Mulkdan maksimal foyda olishga yo‘naltirilgan boshqaruv 2 Avtonomlik Mulk egasi mustaqil ravishda qarorlar qabul qilishi mumkin 3 Javobgarlik Mulkdan foydalanishda oqibatlar uchun javob berish majburiyati 4 Raqobatbardoshlikni oshirish Mulkni boshqarishda bozor talablariga moslashuvchanlik 5 Shaffoflik Boshqaruv jarayonida axborotlar ochiqligi va qonuniylik 11e’lon qilinib, davlat nazorati kuchaytirilgan. Bozor iqtisodiyoti esa xususiy mulkchilik, erkin tadbirkorlik va raqobatga tayanadi. Demak, har bir iqtisodiy tizim o‘ziga xos mulkchilik tuzilmasiga ega. Jadval: Mulkchilik shakllarining iqtisodiy tizimdagi asosiy ta’siri Mulk shakli Asosiy xususiyatlari Iqtisodiy tizimga ta’siri Xususiy mulk Foyda olishga yo‘naltirilgan, erkin boshqaruv Innovatsiya, raqobat, samaradorlikni oshirish Davlat mulki Ijtimoiy foyda, strategik nazorat Barqarorlik, infratuzilma rivoji, muvozanatli rivojlanishni ta’minlash Jamoaviy mulk Birgalikda egalik, daromad taqsimoti Ijtimoiy tenglik, birdamlik, samarali boshqaruv Aralash mulk Xususiy va davlat mulk shakllari uyg‘unlashgan Moslashuvchanlik, muvozanatli iqtisodiy rivojlanish Bozor iqtisodiyotida xususiy mulkchilik – asosiy harakatlantiruvchi kuch sifatida qaraladi. U erkin tadbirkorlik, shaxsiy manfaat va raqobatni rag‘batlantiradi. Bu sharoitda mulk egasi bozor talablariga mos ishlab chiqarishni tashkil etadi, innovatsiyalar kiritadi va investitsiyalarni jalb qiladi. Shu tariqa mulkchilik iqtisodiy tizimni harakatga keltiruvchi mexanizmga aylanadi. Ayni vaqtda davlat mulki ham iqtisodiy tizimda o‘z o‘rniga ega. U ijtimoiy sohalar – ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma, mudofaa kabi sohalarda barqarorlikni ta’minlaydi. Aralash iqtisodiyot sharoitida esa davlat va xususiy sektor birgalikda faoliyat yuritadi. Masalan, davlat-korporativ hamkorliklar, ijtimoiy sheriklik va davlat-xususiy loyihalar bunga yaqqol misoldir. Mulkchilik iqtisodiy tizimda quyidagi yo‘nalishlarda faoliyat yuritadi: 10Mulk egasi ishlab chiqarish vositalari va boshqa iqtisodiy resurslar ustidan to‘liq nazorat o‘rnatadi. Bu nazorat mulkdan foydalanish, uni taqsimlash va yangilash imkoniyatini beradi. Resurslar ustidan samarali nazorat bo‘lmasa, iqtisodiy tizimda beqarorlik, samarasizlik va isrofgarchilik kuchayadi. 2. Iqtisodiy rag‘batlantirishni shakllantirish Mulk egasi o‘ziga tegishli resursdan foyda olish istagida bo‘ladi. Bu istak uni samarali faoliyat yuritishga, xarajatlarni kamaytirishga, daromadni ko‘paytirishga undaydi. Demak, mulkchilik orqali iqtisodiy rag‘bat shakllanadi. Ayniqsa, xususiy mulkchilik sharoitida bu jarayon yaqqol ko‘zga tashlanadi. 3. Mas’uliyat va risklarni o‘zlashtirish Mulk egasi o‘z mulkiga befarq qaray olmaydi. U uning holati, rentabelligi va istiqboli uchun javobgardir. Shu sababli u tavakkalchiliklarni hisobga olgan holda qaror qabul qiladi. Bu esa iqtisodiy tizimda barqarorlikni ta’minlaydi va bozor mexanizmini samarali ishlashiga yordam beradi. 4. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish Mulkchilik mavjud bo‘lgan joyda har doim ishlab chiqarish faoliyati maqsadga yo‘naltirilgan, natijaga asoslangan bo‘ladi. Mulk egasi ishlab chiqarish vositalaridan maksimal foyda olishga intiladi. Bu esa umumiy iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. 5. Taqsimot va ijtimoiy adolatga ta’sir Mulkchilik iqtisodiy resurslar va daromadlarning taqsimlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Agar jamiyatda mulkchilik shakllari o‘ta notekis bo‘lsa, bu ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik va norozilikka olib keladi. Shu sababli mulkchilik shakllarining uyg‘un va muvozanatli shakllanishi ijtimoiy barqarorlik uchun muhim. Iqtisodiy tizimlar tarixida mulkchilikning roli doimo markaziy bo‘lib kelgan. Masalan, feodalizmda asosiy mulk yer hisoblangan va u zodagonlar qo‘lida to‘plangan. Kapitalizmda esa ishlab chiqarish vositalari xususiy mulk sifatida burjuaziya qo‘lida bo‘lgan. Sotsializm davrida mulkchilik jamiyat mulki deb 8Shu bilan birga, mulkchilik nafaqat iqtisodiy munosabatlarning shakllanishiga, balki jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlik, ijtimoiy himoya, adolat va inson huquqlarining ta’minlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Agar mulkchilik huquqi ishonchli himoya qilinmasa, iqtisodiy faoliyat barqaror rivojlanmaydi, tadbirkorlik muhitiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shuning uchun ham huquqiy davlatlar o‘z konstitutsiyalarida mulk huquqining daxlsizligini alohida belgilab qo‘yadilar. O‘zbekiston Respublikasida ham mustaqillikdan so‘ng mulkchilik munosabatlarini tubdan isloh qilishga alohida e’tibor qaratildi. 1990-yillardan boshlab davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlari boshlandi. 1992-yilgi Konstitutsiyaning 36-moddasida: “Har kim mulk egasi bo‘lishi mumkin. Mulkchilikning barcha shakllari bir xil himoya qilinadi”, – deb belgilab qo‘yilgan. Bu esa huquqiy jihatdan davlat, xususiy va aralash mulkchilikning tengligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. Hozirgi davrda iqtisodiyotni modernizatsiyalash, raqobatbardosh muhit yaratish va investitsiyalarni jalb qilishda mulkchilik munosabatlarini to‘g‘ri tashkil etish va ularni huquqiy jihatdan kafolatlash nihoyatda muhim hisoblanadi. Shu sababli, mulkchilikning iqtisodiy asoslarini chuqur o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.Shuningdek, zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda mulkchilikning quyidagi shakllari alohida ajratib ko‘rsatiladi: Davlat mulki – umumxalq mulki hisoblanib, ijtimoiy sektor, infratuzilma va strategik tarmoqlarni qamrab oladi. Xususiy mulk – yakka fuqarolar yoki korxonalar egaligidagi mulk bo‘lib, bozor mexanizmi orqali boshqariladi. Jamoa (kooperativ) mulki – bir guruh shaxslar tomonidan umumiy maqsad uchun yaratilgan mulk turi. Aralash mulk – davlat va xususiy sektor ishtirokida yaratilgan korxonalar va tashkilotlar mulki.

Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi  kurs ishi   |  Мулкчиликнинг шакллари ва уларнинг амал қилиши

Купить