Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	29000UZS
Размер	52.5KB
Покупки	3
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Литература

Mumtoz adabiyot taraqqiyotida qur'oni karim va hadisi sharif g’oyalari

Buyla hukm ayladi nabiyulloh.
Ma’nolar tarjimasi: Hamma balo – tildandur.
Alisher Navoiyning «Arba’iyn» asarida keltirilgan barcha hadislarning
ruboiy shaklidagi ko‘rinishi bugungi kun uchun dolzarb ekanligiga amin bo‘lamiz.
Qaysi bir soha bo‘lishidan qat’iy nazar, xoh u ta’lim-tarbiya bo‘lsin, ma’naviy-
ma’rifiy soha bo‘lsin, barchasini qamrab ololganligi ayni haqiqat. Shu boisdan,
buyuk shoirning ko‘plab badiiy va ilmiy-ma’rifiy asarlari qatorida bu asari ham
insoniyatning ma’naviy kamolotiga asrlar davomida xizmat qilishiga shubha yo‘q.

Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarlari shaklida “Majolis un-nafois”
tazkirasini tuzishga kirishib, 1492-yilda tugalladi. Shu vaqtning o‘zida Alisher
Navoiy o‘zbek tilida she’riyat nazariyasi, aniqrog‘i, aruz vazni qoidalari haqida
“Mezon ul-avzon” ilmiy qo‘llanmasini yaratdi. 1494-yilda turkiy tildagi
maktublarini to‘plab “Munshaot” majmuasini tuzdi. 1495-yil Jomiyning
“Nafahotul-uns” asarini “Nasoyim ul-muhabbat” nomi bilan tarjima qilib, uni
qayta ishlab, turkiy mashoyixlar haqidagi yangi ma’lumotlar bilan boyitdi. Shu
boisdan “Nasoyim ul-muhabbat”ga Alisher Navoiyning mustaqil asari sifatida
qarash mumkin. Alisher Navoiy 1491-1492-yillardan boshlab turkiy tilda yozilgan
hamma she’rlaridan yangi, yig‘ma devon tuzishga kirishdi va bu ish 1498-1499-
yilda nihoyasiga yetdi. Devonning umumiy nomi “Xazoyin ul-maoniy” bo‘lib, 4
qismdan iboratligi uchun “Chor devon” deb ham atalgan. Devon shoirning butun
hayoti davomida yozilgan she’rlarini qamrab olgan, ularda Alisher Navoiyning
barcha davrlaridagi kayfiyati, dunyoqarashi, orzu-umidlari ifodalab berilgan.
Taxminan shu yillarda Alisher Navoiy forsiy she’rlaridan tashkil topgan “Devoni
Foniy”ni, forsiy tildagi 2 qasidalar majmualarini tuzib, forsiy she’riyat
taraqqiyotiga ham o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. Xurosonda forsiyzabon
xalqlar ko‘pchilikni tashkil etgani inobatga olinsa, Alisher Navoiyning bu tilda
ham samarali ijod qilgani mamlakat ma’naviy ehtiyojini yaxshi his etganini
bildiradi.
Alisher Navoiyning she’riy dahosi XV asr oxirlariga kelib yana jo‘sh urdi. U 2 yil
mobaynida ikkita yirik asar – “Lison ut-tayr” dostonini va “Muhokamat ul-
lug‘atayn” nomli ilmiy asarini yaratdi. Alisher Navoiyning so‘nggi buyuk
asarlaridan yana biri nasriy pandnoma yo‘sinda yozilgan “Mahbub ul-qulub”dir. U
Sharq adabiyoti tarixida Shayx Sa’diyning “Guliston”, Kaykovusning
“Qobusnoma”, Nizomiy Aruzi Samarqandiyning “Chor maqola” kabi asarlari
qatorida turadi. Bu asarida Alisher Navoiy o‘zining hayot yo‘lini, boshidan
kechirgan turmush mashaqqatlarini yorqin tasvirlab bergan. Alisher Navoiyning
adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin:
1. Devonlari;

qilgan, I.N. Berezin “Turk xrestomatiyasi”da uning bir necha asarlaridan parchalar
bergan. M. Nikitskiy 1856-yilda birinchi manbalar asosida “Amir Nizomiddin
Alisher. Uning davlat va adabiyot sohasidagi ahamiyati” mavzusida magistrlik
dissertasiyasini yozadi.
Alisher Navoiyning “ А rbain”ini o‘rganar ekanmiz, unda asosan Islom
axloqiga doir hadislar jamlanganini ko‘ramiz. Muallif unda ustozi Abdurrahmon
Jomiy “ А rbain”ida keltirilgan hadislarning ayrimlarini olib, ayrimlari o‘rniga
boshqa hadislarni tanlagan va avval har bir hadisning arabcha matnini keltirib,
ketidan uning mazmunini she’riy to‘rtlik shaklida ifoda etgan. Bunda hadislar
so‘zma-so‘z tarjima qilinmay, ularning umumiy mazmuni aks ettirilgan. Zero,
hadislarni nazmda so‘zma-so‘z tarjima qilishning umuman imkoni yo‘q. Shu bois,
muallif avval hadisning matnini berib, ketidan uning umumiy mazmunini badiiy
uslubda bayon qilgan. Navoiy “ А rbain”ini yaratilishiga bir necha omillarni
keltirish mumkin.
Masalan:
–Ushbu uslubda asar yaratish islom olamida yaxshi bir an’anaga aylangan. Bunga
Nabiy sollallohu alayhi vasallamning quyidagi hadislari asos va turtki bo‘lgan:
لاق لوسر للها ىلص للها هيلع مل^^سو :نم ظفح ىلع يت ^^مأ نيعبرأ اثيد ^^ح يف رمأ اهنيد هثعب للها اهيقف و تنك هل
موي ةمايقلا ا
ًعفاش و ا ًديهش
“Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: “Kim ummatimga
din ishlari borasida qirqta hadisni muhofaza qilib bersa, Alloh uni qiyomat kuni
faqih qilib tiriltiradi hamda qiyomat kuni men unga shafoatchi va guvoh
bo‘laman”.
– Albatta, Allohga itoat qilish Qur’onga itoat qilish bilan bo‘ladi. Payg‘ambar
sollallohu alayhi vasallamga itoat qilish, hayotlik damlarida shaxslariga itoat qilish
bilan bo‘lsa, U zot vafotlaridan keyin esa, sunnatlariga, hadislariga amal qilish
bilan bo‘lib kelmoqda.
– Abdurahmon Jomiy “ А rbain” asarini 1481-yili arabchadan forschaga
tarjima qiladi va ko‘zdan kechirib chiqish uchun Navoiyga taqdim etadi. Ustoz va
shogird o‘rtasidagi bu ajoyib an’anaga atrofdagilar qoyil qolar edi, zotan

hadislarni faqat sitata sifatida keltirmay, balki ularni ijodiy ravishda o‘z asariga
uyg‘unlashtirgan.
5. Aqliy va ruhiy mukammallik
Navoiyning asarlarida hadislar ko‘pincha insonning aqliy va ruhiy
mukammallikka erishishi uchun yo‘l ko‘rsatadi. U hadislarni hayotga tatbiq etish
orqali insonning ruhiyatini to‘g‘ri shakllantirishga, dunyo va oxirat baxtiga
erishishga yordam beruvchi bir vosita sifatida ishlatgan.
6. Hadislarning tasavvufiy o‘rni
Alisher Navoiy tasavvufni chuqur anglagan va tasavvuf ta'limotlari bilan
chambarchas bog‘liq edi. Tasavvufdagi ko‘pgina asosiy g‘oyalar hadislar bilan
bog‘liq bo‘lib, ular "to‘g‘ri yo‘l"ni ko‘rsatadi. Navoiyning asarlarida tasavvuf va
hadislarning birlashtirilishi inson ruhini yuksaltirish, haqiqiy ma'naviy o‘sishga
erishish uchun zarur vosita sifatida ko‘rilgan.
7. Hadislar va adabiy yaratuvchanlik
Navoiy hadislarni faqat diniy tushunchalarni ifodalashda emas, balki
adabiy badiiy asarlarda ham ulug‘laydi. Uning she’riy asarlarida hadislarning
go‘zal va ma'noli ifodalari ko‘plab qaytarilgan va ular uning adabiy merosida
chuqur iz qoldirgan. Hadislarning matnlari badiiy ifodalar bilan uyg‘unlashib,
uning asarlarini yanada boyitgan.
Alisher Navoiy ijodida hadislarning o‘rni juda katta bo‘lib, ularning
ta’limoti, ma'naviy yuksalish, axloqiy qadriyatlar va jamiyatni yaxshilashdagi
rolini alohida ta’kidlagan. Hadislar uning asarlarida, nafaqat diniy, balki axloqiy,
ilmiy va tasavvufiy o‘ylashni rivojlantirishda, insoniyatni yaxshilikka chaqirishda
muhim vosita bo‘lib xizmat qilgan.
«Navoiyning «Arba’iyn», «Chil hadis» va «Qirq hadis» deb atalib
kelinayotgan asari Abdurahmon Jomiyning shu nomdagi ta’lifining turkiy
tarjimasidir. Jomiy solihona hayot uchun zarur, ammo sharhtalab bo‘lgan qirqta
hadisi nabaviyni tushunish va yodlash oson bo‘lsin uchun forschaga nazm yo‘li
bilan tarjima qilgan va asli bilan birgalikda bir kitobcha holiga keltirgan. Navoiyga
bu kitobcha ma’qul bo‘lib, Jomiyning ruxsati bilan uni turkiylashtirgan.

MUMTOZ ADABIYOT TARAQQIYOTIDA QUR'ONI KARIM VA HADISI
SHARIF G‘OYALARI.

MUNDARIJA
KIRISH. ......................................................................................................................................................... 2
I BOB. QUR’ONI KARIM VA HADISI SHARIFNING ISLOM MA’DANIYATI VA ADABIYOTDAGI O‘RNI. .............. 6
1.1. . O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‘nalishlari ................. 6
1.2. Mumtoz adabiyotda diniy manbalar asosida shakllangan axloqiy tamoyillar. ...................................... 9
Mumtoz adabiyotda axloqiy tamoyillarning shakllanishi: .................................................................... 9
Mumtoz adabiyotda diniy manbalar asosida shakllangan axloqiy tamoyillar, insonni yaxshilikka,
adolatga, o‘zini va boshqalarni hurmat qilishga, va ilohiy haqiqatni anglashga chaqiradi. Bu
tamoyillar orqali insonlar o‘z hayotini ma'naviy jihatdan rivojlantirish, jamiyatni yaxshilash va ilohiy
maqsadlarga erishish yo‘lida yurganlar. ............................................................................................. 10
II BOB. MUMTOZ ADABIYOT TARAQQIYOTIDA QUR'ONI KARIM VA HADISI SHARIF G‘OYALARI. .............. 11
2.1. Аlisher Navoiy ijodida hadis va “Аrbain”ning yaratilishiga turtki bergan omillar. ............................... 11
2.2. Alisher Navoiy ijodida hadislarning o‘rni ............................................................................................. 20
XULOSA ...................................................................................................................................................... 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 29

Kurs ishining maqsadi — Qur'oni Karim va Hadis Sharif g‘oyalarining
mumtoz adabiyot taraqqiyotidagi ta'sirini o‘rganish. Shu bilan birga, bu diniy
ta'limotlarning adabiyotdagi axloqiy, ma'naviy va ijtimoiy qadriyatlarning
shakllanishiga qanday hissa qo‘shganini aniqlash. Kurs ishida Qur'on va Hadis
g‘oyalarining adabiy asarlarda aks etishi, adabiy rivojlanishda diniy g‘oyalar va
ta'limotlarning o‘rni o‘rganiladi.
Kurs ishining v azifasi:
 Qur'oni Karim va Hadis Sharif g‘oyalarining mumtoz adabiyotga
ta'sirini tahlil qilish va ularning adabiy rivojlanishdagi o‘rnini aniqlash.
 Diniy g‘oyalar va qadriyatlarning adabiyotda qanday tarzda aks etishi,
qanday axloqiy va ma'naviy motivlar bilan bog‘lanishini o‘rganish.
 Qur'oni Karim va Hadis Sharif ta'limotlarining mumtoz adabiyotdagi
muhim asarlarga qanday ta'sir ko‘rsatganini misollar orqali ko‘rsatish.
 Adabiyotda diniy g‘oyalar orqali insoniyatni tarbiyalash va
ma'naviyatni yuksaltirishning qanday usullari qo‘llanilganini tushuntirish.
Kurs ishining o bekti:
Qur'oni Karim va Hadis Sharif asarlari va ularning mumtoz adabiyotdagi
ta'siri. Mumtoz adabiyotdagi diniy g‘oyalar va axloqiy qadriyatlarning ifodalanish
shakllari. Qur'oni Karim va Hadis Sharif g‘oyalarining adabiyotda aks etgan
obrazlar va motivlarni o‘rganish
Kurs ishining p redmeti:
 Qur'oni Karim va Hadis Sharif g‘oyalarining mumtoz adabiyot
asarlarida ifodalanganligi va ta'siri.
 Diniy va axloqiy qadriyatlarning mumtoz adabiyotdagi obrazlarda va
motivlarda aks etishi.
 Qur'on va hadisning asarlardagi ko‘rsatilgan ma'naviy-ta'limiy
vazifalari va insonlar ruhiyatini shakllantirishdagi roli.
 A.Navoiy asarlarda diniy va axloqiy g‘oyalarning o‘zaro bog‘liqligi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 bo‘lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

XULOSA
Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot yo‘liga qadam qo‘ygach, barcha
sohalarda ko‘plab o‘zgarishlar amalga oshirildi. Shu jihatdan olganda din, xususan
islom dinini asl manbalar asosida ilmiy o‘rganish, keng yoritib berish uchun
imkoniyat yaratib berildi. Ma lumki, adabiyot asrlar osha insonning ma naviyʼ ʼ
qiyofasini yuksaltirishga, go‘zal axloqlarni shakllantirishga, ularda kelajakka umid
va ishonchni tarbiyalashga xizmat qilgan. Mustaqillik davridagina adabiyotga
xolisona baho berila boshlandi. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq
ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan,
bebaho ma naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan
ʼ
nihoyatda muhim vazifa bo‘lib qoldi.
Mumtoz adabiyotda diniy manbalar asosida shakllangan axloqiy tamoyillar
insonning ruhiy va ma'naviy kamolotini targ‘ib qilishga xizmat qiladi. Qur'on va
Hadisda o‘z ifodasini topgan axloqiy qadriyatlar, shuningdek, tasavvuf
adabiyotidagi sabr, adolat, rahm-shafqat, yaxshilik, tozalik kabi tushunchalar
mumtoz adabiyotda markaziy o‘rin egallaydi. Bu tamoyillar orqali insonlar o‘z
xulqini poklash, ma'naviy yuksalishga intilish va jahonning o‘tkinchiligini
tushunish yo‘lida harakat qilishadi. Shunday qilib, diniy axloqiy tamoyillar
mumtoz adabiyotning hayotiy kuchi sifatida, insonning yaxshilik va poklik sari
yo‘naltirilishini ta'minlab, jamiyatni barqaror va ahillikda tutishga yordam beradi.
Mumtoz adabiyot taraqqiyotida Qur'on va Hadis g‘oyalari insonning axloqiy
va ma'naviy kamolotiga katta ta'sir ko‘rsatgan. Ushbu diniy manbalar asarlarida
adolat, sabr, rahm-shafqat, vafodorlik, tozalik va boshqa axloqiy fazilatlar ko‘plab
yozuvchilar tomonidan targ‘ib qilingan. Qur'on va Hadisda ifodalangan g‘oyalar
mumtoz adabiyotda, xususan, Alisher Navoiy, Fuzuliy, Sa'diy kabi mashhur
shoirlar ijodida yaqqol aks etgan. Bu g‘oyalar insonlarni o‘z xulqini yaxshilashga,
ilohiy haqiqatni anglashga va jamiyatda tinchlik hamda adolatni ta'minlashga
undagan. Shunday qilib, Qur'on va Hadis g‘oyalari mumtoz adabiyotda nafaqat
diniy, balki ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynagan.

Alisher Navoiy ijodi, Qur'on va Hadis g‘oyalariga asoslangan axloqiy
tamoyillarni chuqur o‘zida aks ettirgan. Uning asarlarida Xudoning birligi, adolat,
sabr, rahm-shafqat, ijtimoiy mas'uliyat va ma'naviy poklik kabi diniy va axloqiy
qadriyatlar markaziy o‘rin tutadi. Navoiy bu g‘oyalarni insonlarning ma'naviy
kamolotiga, ijtimoiy barqarorlikka va axloqiy poklikka erishish yo‘lida amaliy
ko‘rsatmalar sifatida taqdim etgan. Shu tariqa, uning ijodi nafaqat adabiyot, balki
diniy va axloqiy tarbiya uchun ham muhim manba bo‘lib, Qur'on va Hadisda aks
etgan g‘oyalarning jamiyatdagi ahamiyatini yuksaltirgan.

tuzilgandan keyingi davrda yozilgan o‘zbekcha she’rlari asosida 1480-yillarning
oxirida “Navodir un-nihoya” devonini tuzdi. 1481-1482 yillarda Alisher Navoiy
“ А rbain” - “ Chihl hadis” asarini yozadi. Bunda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi
vasallamning qirq hadisi to‘rtlik bilan she’riy ifodalab berilgan.
Alisher Navoiy mansub adabiy hayotda she’riy janrlardan g‘azal, qasida, ayniqsa,
muammo yozishga qiziqish kuchli edi. Alisher Navoiy forsiy devoniga 373
muammo kiritgan. Shunday adabiy mayllar tufayli 1485-yil muammo yozish
qoidalari haqida maxsus “Mufradot” asarini yaratdi. Alisher Navoiyda o‘zbek
tilida “Xamsa” – besh doston yaratish maqsadi yoshligidan bo‘lgan. Bu maqsadini
1483-1485-yillarda amalga oshirdi. Asar o‘zbek adabiyoti shuhratini olamga
yoyib, jahon adabiyotining durdonalaridan biriga aylandi. “Xamsa”dan keyin
Navoiy yana bir qancha asarlar yaratdi. 1485-yil o‘zining mashhur “Nazm ul-
javohir” asarini yozdi, bunda birinchi xalifalardan bo‘lmish Hazrat Alining 266 ta
hikmatli gapi ruboiy tarona (to‘rt misrasi ham qofiyalangan) shaklida bayon
etilgan. O‘sha davr kitobxonlari, shu jumladan, tarixchi Xondamir bu asarni g‘oyat
yuksak baholagan. Alisher Navoiyning insonparvarlik faoliyati, ilg‘or qarashlari,
uning obro‘-e’tibori xalq orasida tobora ortib borishi o‘z manfaatlarini ko‘zlagan
saroy ayonlari orasida norozilik tug‘dirdi. Ular shoir bilan podsho orasiga nifoq
solishga urindilar. Natijada, 1487-yilda Husayn Boyqaro Alisher Navoiyni
vazifasidan bo‘shatadi, bosh vazir vazifasini Muhammad Majdiddin egallaydi.
Navoiy esa Astrobodga hokim qilib tayinlanadi.
Alisher Navoiy hamisha ko‘proq ijodiy va ilmiy ishlar bilan shug‘ullanish,
bu boradagi rejalarini amalga oshirish xayoli bilan yashardi. Hayot esa uning
rejalariga o‘z tuzatishlarini kiritar edi. 1488-yil Sayyid Hasan Ardasher, 1492-yil
Jomiy, 1493-yil olim va shoir Pahlavon Muhammad birin-ketin hayotdan ko‘z
yumdi. Navoiy o‘zi uchun qadrdon bo‘lgan bu insonlar xotirasini abadiylashtirish,
ularga o‘z hurmatini izhor etish uchun “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Xamsat
ul-mutahayyirin”, “Holoti Pahlavon Muhammad” nomli risolalarini yozdi.
Astrobodda yoza boshlagan “Tarixi mulki Ajam” asarini tugalladi. 1490-yil u
o‘ziga zamondosh shoirlar haqida Jomiyning “Bahoriston”, Davlatshoh

Sh. Mirziyoyevning ma`naviyatni yuksaltirish bo`yicha yog`ilishi http://isrs.uz/oz/ozbekiston-
yangiliklari/shavkat-mirziyoyev-jamiyat-hayotining tanasi-iqtisodiyot-bolsa-uning-joni-va-ruhi-
manaviyatdir

janrlarning xilma-xilligi, mazmunning chuqurligi va xalqning ma’naviyati bilan
uzviy bog‘liqligi mumtoz adabiyotning alohida ahamiyatini ta’kidlaydi.
Asosiy yo‘nalishlari
a) She'riyat
O‘zbek mumtoz adabiyotining eng asosiy va yirik yo‘nalishi she'riyatdir.
She'riyatda, asosan, ma'naviyat, sevgi, axloq, dunyoqarash va falsafiy masalalar
yoritiladi. Boshqa madaniyatlar ta’siri ostida o‘zbek shoirlari o‘zining she'riy
uslubini yaratdilar, bunda arab, fors va turk she’riyati elementlari o‘zaro birlashdi.
b) Doston va epopeya
O‘zbek adabiyotida doston janri ham alohida o‘rin tutadi. Bu janrda asosan
xalqning tarixiy voqealari, yirik qahramonlar va jangu-jadallar tasvirlangan.
"Alpomish" dostonidan tortib, "Barchinoy", "Rustam" kabi dostonlar o‘zbek
adabiyotida keng o‘rganilgan.
c) Nasr (proza)
Nasr shakli o‘zbek mumtoz adabiyotida tez rivojlangan. Xususan, tarixiy
asarlar, badiiy hikoyalar, nasrning falsafiy tahlillari, ilmiy asarlar va diniy tafsiyalar
ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy va
boshqa adiblar nasrda ham ko‘plab yirik asarlar yozgan.
d) Falsafa va axloqiy adabiyot
O‘zbek mumtoz adabiyotida axloqiy va ma’rifiy qarashlar ham keng yoyildi.
O‘zbek mutafakkirlarining asarlari, ko‘pincha, insoniyat, axloq, adolat va baxt
haqida bo‘lgan.
O‘zbek mumtoz adabiyoti o‘zining boy merosi, chuqur ma’naviyati va xilma-
xil janrlari bilan xalqimizning tarixiy, madaniy va ma’naviy qadriyatlarini
ifodalovchi yirik madaniy xazina sifatida qoladi. U, o‘z navbatida, milliy
adabiyotning shakllanishi va taraqqiyoti uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat
qilgan.

hayotlik davridayoq Xitoydan tortib Kichik Osiyogacha yetib bordi va hozirda
butun dunyo xalqlari ham sevib o‘qishmoqda. Buyuk mutafakkir А lisher Navoiy
ijodida Islom diniga doir ko‘plab asarlarga duch kelamiz. А niqroq qilib aytadigan
bo‘lsak, turkiy xalqlar tarixida hali hech kim o‘z tilimizda Islomni Navoiychalik
targ‘ib qilgan emas. Tan olishimiz kerak bobokalon shoirimiz asarlaridagi islomiy
talqinlarni hanuzgacha to‘liq o‘rganganimiz yo‘q.
Alisher Navoiy 10–12 yoshlaridan she’r yoza boshlagan. Tarixchi
Xondamirning yozishicha, yosh Alisher Navoiyning iste’dodidan mamnun bo‘lgan
mavlono Lutfiy, uning:
“Orazin yopqach, ko‘zimdin sochilur har lahza yosh,
Bo‘ylakim, paydo bo‘lur yulduz, nihon bo‘lg‘och quyosh”
matla’li g‘azalini tinglab: “Agar muyassar bo‘lsa edi, o‘zimning o‘n-o‘n ikki
ming forsiy va turkiy baytimni shu g‘azalga almashtirardim...” degan. Alisher
Navoiy 15 yoshida shoir sifatida keng tanilgan. She’rlarini turkiy va forsiy tillarida
yozadi.
Alisher Navoiy 13-14 yoshdaligida otasi hayotdan ko‘z yumadi. Uni
Abulqosim Bobur o‘z tarbiyasiga olib, katta badiiy iste’dodi uchun g‘oyat
e’zozlaydi. 1456-yil oktyabrda mamlakat poytaxti Hirotdan Mashhadga
ko‘chiriladi, Abulqosim yosh Alisherni ham, o‘z xizmatida bo‘lgan Husayn
Boyqaroni ham Mashhadga olib ketadi. 1457-yilning bahorida to‘satdan
Abulqosim Bobur ham vafot etadi. Alisher Navoiy uchun bu, otasi vafotidan
keyingi, ikkinchi og‘ir judolik bo‘ldi. U Mashhad madrasalaridan birida o‘qishini
davom ettiradi. Do‘sti Husayn Boyqaro esa Marv va Chorjo‘y tomonlarga omad
qidirib ketadi. Xurosonni temuriylarning yana bir vakili, Movarounnahr hukmdori
Sulton Abu Said egalladi va poytaxtni Samarqanddan Hirotga ko‘chiradi. Husayn
Boyqaroning taxtni egallash yo‘lidagi birinchi raqibi – Abu Said edi. Alisher
Navoiy oilasining xohish-rag‘bati Husayn tomonda bo‘lib, bu avvalo, ularning
oilaviy yaqinliklari bilan izohlanardi; bundan esa yangi hukmdor ham yaxshi
xabardor edi. O‘rtadagi vaziyat esa Alisher Navoiy hayotini murakkablashtirgan.

va mutafakkirlar paydo bo‘ldi. Xususan, Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad
Bobur kabi buyuk shaxslar o‘zbek mumtoz adabiyotining eng yirik vakillaridan
hisoblanadi.
Alisher Navoiy o‘zining lirik, falsafiy va diniy asarlari bilan o‘zbek mumtoz
adabiyotining shakllanishida katta rol o‘ynadi. Uning "Xamsa" (besh kitob) asari
o‘zbek adabiyotining eng muhim va ulkan yodgorliklaridan biridir.
5. Mumtoz adabiyotida shakllangan janrlar
O‘zbek mumtoz adabiyotining tarkibida bir nechta asosiy janrlar mavjud:
 She’r (poeziya) : Bu janr o‘zbek mumtoz adabiyotida alohida o‘rin
tutadi. Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Maxtumquli, Abdurahmon
Jomiy kabi buyuk shoirlar o‘zlarining she’rlarida insoniy tuyg‘ular, axloqiy
falsafalar, muhabbat va yurt sevgisini tasvirlashgan.
 Nasr (proza) : Nasr asarlarida diniy, axloqiy va ijtimoiy mavzularni
ko‘rish mumkin. Navoiy va Jomiyning nasriy asarlari adabiyotda keng tarqalgan.
 Drama : O‘zbek mumtoz adabiyotida drama janri ham rivojlangan, lekin
u o‘zining to‘liq shaklini Navoiydan keyingi davrda topgan.
6. O‘zbek mumtoz adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari
O‘zbek mumtoz adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari uning xalqchilligi ,
axloqiy ma’naviy yuksalish ga qaratilganligi va maktab (o‘qituvchi-shagird an’anasi)
tizimining rivojlanishidir. Mumtoz adabiyotda nafaqat shaxsiy, balki jamoa, millat
va o‘lkamizni sevish, uning ravnaqi uchun intilish g‘oyalari ham aks etadi.
7. Yangi davr va mumtoz adabiyotning o‘rni
XX asrda o‘zbek mumtoz adabiyoti yangi shakllar va janrlar bilan boyidi.
Ayniqsa, Mustafa Cho‘lpon , Abdulla Qodiriy , Sadri Maksudiy kabi yozuvchilar
o‘zbek adabiyotining yangi bosqichini boshladilar. Shu bilan birga, mumtoz
adabiyot o‘zining klassik shakllarida davom etdi va zamonaviy adabiyotga ta’sir
ko‘rsatishda davom etdi.
O‘zbek mumtoz adabiyoti o‘zining boy tarixi, ulkan ma’naviy merosi,
muhim va abadiy asarlari bilan xalqqa katta ta’sir ko‘rsatgan va bugungi kundagi
adabiyotning shakllanishida muhim rol o‘ynagan. Adabiyotdagi shakllar va

I BOB. QUR’ONI KARIM VA HADISI SHARIFNING ISLOM
MA’DANIYATI VA ADABIYOTDAGI O‘RNI.
1.1. . O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari,
asosiy yo‘nalishlari
O‘zbek mumtoz adabiyoti, yurtimizning o‘ziga xos tarixiy, madaniy va til
rivoji bilan bog‘liq holda shakllangan va rivojlangan adabiyotdir. Bu adabiyot
o‘zining boy tarixi va xalqimizning qadimiy an’analari bilan chuqur bog‘liq bo‘lib,
ko‘p asrlar davomida shakllanib kelgan. Mumtoz adabiyotning shakllanishi bir
qancha davrlar va jarayonlar orqali yuz berdi.
1. Eslatma va ilhom
O‘zbek mumtoz adabiyoti juda qadimiy tarixga ega bo‘lib, uning boshlanishi
miloddan avvalgi davrga borib taqaladi. U paytlarda turk xalqlari o‘zining dastlabki
yozma yodgorliklarini yaratgan. Bu yodgorliklar orasida turklarning qadimgi
yozuvlari, misol uchun, "O‘g‘uznoma" kabi asarlar mavjud.
2. Islomning kirib kelishi va arab yozuvi
Islomning VII asrda o‘zbek yurtiga kirib kelishi, bu davrning adabiyotiga
yangi nafas olib keldi. Islom ta’siri ostida arab yozuvi o‘zbek tilida ommalashdi va
qadimiy turk yozuvlaridan ancha farq qilgan yangi adabiy shakllar vujudga keldi. Bu
davrda o‘zbek mumtoz adabiyoti ayniqsa, diniy va axloqiy mavzularni o‘zida
mujassam etgan asarlar bilan boyidi.
3. O‘rta asrlar va o‘zbek mumtoz adabiyotining gullash davri
IX-XI asrlarda arab tilida yaratilgan adabiy asarlar, masalan, "Fozilnoma" va
"Mantiq ut-Tayr" kabi asarlar o‘zbek adabiyotining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Lekin, ayniqsa, XII-XVI asrlar o‘zbek mumtoz adabiyotining eng yuqori
cho‘qqisiga chiqdi. Bu davrda o‘zbek adabiyotining to‘liq shakllanishi va keng
tarqalishi kuzatildi.
4. Temuriylar davri va adabiyotning eng yuqori cho‘qqisi
Temuriylar davrida adabiyotda yuksalish yuz berdi. Bu davrda Samarqand,
Buxoro, Xiva va boshqa shaharlarda adabiyot va ilm-fan rivojlandi. Ajoyib shoirlar

orqali inson o‘z xulqini tuzatishi, ilohiy haqiqatni anglashga harakat qilishi
kerakligi haqida ta'lim berilgan.
Diniy manbalar, ayniqsa, tasavvuf adabiyotida, insonni o‘zini
yomonliklardan tozalash, gunohlardan yiroq bo‘lishga chaqiradi. Bu o‘z navbatida
axloqiy fazilatlar rivojiga xizmat qiladi.
4. O‘zini o‘zgartirish va o‘zgarish jarayoni :
Mumtoz adabiyotdagi axloqiy tamoyillar, ko‘pincha insonning o‘zini
o‘zgartirish, yomonlikdan yaxshilikka intilish va ma'naviy poklanishga chaqiradi.
Bu jarayon diniy tushunchalar asosida amalga oshiriladi.
Masalan, Sa'diy Sheroziy ning "Guliston" va "Bustan" asarlarida insonning
o‘zgarishi, dunyoviy ehtiroslardan yiroq bo‘lish, jahonning o‘tkinchiligini
tushunish va axloqiy poklikka erishish haqida hikoya qilinadi.
5. Zamonaviy dunyoqarash bilan bog‘liqligi :
Mumtoz adabiyotdagi diniy axloqiy tamoyillar zamonaviy jamiyatlarda ham
o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Bugungi kunda, bu tamoyillar odatda hayotning
ma'naviy, psixologik va axloqiy muammolarini hal qilishda yordam beradi. Bu
adabiyotlar insonning ichki ma'naviy holatini yaxshilash, jamiyatni barqaror va
tinch qilish uchun diniy axloqiy tushunchalardan foydalanishni o‘rgatadi.
Mumtoz adabiyotda diniy manbalar asosida shakllangan axloqiy tamoyillar,
insonni yaxshilikka, adolatga, o‘zini va boshqalarni hurmat qilishga, va ilohiy
haqiqatni anglashga chaqiradi. Bu tamoyillar orqali insonlar o‘z hayotini ma'naviy
jihatdan rivojlantirish, jamiyatni yaxshilash va ilohiy maqsadlarga erishish yo‘lida
yurganlar.

Husayn Boyqaro taxtga kelgach, 1472-yilning fevral oyida uni o‘z
saroyining bosh vaziri qilib tayinlaydi va unga “Amiri kabir” unvonini beradi.
Alisher Navoiy yangi lavozimda butun kuchini mamlakatda tinchlik va
osoyishtalik o‘rnatishga qaratdi. Vaqf ishlarini tartibga solishga kirishdi.
Shaharlarda savdo-sotiqni, hunarmandchilikni rivojlantirishga katta ahamiyat
beradi. Alisher Navoiy sa’y-harakati bilan qishloqlarda dehqonchilik madaniyati
o‘sib boradi. Shaharlar, xususan Hirot kun sayin obod bo‘la boshlaydi. Buyuk
insonparvar Alisher Navoiy o‘rta asrdagi Uyg‘onish davrining boshqa ulug‘ zotlari
singari butun hayoti bilan haqiqiy inson qanday bo‘lishi lozimligini ko‘rsatdi. U
o‘z davridagi nohaqlikka, adolatsizlikka qarshi kurashdi, amaldorlarning o‘z
vazifalarini suviste’mol qilishlarini va ta’magirliklarini fosh etdi, ojiz, muhtoj
kishilarni o‘z himoyasiga oldi. Sulton Husayn Boyqaro podshohlik qilgan, Alisher
Navoiy hukumatda bosh vazir vazifasini egallaganida hech bir mamlakatga qarshi
bosqinchilik urushi olib borilmadi.
Xondamirning qayd qilishicha, 80 yillar davomida Alisher Navoiy o‘z
mablag‘lari hisobidan Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha
madrasa, 40 ta rabot, 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko‘prik, 20 ga yaqin
hovuz qurdirgan va ta’mirlattirgan. Ular orasida Hirotdagi “Ixlosiya”, “Nizomiya”
madrasalari, “Xalosiya” xonaqohi, “Shifoiya” tibgohi, Qur’on tilovat qiluvchilarga
mo‘ljallangan “Dorulhuffoz” binosi, Marvdagi “Xusraviya” madrasasi,
Mashhaddagi “Dorul-huffoz” xayriya binosi va boshqa noyob me’morlik
yodgorliklari bor.
Alisher Navoiyning o‘zbek tilidagi dastlabki yirik asarlaridan “Hiloliya”
qasidasi Sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan bo‘lsa, forsiy tildagi birinchi
yirik asari “Tuhfat ul-afkor” qasidasi Jomiyga bag‘ishlangan edi. 1470-yillarning
oxirlarida Alisher Navoiy o‘zining o‘zbek tilida yozgan she’rlaridan iborat ilk
devoni – “Badoye’ ul-bidoya”ni tuzdi. Mazkur devonda 777 g‘azal, 85 ruboiy, 52
muammo, 46 qit’a, 53 fard, 10 tuyuq, 10 lug‘z, 3 mustazod, 5 muxammas, 3
tarje’band, 2 musaddas bo‘lib, bunday mukammal devonni tuzish Navoiygacha
kamdan-kam o‘zbek shoiriga nasib bo‘lgan. Alisher Navoiy “Badoye’ ul-bidoya”

2.2. Alisher Navoiy ijodida hadislarning o‘rni
Alisher Navoiy, o‘zining faoliyatida, asarlarida va dunyoqarashida,
hadislarni katta ahamiyat bilan qaragan. Uning ijodida hadislar nafaqat diniy
tushunchalar va axloqiy qadriyatlar, balki insoniyatning ma’naviy hayotiga oid
chuqur ta’limotlarning manbai sifatida ham ko‘rinar edi. Navoiyning asarlarida
hadislarning o‘rni bir necha jihatdan muhimdir:
1. Ma’naviy va axloqiy qo‘llanma sifatida
Navoiyning asarlarida hadislar ko‘p hollarda axloqiy masalalarda,
insonni yuksak ma'naviyatga chaqirishda qo‘llanilgan. Masalan, «Xamsa»
asarlarida, ayniqsa, «Fardus ul-Iqbol» va «Maqomat» kabi asarlarida hadislarning
muhim axloqiy maslahatlari ta'kidlangan. Bu hadislar insonni do‘stlik, sabr,
kamtarlik va haqiqatni izlashga undaydi.
2. Diniy va ma’naviy ta’limotlar
Navoiyning diniy e'tiqodini shakllantirishda hadislarning o‘rni katta. U
hadislarni diniy bilimlarining asosiy manbai sifatida qabul qilgan va o‘z asarlarida
islomiy qadriyatlarni tarqatishda ulardan keng foydalanib, jamiyatni ma'naviy
yuksaltirishga harakat qilgan.
3. Ilmiy tafakkur va ijtimoiy haqiqat
Navoiyning ilmiy asarlarida, masalan, «Mahbub ul-qulub» kabi
asarlarda, hadislarning ilmiy tafsiri va ularning ijtimoiy hayotga ta’siri haqida
gapiriladi. U, hadislarni faqat diniy ma'lumotlar sifatida emas, balki insonning
ruhiy va ijtimoiy rivojlanishiga yordam beradigan ulkan ilmiy manba sifatida
ko‘rgan.
4. Hadislarning shakli va tili
Navoiyning asarlarida hadislar ko‘pincha o‘zbek tilida va sodda tilda
keltirilgan, bu esa ulardan kengroq auditoriya uchun tushunarli bo‘lishini
ta’minlagan. U hadislarni aniq, sifatli va samimiy ifodalagan. Bu hadislarning
o‘rni, shuningdek, ulardan foydalanish usulida ham ko‘rinadi, chunki Navoiy

2. Dostonlari;
3. Forsiy tildagi she’riy merosi;
4. Ilmiy-filologik, nasriy va tarixiy asarlari.
Alisher Navoiyning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan “Xazoyin
ul-maoniy” devoniga jamlangan. Asar to‘rt qismdan iborat. Devonning birinchi
qismiga “G aroyib us-sig‘ar”, ikkinchi qismiga “Navodir ush-shabob”, uchinchiʻ
qismiga “Badoe’ ul-vasat” va nihoyat, to‘rtinchi qismiga “Favoyid ul-kibor” degan
nomlar berildi. “Xazoyin ul-maoniy”dagi 4 devonning har birida 650 tadan 2600
g‘azal, umuman 4 devonda 210 qit’a, 133 ruboiy, 86 fard, 52 muammo, 13 tuyuq,
10 muxammas, 10 chiston, 5 musaddas, 4 tarje’band, 4 mustazod, 1 musamman, 1
tarkibband, 1 qasida, 1 masnaviy, 1 soqiynoma mavjud bo‘lib, sharq she’riyatining
16 turi namoyondir.
“Lison ut-tayr” – Alisher Navoiyning so‘nggi dostoni “Xamsa”dan 14 yil
keyin 1498-1499-yilda yaratilgan. Bu asarini shoir “Foniy” taxallusi bilan yozgan.
Chunki bu davrda uning hayoti keksalikka yuz o‘girgan, aniqrog‘i, bu dunyosidan
ko‘proq u dunyosini o‘ylay boshlagan edi. Mazkur asar bolaligida sevib o‘qigani –
Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostoniga javob tarzida, shoirning o‘z ta’biri
bilan aytganda, “tarjima rasmi bila” yuzaga keltirgan she’riy mo jizasi edi.
ʻ
Mustaqillik bizga barcha qadriyatlarimiz qatori Alisher Navoiy merosini
o‘rganishning keng ufqlarini ochdi. Endilikda uning ijodini aslicha, mohiyatini
tushunib o‘rganish imkoniyati yuzaga keldi. 1991-yilda Alisher Navoiy
tavalludining 550 yilligi tantanali nishonlandi. Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti ta’sis etildi. Toshkentda Alisher Navoiy
nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘i barpo etildi va bu bog‘ o‘rtasida shoirning
salobatli haykali qad ko‘tardi. Shoirning 20 jildli mukammal asarlar to‘plami nashr
etila boshlandi. Mamlakatimizda Alisher Navoiy xotirasi yuksak darajada
e’zozlanadi.
Alisher Navoiy ijodiyotiga qiziqish, uni o‘rganish Yevropa va Rossiyada ham katta
tarixga ega. Fransuz sharqshunosi Katrmer 1841-yilda bosilgan xrestomatiyasida
Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” va “Tarixi mulki Ajam”ini e’lon

O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanib, taraqqiy etishida forsiy adabiyot,
arab adabiyoti va boshqa manbalar o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Qur’on g‘oyalari, Hadisi
sharifda bayon etilgan fikrlar badiiy asarlarga ko‘chgan. Forsiy va turkiy
adabiyotlar o‘zaro aloqador, ularning ildizlari ham mushtarak. Diniy mazmundagi,
jumladan, payg‘ambarlar tarixiga bag‘ishlangan kitoblar, avliyo va shayxlar
hayotini aks ettiruvchi tazkiralar ushbu adabiyotlar taraqqiyotida muhim o‘rin
tutadi.
Mumtoz adabiyotda Qur'oni Karim va Hadisi Sharif g‘oyalarining
o‘rganilishi bugungi kunda juda dolzarbdir. Birinchidan, zamonaviy jamiyatda
diniy va axloqiy qadriyatlar, madaniyat va adabiyot o‘rtasidagi aloqalar tobora
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Qur'oni Karim va Hadisi Sharifning diniy
g‘oyalari va axloqiy tavsiyalari, nafaqat musulmonlar uchun, balki butun insoniyat
uchun o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan universal qiymatlarga ega.
Ikkinchidan, so‘nggi yillarda diniy va axloqiy ta'limotlarni, shuningdek,
Islom madaniyatining adabiyotdagi o‘rnini o‘rganishga qiziqish ortmoqda. Shu
sababli, Qur'oni Karim va Hadisi Sharif g‘oyalarining mumtoz adabiyotdagi aks-
sadosi, diniy adabiyot va axloqiy qarashlarning qanday rivojlanganini o‘rganish
nafaqat tarixiy ahamiyatga ega, balki zamonaviy jamiyatda ham bu g‘oyalar va
qadriyatlarning o‘rni va roli haqida yangi tushunchalar ishlab chiqishda muhimdir.
Bundan tashqari, mumtoz adabiyotdagi Qur'oni Karim va Hadisi Sharif
g‘oyalarining o‘rganilishi, ilmiy tafakkurda tasavvuf va diniy fikrlarni yangi nuqtai
nazardan tahlil qilish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, hozirgi kunda axloqiy va
ijtimoiy masalalarga e'tibor qaratilgan bir davrda, ijtimoiy muammolarni hal
etishda, insoniyatning ruhiy va ma'naviy kamolotini ta'minlashda katta ahamiyatga
ega.
Shu bilan birga, bu mavzu adabiyotshunoslikda yangi tadqiqotlar uchun
imkoniyat yaratadi, chunki Qur'oni Karim va Hadisi Sharif g‘oyalari zamonaviy
mumtoz adabiyotga, shu jumladan, She'riyat va proza janrlarida qanday ta'sir
ko‘rsatganligi haqida ilmiy xulosalar chiqarishga yordam beradi.

Men demakni chu muddao aylab,
Ul ijozat berib duo aylab.
- Ulug‘ shoirning “ А rbain” asari nashri annotasiyasida aytilishicha, “Navoiyning
“ А rbain” asari Abdurahmon Jomiyning shu nomdagi ta’lifining turkiy tarjimasidir.
Jomiy solihona hayot uchun zarur, ammo sharh talab bo‘lgan qirqta hadisi
nabaviyni tushunish va yodlash oson bo‘lshi uchun forschaga nazm yo‘li bilan
tarjima qilgan va asli bilan birgalikda bir kitobcha holiga keltirgan. Navoiyga bu
kitobcha ma’qul bo‘lib, Jomiyning ruxsati bilan uni turkiylashtirgan. Bu
aytilganlardan ma’lum bo‘ladiki, Alisher Navoiy butun ijodida diniy ilmlardan
oziqlangani, ularning ko‘pchiligini Qur’oni Karim va Hadislar hikmatiga tayanib,
ilhomlanib bitgan va buning yorqin dalili mutafakkirning “ А rbain” asaridir.
Abdurahmon Jomiydek piri murshid nafaslarila “nizomul millati vad-din”
muborak unvoniga molik bo‘lgan Navoiyning she’riy kulliyotini kudsiy oyatlar,
hadislar bilan munavvar shohbaytlarsiz aniq va to‘liq tasavvur etish, uning fikriy
teranliklarini, fasohat sirlarini tahqiq qilish imkonsiz. Afsuslar bo‘lsinki, necha o‘n
yilliklar mobaynida ilohiy muqaddimot (hamdu na’t, sanoyu munojot) matni kabi
ularning talqini, tahlili hukmfarmo dahriy mafkura ta’qibi va tazyiqiga uchragan,
tahqirlangan edi. Shuning uchun ham muqaddas oyat, hadis kalimalari bevosita –
ayniyatda yo bilvosita – harfi o‘zgargan, ruhi saqlangan holda “so‘z lavhi” –
she’riy satrlar qatiga joylangan, biri biridan zarif-u daqiq baytlar haqida lom-mim
deyilmay, beparvo munosabatda bo‘lindi. Bugun turli tabaqot-tariqotga mansub
shoirlarning islomiy falsafa, axloq, fasohat tajallisi bo‘lgan boqiy satrlari singari,
Navoiy she’riyatining ham bugungi istiqloliyat va amniyat havosidan erk va safo
topdi. Bas, ularni baholi imkon sharhlab berish, qay darajada bo‘lmasin, tahqiq va
tahlil qilish vaqti keldi.

Navoiyning ham yangi asarlarining birinchi o‘quvchisi Jomiy bo‘lar edi. Alisher
Navoiy “ А rbain” asarini nazardan o‘tkazar ekan, uni turkiyga tarjima qilish niyati
paydo bo‘ladi: “hamul “ А rbain”ga turkicha til bila tarjima orzusi ko‘ngulga
tushti”. Alisher Navoiy buning uchun ustozi Jomiydan izn so‘raydi, natijada
“ А rbain”ning turkiy tildagi tarjimasi vujudga keladi va avlodlarga arzigulik tuhfa
tortiq etiladi. Alisher Navoiy qalamiga mansub “ А rbain” ham Jomiyning “ А rbain”
asari kabi o‘sha 1481-yilning o‘zida yozib tugatilgan.
–Asar yozilishiga ayrim ulamolarning “Yetarli bilimga ega kishilar
hadislarning ma’nolarini naql qilishlari mumkin” degan fikrlariga asoslangan
ishdir…”.
–Navoiy ijodiga nazar tashlasak u faqatgina o‘zbek tili imkoniyatlari bilan
chegaralanib qolmagan, balki boshqa tillardan ham unumli foydalangan. O‘tkir
Hoshimov bu borada quyidagilarni qayd etadi:
“Olimlar hisoblab chiqishgan. Pushkin o‘z asarlarida 21197 ta betakror so‘z
ishlatgan, Shekspir salkam 20 mingta, Servantes mingtaga yaqin. Alisher Navoiy
esa 1 million az ming 660 ta betakror so‘z ishlatgan. Boisi, buyuk bobomiz faqat
turkiy emas, forsiy, arabiy, urdu, xitoy, mo‘g‘ul va boshqa tillardagi so‘zlardan
ham mahorat bilan foydalangan”.
– Musulmon sharqi mumtoz adabiyotida А rbain yozish an anasiʼ
Navoiygacha ham bo lgan.
ʻ А rbain arabcha “arba ” ya ni, “qirq” so zidan olingan ʼ ʼ ʻ
bo lib, qirqta mashhur, sahih hadis mazmunini she riy vaznda, aniqrog i, bir
ʻ ʼ ʻ
ruboiyda ifodalash san atini anglatgan. Bunday asarlar oddiy xalq vakillari hadislar
ʼ
mazmunini oson tushunishi va xotirasida uzoq saqlab qolishi uchun xizmat qilgan.
Navoiy zamonida ham butun ulus, xususan, oddiy xalq ommasi arab tilini
bilmagan va bu tilda yozilgan manbalarni tushunmagan.
Navoiy asarning yozilish sababini quyidagicha izohlaydi:
Forsiydonlar aylabon idrok,
Oriy erdi bu nafdin atrok.
Istadimki, bu xalq ham bori,
Bo‘lmag‘aylar bu nafdin oriy.

Bu aytilganlardan ma’lum bo‘ladiki, Alisher Navoiy butun ijodida diniy
ilmlardan oziqlangani, ularning ko‘pchiligini Qur’oni Karim va Hadislar hikmatiga
tayanib, ilhomlanib bitgan va buning yorqin dalili mutafakkirning «Arba’iyn»
asaridir.
«Arba’iyn»da xalq orasida mashhur, eng sahih hadislardan 40 tasini saralab
olinib, ularning mazmunini ruboiy shaklida bayon etilgan. 2
Hadis (arab. – xabar, gap, yangilik) — Payg‘ambarimiz Muhammad
(s.a.v) aytgan so‘zlari, qilgan ishlari, iqrorlari to‘g‘risida rivoyat. Hadislar e’tiborga
olinishi jihatdan 3 qismga bo‘linadi: 1) sahih (ishonchli); 2) hasan (yaxshi); 3) zaif.
Qur’oni Karimda barcha masalalar umumiy tarzda bayon etilgani uchun oddiy
xalqqa tushuntirish, aniqlik kiritish va izohlash maqsadida Payg‘ambarimiz
Muhammad (s.a.v) o‘z hadislarini aytganlar.
Navoiy davrida oddiy xalq arab tilini bilmagan, arab tilida yozilgan
manbalarni tushunmagani bois, turkiy tilda so‘zlovchi aholi ham hadislarning
mazmun- mohiyatini oson tushinishi va yodida saqlab qolishi uchun hadislarni
she’rga solganini aytib o‘tadi:
Forsiydonlar aylabon idrok,
Oriy erdi bu naf’din atrok.
Istadim, bu xalq ham bori
Bo‘lmag‘aylar bu naf’dan oriy.
Navoiyning diniy mavzularda yozgan asarlari talaygina va ularning kirish
qismi Allohga hamd-sanolar, payg‘ambarlarga salovatlar, aziz-avliyolar ruhiga
duolar bilan boshlanishini ko‘rishimiz mumkin.
«Arba’iyn» asarida bugungi turmush tarzimizga oid ko‘plab foydali hadislarni
ruboiy tarzida sharhlangan. Masalan:
Hadis : Lo yu’minu ahadukum hatta yahibbu la ahihi ma yuhibbu li nafsihi. 3
_____________________
2.Saidov, Sh. (2001). Alisher Navoiy va uning diniy axloqiy g‘oyalari . Toshkent: Fan.
3. Alisher Navoiy – "Arbain" (40 hadis).

1.2. Mumtoz adabiyotda diniy manbalar asosida shakllangan axloqiy
tamoyillar.
Mumtoz adabiyotda diniy manbalar asosida shakllangan axloqiy tamoyillar
— bu, asosan, musulmon jamiyatlarining madaniyatida va adabiyotida diniy
manbalardan, ayniqsa Qur'on va Hadisdan olingan axloqiy tushunchalar va
qadriyatlar orqali shakllangan ma'naviy asoslar va prinsiplarni anglatadi. Mumtoz
adabiyotda diniy tamoyillar ko‘plab asarlar orqali ifodalangan va ular odatda
insonning axloqiy, ma'naviy, va shaxsiy taraqqiyotiga qaratilgan bo‘ladi.
Mumtoz adabiyotda axloqiy tamoyillarning shakllanishi:
1. Qur'on va Hadislarning roli :
Qur'on va Hadis musulmon jamiyatida axloqiy prinsiplarning asosiy
manbalari hisoblanadi. Qur'onda insonlarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatadigan ko‘plab
oyatlar mavjud. Hadislar esa, Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ning so‘zlari va
amallari orqali axloqiy tamoyillarni tasdiqlaydi va rivojlantiradi.
Mumtoz adabiyotda, masalan, Fuzuliy, Navoyi, Alisher Navoiy, Sa'diy
Sheroziy va boshqa shoirlar o‘z asarlarida axloqiy fazilatlar, xususan sabr, adolat,
yaxshilik, vafodorlik kabi qiymatlarni ulug‘laganlar.
2. Insonparvarlik va ahloqiy fazilatlar :
Mumtoz adabiyotda axloqiy tamoyillar ko‘pincha insonparvarlik va
boshqalar bilan aloqada bo‘lishning ahamiyatini ta'kidlaydi. Musulmon
adabiyotida "rahm-shafqat", "adolat", "tovba" va "tahorat" kabi tushunchalar
markaziy o‘rin tutadi. Ushbu tamoyillar orqali insonlar o‘zini, jamiyatni va Xudoni
anglashga intilishadi.
Misol uchun, Navoyi "Mahbubul-qulub" asarida sevgi va mehr-oqibatning
ahamiyatini, insonning xulqini va niyatini pok tutish zarurligini ta'kidlaydi.
3. Tafakkur va ilohiy ma'rifat :
Mumtoz adabiyotda diniy axloqiy tamoyillar insonning tafakkuriga,
ma'rifatga bo‘lgan intilishiga ham taalluqlidir. Shuningdek, ma'rifatga erishish

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Siyosiy adabiyotlar
1. Sh. Mirziyoyevning ma`naviyatni yuksaltirish bo`yicha yog`ilishi
http://isrs.uz/oz/ozbekiston-yangiliklari/shavkat-mirziyoyev-jamiyat-hayotining
tanasi-iqtisodiyot-bolsa-uning-joni-va-ruhi-manaviyatdir.
2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent, 2016.
3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: 2017.
Asosiy adabiyotlar
1. Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. –
Toshkent.: Toshkent Islom universiteti nashriyot-matbaa birlashmasi, 2004.
2. Shamsiyev P. (to‘plovchi), Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy, Toshkent,
1966.
3. Alisher Navoiy – "Xamsa" (Muhim asarlari: "Layli va Majnun", "Xiroj",
"Saddi Iskandariy", "Farhod va Shirin", "Tavahhum" va boshqalar).
4. Alisher Navoiy – "Mahbubul-qulub" (Navoiy va uning diniy-axloqiy
qarashlari).
5. Alisher Navoiy – "Arbain" (40 hadis).
6. Fuzuli – "Divan" va "Leyli va Majnun" (Fuzuliy va Navoiy o'rtasidagi
adabiy aloqalar).
7. Said Nursi – "Risale-i Nur" (Islomda tasavvuf va hadislar).
8. Qur'on al-Karim (Tafsiri va hadislar asosida).
9. Hadisi Sharif (Hadislarning islom adabiyotidagi o'rni va ahamiyati).
10. Sa'diy Sheroziy – "Guliston" va "Bustan" (Islom axloqiy g'oyalari).
11. Shayx Abdulqodir Jilani – "Futuhul-ghayb" (Tasavvuf va axloqiy
qadriyatlar).
12. Ravshan I. – "Alisher Navoiy va uning diniy-axloqiy g'oyalari" (Ilmiy
maqolalar va tadqiqotlar).

13. Sharhul muslim: Nabaviy. Bayrut: Dorul ihya, 1392. B: 11/ 23
Internet ma’lumotlari
1. www.o‘zbek.adabiyoti.com
2. www.Ziyonet.uz
3. www.Ziyouz.com
4. http://bibliofonf.ru
5. http://allbest.ru
6. http://wikipedia.org

emas, havas bilan qarashda ekanligini yodimizdan chiqaramiz. Keyingi o‘rinda
kelgan hadislar fikrimizga isbot bo‘ladi:
Hadis: Al-g‘inal-ya’su mimma fi aydin-nasi.
Boylig‘ istar esang el ilgidin
Har na ko‘rsang boridin o‘l navmid,
Bul g‘ino, baski, xalqdin kechibon
Tutsang ummid haqdin-o‘q jovid.
Ma’nolar tarjimasi: Haqiqiy boylik – bu odamlar qo‘lidagi narsalardan
noumid bo‘lish, tama qilmaslikdur.ʼ
Hadis: Lays al-g‘aniyu an kasrat il arzi innamal-g‘a-niyu nafsi.
Boy emas ulki, mol kasratidin
Ko‘rmagay foqau talab ranjin.
Oni bilkim, xudoy bermish anga
Nafsi ammora tarkini ganjin.
Ma’nolar tarjimasi: Boylik – molu dunyoning ko‘pligi bilan emas, balki
nafsning to‘qligi bilan o‘lchanadi.
Ilm olish va uni kimgadir yetkazish qanchalik xayrli, savobli ish ekanligi
barchamizga ayon. Ilmda baxillik qilish uni tanazzulga, botqoqqa yetaklovchi
ekanligini, noo‘rin, asossiz ishlatilgan so‘z esa, o‘rni kelganda insonni falokatga
yetaklashi mumkinligini quyidagi hadislarda ko‘rishimiz mumkin:
Hadis: Al-ilmu la yahillu man’hu.
Ey xiradmand olimeki, sanga
Ilmdin ro‘ziy ayladi sone’.
Kishi o‘rgansa qilmag‘il mahrum,
Yoki naf olsa bo‘lmag‘il mone’.
ʼ
Ma’nolar tarjimasi: Ilmda baxillik yo‘q.
Hadis: Al-balou muakkalun bin-nutqi.
Dedi ko‘p so‘zlagan xato ko‘p etar,
Ulki derlar ani valiyulloh.
Har balokim yetar-erur so‘zdin,

“Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo‘lsa, uning joni va ruhi
ma’naviyatdir. Biz yangi O‘zbekistonni barpo etishga qaror qilgan
ekanmiz, ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi – bozor
tamoyillariga asoslangan kuchli iqtisodiyot. Ikkinchisi –
ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga
asoslangan kuchli ma’naviyat” 1
Shavkat Mirziyoyev
KIRISH.
O‘zbek mumtoz adabiyoti uzoq tarixiy-tadrijiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi.
Xalq og‘zaki ijodi, fors-tojik va arab adabiyotlari ta’sirida ushbu adabiyotda turli
yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Qur’oni karim va Hadisi sharifdagi axloqiy-ta’limiy
qarashlar ham adabiyotga ta’sir ko‘rsatib, unda nasihat ruhining kuchayishiga
sabab bo‘ldi. Bugungi kunda yosh avlod o‘zbek mumtoz adabiyotining milliy
madaniyatimiz tarixi va takomilidagi o‘rni, adabiy hodisalar, badiiy va ilmiy
asarlarning jamiyat, millat va shaxs hayotidagi ahamiyatiga asosiy e’tiborni
qaratgan holda mumtoz adabiyot taraqqiyotining asosiy bosqichlari, mumtoz
adabiy janrlarning shakllanishi va takomili, adabiyot tarixini o‘rganishning
metodologik asoslari va uni davrlashtirish tamoyillari, o‘zbek mumtoz adabiyoti
tarixi davrlarining o‘ziga xos jihatlarini ham o‘rganishi lozim.
Shuningdek, janrlar poetikasi, she’r sistemasining umumiy qonuniyatlari,
badiiy san’atlarning hosil bo‘lish yo‘llari va mumtoz she’riyatda qo‘llanish
usullari, mumtoz sheriyatda qofiya va radifning tutgan o‘rni, mumtoz nazmiy
asarlar matni ustida ishlash, mumtoz asarlar uchun tuzilgan lug‘atlardan
foydalanish, tasavvufiy istilohlar ma’nosini tushunish, o‘zbek adabiyoti tarixida
qo‘llangan timsollar va ramzlar mohiyatini anglash ham bo‘lajak mutaxassis uchun
juda zarur ko‘nikmadir.
_____________________

Mo‘min ermastur, ulki iymondin
Ro‘zgorida yuz safo ko‘rgay,
Toki qardoshig‘a ravo ko‘rmas –
Har nekim o‘ziga ravo ko‘rgay.
Ma’nolar tarjimasi: Sizlardan hech biringiz o‘ziga ravo ko‘rgan narsani
birodariga ravo ko‘rmaguncha, chin mo‘min bo‘lolmaydi.
Bugungi kunda ayrim kimsalarning birodari u yoqda tursin, farzandlar ota-
onasidan, ota-onalar o‘z farzandidan kechib, yaxshilik qilish o‘rniga yuz ko‘rmas
darajada bo‘layotgani hech kimga sir emas. Vaholanki, qo‘lidan yaxshilik qilish
kelmas ekan, hatto tili bilan ham ozor berish musulmon kishiga joiz emas ekanligini
quyidagi hadisda keltirilgan:
Hadis: Al-muslimu man salim al-muslimuna min yadihi va lisonihi
Kim musulmonlig‘ aylasa da’vo
Chin emas gar fido qilur jonlar.
Ul musulmondururki, solimdur.
Tiliyu ilgidin musulmonlar.
Ma’nolar tarjimasi: Qo‘lidan va tilidan musulmonlarga ozor yetmaydigan
kishigina haqiqiy musulmondir.
Baxillik va axloqsizlik kabi illatlar ham oramizda uchrab turgani inson
ko‘nglini xira qiladi. Baxillik va axloqsizlik bilan haqiqiy komil inson bo‘la
olmasligini quyidagi hadisdan ko‘rishimiz mumkin:
Hadis: Xislat a’ni lo yajtami’ani fi mo‘minin al-buxlu va su ul-xulqi.ʼ
Mo‘min ersang qilib durringni nisor,
El bila ravshan o‘l nechukkim sham .
ʼ
Negakim, Tengri hech mo‘minda,
Buxlu badxo‘yluqni qilmadi jam .
ʼ
Ma’nolar tarjimasi: Mo‘min kishida ikki xislat jam bo‘lmaydi: baxillik va
ʼ
yomon xulqlilik.

II BOB . MUMTOZ ADABIYOT TARAQQIYOTIDA QUR'ONI KARIM VA
HADISI SHARIF G‘OYALARI .
2.1. А lisher Navoiy ijodida hadis va “ А rbain”ning yaratilishiga turtki bergan
omillar.
Alisher Navoiy ijodida hadis va "Arbain" (yani 40 hadis) asarining
yaratilishiga turtki bergan omillar, asosan, uning diniy bilimlari, tasavvufga
bo‘lgan qiziqishi va axloqiy qadriyatlarni targ‘ib qilishga bo‘lgan intilishidir.
Navoiy, Qur'on va Hadisda ifodalangan g‘oyalarga chuqur hurmat bilan qaragan va
ularni o‘z asarlarida keng qamrovda aks ettirgan. "Arbain" asarida hadislarning
o‘rni va ahamiyati alohida ko‘rinadi, chunki Navoiy bu asar orqali
musulmonlarning hayotida va jamiyatda axloqiy fazilatlarni rivojlantirishga,
adolat, sabr, rahm-shafqat kabi qadriyatlarni ulug‘lashga intilgan.
Navoiy asarlarida tasavvufiy yo‘nalish, ma'naviy kamolotga intilish va
ijtimoiy hamda diniy mas'uliyatga e'tibor qaratilgan bo‘lib, bu uning hadislarni
o‘rganishga, ulardan amaliy saboqlar olishga bo‘lgan qiziqishini yanada
kuchaytirgan. Shunday qilib, "Arbain" asari Navoiy ijodida diniy axloqiy
qadriyatlarning o‘rnini mustahkamlash, shuningdek, musulmon jamiyatida to‘g‘ri
xulq-atvor va yaxshi amallarni targ‘ib qilish maqsadida yaratilgan.
Navoiy asarlarining an anaviy muqaddimalariga kirgan hamd, munojot, na tʼ ʼ
qismlari, shoirning diniy mavzudagi asarlari to‘laligicha yigirma jilddan iborat
“Mukammal asarlar to‘plami” nomi bilan nashr etildi. Navoiyning dinga, tasavvuf
ta limotiga munosabatiga doir o‘nlab maqolalar, ilmiy risolalar e lon qilindi.
ʼ ʼ
Uning asarlarini o‘rganish shoirning dunyoqarashini to‘g‘ri tushunishga, asarlarini
xolis baholashga yordam beradi. Ulug‘ mutafakkir asarlarini istiqlol
ma naviyatining tarkibiy qismi sifatida targ‘ib qilish barkamol avlodni
ʼ
tarbiyalashda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
А lisher Navoiyning boy va serqirra ijodi faqat o‘zbek adabiyotidagina emas,
balki jahon adabiyotida ham salmoqli o‘ringa ega. Navoiy lirik, epik va falsafiy
asarlari bilan XV asr adabiyotida chuqur iz qoldirdi. Ulug‘ adibning asarlari

Pul uchun, molu-davlat uchun, murg‘ak qalb sohiblarini sotib yuborishgacha
qilinayotgan pastkashliklarga inson yuragining chidashi qiyin. Keyingi o‘rinda
kelgan ushbu hadisni hazrat juda chiroyli tarzda sharhlaganliklariga guvoh bo‘lamiz.
Hadis: Lu’ina abd ud-dinari va lu’ina abd ul-dirhami.
Rahmat ozodag‘aki ul olmos,
Dahr dinoru dirhamin g‘amg‘a.
Lek la’nat angaki qul bo‘lg‘ay:
Xoh dinoru xoh dirhamg‘a.
Ma’nolar tarjimasi: Dinor va dirhamga qul bo‘lganlarga la’nat bo‘lsin.
Omonatga xiyonat qilmaslik kerakligini barchamiz bilamiz. Hatto eshitgan
so‘zingiz ham sizga omonat ekanligidan xabaringiz bormi? Hadisda keltirilishicha
hatto biror yig‘inda eshitgan so‘zlaringizni ham o‘rinsiz begona, yoki yig‘inga
aloqasi bo‘lmagan kishiga aytish ham xiyonatligi uqtirilgan.
Hadis: Al-majolisu bil-amonati.
Qaysi majlisdakim eshitsang so‘z,
Bilgil ul so‘z sanga amonatdur.
Gar ani o‘zga yerda naql etsang,
Ul amonatg‘a bu xiyonatdur.
Ma’nolar tarjimasi: Majlislarda eshitganing – omonat.
Hadis: Kafa bilmar’i isman an yuhaddisa bikulli ma yasma’u.
Bu yozuq bas kishigakim, eldin
Har na so‘zkim eshitti fosh etti.
Tog‘ eshitganni der, gunohidin
Go‘iyo Tengri oni tosh etti.
Ma’nolar tarjimasi: Eshitgan gaplarini o‘zgalarga aytish – insonning gunohga
botishi uchun kifoyadir.
Hayot tashvishlarini deb inson qanday qabih ishlarga qo‘l urmaydi. Urf-
odatlarimiz shunaqa, deb hashamatli yig‘inlar qilinadi. Shu bilan birga ta’ma qilish
ham odatiy holga aylanib borayotganday. Kimgadir havas qilish o‘rniga, bilib-
bilmay hasad qilib qo‘yamiz. Haqiqiy boylik esa kimningdir qo‘lidagiga hasad bilan

Mumtoz adabiyot taraqqiyotida Qur'oni karim va hadisi sharif g'oyalari

Купить