Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	79.0KB
Покупки	4
Дата загрузки	18 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Литература

Mumtoz adabiyotning shakllanishidagi asosiy omillar - mifologiya, xalq og'zaki ijodi va tarjima asarlar

Hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti yoki XX-XXI asrlar o‘zbek adabiyoti.
O‘zbek mumtoz adabiyoti d е ganda eng qadimgi davrlardan boshlab, XX asr
boshlarigacha bo‘lgan davr nazarga olinadi.
O‘zbek adabiyoti tarixi xilma-xil tur va janrdagi badiiy asarlarni o‘z ichiga oladi.
Lirika va epos o‘tmish o‘zbek adabiyotining asosiy turlaridir. Fazal, muxammas,
musaddas, noma, ruboiy, doston, hikoyat va boshqalar k е ng tarqalgan adabiy
janrlardir. O‘zbek adabiyoti tarixi xilma-xil adabiy tur va janrlarning shakllanishi
va rivojlanishi tarixi hamdir.
O‘tmish o‘zbek adabiyoti bir qator m е muar va tarixiy asarlarni ham o‘z ichiga
oladi. «Boburnoma», «Shajarai turk», «Shajarai tarokima», «Firdavs ul-iqbol» va
boshqalar shular jumlasidandir.
O‘zbek adabiyoti tarixi «Tohir va Zuhra», «Bo‘z o’o‘lon», «Yusuf Ahmad» kabi
xalq kitoblarini ham o‘z ichiga oladi. Bular folkloristikaning ham, adabiyot
tarixining ham pr е dm е tidir. Tarjima adabiyot ham o‘zbek adabiyoti tarixining
muhim bir qismini tashkil etadi. O‘zbek xalqi asrlar davomida ko‘pgina xalqlar
bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lib k е ldi. Shu aloqalarning m е vasi sifatida
tarjima adabiyot vujudga k е ldi. O‘zbek tiliga tojik, ozarbayjon, eron, hind, arab,
rus va boshqa xalqlarning ko‘p badiiy asarlari va tarix kitoblari tarjima qilindi.
Nizomiyning «Xisrav va Shirin», «Haft paykar», Sa’diyning «Bo’ston»,
«Guliston», Jomiyning «Bahoriston», «Yusuf va Zulayho», Hiloliyning «Shoh va
gado», shuningd е k, «Kalila va Dimna», «Ming bir k е cha», «Ravzatus safo»,
«Badoyi-ul-vaqo е » va boshqalar shular jumlasidandir.
Sobiq Sho‘rolar davrida ko‘p sohalarda bo‘lgani kabi, o‘zbek adabiyotiga
munosabat masalasida ham bir yoqlamalikka yo‘l qo’yildi. Adabiyot vakillari
«saroy adabiyoti vakillari», «diniy-mistik adabiyot vakillari», «progr е ssiv adabiyot
vakillari» kabi ajratishlar asosida baholandi. Saroy adabiyoti, diniy-mistik adabiyot
vakillari d е b nom olgan qator shoirlar m е rosi е tarlicha nashr etilmadi. Yoki ular
ijodi kamsitildi. Ko‘pgina badiiy ijod namunalarini xalqqa е tkazishga to’sqinlik
qilindi. Izoh: bu holat misollar bilan asoslanadi. O‘zbekiston mustaqilikka
erishgandan so‘ng, o‘tmish adabiyotimizga e’tibor kuchaygani bois Yassaviy,
13

Noz - ma’shuqaning dardli va mahzun oshiq kо‘ngliga kuch bag‘ishlashi.
Rayin - qalbning kirlanishi, zanglashi. Olloh taolo buyurmish: “Yо‘q,
aksincha ularning qilayotgan yomonliklari qalblarini kirlatmishdir” (al-Mutaffifin,
14-oyat),
Rayhon - gul. Tasfiya va riyozat natijasida qalbda porlagan nur.
Rams - biror bir narsani kо‘nguldan supurib tashlash layoqati.
Rо‘yatul qalb -qalblarning kо‘rishi, iymon hakikatiga erishib g‘aybiy sirlarga
boqish.
Samt -jim turmoq, sukut saqlash. Sukut ikki qismdir: zoxiriy - tilda, botiniy -
qalb va kо‘ngul sukuti.
Sohibi qalb - kо‘ngul ahli. Qalbida yig‘ilgan ilmni ravon bir ifoda, ochik bir
til bilan ifodalay olmaydigan kishidir.
Tavoli- kо‘ngulda ma’rifat nurining tug‘ilishi.
Tavoriq - lug‘aviy ma’noda “tunda porlagan yulduz” demak.Istilohiy ma’noda
suluk ahlining kо‘nglidagi eshitish, ya’ni quloq orqali hosil bо‘ladigan yangi va
qalbni yangilovchi haqiqatlar.
Tasfiya - qalbni soflashtirmoq; haqiqat idroki, mujohada va riyozat.
Sham’ - ilohiy nur. Solik qalbini yoqqan ilohiy nurning porlashi, mushohada
ahlining kо‘nglida zuhurlangan irfon nuri.
Shamsul qalb - qalb quyoshi. G‘ayb olamiga yetishganlarning qalbini
yorishtiradigan oftob. Unga muqaddamul g‘ayb, mezonul g‘ayb, shamsul irfon,
shamsur ruhoniy ham deyilgan.
Shohid - qalb bilan tenglashgan narsa. Masalan, ishq, vajd, alam.
Katra - tomchi. Ilohiy tajalliylar, qalb, insoni komil,
G‘iybat - oshiqning qalbida paydo bо‘lgan ma’nolar bilan mashg‘ul bо‘lib,
xalqning ahvolini unitish yoki g‘ofil qolishi.
G‘ayn - istig‘for bilan о‘rtadan kо‘tariladigan qalbdagi hijob va parda. U ikki
nav’dir: biri yupqa, ikkinchisi qalin. Qalin parda katta gunoh qilgan va g‘aflat
bandalarida bо‘lur. Hafif parda esa, xoh nabiy bо‘lsin, valiy bо‘lsin, hammada
23

«Avesto»da tasvirlangan xudolar, pahlavonlar to’g’risidagi afsona va
miflarning o’zbek folklorida ham talay variantlari mavjud. «Odami Od » mifi Shu
jihatdan xarakterlidir. Unda kishilarning inson beqiyos kuch-qudratga ega bo’lishi
haqidagi orzu-umidlari o’z ifodasini topgan. Mifda pahlavon — titan
ko’rinishidagi mifologik obrazning xalq manfaati yo’lida xizmat qilishi qayd
etilgan. Mifda hikoya etilishicha, Odami Od bo’yi bulutga yetadigan duradgor usta
bo’lgan. Odami Od dunyodagi eng birinchi odam sifatida talqin etiladi. Od so’zi
fors-tojikchada ulkan odam ma’nosini bildiradi. U baland bo’yli, kuchli bo’lgani
uchun daryo-dengizlardan baliq tutib, uni quyosh taftida pishirib eb ketaverar ekan.
Birgina nonushtaning o’ziga bir hovuz suvga non to’g’rab er ekan. «Er hubbi» mifi
xarakteri va vazifasi jihatidan bu mifga o’xshashdir. U, asosan, Xorazm va
Farg’onada keng tarqalgan. Er hubbi - yigit qiyofasidagi suv muakkili, marhamatli
qahramon. Buxoroda Xo’ja Xubbon qudug’i, Shohimardonda ko’li Xubon,
Xorazmda Xubbiniyoz ko’li nomi Shu qadimiy mifik obraz bilan bog’liq. Xullas,
miflarning sujeti oddiy va ravon bo’ladi. Ularda ibtidoiy tasawur-tushunchalar
hukmronlik qiladi. Mifologik obrazlar talqinida, mazmunida ijtimoiy ziddiyat
sezilmaydi. Biroq ularda qadimiy hayot tajribalari saqlangandir.
Afsona. «Afsona» atamasi forscha «afsun — sehr-jodu» ma’nosini
anglatuvchi so’zdan olingan bo’lib, fantastika, uydirma asosida yaratilgan nasriy
hikoyalarga nisbatan qo’llanadi. O’tmishda bu atamaning o’rnida «cow» — sov
so’zi ishlatilgan. M.Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobida
izohlanishicha, sov atamasi otalar so’zi (maqol), qadimgi biror voqeani aytib
beruvchi hikoya, risola, xat, kitobcha, so’z va nutq kabi ko’p ma’nolarni
anglatganki, shulardan o’tmish voqealaridan xabar beruvchi hikoya, qissa
tushunchalari qay darajadadir afsona hodisasini ham ifodalab kelgan. 38
Aristotel
afsonalarni «haqiqatdan xabar beruvchi yolg’on hikoyalardir» deb ko’rsatadi.
Afsona — o’zbek xalq og’zaki ijodining eng qadimgi, an’anaviy va keng tarqalgan
janrlaridan bin. Hayotiy voqeiikni xayoliy uydirmalar orqali bayon etadigan, biror
ma’lumot haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan og’zaki
nasriy asarlar afsona deyiladi. Afsonada hayotiy voqelikning tasviri epik talqinga
32

o'z xohishi ob'ekti bilan qo'shilishga, ularni ajratib turuvchi tubsizlikni engishga
intiladi, ammo bu qarama-qarshilik hech qachon hal etilmaydi. Aynan shu
xususiyat g'azalga siqilgan buloqning xususiyatlarini beradi va uning eng yuqori
hissiy, psixologik, falsafiy tarangligining siri ham shu. Masal ("fable") - didaktik
adabiyotning allegorik xarakterdagi dramatik kompozitsiyaga ega janri.
Masallarning bosh qahramonlari rolida, qoida tariqasida, hayvonot dunyosi va
narsalarning tasvirlari. Ushbu janrning kelib chiqishini arabcha "Kalila va Dimna"
tomonidan qabul qilingan qadimgi hind "Panchatantra" dan topish mumkin. Tamsil
(arab tilidan "assimilyatsiya" deb tarjima qilinishi mumkin) - miniatyura allegorik
janr, masala navlaridan biri. Ushbu janr, qoida tariqasida, mualliflar tomonidan
hayotiy vaziyatlarni, ijtimoiy va ijtimoiy hodisalarni odatiy, allegorik obrazlar
orqali tarjima qilishda foydalangan. Bugungi kunda hali hamon g‘azal yozayotgan
shoirlar kam bo‘lsada, ammo ijod namunalarida salmoqli o‘rin olgan shoirlar
bisyordir. Mustaqillik davri shoiri Amir Xudoyberdi ijodida g‘azal alohida o‘rin
tutadi. Lekin shuni ham ta’kidlash lozimki, zamonaviy g‘azallar misralarida
soddalik, tushunarlilik hukm suradi.
11

kabi yomon xulqlarning sababkoridir. Gunohlardan tavba bilan poklanilsa, yomon
xulqlar nafsni qiynash, ya’ni riyozat bilan yо‘k qilinadi. Nafsga qarshi kurashish
barcha ibodatlarning boshi va jamiki ibodatlarning kamolidir. Qul uchun Haqqa
boradigan bundan xavfsiz yо‘l bо‘lmas. Shu ma’noda payg‘ambarimizning “Nafsni
tanigan Robbini tanir” hadislari sо‘fiylarning nafsga oid qarashlarning asosi
bо‘lgandi.
Tasavvuf nafsni bilish, tanish va yengishga xizmt qiluvchi о‘ziga xos bir
ta’limot yaratdi., Tasavvuf masalalari talqin etilgan turli xaraktyerdagi kitoblarda
nafsning yetti turli va yetti martabasi mavjudligi aytilgan hamda ular birma-bir
ta’rifu tavsif etilgan.
Nafsning turlari mana bulardir:
1.Nafsi jamodiy, ya’ni moddiy nafs. 2.Nafsi nabatiy. 3. Nafsi hayvoniy.
4.Nafsi insoniy. 5.Nafsi notiqa. 6.Nafsi qudsi y . 7. Nafsi kulliya, olamning joni,
koinotning ruhi bо‘lgan nafs.
“Atvori sab’a” - yetti tavr deyilgan nafs martabalari esa quyidagilardir:
1. Nafsi ammora - ta’qiqlangan va gunoh hisoblangan ishlarga tashviq
aylovchi nafs. Bu nafs martabasidagi soliq yaxshilikka rag‘bat etmaydi,
yomonliklardan ham о‘zini tiya olmaydi. Junayd Bag‘dodiyning: “Kufrning asosi
— nafsning murodi erur”, - degan fikrlari aynan nafsi ammora haqidadir.
2. Nafsi lavvoma - qilgan yomonlik va tubanliklardan pushaymon bо‘lib,
vaqti-vaqti bilan nadomatga yon beradigan va sohibini ayblab tavbaga
chorlaguvchi nafsdir.
3. Nafsi mulhama- ilhom va kashfga mahzar bо‘la boshlagan, nima yaxshi,
nima yomon, nima gunox, nima savob ekanligini idrok aylash malakasiga ega.,
shahvoniy istaklarga qarshi turishga quvvati yetadigan nafsdir.
4. Nafsi mutmaina - chirkin va yaramas illatlardan xalos bо‘lib gо‘zal xulq
bilan axloqlangan nafsdir. Bu nafs inson kо‘ngliga favqulodda sokinlik,
xotirjamlik bag‘ishlab, uni nur zavqlariga oshno etar.
5. Nafsi roziya - bu bir, sо‘z bilan aytganda, xar qanday ilohiy amrlarga
taraddudsiz taslim bо‘lib, rizo xosiyati va farog‘atiga yetishtiruvchi nafs erur.
18

Sulaymon Boqirg‘oniy, Imom Fazzoliy, Bahouddin Naqshband, So’fi Olloyor,
Haziniy, Husayniy, Amiriy, F е ruz kabilarning nomlari xalqqa k е ng ma’lum qilindi.
Asarlari chop etildi. Buyuk hurmat va ehtirom ko‘rsatildi.
Adabiyot tarixi xalq tarixining ajralmas bir qismidir. Badiiy adabiyot taraqqiyoti
jamiyatning umumiy taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Adabiyotni davrlashtirish
asosida o‘rganish maqsadga muvofiq ko‘riladi. Adabiyotshunosligimizda
adabiyotni davrlashtirish muammolidir. Adabiyotni davrlashtirishga nima asos
qilib olinadi? Mana bu savolga aniq javob b е rish qiyin. Ayrim mutaxassislar
adabiyot tarixi bosqichlarini podsholarning, sulolalarning hukmdorlik davri bilan,
boshqalari esa yirik tarixiy voq е alar bilan bog‘lashadi. Ba’zi olimlarimiz (prof.
N.Malla е v) o‘zbek adabiyoti tarixini, bir tomondan, jamiyatning umumiy
taraqqiyot qonunlari, o‘zbek xalqining ijtimoiy-siyosiy hayotdagi taraqqiyoti,
ikkinchi tomondan, adabiyot tarixi taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini:
badiiy adabiyotning ijtimoiy mohiyati, vazifasining o’sib borishi, adabiy tur va
janrlarning shakllanishi, taraqqiy etishi hamda so‘z san’atining boshqa jihatlari
takomiliga xos xususiyatlarni ko‘zda tutib bosqichlarga ajratish k е rakligini
ko‘rsatib o‘tishgan. Prof. B.To‘xli е v adabiyot tarixini quyidagicha davrlashtirishni
tavsiya etadi:
2. Eng qadimgi adabiy yodgorliklar («Av е sto», «Alpomish» va b.)
3. Ilk o‘rta asrlar adabiyoti («Kult е gin» bitiklari va b)
4. O‘rta asrlar adabiyoti (IX-XVI asrlar):
5. A.T е muriylar davri adabiyoti.
6. A.Navoiy va uning davri adabiyoti.
7. XVII-XIX asrlar adabiyoti.
8. XX asr adabiyoti.
9. Prof е ssor N.Malla е vning oliy o‘quv yurti talabalari uchun chiqargan darsligida
quyidagi bosqichlar b е rilgan:
10. Eng qadimgi adabiy yodgorliklar.
11. X-XII asrlar adabiyoti.
12. XIII asrdagi va XIV asr boshlaridagi adabiyot.
14

- xalq (folklor);
- zamonaviy;
- aruz;
- sinkretik.
Uning fikricha, istiqlol davri she’riyati har qanday mafkuraga xizmat qilishdan
bosh tortdi va hayotni aks ettirishning yangi shakllarini topishga intiladi, o‘zining
asl kanaliga kirishga harakat qiladi. Natijada, u odamga yaqinroq bo'lib, uning
dardi haqida gapiradi. Yana bir ekstremal narsa bor: o‘z ichki dunyosiga haddan
tashqari sho‘ng‘ib ketgan shoir o‘zini o‘rab turgan olamni unutadi. Shu tufayli
poetik makon keskin qisqaradi. Boshqa tomondan, modernizm tarafdorlari
she'riyatni o'ziga xos o'yinga aylantirishga intilishadi: ular xuddi futuristlar va
dekadentlar singari "san'at uchun san'at" shiori ostida ijod qilishadi. Bunday holda,
chinakam she'riyat fonga o'tadi. She'r ochiq maydonlardan saralangan g'ayratli
versifikatsiya ishqibozlarining kamera doirasiga qaytdi. Umumiy oqimdan
ifodalilik va uslubiy xususiyatlar farqiga qaramay, biz o‘zbek she’riyatining bir
qancha yirik vakillari: Tursun Ali, Bahrom Ro‘zimuhammad, Faxriyor, Aziz Said,
Go‘zal Begim va boshqa iste’dodli shoirlarni ajratib ko‘rsatamiz. Zamonaviy
she'riyatda etakchi o'rinni an'anaviy yo'nalish, tk. xalqning ma’naviy manfaatlari
bilan bog‘liq bo‘lib, shuning uchun ham minglab nusxada nashr etiladi: bular Erkin
Vohidov, Abdulla Oripov, Halima Xudayberdiyeva, Usmon Azim, Muhammad
Yusuf, Mahmud Toir, Rajiddin Sayid, Iqbol Mirzo. Halima Ahmedova, Rahimjon
Rahmat, Zebo Mirzaevalarning ramziy she’riyati yangi o‘zbek she’riyatining
alohida sahifasini ochadi. Ulug‘bek Hamdam Nikolay Ilyin, Bax Axmedolv,
Zamira Qosimova, Olga Grigorieva, Saodat Komilova, Ra’no Azimova, Oygul
Suyudukov va boshqa ko‘plab iste’dodli tarjimonlarni alohida ta’kidlab o‘tdiki,
ular tufayli bugungi kunda zamonaviy o‘zbek mualliflari rus tilida o‘qilmoqda.
6

bo’ysundiriladi. Yetakchi motivlar tarkibi esa an’anaviy epik detallarga boyligi
bilan ajralib turadi. Shuning uchun ko’pincha u ertakka o’xshab ketadi. Biroq ular
ertaklar kabi qat’iy kompozitsiyaga ega emasligi bilan farq qiladi. Afsona
professional ijrochilikka asoslanmaydi. Uni bilgan kishi o’zi istagan shaklda
aytaveradi. Afsona sof axborot beruvchilik vazifasini bajaradi. U ko’pincha biron-
bir voqea-hodisaga kishilarni ishontirish maqsadida aytiladi. Afsonada bayon
qilinayotgan voqeaning o’tmishda bo’lib o’tganligiga alohida urg’u beriladi.
Epik tafakkurning tadrijiy taraqqiyoti nuqtai nazaridan qaraganda, afsonalar
miflardan keyingi stadial bosqich sifatida shakllanganligi seziladi. Chunki ularning
tarkibida mifologik obrazlar muhim o’rin tutadi. O’zbek xalq afsonalarining sujet
tarkibida turkiy va boshqa xalqlar mifologiyasi bilan bog’liq ko’plab qadimiy
motivlar saqlanib qolgan. Afsona kompozitsiyasi ertaklarniki kabi an’anaviylikka,
qat’iylikka ega emas. Uning sujet tuzilishi sodda va qisqa. Afsonalar voqeiikni
g’ayritabiiy, fantastik tasvirlashi jihatidangina ertaklarga o’xshab ketadi, xolos.
Afsona sujetini turli mifologik, diniy hodisalar, geografik joylar nomi, tabiat
hodisalari, ayrim tarixiy shaxs va voqealarga aloqador g’aroyib talqinlar tashkil
etadi. Shunga ko’ra afsonalarning mazmun-mundarijasi rang-baranglik kasb etadi.
Deyarli barcha afsonalarning sujeti bir yoki ikki epizoddan iborat bo’ladi. Sujet
voqealari ko’pincha tugundan boshlanadi. Voqealar talqinida va tasvirida
fantastika ustivorlik qiladi. Afsonalarning asosiy personajlar tarkibi tarixiy
shaxslar, xayoliy va mifik obrazlardan iborat. Afsonalarni g’oyaviy-mavzuviy
yo’nalishi jihatidan shartli ravishda ikki guruhga bo’lib o’rganish mumkin:
1. Sof mifologik afsonalar.
2. Tarixiy afsonalar.
Mifobgik qfsonalarda , asosan , yer va osmon xudolari , homiy kuchlar , pirlar ,
avhyolarning g ’ ayritabiiy ishlari , insonlarga ko ’ magi , mifologik pahlavonlar , yer
yuzida odamning paydo bo ’ lishi haqida hikoya qilinadi . Ulardagi ayrim epizodlarda
islomga qadar amal qilgan qadimgi dinlarga aloqador talqinlar uchraydi . Ibtidoiy
33

«Islom qomusi»dagi ma’lumot b о ‘yicha, ilk s о ‘fiylar safida birinchi b о ‘lib
tasavvufiy ma’nolardan bahs yuritgan hasan basriy edi ishorat va ramzlarni s о ‘z
bilan bayon qilib, ilk bora hol va maqomotdan s о ‘zlagan zunun misriy erur.
«tasavvuf tili» nomini olgan abu said harroz esa birinchi marta fano va baqo
xususida s о ‘zlagan. Bag‘dodda tavhid masalasini ilgari surish saqatiyning
zimmasiga tushgan. Maqomot jihatidan oriflarning mazhablari haqida dastlab
shaqiqi balxiy gapirgan. Tasavvuf jarayoniga fuzayl bin ayoz uyg‘oqlik baxsh
etgan. Marv shahrida ilk bora tasavvufiy hollardan nutq irod etgan kishi abulabbos
qosim bin sayyor marvoziy b о ‘lgan ekan. Sherozda s о ‘fiylik sshartlari abulabbos
bin imron tomonidan belgilab berilgan. Jamoalarda tasavvufdan ta’lim berishni
boshlagan yahyo bin muoz roziy edi . S о ‘fiylik tarixi va taraqqiyotini chuqur bilish
uchun bunday ma’lumotlarni bilish va xotirada saqlash juda muhimdir.
Tasavvufning ma’no-mohiyatini t о ‘g‘ri anglashda s о ‘fiy va
mutasavviflarning tasavvufga bergan ta’riflariga alohida e’tibor berish ham zarur.
Bunda ayniqsa ilk davrlardagi s о ‘fiylarning ta’riflari muhim qimmatga ega. Abu
Nasr Sarrojning «Al-luma’», Hujviriyning «Kashf ul-mahjub», Qushayriyning
«Risolai qushayriy», Suhravardiyning «Avorif ul-maorif»i singari bir necha
m о ‘tabar manbalarda bunday ta’riflarga maxsus о ‘rin ajratilgan. Biz ulardan
ayrimlarini k о ‘rsatib о ‘tmoqchimiz:
1.Ma’rufi Karxiy: «Tasavvuf – haqiqatlarga quchoq ochib, mahluqotning
q о ‘lidagilardan yuz burmoq erur».
2.Abu Sulaymon Doroniy: «Tasavvuf, s о ‘fiyning ollohdan boshqasi
bilmaydigan amallarni ado aylash va yolg‘iz ollohga ayon bir hol ila u bilan
doimiy birlikda b о ‘lishdir».
3.Abu Hafs al-Haddod: «Tasavvuf adabdan iborat erur. H ar bir vaqtning –
о ‘z adabi bordur. H ar bir holning adabi bor. Vaqtning adabiga diqqat qilgan solik
komil inson martabasini egallaydi…»
4.Amr Usmon al-Makkiy: «Tasavvuf, har vaqt va har soat qulning q о ‘lidan
keladigan eng xayrli ish ila mashg‘ul b о ‘lishidir.»
45

Talabaning F.I.SH. Ahmedova Sohiba
Sirtqi ta’lim yo‘nalishi: IV kurs 403 - guruh
Fan nomi : O‘zbek adabiyoti
Kurs ishi mavzusi “Mumtoz adabiyotning shakllanishidagi asosiy omillar:
mifologiya, xalq og'zaki ijodi va tarjima asarlar”
Kurs ishi bo‘yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________ _
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi ______R.Abdullayeva
A’zolar:
____________________ __________
____________________ __________
____________________ __________

2

Professional aytuvchiga ega bo’lmaslik rivoyat janrining o’ziga xos
xususiyatlaridan biridir. Chunki rivoyatning asosiy vazifasi axborot berishdan
iborat bo’lgani bois, rivoyat aytuvchidan muayyan epik bilim, tajriba, ijrochilik
mahorati talab etmaydi.
Rivoyatlarning sujeti sodda, qurilishi oddiydir. Ular ko’pincha bir necha
motiv yoki dialog asosiga qurilgan bo’ladi. Ularda badiiy tasvir vositalari juda kam
uchraydi. Rivoyatlarda tasvirlangan personajlar hayotiyligi bilan xalq nasrining
boshqa janrlaridagi obrazlar tizimidan ajralib turadi. Ularda g’ayrioddiy
xususiyatlarga ega mifologik obrazlar uchramaydi. Rivoyatlarda voqelik talqini
tashqi epik pozitsiyadan turib bayon qilinadi. Chunki uni aytuvchi rivoyatda bayon
qilinayotgan voqelikning bevosita ishtirokchisi, guvohi yoki kuzatuvchisi emasdir.
Rivoyatlar badiiy shakli hamda vazifasiga ko’ra afsonalarga juda yaqin turadi. Lekin
ularning har biri folklorning ikki mustaqil janri sifatidabir-biridan jiddiy farq qiladi.
Jumladan, ular voqelikni bayon etish shakliga ko’ra bir-biridan farqlanadi. Afsonada
voqelik xayoliy uydirma, fantastika, mifologik talqin asosida bayon etilsa, rivoyatda
hayotiy uydirma, tarixiy- etnografik aniqlik, reallik asosida hikoya qilinadi.
Rivoyatlar g’oyaviy-mavzuiy jihatdan rang-barang bo’lib, quyidagi guruhlarga
bo’linadi:
a) Toponimik rivoyatlar,
b) Tarixiy rivoyatlar.
Toponimik rivoyatlar yana bir necha ichki ko’rinishga bo’linadi:
a) aholi yashaydigan joylar nomining kelib chiqish sabablarini
izohlovchi oykonomik rivoyatlar;
b) suv havzalari — daryo, ko’l, quduq, soy, chashma, ariq nomining
kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan gidronomik rivoyatlar;
c) tog’-u toshlar, tepaliklar, g’orlar, cho’llarto’g’risidagi oronomik
rivoyatlar;
37

Anvori hidoyat - hidoyat nurlari. Kо‘ngulni munavvar etguvchi g‘ayb
ilhomlari va tajalliylari.
Af’oli qulub - botiniy fe’llar. Botiniy hukmlar-qalbning fe’l va amallariga oid
diniy, ilohiy hukmlar.
Bast-qabz - yoyilish-tо‘planish, sevinish - qayg‘u chekish, kenglik-torlik,
ochilish-yopilish hollari. Zehn va qalbning ochilish va nihoyatda mahsuldor,
yaratuvchan holga kirishi.
Bо‘sa - о‘pmak, о‘pish. Qalbdagi fayz va joziba; erishilgan xushxabar
natijasida qalbda hosil bо‘lgan quvonch, lazzat, huzur.
Vajd - ishq va muhabbat, oshiq qalbida tabiiy bir ravishda tug‘iladigan ilhom
va surur holi.
Vorid - ma’nolarining qalbga kirishi va zuhurlanishi.
Gul - kо‘ngulda hosil bо‘lgan bilimning natijasi va mevasi.
Gulshan - mutlaq о‘larok, qalbning fathi va ochilishi. Solik kо‘nglining
ma’rifat va irfonga tо‘lishi.
Jazbul arvoh - qalbning yuksalishi, sirlarining mushohada etilishi, munojot,
Ollohga qalban taslimlik holi.
Jilva - noz, istig‘no, gо‘zallarning kо‘ngulni fath etuvchi holi yoxud chiroyli
harakatlari. Suluk ahlining kо‘nglida porlagan ilohiy nur. Bu nur oshiqni telba
qilur.
Zavoyid - qalbdagi nurlarning kо‘payishi.
Lab - dudoq, kalom, sо‘z. Labi shakar: malak vositasida payg‘ambarlarga,
qalb tasfiyasi tufayli valilarga kо‘kdan inadigan kalom.
Lavomi -qalbdan nurning foyda va ta’sirlari boqiy qoladigan shaklda
zuhurlanish.
Laja’ - qalbning umid va sog‘lom bir faqr tushunchasi ila Ollohga yunalish
holi.
Malja - Murodning hosil bо‘lishiga qalbning umidvorligi.
Muxobara - qalbning huzur holati.
Nafas - g‘aybdan tug‘ilgan latif hollar va qalbning ishq о‘tidan farahlanishi.
22

6. Nafsi marziya -Olloh bilan qul orasida rizoning mushtarak bir sifat ekanligi,
qulning Ollohdan, Ollohning quldan roziligini isbotlovchi nafs.
7. Nafsi komila - bu nafsi sofiya xam deyiladi. Bu maqomda solik tо‘la-tо‘kis
ma’rifat sifatlariga ega bо‘lib irshod mavqeiga erishar. Mana yetti martabada
nafsning sifat, hol va ma’nolari о‘zgarib borganidek, ranglari ham о‘zgarib borar
ekan.
Nafsi ammora moviy rangda bо‘lib nafsi lavvoma-sariq, nafsi mulhama-
qirmizi, nafsi mutmaina–qora, nafsi roziya-yashil, nafsi marziya-oq , nafsi komila
rangsiz bir holda voqe’ bо‘larkan. Buning sabab va haqiqatlari tasavvufga
kitoblarda atroflicha sharhlab berilgan.
Xullas,nafs bilan bog‘liq qarashlar tariqatlarda sayru suluk uchun asos etib
olingan meyorlar bilan birga murid va soliklarning tarbiyasi hamda ularning
maqsad manziliga yetishish xususida keng bahs yuritiladi.
Tasavvufning inson zimmasiga yuklagan asosiy majburiyatlaridan yana biri-
qalb tasfiyasi, ya’ni qalb pokligiga erishmoq hisoblanadi. Bu esa nihoyatda
muhim, ayni paytda juda mashaqqatli va kо‘p kuchni talab qiladigan ishdir.
Najmiddin Kubroning aytishlaricha, qalb kalimasining lug‘aviy mazmuni
biror narsaning shakl va ma’no jihatidan о‘rtasi, asosidir. Istilohiy ma’nosi esa,
chap kо‘krakning pastidagi jom gо‘zalligiga о‘xshash gо‘sht parchasi (qalbi
sanovbariy). Shu gо‘sht parchasi ruhning manbai hisoblanur. Shuningdek, qalb
deyilganda rabboniy va ruhoniy latiflik ham tasavvur etilgan. Ibn Arabiyga kо‘ra
qalb “nafsi notiqa bilan ruh orasida joy olgan nuroniy bir javhardir. Uning ichi ruh
suvoriysi esa nafsi hayvoniydir”. Qalb faqat poklanishdan, havo va havas pardalari
va dunyoviy aqlning ta’siridan xalos bо‘lgach zavqiy idrok hamda ilohiy ishqning
markaziga aylanadi. Tasavvuf ahli nazdida qalb ilohiy xitob, kashf va ilhom joyi ,
tajalliy oynasi, ilohiy kenglik yeridir.
Tasavvuf arboblarining qalb va uning xususiyatlari haqidagi fikr-mulohazalari
nihoyatda qiziqarli va hamma zamon odamlari uchun g‘oyatda ahamiyatlidir.
Ahmad Rifoiy yozadi: “Qalb bir gо‘sht parchasidir. Ayni paytda shu bir parcha
gо‘sht, ya’ni qalb nurlar yig‘iladigan joy erur, Ollohning yaratgani yaxshilik va
19

tushunchani tartibga solish maqsadida aytiladi. Shu bois naqlning majoziy ma’nosi
va ta’limiy-tarbiyaviy vazifasi uning asosiy belgisi hisoblanadi.
Naqllarning yuzaga kelishi va shakllanishida quyidagilar bosh omil bo’lgan:
1. Xalqning hayotiy tajribasi va dono falsafasi.
2. Mashhur Hind xalq kitobi «Panchatantra» va uning tarjimalari,
«Kalila va Dimna», shuningdek, arablarning mashhur «Ming bir kecha» ertaklari.
3. O’zbek xalq ertak va maqollari.
Maishiy hayotdagi o’rnak bo’larli voqea-hodisalar, ibratli axloqiy
ushunchalar naqllar uchun mavzu qilib belgilangan.
Naqllarda voqelik hayotiy va xayoliy uydirma vositasida tasvirlanadi. Ulardagi
obrazlar umumlashma xarakter kasb etadi va yaxshilik hamda yomonlik timsoli
sifatida o’zaro zidlikda keltiriladi. Shuning uchun naqllarda ramz va zid qo’yish
san’ati yetakchi rol o’ynaydi.
Naqlning yechimi kutilmaganda, favqulodda sodir bo’ladi. Bunga sabab
bo’ladigan voqea esa oldindan sezilmaydi. Naqllar shakl va mazmuniga qarab ikki
guruhga bo’linadi:
1. Sinkretik naqllar.
2. Sof naqllar.
Sinkretik naqllar ertak , afsona , rivoyat , maqol , matal kabi folklor janrlarining
bir - biriga ta ’ siri natijasida kelib chiqqan bo ’ lib , ularga xos an ’ anaviy
xususiyatlarni o ’ ziga singdirib olgandir . Ularning hajmi yirik , sujet tuzilishi
murakkab bo ’ ladi . Ularda an ’ anaviy obrazlar ko ’ pchilikni tashkil etadi . Sujet
voqealari hayotiy uydirmaga asoslanadi .
Sinkretik naqllarda yaxshilik timsoli yomonlik timsoliga , ezgulik ramzi
yovuzlik ramziga zid qo ’ yilishi orqali rna ’ lum didaktik mohiyat ochib beriladi .
«Egrivoy bilan To’g’rivoy», «Ayyor bilan sodda» kabi naqllar bunga yorqin misol
bo’la oladi. Bu naqllarning sujeti dialog (suhbat) asosiga qurilgan bo’lib, shu
41

1.1. O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari,
asosiy yo‘nalishlari
O‘zbek adabiyoti qadimiy tarixga ega. Adabiyot jamiyat hayotining o‘ziga xos
ifodasi. U jamiyat tarixidagi jiddiy o‘zgarishlarni xilma-xil obrazlar vositasida turli
badiiy shakllarda aks ettirdi. Adabiyot, avvalo, so‘z va ruhiyat san’atidir. U inson
ruhiyatidagi nihoyatda nozik tovlanish va ohanglarni ilg‘ashga, ularni aks
ettirishga intiladi. Dunyoda insonlar bir-birlariga o‘xshamaganlariday, ularning
qalb k е chinmalari ham takrorlanmasdir. Badiiy adabiyot bilan adabiyot tarixi
shug‘ullanadi. O‘zbek adabiyoti tarixi nozik ruhiy holatlarni mahorat bilan aks
ettiradigan durdonalarga boydir. Ular hozirgi avlod ruhiyatida, qalbida ham
hayajon uyg‘ota oladi, ularning ma’naviy boyishlariga t е gishli hissa qo‘sha oladi.
Ular ma’naviy kamolotga xizmat qiladi.
Adabiyot tarixi fani badiiy adabiyotning tarixiy taraqqiyot jarayonini o‘rganadi va
o‘rgatadi. Har bir xalqning o‘z tarixi, madaniyati, san’ati va adabiyoti bor. Shunga
ko‘ra, adabiyot tarixi ma’lum bir xalqning-shu adabiyotni yaratgan xalqning nomi
bilan ataladi.
O‘zbek xalqi ma’naviy madaniyatining katta va ajralmas bir qismi o‘zbek
adabiyotidir.
O‘zbek adabiyoti tarixi o‘zbek xalqining qadim zamonlaridan boshlab hozirgi
kunga qadar yaratgan badiiy adabiyotini o‘z ichiga oladi. Adabiyotshunoslikda
o‘zbek adabiyoti tarixi ikki nom asosida tilga olinadi:
O‘zbek mumtoz adabiyoti.
12

2.1. Mifologiya-miflarni o‘rganuvchi fan
Og’zaki nasriy asarlar tuzilishi jihatidan xalq lirikasi va og‘zaki dramasi
namunalaridan ajralib turadi. Bu farq, asosan, voqelikni ifodalash yo’liga qarab
belgilanadi. Chunki xalq nasriy asariarida voqealar aniq va mukammal sujet
asosida bayon etiladi, tafsiliylik ustunlik qiladi. Ularda emotsionallik, metrik
o’lchov uchramaydi, voqelik epik nutq vositasida bayon etiladi. Xalq og’zaki
nasriy asariarida sujet muhim o’rin tutadi. Ular hech qachon sujetsiz bo’lmaydi.
Nasriy asarlar sujetini kirish (ekspozisiya), tugun, epik sarguzasht yoki voqealar
rivoji, kulminasiya (asaming eng ayj nuqtasi), yechim kabilar tashkil etadi. Xullas,
xalq og’zaki badiiy ijodi asosida yaratilgan nasriy asarlar xalq prozasi nomi bilan
yuritiladi. Ular g’oyaviy mazmuni jihatidan xalq ruhi va orzu-niyatlarini aks
ettiradi. Mif, afsona, rivoyat, naql, latifa, ertak kabi janrlardagi folklor asarlari
tarkibiga kiritiladi. Ular, awalo, qadimiyligi bilan diqqatni tortadi. Chunki nasr
lirikaga nisbatan oldinroq paydo bo’lgan. Mif va afsona, rivoyat uning ilk
namunalari hisoblanadi. Shundan so’ng ertak, naql, doston va yana keyinroq latifa
janrlari shakllangan. Og’zaki nasrning ilk namunalarida qadimiy urf-odat va
marosimlarning bayoni, real voqea va hodisalar, olam haqidagi ibtidoiy
tushunchalar xayoliy shaklda ifodalangan. Real voqea-hodisalarning badiiy talqini
27

o’zbek mifologiyasi taraqqiyotini uch bosqichga arxaik, mumtoz va o’rta asrlarga
xos miflarga bo’linadi, deb hisoblaydi. Uning ko’rsatishicha, arxaik miflarda xaos
bilan kosmos o’rtasidagi kurash keng miqyosda aks etadi va ko’proq animistik,
totemistik tasavvurlar bu kurashda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Shuningdek, ularda
yana hech qanday diniy qarashlar unsuri uchramaydi. Mumtoz miflarda esa xaos
bilan kosmos kurashining miqyosi biroz toraygan bo’ladi. Politeistik diniy
qarashlar (ko’p xudolilik tasawuri) ustunlik qiladi. Zardushtiylik davri
mifologiyasi bunga misol bo’ladi. O’rta asrlar miflarining semantik asosini
monoteistik diniy qarashlar tashkil etadi. M.Jo’rayev- o’zbek mifologiyasining
taraqqiyoti qadimgi ajdodlarimizning totemistik, animistik, dualistik, magik
ishonchlari; ibtidoiy odamlar turmushida ritual-ramziy ahamiyat kasb etgan
marosimlar; O’rta Osiyoda yashagan qadimgi qavmlar dunyoqarashida aiohida
o’rin tutgan otashparastiik aqidalari; qadimgi dehqonchilik madaniyati an’analari
bilan bog’liq hosildorlik kultlari; islom dini ta’limoti va u orqali O’rta Osiyoga
kirib kelgan sharq, xususan, arab folklori an’analari; mo’g’ul, buryat, chinVa hind,
eron, yunon mifologiyasining ijodiy ta’siri bilan bevosita bog’hqdir, deb
hisoblaydi. Qadimgi turkiy miflarni olamning yaratilishi va tuzilishi, samoviy
halokat yoki olamning intihosi, tangri va ilohiy kuchlar, xoqonlarning tug’ilishi va
afsonaviy hukmdorlar to’g’risidagi, turkiy qabilalarning kelib chiqishi, ilk ajdodlar
haqidagi miflar turkumi tashkil etadi. Mumtoz miflar tarkibiga ezgulik va yovuzlik
kuchlari o’rtasidagi kurash haqidagi asotiriy qarashlarni o’zida aks ettirgan
dualistik miflar, /cult miflari (suv, olov, osmon jismlari, o’simliklar, jonivorlar,
hosildorlik kultlari bilan aloqador tasavvurlar asosida shakllangan), o’lib-qayta
tiriluvchi qahramonlar (Siyovush bilan bog’hq) haqidagi miflar; samoviy (oy,
quyosh, yulduzlarning paydo bo’lishi, tabiiy hodisalar haqidagi) miflar; taqvimiy
miflar, ya’ni yUboshi — Navro’z bilan bog’liq udumlar, vaqt hisobi omillari
haqidagi asotiriy ishonchlar; antropogenilc miflar yoki odamzotning yaratilishi
(Kayumars, Gavomard, Jamshid) to’g’risidagi miflar kiradi. Aksariyat mifologik
obrazlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto», shuningdek,
«O’g’uznoma» va «Kitobi dadam Qo’rqut» orqali bizgacha yetib kelgan.
30

Shuningdek, tarixiy afsonalarda dev, pari, ajdar, chilton, yuho, ya’juj-ma’juj
kabi bir qattor xayoliy va mifologik personajlar mayjud bo’lib, ular aniq obrazlar
bilan muomala-munosabatda tasvirlanadi. Mifologik obrazlar afsona sujetida
bajaradigan vazifasiga qarab ikki tipga bo’linadi:
a) asosiy qahramonga homiylik qiluvchi, yordam beruvchi mifologik
personajlar;
b) asosiy qahramonga raqib sifatida harakat qiluvchi mifologik
personajlar.
Tarixiy afsonalarga xos bu belgilar epik tafakkurning tadrijiy taraqqiyot
tizimida uning mifologik afsonalardan keyingi stadial bosqichda shakllanganligini
ko’rsatadi.
O’zbek xalq tarixiy afsonalari mavzu yo’nalishiga ko’ra uch turga bo’linadi:
1. Geneologik afsonalar. Bularda urug’ —qabila, xalq va elatlarning
kelib chiqishi va nomlanishi haqida hikoya qilinadi: «Laqay», «Do’rmon»,
«Qirg’iz» urug’larining kelib chiqishi haqidagi afsonalar shular jumlasiga kiradi.
2. Tarixiy voqea va tarixiy shaxsiar haqidagi afsonalar. Ularda
o’tmishda yashab o’tgan dono kishilarning sarguzashtlari, mo’jizakor ishlari,
ajdodlarimizning bunyodkorlik faoliyati, shahar va qo’rg’onlarning barpo etilishi
haqida hikoya qilinadi. Bunga Buxoro Arki, Xiva qal"asi, Minorayi Kalon qurilishi
haqidagi afsonalar misol bo’la oladi.
3. Kasb-hunarlar haqidagi afsonalar. Bularda u yoki bu kasb-
hunaming kelib chiqishi, ularning piri haqida hikoya qilinadi. Aytaylik,
bo’yoqchilik kasbining kelib chiqishi hazrati Ayyub, temirchilik
kasbining kelib chiqishi Dovud payg’ambar nomi bilan bog’lab talqin
qilingan afsonalar shu siraga kiradi.
Xullas, afsonalarda epik ruh hukmronlik qiladi. Ular axborot berish vazifasi
bilan bir qatorda estetik vazifani ham ado etadi.
35

shakllanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan yuzlab nomdagi asarlarni ko'rishingiz
mumkin. Bugunki kungacha umumiy o‘zbek adabiyotini davrlashtirish uchun
mushtarak fikr mavjuda emas. Lekin adabiy siymolarni baholashda bo'lmasa ham
tanlash va kiritishda ma’lum mushtaraklikka erishildi. Chunonchi, ilk bosqich «X
asrga qadar bo'lgan turkiy adabiyot» deb nomlandi va xalq og'zaki ijodi hamda
kitobalarni qamrab oldi. Keyingi davr «X—XII asrlar»dan tasavvuf obzori va
Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg'ariy, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy,
Nizomiy Ganjaviy joy oldi [1]. «XII—XIV asrlar»ga Yunus Emro, Qozi
Burhoniddin, Kodekus Kumanikus, Nosiriddin Rabg'uziy, Nasimiy, Sayfi Saroyi
kiritildi. «XV asr» Alisher Navoiy, Qayg'usiz Abdol, Sulaymon Chalabiy, Asan
Qayg'i ijodidan tashkil topdi. «XVI asr»ga Fuzuliy, Bayramxon, Shoh Ismoil
Hatoiy, Bobur kiritildi. «XVII asr»dan Nobiy, Qorachao'g'lon, Mashrab, Avliyo
Chalabiy, Abulqozi joy oldilar. «XVIII asr» Mahtumquli, Buxor Jirov, Voqif,
Andalib, Huvaydo, Qurbonali Ma’rupiy asri deb kelishildi. «XIX asr»ga
Dadalo'g'lu, Molda Niyoz, Jambul, To'xtag'ul, Ogahiy, Nodira, Nomiq Kamol,
Tavfiq Fikrat, Mirzo Fathali Oxundzoda, Ismoilbek Gasprali, Yusuf Oqchura,
Abay, Kamina, Mulla Napas, Seyidiy kiritildi. «XX asr adabiyoti» mamlakatlar
prinsipi bilan hal qilindi. Chunonchi, Ozarbayjondan A.Sobir, J.Mamadqulizoda,
Husayn Jovid, Samad Vurg'un, M.H.Shahriyor, B.Vahobzoda ijodi olindi.
Qozog'istondan Shokarim, Mag'jon, M.Avezov, H.Sulaymon tanlandi.
Qirg'izistondan B.Aliqulov, Q.Tinistiuli, A.To'qomboyev, A.Usmonov,
Ch.Aytmatov ijodi olindi. O'zbekistondan A.Fitrat, A.Cho'lpon, A.Qodiriy, Oybek,
A.Oripov kiritildi. Turkiyadan M.E.Yurdakul, U.Sayfiddin, Ziyo Ko‘k Alp, M.A.
Erso'y, Ya.K.Bayotli, R.N.Guntekin, F.N.Chamlibel, A.H.Tanpinar, O‘rxon Vali,
Arif Nihot Asiya, Tariq Bo‘qro ijodlari olindi. Turkmanistondan B.Kerboboyev,
X.Deryayev, O.Otajonov, K.Qurbonnepesov kiritildi [2, 52]. Bu davrlashtirish
butun O‘rta Osiyo xalqlari ijodkorlari bo‘yicha olib borilgan. Ulug‘bek Hamdam
hozirgi o‘zbek she’riyatida beshta asosiy yo‘nalishni ajratib ko‘rsatadi:
- an'anaviy;
5

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoev O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ro‘zasida xalqning aniq maqsad yo‘lida harakat qilishida
ta’lim-tarbiyaning roli naqadar muhim ekanini uqtirarkan: “Hozirgi vaqtda
yoshlar tarbiyasi biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini hech qachon
yo‘qotmaydigan masala bo‘lib qolmoqda... Bu vazifalarni amalga oshirishda biz
asrlar mobaynida shakllangan milliy an’analarimizga, ajdodlarimizning boy
merosiga tayanamiz” 1
,- deb ta’kidladilar. Darhaqiqat, mustaqillik biz yoshlar
uchun yangi-yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda. Biroq, yosh avlod shiddat
bilan o‘zgarayotgan dunyoga hamqadam bo‘lishi, olis va yaqin o‘tmish
merosimizni qaydarajada o‘zlashtirishi, ularning o‘zligini anglashiga ham
bog‘liqdir.
O‘zbek xalqi boy adabiy yodgorliklarga ega. O‘tmishda yaratilgan mo‘tabar
og‘zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o‘rganish va bilish har bir
o‘quvchining, shu yurtda yashayotgan kishilarning ulug‘ burchidir. Bugungi
kunda, yurtimiz ozodlikka, xalqimiz istiqlolga erishgandan so‘ng, o‘tmish
mеrosimizga e’tibor yanada kuchaydi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov o‘zlarining
qator suhbatlari, nutq va kitoblarida buyuk ajdodlarimiz qoldirgan mеrosni
o‘rganishning ahamiyatini qayta-qayta ta’kidlamoqdalar. Zеro, xalqimiz
mustaqillikka erishgandan so‘nggina bizga noma’lum ko‘pgina ulug‘ shoirlarimiz,
olimlarimiz, muhaddislarimiz haqida ma’lumotga ega bo‘ldik. Asarlarini o‘rgana
boshladik.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Adabiyot taraqqiyotidagi hozirgi davr
ham janr, ham mavzu xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Zamonaviy adabiyot – bu
juda noaniq hodisa. Bir tomondan, adabiyot va mualliflar avvalgi yillarda ko'p
asrlar davomida bo'lgani kabi, senzura bilan ham, hech qanday ramka yoki
kanonlar bilan ham cheklanmagan holda, yanada erkinlashdi. Boshqa tomondan,
aynan adabiyot hech nima va hech kim bilan chegaralanmaganligi sababli, bugun
bozorda siz nafaqat badiiy qiymatga ega, balki zamonaviy o'quvchilarning
4

Rivoyat. Rivoyatlar — voqelikni hayotiy uydirmalar asosida aks ettiruvchi,
sujet tizimida mifologik obrazlar uchramaydigan, voqelik talqini hududiy-
etnografik lokallik kasb etishi bilan xarakterla-nadigan, qadimiy asoslarga ega
bo’lgan, xalq orasida keng ommalashgan folklor janridir. Ularda hayot voqeligi
real aks ettiriladi. Shuning uchun o’zbek xalq og’zaki ijodining qadimiy, an’anaviy
va keng tarqalgan janrlaridan biri bo ‘Igan va hayotiy voqelikni hayotiy
uydirmalar orqali bayon etadigan, biror ma ‘lumot haqida tinglovchiga xabar
berish maqsadida hikoya qilinadigan og’zaki nasriy asariar rivoyat deyiladi.
Xalq hayotida uzoq o’tmishda yuz bergan voqealar, qachonlardir yashab
o’tgan tarixiy shaxsiar faoliyati haqida hikoya qilinadi. Bir so’z bilan aytganda,
rivoyatlar xalq o’tmishining badiiy tarixidir. Shuning uchun ular o’lkamiz tarixini
o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’zining ezgu ishlari bilan o’lkamiz
tarixida yorqin iz qoldirgan ajdodlarimiz haqidagi haqiqatni bilib olishga yordam
beradi. Rivoyatlar - xalq og’zaki ijodidagi mustaqil, keng ommalashgan epik
janrlardan biri. Ular, asosan, informativ vazifani ado etadi. Ya’ni u yoki bu voqea
haqida xabar beradi va uni tasdiqlaydi. Kichik hajmli epik nasr namunasi bo’lgan
rivoyatlarda voqelikni bayon qilish usuli retrospektivlikka asoslanadi.
Retrospektivlik rivoyat janrining yetakchi xossalaridan biridir. Chunki rivoyatlarda
tasvirlanayotgan voqelikning zamonaviy yo’nalishi — o’tmishga qaratiladi.
Shu sababli rivoyatlar sujetida ko’pincha voqelikning o’tgan zamonda bo’lib
o’tganligiga ishora qiluvchi «Qachonlardin>, «Qadim zamonda», «rivoyat
qilishlaricha», «bobolarimizning aytishicha», «qadimgi rivoyatlarga ko’ra» kabi
an’anaviy formulalar uchraydi. Folklorshunos K.Imomov bu haqda «Rivoyatlarda
vaqt nisbatan konkretdir» deb yozsa, M.Jo’rayev «Rivoyat janri sujetining vaqt
belgisi tarixiy-etnografik aniq muddat ko’rsatkichi bilan ifodalanadi», deya qayd
etadi. Xullas, rivoyatlarda tasvirlangan voqealar tarixan aniq vaqt doirasida
kechadi.
Rivoyat sujeti tinglovchilar tomonidan chindan bo’lib o’tgan voqeaning
talqini deb qaraladi. Rivoyatlar keng xalq ommasi tomonidan ijro etiladi.
36

о‘rgatadi. U ma’rifat darajasi va yetakchi fazlatlariga qarab qalb tо‘rtga ajralishini
yozadi. Bulardan birinchisi. yolgiz Ollohni sevib, faqat Ollohni bilish va
mushohada aylash bilai faxrlanadigan qalb. Ikkinchisi , ma’rifat va Olloh bilan
unsiyat zavqidan yiroq qalb. Bunday qalb sohiblarini quvontiradigan narsa -
boylik, amal va har turli moddiy manfaatlardir.
Uchinchi xil qalb esa, kо‘p kuchini Ollohga intilish, Haq ishqidan
huzurlanishga bag‘ishlaydigan va goho bashariy sifatlarga ham qaytguvchi qalb
sanaladi. Nihoyat yana bir turli qalb bordurki, u bashariy sifatlaridan ajralmasa-da,
ba’zi-ba’zida ilm va ma’rifatdan shavqlanishni ham biladi.
G‘azzoliyning e’tirofi bо‘yicha, birinchi xil qalb behad kamyob, eng kо‘p
uchraydigani ikkinchisi, ya’ni о‘tkinchi dunyo hirsiga tо‘lib toshgan qalbdir.
Qalbning uchinchi va tо‘rtinchisi kо‘rinishlari mavjud bо‘lsa-da, ammo ularning
soni uncha kо‘p emasdir. Shu о‘rinda yana bir haqiqatga aniqlik kiritib о‘tish
maqsadga muvofiqdir. Tasavvufiy hayotning manbai ham, mazhari ham
kо‘nguldir. Tasavvuf adabiyotida qalb yoki yurakka nisbatan kо‘ngul kо‘p tilga
olinadi va kо‘ngul tо‘g‘risidagi kо‘p fikr bildiriladi. Xо‘sh, buning sababi nimada?
“Miftohul-qulub”dagi mana bu sо‘zlar ushbu savolga о‘ziga xos bir javobdir:
“Kо‘ngul qalbning ichidadur. Sharafi qalbdan kо‘p ortiq erur. Qalbga ozor berish
insonni sirtdan buzadi, chirkinlashtiradi va halok aylaydi... Kо‘ngul qalbning
bag‘rida bо‘lganligi tufayli kо‘ngulga qattiq tegmak odamni ham zohiran, ham
botinan halok etar”. Mana shuning uchun kо‘ngul taqdiri, holati va haqiqatlariga
doir mulohaza va mushohadalar tasavvufda nihoyatda keng о‘rin ishg‘ol etgan.
Hatto tasavvufiy istilohlar orasida qalb va kо‘ngul holi yoki haqiqatlarini
sharxlaydigan kalima va atamalar yetakchi о‘rinni egallaydiki, buni bilmasdan,
ayniqsa, tasavvuf she’riyatining mazmun-mohiyatini tо‘g‘ri anglab ham, talqin
qilib ham bо‘lmaydi. Ana shu ehtiyojni hisobga olib biz ulardan ayrimlariga
diqqatni jalb etishni lozim kо‘rdik.
Avoiq - tо‘siq, moneliq qiluvchi narsa. Qalbning Ollohga tomon yuksalishi va
ruhning unga ochilishini tо‘sadigan turli-tuman moddiy va ma’naviy ma’nilar,
ziddiyatlar. Avoiq uchdir: shirk, bid’at, gunoh.
21

singdirilgan ma’naviy qadriyatlar sifatida munosabatda bo’lish masalasiga
alohida e’tibor berildi. 1997 yil 6 oktabr kuni Respublika bo’yicha “Kadrlar
tayyorlashning milliy dasturi” qabul qilindi. Mazkur dastur matnida ham xalq
qadriyatlari yosh avlodni milliy mafkura asosida tarbiyalashning manbalaridan
biri sifatida baho oldi. Shuningdek, 1991 yildan buyon Nabro’z bayramiga
ajratilgan e’tibor, 1998 yilning 13 yanvar kuni president I.A.Karimov
“Alpomish” dostonining 1000 yilligini nishonlash haqidagi farmonga imzo
chekdi… Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi
mustaqillikka erishgandan so’ng milliy ma’naviyatga qanchalik yuqori baho
berilayotganidan, madaniy merosimizga e’tibor keskin ijobiy tomonga
o’zgarganidan dalolatdir. Shuning uchun o’zbek filologiyasi fakul’tetida o’qish
maqsadini bildirgan talaba xalq og’zaki poetic ijodiga shunchaki dam olish,
hordiq chiqarish ob’ekti sifatida emas, xalqning milliy ruhi aks etgan tarixiy
hujjat sifatida munosabatda bo’lish ko’nikmasini shakllantirmog’I lozim.
Ma’lumki, 1993 yildan O’zbekistondagi umumta’lim maktablarida adabiyot
fani bo’yicha yangi dastur asosida o’quv mashg’ulotlari uyushtirilmoqda. 1999
yildan Respublika Vazirlar mahkamasi “Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi”
asosida akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini ochish haqida qaror qabul
qildi. Mazkur qarorning hayotga tadbiq etilishi natijasida xalq og’zaki poetic
ijodi kursini alohida nazariy kurs sifatida o’rganish masalasi amalgam
oshmoqda. Bu esa, bo’lajak adabiyot o’qituvchisiga o’zbek xalq og’zaki poetic
ijodini bo’lg’usi yosh mutaxassis sifatida mukammal o’rganish mas’uliyatini
yuklaydi. Shunday qilib, o’zbek filologiyasi fakul’tetida ta’lim olayotgan talaba
biz o’rganadigan nazariy kursni ikki maqsadda o’rganishga majbur bo’ladi.
Birinchidan, O’zbekiston Respublikasining fuqarosi sifatida og’zaki ijod
janrlari va asoslarini o’rganadi va shu asosda milliy mafkura tamoyillarini
egallaydi. Ikkinchidan, bir necha yildan so’ng umumta’lim maktablarida
adabiyot fani boyicha mashg’ulotlar uyushtiradigan mutaxassis sifatida og’zaki
ijod namunalarini tahlil etish, badiiy asarlar mohiyatini o’quvchilarga
tushuntira olish ko’nikmasini hosil qiladi.
25

insonlaming dunyoqarashi , tasawur - tushunchalari , diniy e ’ tiqodlari namoyon
bo ’ ladi .
Mifologik afsonalarning tuzilishi juda sodda bo ’ ladi . Ularda voqelik oddiy
bayon qilinadi. Uning konflikti yechimida fantastikaning hal qiluvchi rol o’ynashi-
asosiy belgisidir. Mifologik afsonalar miflar bilan genetik aloqadordir. Aniqrog’i,
ularning aksariyati miflar asosida yuzaga kelgan. Sababi — ibtidoiy davrda
mifologik qahramonlar muqaddas sanalgan va xalqning ma’naviy madadkoriga,
ruhiy homiysiga aylangan. Bora-bora bu tasawurlar unutilib, u haqdagi hikoyalar
afsonalarda oddiy diniy hikoya qobig’ida saqlanib qolgan. Jumladan, Xizr nomi
bilan bog’liq hikoyalar bunga misol bo’ladi. Xizr — mifologik obraz. U ba’zan
cho’l piri, ba’zan hosildorlik homiysi sifatida talqin etiladi. Afsonalarda и obi
hayot ichganligi uchun mangu barhayot, sehr-joduga ega, o’tda yonmas. zarb
o’tmas qilib tasvirlanadi. U yana turli shakllarga evrila oladi: goh odam, goh
jonivor, goh buyum ko’rinishida paydo bo’lib, odamlarga ko’mak beradi,
yovuzlarga qarshi chiqib, ezgulikning g’alabasini ta’minlaydi.
Tarixiy afsonalar ma’lum bir tarixiy dalil yoki ma’lumot, tarixiy shaxs
faoliyati haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan, tarkibida
real tarixiy shaxsiar bilan bir qatorda, xayoliy va mifik obrazlar ham ishtirok
etadigan og’zaki nasriy asarlardir. Ularning sujetini tashkil etuvchi voqealar
bayonida reallik bilan badiiy to’qima o’zaro qorishib ketadi. Bunday afsonalarda
real hayotda yashab o’tgan kishilar haqida hikoya qilinsa-da, tarixiy shaxsning
haqiqiy biografiyasi emas, to’qima biografiyasi beriladi. Ularda hayot haqiqati
fantastik tasvir qobig’iga o’rab ifoda etiladi.
Tarixiy afsonalar muayyan tarixiy dalil va ma’lumotni asoslash, izohlash,
xalqqa tushuntirish uchun xizmat qiladi.
Tarixiy afsonalarda real toponimlar bilan birga xayoliy - mifologik makon
ham tilga olinadi. Unga ko’ra qahramon yer osti yoki suv osti mamlakatlariga,
afsonavjy tog’lar o’lkasiga safar qiladi.
34

13. XIV asr o‘rtalaridan XVII asrgacha bo‘lgan adabiyot.
14. XVII asrdan XIX asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan adabiyot.
15. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi adabiyot.
16. Biz o‘zbek adabiyoti tarixi (mumtoz adabiyot)dan yangi darslik nashr
etilguncha N.Malla е v tavsiya etgan bosqichlar asosida o‘zbek adabiyotini
(o‘zbek mumtoz adabiyotini) o‘rganishni ma’qul topdik.
17. Eng qadimgi adabiy yodgorliklar Markaziy Osiyo hududida qadimdan
yashagan o‘zbek, tojik, turkman va boshqa xalqlarning adabiy yodgorliklaridir.
K е yingi taraqqiyot bosqichlaridagi adabiyot esa b е vosita o‘zbek xalqi
tomonidan yaratilgan adabiyotdir.
15

suhbat jarayonida qahramon-larning ma’naviy dunyosi ochila boradi va naql
yakunida qissadan hissa chiqarilib, ideal g’oya lo’nda ifodalanadi.
Naqllaming ko’pchiligi ertak sujeti asosida yaratilganligi kuzatiladi. Biroq
rivoyatlarning shakliy o’zgarishi tufayli yuzaga kelgan naqllar ham bor. Masalan,
muchal yil nomlarining kelib chiqishi bilanbog’lab aytiluvchi naql aslida
rivoyatdan o’sib chiqqan. Bu naqlda savlati va bo’yiga ishonib yil nomlanishidan
quruq qolgan tuya obrazi, kichkina bo’lsa-da, dono sichqon obraziga zid qo’yilishi
orqaU sujet voqealariga ramziy ma’no, nasihatomuz fikr singdirilganligi
kuzatiladi.
Ayrim naqllar ba’zi maqollar mazmunidan yuzaga kelgandir. Masalan, «Har
kim qilsa - o’ziga» naqli aslida «Birovga choh qazisang, unga o’zing yiqilasan»
yoki «Yoqma — pisharsan, qazima — tusharsan» kabi maqollarning mazmuni
asosida yaratilganligini sezish qiyin emas. Bu maqollarda ham, naqlda ham
yomonlik yaxshilik keltirmaydi, degan o’git ilgari suriladi.
Sof naqllar hayotiy voqealar, axloqiy tushunchalar asosida yaratuadi. «Ikki
qarg’a», «Kiyik bilan tulki», «Odam bilan odam tirik » kabi naqllar sof naqllar
sirasiga kiradi. Ularda naql ikkita bir-biriga qarshi tushunchalar — majoziy
obrazlar xatti-harakati misolida aks ettiriladi. O’git yashirin holda ifodalanadi. Uni
qissa oxirida chiqarilgan hissadan bilib olish mumkin bo’ladi. Sof naqllar sujeti
qisqa, sodda bo’ladi. Ular mazmunan lo’ndaligi, majozga asoslanishi, ishonchliligi
bilan ajralib turadi.
Naqllarning ayrimlarida aniq tarixiy voqealar, shaxslar o’ziga xos sujetlarda
aks ettiriladi. Masalan, «Olim bilan podsho», «Jasur yigit va Ahmad Donish» kabi
naqllar bunga misol bo’ladi.
Naqllarning ko’pchiligi sof badiiy to’qima asosidagi sujetga egadir.
«Hunardan unar», «Gavhari noyob», «Usta bilan shen>, «Qasd qilgan past bo’lun>
kabi naqllarning sujeti sof badiiy to’qima asosiga qurilgan.
42

o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan ta’sirchan va hazilli asarlar yaratdilar. Uchinchi
bosqich Bu davr yangi davr o‘zbek adabiyoti tarixiga aylandi. Ushbu davr deyarli
butun yigirmanchi asrni qamrab oladi. Bu bosqich o‘zbek adabiyotida ko‘tarilishlar
va pastliklar, ijodiy izlanishlar, yangi janrlarning vujudga kelishi bilan ajralib
turadi. Ushbu bosqichda uchta tarixiy davrni ham ajratish mumkin: XX asrning 20-
50-yillari adabiyoti. Bu davrning eng yirik vakillari Abdurauf Fitrat, Hamza,
Abdulla Qodiriy, G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjonlardir. Aynan ularning
ijodi mumtoz o‘zbek adabiyoti bilan yangi davrni bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘ldi. Ular
nafaqat yangi davr talablariga javob beradigan munosib asarlar yaratishga
muvaffaq bo'ldilar, balki rus adabiyotida ilgari erishilgan eng yaxshi narsalarni
ham yo'qotmadilar. Aynan ularning asarlari yangi davr o‘zbek adabiyotiga asos
solgan. XX asrning 60-90-yillari adabiyoti. Bu tarixiy davr o‘zbek adabiyoti
tarixida hal qiluvchi davr bo‘ldi. U avvalgisidan kam qiyin va mas'uliyatli emas
edi. Shu bilan birga, zamonaviy adabiy jarayonning barcha talablariga javob
beradigan asarlar yarata boshlagan yozuvchilarning mahorati sezilarli darajada
oshdi. O‘zbek adabiyoti jahon adabiyoti taraqqiyotining qudratli oqimida yo‘qolib
qolmadi, aksincha, uning o‘ziga xosligi, o‘ziga xosligi yaqqol namoyon bo‘ldi.
Said Ahmad, Asqad Muxtor, Odil Yoqubov, Primqul Qodirov, Erkin Vohidov,
Abdulla Oripov va boshqa ko‘plab ijodkorlar nafaqat keng shuhrat va e’tirofga
sazovor bo‘ldilar, balki hozirgi davrga munosib asarlar yaratdilar. Ko‘rib
o‘tganimizdek o‘zbek adabiyotida sharq poetik janrlarining keyingi rivojlanishi
qiziqarli manzarani taqdim etgan. Har bir milliy va tarixiy zaminda sharq
she’riyatining umumiy xususiyatlari o‘ziga xos nafis ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.
Bu an anaviy lirik janrlar turdosh adabiyotlarga qaraganda zamonaviy o‘zbekʼ
she riyatida yorqinroqdir. Yigirmanchi asr boshlarida janr tizimi tubdan
ʼ
o‘zgarishlarga uchraganligini hisobga olsak, zamonaviy she’riyatda ularga ta’rif
berish ancha qiyin. Ko pgina asarlarning janrlari alohida ko rsatilmagani yoki janr
ʻ ʻ
nomlarining G arb modeliga ko ra yoki “poema” umumiy nomi bilan berilganligi
ʻ ʻ
muammoni murakkablashtiradi. Zamonaviy she’riyatning tuzilishi xususiyatlarini
o‘rganish, asarlar janrini aniqlash dolzarb muammolarni hal qilish uchun zarur.
9

Rivoyatlar qat’iy kompozitsiyaga ega bo’lmaydi. Ko’pincha ular ikki yoki
uch epizoddan tashkil topadi. Ixcham sujetda yaratiladi. Ayrim rivoyatlar go’yo
tugallanmagandek, davomi bordek tuyuladi. Rivoyatlaming sujet tizimidagi
motivlar yaxlit silsilani tashkil etadi. Ularda ajdodlar kulti, suv kulti, hosildorlik va
daraxtlarga aloqador xalq qarashlari, tog’, ranglar, dunyo tomonlari, animizm va
totemizm Man aloqador qadimiy tasawurlarning epik talqinlari o’z ifodasini topgan.
Naql. Naql atamasi yaqin va o’rta sharq xalqlari orasida «Zarbulmasal» deb
yuritilgan. K.Imomov esa uni matal deb ataydi. «Naql» asli arabcha so’z bo’lib,
joydan joyga eltmoq, biror ertak, voqea, maqol, xabarlarni so’zlab bermoq, naql
qilmoq ma’nolarini anglatadi. O’tmishda qadimgi turkiy yodnomalar, xalq
kitoblari, qo’lyozmalardagi mif, ertak, afsona, rivoyat, doston, maqol, matal,
topishmoqlar ham naql deb yuritilgan. Lekin hozir u folklorning mustaqil bir
janriga nisbatan qo’llanadi.
Turmushdagi turli narsa va hodisalami izohlashga qaratilgan axloqiy-didaktik
mazmundagi, ramz va majozga asoslanuvchi kichik og’zaki hikoyalar naql deb
yuritiladi.
Naql xalq donoligining o’ziga xos ifodasi bo’lib, asosan, axloq normalari
haqida bahs yuritadi. Shuning uchun uning asosida har doim o’git — nasihatomuz
fikrlar yotadi.
Kishilar o’rtasida axloq tamoyillari, dunyoviy tushunchalar haqida fikrlash
ehtiyoji naqllarning paydo bo’Ushiga sabab bo’lgan.
Naqllarning tuzilishi juda sodda, hajmi ixcham bo’ladi. Unda bayon
qilinayotgan fikr etiologik xarakteri, didaktik mazmuni, informativ-estetik vazifasi
bilan diqqatni tortadi. Naqllar badiiy-tasvir vositalariga u qadar boy bo’lmaydi,
mubolag’asiz yaratiladi.
Naqllar ma’lum bir hayotiy ehtiyoj munosabati bilan aytiladi. Besabab
aytilmaydi: ko’pincha muhokamaga sabab bo’lgan voqeani tasdiqlash yoki axloq
qoidalarini buzib ish yuritayotgan biror-bir shaxsni ogohlantirish yoxud noto’g’ri
40

uchun sahoba deyilgan. Sahobadan keyin yashab, ularga suhabtdosh b о ‘lganlar
tabiun nomini olishgan. Bular ham xosiyatli insonlar sifatida о ‘zlarining
sharaflariga loyiq tarzda hayot kechirib о ‘tishgan. Tabiun izdoshlari atbo ut-tabiun
deyilgan. Bulardan s о ‘ng xalq о ‘rtasida har turli ixtiloflar q о ‘zg‘alib, fikr-
qarashlari bir-biridan farqli va ziddiyatli guruhlar о ‘rtaga chiqa boshlagan. Bu
xususda mulohaza yuritgan abulkarim qushayriy ishning oqibati о ‘laroq «dinning
hukmlariga z о ‘r diqqat va ixlos bilan rioyat etgan insonlarga «zuhhod va ubbod»
(zohid va obidlar) nomi berilganligini aytib, yana yozadi: «ancha s о ‘ngra bid’at
mazhablari о ‘rtaga chiqdi. H ar mazhab boshqasi bilan tortishish va xalqni о ‘zi
tomonga da’vat qilishga kirishdi… natijada «har nafasda olloh bilan b о ‘lish»
holini muhofaza etgan va о ‘zlarida zohir b о ‘lgan g‘aflat musibatlaridan
qutilmoqqa jahd aylagan ahli sunnatning peshqadamlari mutasavvif nomi bilan
boshqalardan ajraldilar. Bu zumraning ulug‘lari hijriy ikki yuzinchi yildan avval
ushbu nom ila tanilganlar».
Ibn Xaldun esa s о ‘fiylik yoshini islomning tug‘ilish bilan deyarli teng
q о ‘yadi: «S о ‘fiylarning y о ‘li islomning ilk kunlaridan buyon mavjud b о ‘lgan bir
harakat y о ‘li edi… ammo hijriy ikkinchi asrdan s о ‘ngra dunyo sevgisi ustun kela
boshlagach, xalqning dunyoviy narsalarga mayli kuchaydi. Zuhd va taqvoga
y о ‘nalganlar esa «s о ‘fiy» nomi ila ulardan ajraldilar».
Demak, tasavvuf bid’at, g‘aflat, dunyoparastlik va xalqdagi
parokandaliklarga qarshi b о ‘lgan xolis niyatli kishilarning maslagi о ‘laroq
tug‘ilgandir.
«Tabaqoti sufiya» asarida sulamiy ilk s о ‘fiylarni besh tabaqaga ajratib, har
tabaqaga mansub yigirma s о ‘fiy t о ‘g‘risida ma’lumot bergan. «Risolai qushayriy»
muallifiga k о ‘ra, ilk s о ‘fiylar Ibrohim Adham, Zunnun Misriy, Karxiy, Sirri
Saqatiy, Boyazid Bistomiy va Junayd Bag‘dodiylarga daxldorlik nisbati ila soni
sakson uchtadir. Ilk s о ‘fiylar orasida hasan basriy, shaqiqi balxiy, abu hoshim
s о ‘fiy, s о ‘fiyon savriy singari bir qancha shaxslar eng avvalo zuhd kamoloti bilan
о ‘rnak k о ‘rsatgan.
44

Holbuki, ular rivoyat ianriga mansub bo’lib, real tarixiy, voqelik va real tarixiy
shaxslarga oid fna’lumotlarni tashiydi.
«To’maris» Gerodotning «Tarix» asari orqali bizgacha yetib kelgan bo’lib,
unda massaget qabilasining oqila va jasoratli hukmdori To’maris ismli ayolning
o’z elini hiylakor bosqinchi Eron shohi Kir hujumidan omon saqlab qolganligi
haqida hikoya qilinadi.
To’maris beva ayolligi uchun Kir unga uylanish bahonasida sovchi yuborib,
Shu yo’l bilan massagetlar yerini osongina o’z tasarrufiga o’tkazmoqchi bo’ladi.
Biroq Kirning bu yovuz rejasini To’maris ilg’ab, uni ochiqdan-ochiq kurashga
chorlaydi. Kir Krezning maslahati bilan hiyla ishlatib, To’marisning o’g’li
Sparganiz boshchiligidagi massagetlarning bir guruhini qo’lga oladi. Sparganiz o’z
ahvolidan orlanib, joniga qasd qiladi. Shundan so’ng ikki o’rtada qattiq jang bo’lib
o’tadi. Kir bu jangda sharmandalarcha yengilib, halok bo’ladi. Jang tugagach,
To’maris uning jasadini murdalar orasidan toptirib, boshini olib, uni qon
to’ldirilgan meshga tashlaydi va «Men seni qonga to’ydiraman, deb bergan
va’damning ustidan chiqdim», — deydi.
«Shiroq» Polienning «Harbiy hiylalar» asari orqali bizgacha yetib kelgan. Bu
rivoyatda shak qabilasining cho’poni, oddiy olboqar va dostonchi chol Shiroqning
o’z qabilasi osoyishtaligini o’ylab о limga tik borishi, el-yurti uchun fidoyiligi
haqida hikoya qilingan.
Shiroq o’z quloq-burnini kesib, go’yo qabiladoshlaridan norozi bo’lgan
qiyofada dushman lashkarboshisi oldiga boradi. Uning ayanchli ko’rinishi esa
dushman lashkarboshisida ishonch uyg’otadi. Shiroq dushman lashkarini
ergashtirib chor atrofi suvsiz dasht-biyobonga olib boradi va ularni aldab, yolg’iz
bir o’zi butun boshli dushman qo’shinini yengganligini e’lon qiladi. G’azablangan
lashkarboshi Ranosbat uni chopib, qiymalab tashlaydi. Shunday qilib, Shiroqning
donishmandlarcha o’ylab topgan tadbiri, hiylasi tufayli uning qabiladoshlari
dushman hujumidan omon qoladilar.
39

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO‘NALISHI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI

Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
_________ N.Chiniqulov
“____” __________________

MAVZU: “ Mumtoz adabiyotning shakllanishidagi asosiy omillar:
mifologiya, xalq og'zaki ijodi va tarjima asarlar ” mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 403– guruh talabasi
Ahmedova Sohiba
Masofaviy ta’lim kafedrasi
o‘qituvchisi ____ _____________
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva

T oshkent-2024
1

“Fol’klor” atamasi inglizcha “Xalq donoligi”, “Xalq donishmandligi”
ma’nolarini anglatadi. Bu atama birinchi marta 1846 yilda Vilyam Toms
tomonidan qo’llangan bo’lib, bugungi kunda jahon ilmida xalq ijodi
tushunchasini bildiradi. Xalq ijodi xalq amaliy san’atini, xalq me’morchiligini,
xalq jg’zaki ijodini ifodalaydigan atamadir.Faqat har bir soha mutaxassisi
folklore deganda o’z sohasini nazarda tutadi. Maslan, biz “folklor” so’zini
qo’llaganda xalq og’zaki ijodini nazarda tutamiz. Xoreograf bu so’zni
qo’llaganda xalq raqsini, musiqashunos esa xalq kuylarini nazarda tutadi.
Fol’klor asarlarida xalq hayotining badiiy aksi ifodalanadi. Shuning uchun
xalq og’zaki ijodi so’z san’atining og’zaki shakli sifatida o’rganiladi. Xalq
og’zaki ijodining maqollar, dostonlar, tezaytish, topishmoq, sanamashoq,
qo’shiq, askiya kabi janrlari bor. Xalqimiz tomonidan ming yillar davomida
yaratilgan og’zaki namunalari o’zbek xalqining madaniy merosidir. Davlat
hujjatlarida qayta-qayta ta’kidlanayotgan xalqimiz qadriyatlari tushunchasi
tarkibida xalq og’zaki ijodi ham mavjuddir. Xususan, “Alpomish”,
“Go’ro’g’lining tug’lishi”, “Ravshan”, “Oshiq G’arib va shohsanam” kabi
dostonlar, “Mohistara”, “Bulbuligo’yo”, “Malikai Husnobod” kabi ertaklar,
lirik qo’shiqlar,yor-yorlar, churiyalar, turey-tureylar va boshqa og’zaki ijod
namunalari xalqimiz qadriyatlarining ajralmas qismi.
26

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………3
I.BOB. O‘ZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING SHAKLLANISHI HAMDA
ZAMONAVIY O‘ZBEK POEZIYASIDA SHARQ KLASSIK JANRLARI..7
1.1. O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy
yo‘nalishlari . ……………………………………….……………………………..12
1.2. Mumtoz adabiyotda irfoniy ishq masalasi …………………………………..16
II.BOB. O‘ZBEK XALQ OG‘ZAKI BADIIY IJODI…………………………24
2.1. Mifologiya-miflarni o‘rganuvchi fan ………………..………………….........27
2.2. Tasavvufning paydo bo‘lish tarixi …………………………………………...42
XULOSA ………………………………………………………………………...43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………...
3

Mif qadimgi odamning ishonch-e’tiqodlari, o’y-kechinmalari, diniy-axloqiy
qarashlari va ilk ijodiy izlanishlarining so’z vositasida ifoda etilgan
ko’rinishlaridan biridir.
Dunyo folklorshunosligidagi naturmifologik yoki naturalistik nazariya
tarafdorlari mifni tabiat hodisalari haqidagi qadimgi tasawurlar majmui deb
tushunadilar. Ulaming fikricha, qadimgi odamning tabiat haqidagi ibtidoiy-
e’tiqodiy ishonchlari dastlabki mifologik tasawurlar tizimining asosini tashkil
etadi. Antropologik nazariya tarafdorlari E.Teylor, G.Spenser, E.Long va
boshqalarning fikricha, miflar animistik ishonchlar zaminida shakllangan. J.Frezer
esa mifologik tasawurlarning asosini animistik tasawurlar emas, magiya tashkil
etadi, deb hisoblaydi. S.G.Xuk, D.Xarrison, G.Merri kabi olimlarning fikricha,
qadimgi miflar ibtidoiy rituallar, ya’ni marosimlarning so’z vositasida ifodalangan
shaklidir. L.Levi-Bryul mifning qadimgi diniy e’tiqodlar bilan mushtarakligini
aniqlagan.
Simvolistik nazariya oqimi tarafdorlari (jumladan, o’zbek folklorshunoslari
ham) mif qadimgi odamlarning olam haqidagi ibtidoiy qarashlarini o’zida
mujassamlashtirgan ramziy kodlardan tashkil topganligini e’tirof etadilar.
Z.Freyd, E.Fromm, K.G.Yung kabi olimlar miflarning paydo bo’lishini
ibtidoiy odamning tabiatga bo’lgan ongsiz hissiy munosabatlari bilan bog’lab
o’rganganlar. Ularning tahlil metodlari asosida o’rganish usullarini o’zbek
folklorshunosligiga J.Eshonqul tush va mifni qiyosiy tadqiq etish orqali olib kirdi.
M.Jo’rayevning ta’kidlashicha, qadimgi mifologik tasawurlar xalq og’zaki
badiiy ijodiyotining turli janrlariga diffuziyalana boshlagan.
Mif yaxlit janr sifatida og’zaki ijodga mansub nasriy asarlar tizimida to’liq
holda saqlanib qolmagan. Faqat epos, ertak, afsona, qo’shiq, topishmoq, marosim
folklori, irirn-sirimlar va turli ishonchlar bilan bog’liq aytimlartarkibida ayrim
mifologik syujet elementlari uchraydi, xolos. Ana shu mif qoldiqlarini,
mifologemalarni o’rganish uchun muhim zamin vazifasini o’taydi. B.Sarimsoqov
29

d) mozor, qabriston nomlari, ziyoratgohlar va muqaddas
qadamjolarning nomi bilan bog’liq nekronomik rivoyatlar.
Toponimik rivoyatlarda muayyan jug’rofiy atamaning paydo bo’lishi aniq
faktlar va etnofolkloriy detallar bilan tushuntiriladi, joy nomining vujudga kelish
sababi izohlanadi.
Tarixiy rivoyatlarda haqiqatda hayotda bo’lib o’tgan voqealar, yashab o’tgan
shaxslar to’g’risida so’z yuritiladi. Atoqli va mashhur shaxslarning hayoti va
faoliyatini hikoya-qilish orqali axloq va odobning ideal normalari tashviq etiladi.
Jumladan, To’maris, Shiroq kabi vatanparvarlar, Ibn Sino kabi buyuk tabib,
Ulug’bek, Alisher Navoiy kabi olim va shoirlar, Mashrab singari ilohiy ishq
yo’liga kirgan oshiq. Amir Temur kabi jasoratli va dono hukmdor, Imom lsmoil
Buxoriy, Xoja Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshband,
Najmiddin Kubro, Xoja Ahrori VaUy singari din va tasawuf arboblari haqida qator
rivoyatlar yaratilganki, ularni xalq hamisha sevib tinglaydi. Tarixiy rivoyatlar
ko’pincha u yoki bu shaxsni ko’rgan-bilganlarning yoki biror tarixiy voqeaning
guvohi bo’lganlarning xotira — esdaliklari asosida yaratiladi. Tarixiy rivoyatlarda
tarixiy shaxs nomidan boshqa dalil uchramasligi ham mumkin. Ba’zan hatto tarixiy
shaxs sayyor syujetlar qolipida hikoya qilinadi. Masalan, A.Navoiyning dono
vazirligi, topqir va tadbirkorligi, ziyrakligini izohlash uchun yaratilgan rivoyat
«Erksiz folchi», «Ayoz» nomli ertaklar sujeti asosida yaratilgandir.
Tarixiy shaxs va tarixiy voqealarga daxldor rivoyatlar yozib olingan davriga
qarab, tarixiy faktni talqin qilish xususiyati bilan bir-biridan farq qiladi. Aytaylik,
xalq orasida paydo bo’lgan davridayoq yozib olingan rivoyatlarda tasvirlangan
voqea va hodisalar o’sha davr shart-sharoiti va ruhiga mos keladi hamda keltirilgan
dalillarning to’liqligi-yu aniqligi bilan ajralib turadi. Binobarin, tarixiy janglar
haqida yoki uning ta’sirida yaratilgan «To’maris», «Shiroq, «Guldursun» kabi
rivoyatlar bunga misol bo’ladi. Shunisi ajablanarliki, ayrim tadqiqotlarda, o’rta
maktab darsliklarida bu asarlar afsona namunasi sifatida 6’rganib kelinmoqda.
38

yomonlik bir yerga tuplanadigan maskandir. Ayni shu zaylda aks ettirgani
yaxshilik va yomonlik tuyg‘usiga qarab qalb bir qiymat kasb etar. Janobi Haq
vujudga amr aylash huquqini qalbga bergandir”.
Demak, inson qalbi rahmoniy va shaytoniy lashkarlar murosasiz olishadigan
bir janggoh hamdir. Bunda xar ikki tomon ham qalbni о‘ziga tobe va taslim etishni
xohlaydi.
Imom G‘azzoliy aytganidek: “Agar zafar shayton lashkarlari tomonida bо‘lsa,
inson hayvonlar qatoriga qо‘shilar. Agar bu kurashda rahmoniy askarlar g‘olib
chiqsa inson malaklar maqomiga yuksalar”.
Qalbning ikki darvozasi bо‘lib, biridan ma’rifat, ikkinchisidan vahm kirarkan.
Qalbning muzaffarligi ma’rifatning mavqei va darajasiga qarab belgilanadi,
vahmdan forig‘ bо‘lmagan qalb hech qachon tubanlik, mutelik va jaholat
ofatlaridan forig‘ bо‘la olmaydi. Shuning uchun qalbning tavri va tabaqotlari
xususida aniq tasavvurga ega bо‘lish ham katta ahamiyat kasb etadi. Ular
quyidagilardir: 1. Sadr - kо‘krak. Har turli vasvasa va ofatlar kiradigan joy. Ehtiyoj,
shahvat, andisha va qisinish tuyg‘ulari shu yyerdan о‘rin topadi. Islom nurining ilk
kiradigan joyi ham xuddi ana shu sadr hisoblanadi.
2. Qalb - sadrning ichi, yurak ham deyiladi. Iymon nuri porlaydigan joy,
muhabbat, rizo, qanoat singari tuyg‘ularning markazi erur.
3 . Shigof - xalqni sevish, oddiy odamlarga hamdardlik hissiyoti parvarish
topadigan joy.
4. Fuod -qalbning orasidagi joy bо‘lib, xuddi shu joydan g‘arbiy haqiqatlar yuz
kursatib, ma’rifat sirlari ochiladi.
5. Suvaydo - ilmi laduniyga yetishish martabasi.
6. Muxjatul qalb - Ilohiy nurlar tajalliy aylaydigan joy.
7. Lubb - tavhid nurining manbai.
G‘azzoliy о‘z asarlarida, xususan, “Ihyo”da qalb holi, hayoti, haqiqatlari,
kamolotga yetishish sir-asrorlari tо‘g‘risida keng bahs yuritgan. Buyuk olimning
qalbga doir fikr-mulohazalari, birinchidan, qalb tо‘g‘risidagi bilim va tasavvurlarni
nihoyatda kengaytiradi. Ikkinchidan, qalb tarbiyasi va tasfiya etish yо‘llarini
20

5.Abu Husayn Nuriy: «Tasavvuf rusm ham emas, bilim ham emas, balki
axloq erur. Agar tasavvuf marosim b о ‘lsaydi, mashaqqat ila q о ‘lga kiritilardi. Ilm
b о ‘lsa ta’lim bilan о ‘rganilardi. Tasavvuf ilohiy axloq sifatlari ila sifatlanmoqdir».
6.abulqosim junayd: «tasavvuf, qulga ato etilgan holdir».
7.abu muhammad ruvaym: «tasavvuf nafsni olloh irodasiga vaqf etmakdir».
8.abu amr damashqiy: «tasavvuf, koinotni noqis k о ‘rmak, kamchilikdan xoli
kishining mushohadasi ila noqis borliqqa boqmoqdan yuz burishdir».
9.abu ali r о ‘zboriy: «tasavvuf, quvsa ham sevgilining eshigi oldida
yotmoqdir».
Diqqat qilinsa, ushbu ta’riflar mazmuni bir-biridan anchayin uzoqligi kishini
о ‘ylatib q о ‘yadi. X о ‘sh, bunga sabab nima? Ba’zan bir s о ‘fiyning tasavvufga
bergan bir necha ta’riflarida ham xuddi shunday holni k о ‘rish mumkin. Ibrohim
bin Muvallad raqqiy «tasavvuf nedur?» - degan savolga yuzdan ortiq javob
qaytargan ekan. Agar ular bir joyga jamlanib о ‘qilsa, bir odamning emas, yuz
odamning ta’rifiga о ‘xshab qoladi. Aslida ular bir odamning bir-biriga
о ‘xshamydigan tasavvufiy hol va holat haqidagi fikrlaridir. Shuning uchun
tasavvuf t о ‘g‘risida s о ‘zlaganda qat’iy hukm yoki xulosalar chiqarishga
shoshilmaslik kerak.
XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkin-ki, dunyoni abstrakt — idealistik va realistik
tasawur qilishning g’alati holda o’zaro qo’shilib ketishi folklor ijodiy metodining
o’ziga xos xususiyatiga aylandi. Shu jarayonda fantastika va romantika mehnat
46

3. Loflar / Askiya. O’XI. Ko’p tomlik. »T.: G’ASN, 1970, 111-122-b.
4. Mirzayev Т ., Safarov O., O’rayeva D. O’zbek xalq og’zaki ijodi
xrestomatiyasi. O’quv qo’llanma. — Т.: «Aloqachi», 2008.
5. Muhammadiy R. Askiya. Т .: O’zdavnashr, 1962.
6. Oxunjon qiziq hangomalari. Т .: «Meros», 1993.
7. Razzoqov H. O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor. Т.: «FAN», 1965.
8. Perepelikina L . A . Uzbekskiy narodniy kukolniy teatr . T.:Uzgosizdat, 1950.
9. Sarimsoqov B. Lof// O’zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. II torn. Т ., 1989,
151-162-b.
10. Соломник И.Н. Традиционный театр кукол Востока. М.: «Nauka», 1983.
11. Farg’onalik qiziqchilar. Т.: «Mehnat», 1994.
12. Qodirov M. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Т ., 1963. Yana: Masxaraboz va
qiziqchilar san’ati. Т .: «Oqituvchi», 1981, 36-57- va 123-204-b. Yana: Xalq
teatri; masxaraboz va qiziqchilar repertuari; Yangi davr repertuari. — O’zbek
folklori ocherklari. Т .: «FAN», 2-tom, 1989, 177-279-b. Yana: Ozbek teatri
tarixi. Т .: «ljod dunyosi», 2003. Yana: An’anaviy teatr dramaturgiyasi. Т .,
2006. Yana: Xalq qo’g’irchoq teatri. Т .: G’ASN, 1979; Yana: Uzbekskiy
traditsionniy teatr kukol. Т ., 1979; Yana: O’zbek xalq tomosha san’ati. Т .:
«O’qituvchi», 1981; Yana: Qo’g’irchoq o’yin // O’zbek folklori ocherklari.
Т.: «FAN», 2-tom, 1989, 280-317-b.
13. Qorayev S. Lof janrining o’ziga xos belgilari. — O’TA, 1995, 5-6- sonlar.
14. G’.G’ulom. Yusufjon qiziq. — Kitobda: Adabiy-tanqidiy maqolalar. 1-
tom.T.: «FAN», 1971, 374-378-b.
15. Husayn voiz Koshifiy . Futuvvatnomayi sultoniy yoxud
javonmardlik tariqati . Fors-tojik tilidan N. Komilov tarjimasi. Т .:
«Meros». 1994, 92-94-b.
16. Karimov A. Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining
poydevori. Toshkent, Sharq nashriyoti-Matbaa konsernining bosh
tahririyati, 1997 yil. (4-19- betlar).
17. Imomov K.,Mirzayev T.,Sarimsoqov B.,Safarov O., O’zbek xalq
og’zaki badiiy ijodi .Toshkent,”O’qituvchi”, 1990.
48

esa nasriy og’zaki asarlar tarkibidagi epik motivlarni yuzaga keltirgan. M.Jo’rayev
o’zbek folklorshunosligida xalq nasri janrlarini tasnif qilishning mezonlari sifatida
badiiy asarning mavzu doirasi, badiiylik darajasi, voqeiikni talqin qilish usuli, vaqt
va makon belgisi, maishiy-funksional qamrovi e’tiborga olinishi lozimligini
ta’kidlab, shunga ko’ra xalq nasri janrlarini a) badiiy nasr janrlari (ertak, latifa,
naql, qissa va lof) hamda b) ma’rifiy nasr janrlari (mif, afsona, rivoyat,
demonologik hikoya, og’zaki hikoya) kabi ikki katta guruhga ajratadi. 37
Mif(Asotir) - xalq og’zaki poetik ijodining ilk mahsulidir. U eng qadimgi davr
folklorida ibtidoiy tasawurlar asosida yaratilgan.
Mif - grekcha «mythos - so’z, rivoyat» so’zidan olingan bo’lib, qadimgi
odamning borliq, oiamjumboqlari, tabiat va koinot sirlarini bilishga intilishi, bu
boradagi ilk tasavvurlari va xulosalari, xudolar, pahlavonlar haqidagi qarashlari
asosida paydo bo’lgan.
Mif - ongsiz badiiy to’qima mahsuli. Unda fantastika, xayoliy uydirma
yetakchiiik qiladi. Ibtidoiy inson mifdagi voqeiikni inkor etib boimas haqiqat
sifatida qabul qilgan. Mifning tabiati haqida M.I.Steblin - Kamenskiy: «Mif - bu
voqelik bo’lib, u qanchalik haqiqatga zid bo’lmasin, yaratilgan va yashab kelgan
joyda ayni haqiqat deb qabul qilindi», — deb yozgan edi.
Miflarni o’rganuvchi fan sohasi mifologiya deb yuritiladi. Mifologiya fani
ibtidoiy insonning tabiatni bilishga intilishining natijasi sifatida vujudga kelgan.
Ijtimoiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida, aniqrog’i, inson ongining
o’sishi, dunyoqarasliining kengayishi, ma’naviyatining boyishi natijasida miflarga
ishonch ham yo’qola bordi. Lekin miflar yo’qolib ketmadi. Qaytaga ular ijtimoiy
ongning yangi shakllarini vujudga keltirish uchun asosiy manba vazifasini o’tadi.
Hozirgi fan, din, san’at va adabiyotning poydevori mifologiya asosida qurilgandir.
Qadimgi mifologik sujetlar, obrazlar, tushuncha va tasawurlar, umuman, mif
qoldiqlari ijtimoiy ongning turli shakllariga ko’chib, ulardan muhim o’rin egalladi.
Miflar, asosan, etiologik vazifa (izohlash vazifasini) bajaradi.
28

navbatida, ikki tarixiy davrga bo'linadi: Qadim zamonlardan XIV asr
boshlarigacha. Bu davrda o zbek yozma adabiyoti shakllana boshladi, ularning engʻ
ko zga ko ringan namoyandalari Yusuf Xos Hojib Balasag uniy va Mahmud
ʻ ʻ ʻ
Koshg ariydir. Aynan ularning asarlari keyingi davr dunyoviy adabiyotining
ʻ
shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Bundan tashqari, bu davr jahon miqyosida
shuhrat qozongan va tan olingan diniy va tasavvufiy adabiyotning gullab-
yashnashi bilan tavsiflanadi. XIV-XV asrlar adabiyoti Bu davr o‘zbek dunyoviy
adabiyotining eng yuqori yuksalish davri bilan tavsiflanadi. Mahmud Pahlavon,
Durbek, Lutfiy, Yusuf Amiriy, Gadoiy ijodi va boshqa ijodkorlik mahorati, she’riy
tafakkurining o‘ziga xosligi, o‘zbek adabiyotining janr boyitish ko‘rsatkichlari.
Aynan shu davrda zabardast shoir va mutafakkir Alisher Navoiy yashab ijod
qilgan. Ikkinchi bosqich Bu bosqich realistik adabiyotga o‘tish bilan tavsiflanadi.
U, birinchi navbatda, voqelik suratlarining yanada haqqoniy va yaxlit aks ettirilishi
bilan ajralib turadi. Ushbu bosqichni uch davrga bo'lish mumkin: XVI-XVII-asr
boshlari adabiyoti Bu davrning eng ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan Zahiriddin
Muhammad Bobur, Muhammad Solih, Boborahim Mashrabni alohida ta’kidlash
mumkin. Aynan ular o‘sha davrning realistik suratlarini ilk bor tasvirlaganlar, bu
esa keyingi klassik o‘zbek adabiyotida realistik tendentsiyalarning rivojlanishiga
katta hissa qo‘shgan. XVIII asr – XIX asrning birinchi yarmi adabiyoti Bu davr
Uvaysiy, Nodira va Maxzuna kabi ajoyib shoiralarning paydo bo'lishi bilan ajralib
turadi. Ular erkak shoirlar bilan birga o‘zbek adabiyotida realistik tendentsiyalarni
faol rivojlantira boshladilar. Shu bilan birga, birinchi marta ayol sevgi lirikasi
paydo bo'ldi. O‘sha davrning eng ko‘zga ko‘ringan shoirlari Muhammad Sharif
Gulxaniy, Maxmur, Munis Xorazmiy, Og‘axiy edi. XIX asrning ikkinchi yarmi
adabiyoti – XX asr boshlari. Bu davrda ajoyib o zbek adiblari ijod qildilar,
ʻ
ularning eng ko zga ko ringanlari Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Muhammadniyoz
ʻ ʻ
Komil, Avaz O taro g li edi. Ular yangi davrdagi barcha keyingi o‘zbek
ʻ ʻ ʻ
adabiyotining shakllanishida beqiyos rol o‘ynadi. Ularning asarlari ko'p jihatdan
innovatsion bo'lib, rus adabiyotida yangi demokratik yo'nalishning shakllanishiga
asos bo'lib xizmat qildi. Ular birinchi bo‘lib mashhur bo‘lgan va hozirgi kungacha
8

«Avesto»da ikki yaratuvchi kuch: yaxshilik — Axuramazda, yomonlik esa —
Axriman qiyofasida namoyon bo’ladi. Ularning o’zaro kurashidan tabiat va
jamiyatdagi hodisalarning barchasi kelib chiqadi deb ko’rsatiladi. Axuramazda —
yaxshilik xudosi. Unga qarashli narsalar insonlarning baxt-u saodati uchun xizmat
qiladi. Angra Man’yu (Axriman) esa — yovuzlik xudosi. U o’ziga qarashli devlari
bilan odamlarga azob-uqubat, mashaqqat, kulfat keltiradi. «Avesto»da yana Mitra
— quyosh va yorug’lik xudosi, Nohit — obodonlik va farovonlik xudosi, Humo —
baxt va davlat xudosi, Anaxita va Hubbi — suv xudosi, Mirrix — urush va g’alaba
xudosi sifatida talqin etilgan. Kayumars, Yima (Jamshid), Gershasp odamlarga
ezgulik baxsh etuvchi mifologik obrazlar sifatida ko’rsatilgan. Yomonlik kuchlari
ajdar, dev, jin, yalmog’iz kabi mifologik obrazlar orqali tasvirlangan.
«Avesto»dagi xudolar yo ayol, yo erkak qiyofasida talqin etilgan. Masalan, suv
xudosi Ardvisura-Anaxita xushqomat, kamarini beliga mahkam bog’lagan
zabardast, to’g’ri so’z, marhamatli go’zal qiz qiyofasida namoyon bo’ladi. U
odamlar uchun suvning mo’l bo’lishini ta’minlab turadi. Turli qiyinchiliklarni
yengishda kishilarga homiylik ko’rsatadi. O’zbeklar o’rtasida Anaxita nomi Anbar
momo shaklida saqlanib qolgan va unga suv hamda hosildorlik homiysi deb
qaraladi. Xalqimiz orasida keng tarqalgan miflardan yana bir turkumi —
Kayumars va Jamshid haqidagi miflardir. Ularning turli variantlari «Avesto»da,
«Tarixi Tabariy»da, Beruniyning «O’tmish xalqlaridan qolgan yodgor Uklan,
Firdavsiyning «Shohnoma» asarlarida va boshqa qadimiy yozma manbalarda
uchraydi. Kayumars nomi «Avesto»da Gaya Marfan yoki Gaya Moretan deb
yuritilgan. «G’iyosul-lug’at»da esa Gavomard (inson-buqa) deb ko’rsatilgan.
Afsonalarga ko’ra, u Amudaryo bo’ylarida yashagan. Bo’yi daryoning u betida
yotgan. Kayumars - yerda paydo bo’lgan birinchi odam sifatida talqin etiladi. U
ezgulikning yovuzlik ustidan g’alabasi haqidagi ibtidoiy qarashning obrazli
ifodasidir. Jamshid haqidagi miflar O’rta Osiyo va Eron xalqlari orasida keng
tarqalgan. U najotkor qahramon, yaxshilikning ramziy obrazi. «Avesto»da u
adolatli podsho sifatida talqin etilgan. Jamshid haqida xalq orasida «Qissayi
Jamshid» kitobining og’zaki va qo’lyozma variantlari keng tarqalgan.
31

bо‘lur. Hazrati Payg‘ambarning “Qalbim g‘ayn ichida qolur va har kun yuz daf’a
Ollohdan avf tilayman”, deyishlari ushbu haqiqatni bir ifodasidir.
II.BOB. O’ZBEK XALQ OG’ZAKI BADIIY IJODI
O’zbek xalq og’zaki badiiy ijodi o’zbek xalqining asrlar davomida ijodkor
farzandlari tomonidan yaratilgan madaniy merosidir. Bu meros maqollar,
matallar, latifalar, qo’shiqlar, ertaklar, dostonlar va boshqa janrlardan iborat
hisoblanadi. Og’zaki ijodning tarixiy ildizlari Markaziy Osiyoda yashab o’tgan
turkiy xalqlarning mifik dunyoqarashiga borib taqaladi. Mazkur mifik
dunyoqarash Urxun-Enasoy yozuvchilari , “O’g’uznoma”, “Kitobi dadam
Qo’rqut”, Qoshg’ariy tuzgan “Devonu lug’atit turk”, A.Yugnakiyning “Hibatul
haqoyiq”, Yuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” kabi adabiy yodgorliklar bilan
bog’liqdir.
O’zbekiston Respublikasi 1991 yil mustaqillikka erishganidan so’ng xalq
o’zaki ijodiga milliy qadriyatlarning bir qismi sifatida munosabatda bo’lish
boshlandi. Mustaqil respublika ma’muriyati zudlik bilan milliy mafkura
asoslarini yaratishni kun tartibiga qo’ydi. Ayniqsa, president I.A.Karimovn in g
1997 yil 31 avgust kuni Oliy Kengash noiblari huzurida 1 chaqiriq 1X
sessiyasida “Barkamol avlod-O’zbekiston kelajagining poydevori”
mavzuyidagi nutqida og’zaki ijod asarlariga milliy mafkura tamoyillari
24

1.2. Mumtoz adabiyotda irfoniy ishq masalasi
Tasavvuf davomli suratda rivojlanib bordi va tasavvuf tarixida Irfon bosqichi
(X-XIII asr) mumtoz davr sifatida qabul qilindi. Ibn Sino (980-1037) va irfoniy
ishq falsafasi xaqida tasavvufshunos olim N. Komilovning asarlarida izchil ilmiy
talqinlar mavjud. Abu Ali ibn Sino buyuk tabobat olimi, faylasuf, tilshunos bо‘lish
bilan birga zabardast tasavvuf olimi ham edi. “Al-ishorot va-t-tanbihot”
(«Kо‘rsatma va tanbehlar») asarida sо‘fiylik amaliyotining ruhoniy asoslarini
ochib berdi. «Tayr qissasi», “Solomon va Ibsol”, “Yusuf” kabi nasriy asarlari X-
XII asrlarda nafaqat tasavvufiy adabiyotning, balki badiiy nasrning yuksak
namunalari sifatida tan olindi.
Mana shu davrdan tasavvufning ruhiy (ruhoniy), ilmiy-ta’limiy va amaliy
asoslari shakllangan. Ruhoniy nazariya bо‘yicha shariat, tariqat, ma’rifat va
haqiqat bosqichlariga erishish yetti maqom: tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr, tavakkul
va rizo orqali yuz beradi. Sо‘fiy qilgan gunohlari uchun tavba qilgandan sо‘ng, u
vara’, ya’ni harom bilan halolni farqlashi lozim. Keyin zuhd va faqr maqomiga
qadam qо‘yadi. Sabr va tavakkuldan keyin rizo, ya’ni qalbning tozalangani va
uning ilohiylik kasb etishi, Ollohga qо‘shilishga tayyorligi aytiladi. Tasavvufda bu
maqomlardan tashqari hol (ahvol), ya’ni bir qancha holatlar ham farqlanadi: qurb
(yaqinlik), muhabbat (sevgi), xavf (xatar), raja’ (umid), shavq (ehtiros), uns
(dо‘stlik), itma’inna (qalb osoyishtaligi), mushohida (idrok) va yaqin (ishonch).
Ta’limiy jihatdan qaraganda Ollohni bilish ma’rifati uch bosqichda farqlanadi:
1) ilmul yaqin; 2) aynul yaqin; 3) haqqul yaqin. Ilmul yaqinda eng ishonchli
16

kishilar, ya’ni pir —murshid vositasida Ollohning biru borligi eshitib bilinadi.
Solik murshid rahnamoligida ilohiy mohiyatni о‘rganib unga ishonadi. Ilmul
yaqinga shariat talablarini bajarish orqali erishiladi. Ikkinchi bosqichda u fikrlash
orqali Haqiqat nurining mavjudligini anglab yetadi, ya’ni ma’rifatga erishadi.
Haqqul yaqin sо‘nggi bosqich bо‘lib, unda eshitib bilish, fikrlab bilishdan sо‘nggi
bilish - kо‘rib bilish darajasiga yetiladi. Demak, insonning ilohiy ruhga
yaqinlashuv holati sodir bо‘ladi. Halloj ta’limoti ana shuning uchun ham “Anal
haq”, ya’ni inson ruhining ilohiyotga qovushishi tarzida kechadi. Ollohni bilishda
yuqoridagi uch ma’rifiy bosqich Imom G‘azzoliy (1059—1111)ning
«Mukoshafatu-l-qulub» asarida farqlab kо‘rsatilgan bо‘lsa, «hujjatu-l-islom»ning
«Ihya al-ulum ad-din» («Diniy ilmlarni jonlantirish») asarida madaniyat tarixida
ilk bor diniy va dunyoviy ilmlarning tasnifi berilgan. «Kimiyoi saodat» («Chahor
kitob») asarining zohiriy tarjimasi “Dil haqiqati” bо‘lib, dil va ruh tushunchalari,
ularning tasavvufiy talqinlariga oid fikrlar bayon qilingan: «Bilgilki, xazrati Haq
subhanahu va taoloni tanimoqni(ng) kalidi о‘z nafsini tanimoqdir. Ushbu ma’nida
aytibdirlarki, «Man ‘arofa nafsahu fa qod ‘arofa robbahu», ya’ni har kishi о‘z
nafsini tanisa, batahqiq Parvardigorini tanigaydir... Ikki nimarsadin biri zohir
badandirki, ani tan atabdirlar, muni zohir kо‘z birla kо‘rgali bо‘lur. Yana biri
ma’nii botindirki, ani nafs derlar, jon atarlar va dil h am derlar. Bu ma’nii botinni
(yashirin ma’noni) botin (ichki) kо‘z birla tanigani bо‘lur. Zohir kо‘z birla kо‘rgali
bо‘lmas. Va sening haqiqating — ushbu ma’nii botindir...».
“Nafs” sо‘zining lug‘aviy ma’nosi biror bir narsaning mavjudligi, xaqiqati,
zoti va о‘zligi demakdir. Oddiy xalq orasida nafs sо‘zi turli ma’nolarda
qо‘llanilgan bо‘lib, goho ular bir-biriga zid mazmunni aks ettirgan. Masalan, bir
toifa nafsni ruh deb tushungan, yana boshqa bir guruh muruvvat, samimiylik deb,
yana bir jamoa vujud, qon ma’nosida anglashgan.
Sо‘fiylarning qarashlari bularning birortasiga ham о‘xshamaydi. Ularning
umumiy nuqtai nazarlariga kо‘ra: nafs barcha yomonliklarning tamali,
gunohlarning manbai erur.Tasavvuf ahlidan bir jamoaning xulosasi buyicha, nafs
gunohlarning doyasi, ikkinchi toifa qarashlariga kо‘ra-kibr, hasad, g‘azab, adovat
17

Kurs ishi ob’ekti: Kurs ishi uchun xalqimiz uchun qiziqarli bo‘lgan mif va
mifologiya va mumtoz adabiyotning shakllanishida asos bo‘lgan adabiyotlar ob’ekt
sifatida tanlandi.
Kurs ishining to‘zilishi va hajmi. Kurs ishimning tarkibiy to‘zilishiga ko‘ra
kirish, ikkita mustaqil bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat.
I.BOB. O‘ZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING SHAKLLANISHI HAMDA
ZAMONAVIY O‘ZBEK POEZIYASIDA SHARQ KLASSIK JANRLARI
O‘zbek adabiyoti deyilganda o‘zbek xalqi ijodiy daholarining o‘lmas ijodi, badiiy
tarixi, erksevar intilishi, Vatanga muhabbatning eng yorqin timsoli ko‘z oldimizda
gavdalanadi. Uzoq vaqt davomida O‘rta Osiyoda yashagan turkiy xalqlar adabiyoti
birlashtirilib, turkiy til deb ataladigan tilda yoki mahalliy ilm-fanda ko‘pchilik
ishonganidek, chig‘atoy (eski o‘zbek) tilida yozilgan. Binobarin, o‘sha qadimiy
turkiy adabiyot qadimgi turkiy yozuvning ilk yodgorliklaridan boshlab, shu
bepoyon hududda yashovchi deyarli barcha turkiy xalqlarga tegishli bo‘lib, o‘zbek
tilining o‘zida yozilmagan bo‘lsa-da, o‘zbek adabiyotining ajralmas qismi
hisoblanadi. O‘zbek adabiyoti xalq tarixiy o‘tmishining hayotbaxsh yodgorligidir.
Uning sahifalarida, u yaratgan obrazlarda jamiyatning asrlar davomidagi ma’naviy
taraqqiyoti aks ettirilgan, o‘zbek xalqining milliy xarakteri gavdalanadi. O zbekʻ
adabiyoti — o zbek tilidagi yozma va og zaki asarlar to plami. Lutfiy, Alisher
ʻ ʻ ʻ
Navoiy, Bobur, Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Mashrab, Og‘axiy, Muqimiy,
Munis Xorazmiy, Nodira, Fizuliy, Furqat, Uvaysiy va boshqalar o‘zbek adabiyoti
namoyandalari bo‘ldi. O zbek adabiyotining mumtoz janri ruboiy, qasida,
ʻ
g azaldan iborat [11]. O‘zbek yozma adabiyotining butun tarixini taxminan bir
ʻ
necha bosqichlarga bo‘lish mumkin. Bosqichlarga bo‘lishda bir qancha nuqtai
nazarlar mavjud bo‘lsa-da, biz F.Hamroyevning o‘zbek adabiyoti tarixini sxematik
tarzda quyidagi bosqichlarga ajratgan fikriga amal qilamiz: Birinchi bosqich Bu
ishqiy-falsafiy va axloqiy-ma’rifiy adabiyotning gullab-yashnashi bosqichi edi.
Tarixiy jihatdan u 16-asrgacha bo lgan davrni qamrab oladi. Bu bosqich, o'z
ʻ
7

ahliga o’z xayoli — o’ylarida yorqin kelajakni yaratish imkonini bergan:
manzildan manzilga tezroq borish istagi — uchar gilam, g’irot, boychibor,
simurg’larni; dushmandan qasos olish istagi — urto’qmoq, bir sermaganda qirq
gaz cho’ziladigan keskir qilichni, ichi qovoqariga to’la tarvuzni; jahon ayvonidagi
voqealardan voqif bo’lish istagi — oynayi jahonni; hayot ishqi bilan yashash istagi
- insonni yashartiruvchi yoki har qanday xastaliklardan xalos etuvchi obi hayot,
sehrli olma va hokazolarni yaratganki, kishilik jamiyatining hozirgi bosqichida
qachonlardir sehrlilik timsoli bo’lgan bu obrazlar tezuchar samolyotlar, tezyurar
avtomobillar, avtomat, minomyot, katyushalar, televizor va hayotbaxsh dorilar
tarzida reallashdi. Folklor janrlarining yuzaga kelishi, shakllanishi va
taraqqiyotidagi muhim omillardan biri ijtimoiy ehtiyoj zaruriyatidir. Chunki
voqelikning o’zi xilma-xil obrazlarga boy bo’lib. xalq ijodiyoti oldiga uni g’oyaviy
- tarbiyaviy hamda estetik mohiyatini idrok etgan holda qay bir shaklda ifodalashni
zaruriyatga aylantiradi. Aytaylik, uzoq ajdodlarimizning bosqinchilarga qarshi
kurashi afsonalar yoki qahramonlik dostonlarini yuzaga keltirgan bo’lsa, tabiat
kuchlari oldidagi ojizliklari so’z magiyasiga sig’inish asosidagi janrlaming
bunyodga kelishini ta’miruagan. Demak, voqelik tabiati ifoda shaklini yuzaga
keltirishga xizmat qilgan, bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, ijtimoiy hayot
(voqelik)dagi turli-tuman, yanayam aniqrog’i, tasvirlanishi ko’zlangan voqelikdagi
xilma-xillik janrlar rang-barangligini ta’min etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Askiyalar // O’zbek folklori ocherklari. 2-tom. Т .: «FAN», 1989, 163-176-b.
lmomov K., Mirzayev Т ., Sarimsoqov В ., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki
poetik ijodi. Darslik. Т.: «O’qituvchi», 1990.
2. Imomov K. O’zbek xalq prozasi. Т ., 1981.
47

Sharq adabiyotining o‘ziga xosligi she’riy tizimda, versifikasiyaning o‘ziga xos
xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. Qofiyali doston asarining masnaviy shakli
bugungi kunda ham qo llanilmoqda. Masnaviy qofiya sxemasi: aa, bb, cc...ʻ
Qadimgi bayt shakli hamon yangi mazmun kiritishda muhim o‘rin tutadi. She’rni
qurish tamoyili xayoliy fikr, voqea-hodisalarni tasvirlash, samaradorlikka,
harakatchanlikka, minimal so‘z yordamida g‘oyalar vazniga erishishga xizmat
qiladi. Quyidagi faktlarga e’tibor qaratish lozim: masnaviy bayt normalari aniq
ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, erkin shakllarda ijod qilishga odatlangan boshqird
shoirlari ularga ba’zi o‘zgartirishlar kiritdilar. Umuman olganda, zamonaviy
o‘zbek adabiyotida masnaviyaning asl qonunlari kuzatilgan asarlar juda kam
uchraydi. Sharq poetikasidan 9 ta murakkab ritmik zamon belgisi, 11 murakkab
(Oqmulla misrasi), 12 murakkab zamon belgilarini uchratish mumkin bo‘lsada,
o‘zbek she'riyatidagi masnaviy uning tuzulishini saqlab qolishga muvaffaq bo'ldi.
Ruboiy — to rtlik; Yaqin va O rta Sharqda keng tarqalgan lirik she r turi.
ʻ ʻ ʼ
Ruboiylarning ajdodi eroniylarning og zaki xalq ijodiyoti bo lgan. Ruboiy
ʻ ʻ
yozuvda 9—10-asrlardan boshlab mavjud. Qoidaga ko‘ra, she’rlar aaba kabi
qofiyalanuvchi to‘rt misradan (ikki baytdan) iborat bo‘ladi, kamroq – aaaa, ya’ni
birinchi, ikkinchi va to‘rtinchi (ba’zan to‘rtta) misra ham qofiyalanadi. Eng
mashhur ruboiy mualliflari Umar Xayyom, Mehseti Ganjaviy, Xayronxonim, Abu
Abdulloh Rudakiy, Zahiriddin Bobur va Amjad Haydarobodiydir. “G‘azal” lirik
she’riy asar bo‘lib, unda birinchi baytning ikki qofiyasi, so‘ngra har bir keyingi
baytning “aa, ba, ca, da” kabi ikkinchi yarmining hammasida bir xil qofiya
saqlanib qolgan. Birinchi hemistich matle, oxirgisi esa magte deb ataladi.
G‘azalning so‘nggi zarbasida muallifning she’riy nomi ko‘p tilga olinadi. G azal
ʻ
she riyat turi sifatida 9—10-asrlarda shakllana boshlagan va fors adabiyoti
ʼ
klassiklari Nizomiy, Sa diy, Hofiz, Xogoniy, Jomiy ijodida o z aksini topgan. Bu
ʼ ʻ
shakl ba zi ozarbayjon va usmonli mualliflari, masalan, Fizuliy, Sohib Tabriziy,
ʼ
shuningdek, o zbek shoiri Navoiy va Qrim xoni G ozi II Geray (G azoiy)
ʻ ʻ ʻ
asarlarida ham uchraydi. G‘azal o‘zining so‘nggi shakliga Hofiz ijodida erishgan.
Aynan u jamiyatda g'azalning ma'lum qonunlarini ma'qullagan. G'azal qahramoni
10

O’zbek folklorshunosligida naql janri tabiati, o’ziga xos xususiyatlari haqida
to’liq tasawur uyg’otuvchi monografik tadqiqot haligacha yaratilmagan. Shu bois
ko’pincha naql janriga mansub asarlar yo ertak, yo masal deb yuritiladi. Hatto janr
atamasi ham aniqlashtirilmagan. Naqllarni to’plab, nashr etish ishi ham
ko’ngildagiday emas.
2.2. Tasavvufning paydo bo‘lish tarixi
Tarixdan ma’lumki, islom zaminida dunyoga kelgan sо‘fiylik dastlab basrada
maydonga chiqqan va abulvohid bin zayd, hasan basriyning atrofidagi kishilar
sо‘fiylikning ilk halqasini tashkil etgan. Chunki aynan о‘sha basrada zuhd va
ibodat hayoti hamda ollohga taslimiyat taraqqiy topgan.
Musulmonlar orasida eng fazilatli shaxslar rasulullohning as’hoblari
hisoblanib, ular hazrati payg‘ambarimizning suhbatlariga musharraf bо‘lganliklari
43

Mumtoz adabiyotning shakllanishidagi asosiy omillar - mifologiya, xalq og'zaki ijodi va tarjima asarlar

Купить