Mumtoz she’r navlari (Taroziy asari bo’yicha) - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	345.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Mumtoz she’r navlari (Taroziy asari bo’yicha)

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________________________ UNIVERSITETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH FAKULTETI
_____________________________YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
MAVZU: MUMTOZ SHE’R NAVLARI (TAROZIY ASARI
BO’YICHA)
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5

MUN DA RIJ A
KIRISH ...................................................................................................................................................... 2
I BOB. HUVAYDO ADABIY MEROSI ........................................................................................................... 7
1.1. Shoir adabiy merosining o‘rganilishi tarixi ........................................................................................ 7
II BOB. HUVAYDO LIRIKASINING MAVZU KO‘LAMI VA BADIIY XUSUSIYATLARI ...................................... 26
2.1. Huvaydo devonining janrlar tizimi va timsollar olami ..................................................................... 26
XULOSA .................................................................................................................................................. 52
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................................ 54
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev “Dunyo
shiddat bilan oʻzgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam
rivojlanishiga raxna soladigan turli yangi tahdid va xavflar paydo
2

boʻlayotgan bugungi kunda maʼnaviyat va maʼrifatga, axloqiy tarbiya,
yoshlarning bilim olish, kamolga yetishga intilishiga eʼtibor qaratish
har qachongidan ham muhimdir. Aynan taʼlim va maʼrifat bashariyat
farovonligining asosiy omillaridan hisoblanadi, insonlarni ezgulikka
daʼvat etadi, saxovatli, sabr-qanoatli boʻlishga undaydi. Bu
oʻzgarishlarni hammadan ham koʻproq his etadigan kim – yoshlar.
Mayli, yoshlar oʻz davrining talablari bilan uygʻun boʻlsin. Lekin ayni
paytda oʻzligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulugʻ zotlarning
avlodimiz, degan daʼvat ularning qalbida doimo aks-sado berib,
oʻzligiga sodiq qolishga undab tursin 1
. – deydi o‘z nutqida.
Birinchi prezidentimiz Islom Karimov ham “Bizning o‘z oldimizga qo‘ygan
maqsadimiz yurtimizda yashab ijod etgan ulug‘ zotlarning hayot yo‘li va qoldirgan
merosini to‘liq tasvirlash emas, balki ularning eng buyuk namoyandalari timsolida
ma’rifat, ilm-u fan, madaniyat, din kabi sohalarining barchasini o‘zida
uyg‘unlashtirgan xalqimizning ma’naviy olami naqadar boy va rang-barang
ekanini isbotlab berishdan iboratdir. Bunday noyob va bebaho boylikni har
tomonlama chuqur o‘rganish, uning ma’no-mazmunini farzandlarimizga yetkazish
masalasi barchamiz, birinchi galda, ziyolilarimiz, butun jamoatchiligimiz uchun
ham qarz, ham farz bo‘lishi shart, deb hisoblayman. Nega deganda, o‘zimiz –
bugun shu yurtda yashayotgan vatanparvar insonlar bu vazifani o‘z zimmamizga
olmasak, chetdan kelib hech kim bu ishni qilib bermaydi”. 2
Darhaqiqat, birinchi Prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek ona vatanimizda
yashab ijod etgan buyuk bobokalonlarimizning bebaho merosini o‘zimiz
o‘rganishimiz, kelajak avlodga munosib tarzda yetkazib bermog‘imiz lozim.
Mustaqillik sharofati bilan qaytadan kashf etilayotgan xalqimiz ma’naviyatining
azim va hayotbaxsh sarchashmalaridan biri Xo‘janazar G‘oibnazar o‘g‘li
1
Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Т.:
“Ўзбекистон”, 2017. – Б.27
2
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б.28
3

Huvaydoning boy ijodiy merosidir. O‘zbek xalqi ma’naviy dunyosining
shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatgan zotlardan biri – Huvaydoning adabiy
merosini o‘rganish borasida qator ishlar amalga oshirildi. Shoir hayoti va
faoliyatiga oid tadqiqotlar talaygina. Biroq, shoirning lirik merosi, devonining
to‘liq tarkibi, janrlar va obrazlar tizimi, she’rlarining mavzu ko‘lami, badiiy
xususiyatlari yetarlicha tadqiq qilinmagan. Shunga ko‘ra, ushbu bitiruv malakaviy
ishi dolzarb mavzu tadqiqiga bag‘ishlangan.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Huvaydoning lirik merosini jamlagan
“Devon”ini shoirning chevarasi Hoji Salohiddin Soqib va Mirza Hakim ibn
Marg‘iloniylar tartib etgan. Huvaydoning lirik merosini o‘rgangan olimlar
Nusratullo Jumaxo‘ja, Vohid Zohidov, To‘xtasin Jalolov, Suyima G‘aniyeva,
Qodirqul Ro‘zmatzodaning ilmiy ishlari, V.Abdullayev va R.Orzibekovning
Huvaydoga bag‘ishlangan adabiy portreti, A.Xudoyberdiyevning nomzodlik
dissertatsiyasi, germaniyalik sharqshunos olim Martin Xartmanning “Devoni
Huvaydo” asarining tarjimasi ustidagi ishlari Huvaydo ijodining o‘rganilganlik
darajasini ochib beradi.
Bitiruv ishining ilmiy - tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Tadqiqot
mavzusi Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston milliy universiteti ilmiy ishlar
rejasiga muvofiq bo‘lib, O‘zbek adabiyotshunosligi kafedrasida bajarilayotgan
ilmiy tadqiqotlar rejasiga kiritilgan.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan ko‘zlangan maqsad
Huvaydo ijodiy merosining mumtoz adabiyotida tutgan o‘rnini aniqlashdir.
Mazkur maqsad talabidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilab olingan:
- Shoir adabiy merosining o‘rganilish tarixiga nazar solish;
- Huvaydo lirikasida ijodkor niyatining ifodalanishi ko‘rib chiqish;
- Huvaydo devonining janrlar tizimi va timsollar olamini aniqlash va tahlil
qilish;
- Huvaydo ijodida badiiy san’at va tasviriy vositalarning qo‘llanishini
tekshirish va tahlil qilish
4

Bitiruv ishining obyekti va predmeti. Huvaydoning “Devon”i tadqiqot
obyektidir. Huvaydo “Devon”i tartibi, janrlar tizimi, obrazlar olami, mavzu
ko‘lami va devonning badiiy xususiyatlari bitiruv malakaviy ishining predmetini
tashkil etadi.
Tadqiqotning manbalari Xo‘janazar Huvaydo “Devon”i, Nusratullo
Jumaxo‘janing “Huvaydo tasavvufiy she’rlarida falsafiy-badiiy talqin” nomli
maqolasi, “O‘zbek adabiyoti tarixi” 5 jildlik, 3 - jildi, Vohid Zohidovning
“Hayotbaxsh badiiyat taronalari” kitobi va boshqa adabiyotlar.
Bitiruv ishining metodlari. Ishni yozishda tarixiy-qiyosiy usuldan
foydalanildi. Ishda ilmiy-nazariy qarashlarni dalillashda Prezident Sh.Mirziyoyev
asarlari va nutqlaridagi milliy ma’naviy merosni o‘rganishga doir ko‘rsatmalar,
o‘zbek adabiyotshunosligi namoyandalari erishgan ilmiy natijalar metodologik
asos vazifasini bajardi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Shu vaqtgacha o‘rganilgan tadqiqotlar
natijasi Huvaydoning dostonnavis ekanligini ko‘rsatadi. Shuningdek, olib borilgan
tadqiqotlar shoir lirikasining g‘azal, muxammas va ruboiy kabi janrlari bilan
cheklangan xolos. Biroq ijodkor devonida keltirilgan va boshqa janrlarning tahlil
namunalari to‘liq o‘rganilmagan. Shoir lirikasining manbalari ilmiy tasnif etilib,
qiyosiy tahlil etilgani, she’rlarining janr xususiyatlari o‘rganilgani, mavzu ko‘lami
hamda obrazlar tizimi nuqtai nazaridan tadqiq qilingani Huvaydoning mumtoz
adabiyotimiz tarixida tutgan o‘rni belgilangani ham tadqiqotning ilmiy yangiligi
hisoblanadi.
Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Huvaydo hayoti va ijodi, xususan,
she’riyatining milliy adabiyot hamda uning tarkibiy qismi bo‘lmish adabiy
manbashunoslik va matnshunoslikning nazariy asoslariga tayanib tadqiq qilingani
ishning ilmiy ahamiyatidan dalolat beradi. Ilmiy tadqiqot natijalaridan oliy va o‘rta
maxsus ta'lim muassasalari filologiya fakultetlarida, akademik litsey, kasb-hunar
kollejlarida, “O‘zbek adabiyoti tarixi” fanidan dars mashg‘ulotlari o‘tishda
foydalanish mumkin.
5

Bitiruv ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, to‘rt
faslni o‘z ichiga olgan ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
6

I BOB. HUVAYDO ADABIY MEROSI
1.1. Shoir adabiy merosining o‘rganilishi tarixi
Xo‘janazar G‘oyibnazar o‘g‘li taxminan 1704-1705 yillarda Chimyon
qishlog‘ida ruhoniy G‘oyibnazar eshon xonadonida dunyoga keldi (“Huvaydo”
shoirning adabiy taxallusi bo‘lib, “oshkora qilish”, “namoyon etish”, “ochiq”,
“ravshan” singari ma’nolarni anglatadi). Bu haqida shoir:
“Xo‘janazar osiyga qo ydim Huvaydoni laqab, ʻ
Bul g aribi mustamandni shahri Chimyondin tila”
ʻ 3
– deb yozdi.
Xo‘janazarning otasi G oyibnazar o shlik eshonlar avlodidan bo lib,
ʻ ʻ ʻ
O sh shahrida boshlang ich diniy bilim olganidan so ng o ziga komil pir izlab,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko p shaharlarni kezadi va nihoyat, koshg arlik Ofoqxojaning ta rifu tavsifini
ʻ ʻ ʼ
eshitgach, uning dargohiga borib, murid bo ladi. O ttiz yil uning xizmatida bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ma naviy kamolotga erishganidan so ng pirning ijozati va tavsiyasi bilan uning
ʼ ʻ
Marg ilonda eshonlik qilayotgan o g li Xoja Hasan Muhyiddin dargohiga
ʻ ʻ ʻ
keladi. Xoja Hasan Muhyiddin xalq o rtasida Xojam Poshsho nomi bilan mashhur
ʻ
bo lib, uning ixlosmand muridlaridan bo lgan chimyonlik kishi G oyibnazarga
ʻ ʻ ʻ
qizini beradi. G oyibnazar eshon Chimyonning “Qo riq” mahallasida chimdan uy
ʻ ʻ
qurib, shu yerda eshonlik qiladi va 1693-yili Chimyonda birinchi ibodatxona
(masjid) quradi.
Xo‘janazar Huvaydo o z ustozlaridan barcha diniy ilmlarni puxta egalladi,
ʻ
Lekin madrasa ilmini olgan emas. Uning g azallarida shuning uchun ochiq
ʻ
ishoralar uchraydi: u “aqoyidxoni ishq”, ya ni ilohiy ishq savodini mustaqil
ʼ
egalladi. Chimyonlik qiz bilan oila qurdi. Birinchi farzandi Xolmuhammad
tug ilganidan so ng Huvaydo ilohiy ishq yo liga kiradi. Buning oqibatida
ʻ ʻ ʻ
barcha qavmu qarindoshlari undan yuz o girib, tamomi begonalar bo lganligini
ʻ ʻ
ro y rost yozgan. Xo‘janazar Huvaydo boshlang ich diniy maktab (dabiston)da
ʻ ʻ
toliblarga ilm beradi, hunarmandchilik bilan ham shug ullanadi; Rasululloh
ʻ
sunnatlari, naqshbandiya g oyalariga to la amal qilib, podsholarga yaqin
ʻ ʻ
bormay, xonlik poytaxtidan olisdagi chekka bir qishloq – (o zining ta biri bilan
ʻ ʼ
3
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б.53
7

aytganda) “shahri Chimyon”da xuddi Bahouddin Naqshband singari faqirona
hayot kechiradi. O zining avliyolik sifatlarini odamlarga oshkor qilishniʻ
xohlamaydi. Kichik zamondoshi Noseh Chimyoniyning yozishicha, Xo‘janazar
Huvaydo har doim nafs va shaytonlarga qarshi murosasiz jang qiladi, Ibrohim
Adham singari mardi Xudo bo lishga intiladi. Samarali ijod qilib, o zidan boy
ʻ ʻ
meros qoldiradi. Xijriy 1194 (1780) - yili olamdan o tadi. O g li Xolmuhammad
ʻ ʻ ʻ
Chimyonda voyaga yetib, uylanib, ikki o g illik bo ladi: katta o g li Sharafiddinni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Chimyonda qoldirib, 1822-yili kichik o g li Sirojiddinni o zi bilan birga olib,
ʻ ʻ ʻ
bobolari yurti bo lgan O sh shahriga ko chib boradi. U yerda qirq yil eshonlik
ʻ ʻ ʻ
qilib, 1855-yili olamdan o tadi. O g li Sirojiddin bobosi an analarini davom
ʻ ʻ ʻ ʼ
ettirib, “Sirojiy” taxallusi bilan tasavvufiy she rlar yozib, devon tuzadi. Uning qizi
ʼ
Samar Bonu iste dodli shoira bo lib yetishadi va she riy devon tuzib, buyuk
ʼ ʻ ʼ
bobolari an anasini davom ettiradi. O g li Salohiddin “Soqib” taxallusi bilan ijod
ʼ ʻ ʻ
qilgan va she riy devon tuzgan.
ʼ
Xolmuhammadning chimyonlik o g li Sharafiddin birinchi marta xaj
ʻ ʻ
ziyoratini ado etganidan so ng xalq orasida Xojimuhammad nomi bilan
ʻ
e zozlanadi. Chimyondagi xonaqoda shayxlik qiladi. Ikkinchi marta xaj
ʼ
ziyoratiga borib, o sha yerda 1877-yili vafot etadi. Uning o g li Faxriddin (1832-
ʻ ʻ ʻ
1919) “Xokiy” taxallusi bilan she rlar yozib, devon tuzadi
ʼ 4
. Faxriddin eshon
Xokiy bobolari an analarini davom ettirib, xijriy 1325 (1906)-yili masjid barpo
ʼ
etadi va eski binolarini ta mirlaydi. Buyuk bobosi Xo‘janazar Huvaydo va
ʼ
So fi Olloyorning barcha she rlarini bitta kitobga ko chiradi
ʻ ʼ ʻ 5
.
Faxriddin eshonning ikki o g li: Aziziddin va Muxtoriddinni chimyonliklar
ʻ ʻ
Azizqori, Muxtorxoji nomi bilan e zozlaganlar. Muxtoriddinning Abobakr
ʼ
Maqsum va Jaloliddin Maqsum ismli o g illari jamoa xo jaligida turli lavozimlarda
ʻ ʻ ʻ
ishladilar. Xo‘janazar Huvaydoning avlodlari 30-yillarda ruhoniy va eshonlarga
qarshi amalga oshirilgan qatag on siyosati tufayli O rta Osiyoning turli
ʻ ʻ
4
Xokiyning mazkur qo ‘ lyozma devoni chimyonlik huvaydoshunos ulamo Xoji Muhammadmuso
To ‘ xtasinov shaxsiy kutubxonasida saqlanmoqda .
5
Mazkur qo ‘ lyozma kitob Faxriddin eshon Xokiyning avlodlari qo ‘ lida saqlanmoqda .
8

respublikalari (Qirg iziston, Tojikiston) va viloyatlarida hozirgacha istiqomatʻ
qilib, bobolari an analarini davom ettiryaptilar
ʼ 6
.
Huvaydo “Devon”i qo lyozmalari respublikamiz va Yaqin Sharq
ʻ
mamlakatlari kutubxonalarida saqlanadi. Birgina O zbekiston Respublikasi FA
ʻ
Sharqshunoslik institutining qo lyozmalar xazinasida 12312, 9927, 11513, 7522,
ʻ
7486, 6957, 9817, 7154 raqamli yettita qo lyozma devoni saqlanyapti.
ʻ
Huvaydoning bizgacha “Kitobi eshon Huvaydoyi Chimyoniy” she riy
ʼ
“Devon”i, “Rohati dil” manzumasi va “Hikoyati sulton Ibrohim Adham”
asarlari to liq holda yetib kelgan.
ʻ
Huvaydo Boborahim Mashrab izidan borib, badiiy ijodda o zbek mumtoz
ʻ
adabiyotining barcha she riy janrlarida ijod qildi: devoniga kiritilgan she rlari jami
ʼ ʼ
5082 misrani, “Rohati dil”, “Hikoyati sulton Ibrohim Adham” asariga kiritilgan
masnaviysi 5198 misrani (jami 10 ming 280 misra)ni tashkil etadi.
Uning ijodida naqshbandiya, yassaviya, mavlaviya, malomatiya, qodiriya,
qalandariya singari tariqatlarning ilg or g oyalari uyg unlashdi. Xo‘janazar
ʻ ʻ ʻ
Huvaydo o z she rlariga Qur on oyatlari, Hadis hikmatlari va tasavvufiy
ʻ ʼ ʼ
g oyalarini singdirdi. “Xo‘janazar Huvaydo aksariyat g azal va muxammaslarini,
ʻ ʻ
ruboiylarini tariqat va ma rifat yo lidagi muridlari uchun dastur sifatida yozib
ʼ ʻ
qoldirgan” 7
.
Huvaydoning lirik va epik asarlari shoir yashagan davrda ham, undan keyin
ham ancha shuhrat yoydi, ko‘p iste’dodli shoirlar ijodiga ta’sir ko rsatib keldi.
ʻ
O zbek adabiyotining hatto hozirgi zamon avlodlari vakillari - Hamid Olimjon,
ʻ
Charxiy, Habibiy, Chustiy, Vosit Sa’dulla, Erkin Vohidov, To lan Nizom kabi
ʻ
iste’dodli namoyandalari ijodi ham Huvaydo merosi ta’siridan xoli emas.
Sho rolar mafkurasining salbiy ta’siri tufayli XX asming turli yillarida
ʻ
yaratilgan ayrim ishlar tarkibida, alohida yozilgan ilmiy-ommabop maqolalarda
Huvaydoning boy falsafiy ruhiy dunyosiga, shoirlik mahoratiga biryoqlama baho
berish, asarlarining tub mohiyati xususida atroflicha fikr yuritmaslik mayllari
sezilib turdi. XX asrning 60-yillaridan boshlab adabiyotshunoslikda uning
6
Фозилов А. Ҳувайдонинг сурхондарёлик авлодлари. – Термиз: Насаф, 2004. – Б. 53.
7
Остонақул Икромиддин. Фарғоналик валийлар. – Т.: Мовороуннаҳр, 2001. – Б. 41.
9

merosini kengroq tadqiq etish davri boshlandi, deyish mumkin. Shu yillari adabiy
merosimizning yirik bilimdonlari va tadqiqotchilari sanalmish akademiklar
V.Zohidov, V.Abdullayev, talantli olimlar To‘xtasin Jalolov, Suyima
G‘aniyevaning Huvaydo ijodiga bag ishlangan ilmiy ishlari e’lon qilindi.ʻ
“O zbek adabiyoti tarixi” besh tomligining uchinchi tomida V.Abdullayev
ʻ
va R.Orzibekovning Huvaydoga bag ishlangan adabiy portreti chop etildi.
ʻ
Tadqiqotchi Abdusalom Xudoyberdiev shoir haqida nomzodlik dissertatsiyasi
yoqladi va bir qancha ilmiy, ilmiy-ommabop maqolalar e’lon qildi. Huvaydo
adabiy merosini o rganishga qiziqish davom etmoqda. Keyingi yillari uning
ʻ
“Rohati dil”, “Ibrohim Adham” qissalari, “Devon”i va ular nashri
bilan bog liq fikrlar e’lon qilindi. Nusratullo Jumaxo janing “Milliy mustaqillik
ʻ ʻ
mafkurasi va adabiy meros” mavzusidagi doktorlik tadqiqotida Huvaydo
merosidagi so fiyona dunyoqarash talqini va tahliliga alohida e’tibor qaratildi.
ʻ
Shu mavzuga bag ishlangan muallif maqolasi “Sharq yulduzi”
ʻ jurnalining
1998-yil 4-sonida bosildi. N.Jumaxo‘janing Huvaydoga bag ishlangan ishlarida
ʻ
shoirning islom va tasavvuf ta’limotidagi she’rlarida ma’rifat nurlari yolqinlanib
turishi, umuminsoniy hayotbaxsh masalalar orifona talqin etilganligi ochib
beriladi.
Huvaydo ijodining nechog li muhim ma’rifiy ahamiyatga ega ekanligini XX
ʻ
asrning 60-yillaridayoq akademik V.Zohidov shunday baholagan edi: “U na saroy
bilan bog liq bo ldi, na mamlakatni idora etish ishlariga amaliy aralashdi... Lekin
ʻ ʻ
shunga qaramasdan, o z qalami bilan hayotni keng qamrab olishga, har bir muhim
ʻ
masalaga o z munosabatini bildirishga va shunday qilib, o z zamonining
ʻ ʻ
hozirjavob shoiri bo lishga intildi... Uning ijodida insonning oliyjanob xislatlaridan
ʻ
va Vatan tabiati go zalliklaridan tortib to davr chirkinliklari, odam qiyofasidagi
ʻ
yovuzlarning razil qilmishlariga qadar bo lgan voqealar o‘zining barcha
ʻ
ziddiyatlari bilan aks etdi” 8
.
Nemis sharqshunosi Martin Xartmann “Devoni Huvaydo”ning Istanbul
nusxasidagi g‘azallarning tarjimasi bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan. Muso
8
Зоҳидов В. Ҳаётбахш бадиият тароналари. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.
– Б. 138.
10

Todjixodjayevning nomzodlik dissertatsiyasi ham aynan Xartmann tadqiqotlariga
bag‘ishlanadi. Dissertatsiyaning uchinchi bobi “Xo janazar Huvaydo asarlariningʻ
nemischa tarjimalari va ularning ilmiy ahamiyati” deb nomlangan va u ikki fasldan
iborat. Birinchi fasl “Xo janazar Huvaydo devonlaridagi matniy tafovutlar va
ʻ
ularning tarjimaga ta siri” deb nomlangan. Faslda Xo janazar Huvaydoning boy
ʼ ʻ
ijodiy merosi va uning xorijiy mamlakatlar, xususan, Germaniyada tadqiq qilinishi
haqida so z yuritilgan. XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida o zbek shoirlarining
ʻ ʻ
asarlari Turkiyadagi bosmaxonalarda toshbosma usulda nashr ettirilgan. Jumladan,
Siddiq Xojai Xojandiy tashabbusi bilan 1898-1900-yillarda Istanbuldagi
Mahmudbey bosmaxonasida Yassaviy, Navoiy, Mashrab kabi shoirlar qatori
Huvaydo devoni ham chop ettirildi. Istanbullik kitobfurushlardan biri Huvaydo
devonini nemis olimiga sovg a qildi. Istanbulda nashr qilingan devonga shoirning
ʻ
200 ta g azali kiritilgan. Devondagi barcha she rlar g azallar ekanini
ʻ ʼ ʻ
ta kidlaganimizdek, 199- va 200-g azallar Huvaydo ijodidan emas. Ular
ʼ ʻ
maqtasiga ko ra, Navoiy ijodidan olingan. Ammo Xartmann “Bu g azallarni
ʻ ʻ
qo limdagi Navoiy qo lyozma devonidan topolmadim”
ʻ ʻ 9
, deb yozadi. U devondan,
shoir badiiy-ijodiy yo nalishini belgilovchi 11 ta g azalni tanlab oladi va ularni
ʻ ʻ
ilmiy tarjima qiladi. 1901-yil kuzida Xartmann tarjimalarni tugatib, ularni
sharqshunoslikka ixtisoslashgan “Westasiatische Studien” gazetasiga nashrga
beradi. G azallarning asli va tarjimalarni solishtirilganda, ular asosan, so zma -
ʻ ʻ
so z tarjima qilinganini ko rish mumkin. Mohirona qo llangan bu usul asliy
ʻ ʻ ʻ
ma nosini tarjimada deyarli aniq ifodalagan. Ammo vazn, qofiya va ayrim badiiy
ʼ
san atlar nemis tilida qaytalanmagan. Zero, tarjimonning maqsadi, Huvaydo va
ʼ
uning ijodi haqida muxtasar ma lumot berish bo lgani sababli shunday yo l tutgan.
ʼ ʻ ʻ
Uning bu maqolasi Germaniyada va boshqa nemis tilli mamlakatlarda hozirgacha
yagona amaliyot hisoblanadi.
Dissertatsiyada Huvaydoning Toshkent va Istanbulda nashr qilingan
“Devoni Huvaydo” kitoblaridagi g azallar o zaro qiyoslangan va ularda matniy
ʻ ʻ
farqlar aniqlangan. Devonning Istanbul nusxasida g azallar dissertatsiyada arab
ʻ
9
Hartmann M. Der caghataische Divan Huveida’s.//Westasiatische Studien – Berlin, 1902. – B. 135.
11

imlosidagi eski o zbek yozuvida berilgan va ostida lotin imlosida transkripsiyaʻ
bilan belgilangan. 1907-yilda Toshkentda Salohiddin Soqib tomonidan (arab
imlosidagi o zbek tilida) chop ettirilgan devon 2005-yilda A.Ismatulloh va
ʻ
Q.Ro zmatzoda krill imlosidagi o zbek tilida qayta nashr qilgani sababli bu
ʻ ʻ
devondagi she rlar kiril imlosida berilgan.
ʼ
Istanbul nusxadagi ayrim g azallar qisqartirilgan yoki, aksincha, boshqa
ʻ
g azallardan olingan baytlar hisobiga kengaytirilgan. Bu faoliyat har ikki
ʻ
devondagi 1-g azal
ʻ – munojotga ham tegishli. Devonning Toshkent nusxasidagi
munojotda baytlar soni 13 tani tashkil qilgani holda Xartmann tarjimasidagi
munojot 14 baytdan iborat. Toshkent va Istanbul nusxalaridagi g azallar
ʻ
to qqizinchi baytgacha deyarli bir xil. Istanbul nashrida Payg ambarga na t
ʻ ʻ ʼ
berilmagan. Uning o rniga Toshkent nashridagi 11-raqam bilan ko rsatilgan 6
ʻ ʻ
baytdan iborat g azalning 5 bayti munojotga qo shilgan. Huvaydo devonlaridagi
ʻ ʻ
boshqa g azallar ham, yuqorida aytilganiday, ko plab variantlarga ega. Bu haqida
ʻ ʻ
dissertatsiyada, misollar yordamida, batafsil ma lumotlar berilgan.
ʼ
1.2. Huvaydo lirikasida ijodkor niyatining ifodalanishi
O n ming misraga yaqin she riy merosni qamragan Huvaydo ijodida XVIII
ʻ ʼ
asr ijtimoiy-madaniy hayotidagi insonparvarlik ruhi o z ifodasini topgan. Shoir
ʻ
ijodining asosiy mazmunini xalqchillik, hayotiylik, ma naviy-axloqiy tubanlikka
ʼ
qarshi nafrat, diniy mutaassiblikdan yiroqlashishga da vat g oyalari tashkil etadi.
ʼ ʻ
Huvaydo shaxsi va dunyoqarashinining shakllanishi shubhasiz, jamiyat duch
kelgan g‘oyat mushkul muammolar, xususan, e tiqodning susayishi, kishilarning
ʼ
molu dunyoga xirs qo yishi, ma’naviy axloqiy tanazzul kuchli ta sir ko rsatdi. U
ʻ ʼ ʻ
ana shu muammolar haqida iztirob bilan:
Haloki nafs bo libdur tamomi odamilar
ʻ
Alarning ko nglida yo q haybati qiyomat hech.
ʻ ʻ
Yoki
Dar in vaqtu zamon vallohi olam,
Xaloyiqlar ichinda rostgo y kam.
ʻ
Musulmonlik qolibdur mag zi ismi,
ʻ
12

Bo lubdur xalq aro taqlid rasmiʻ 10
– deb yozdi.
Huvaydo Turkiston xalqlari tarixidagi ana shunday murakkab sharoitda
yashadi va ijod qildi. Boylikka xirs qo yish, zulm va shafqatsizlik, bag ritoshlik
ʻ ʻ
singari ijtimoiy illatlarni bartaraf etish sog lom ijtimoiy muhit yaratishning
ʻ
ma rifiy asoslari haqida mushohada yuritgan.
ʼ
Shoir zamondoshlarini Allohning yo liga, ya ni tariqatga kirishga da vat
ʻ ʼ ʼ
etishdan oldin o zining bu yo lga kirishdagi iztirob, ikkilanish, mashaqqat va
ʻ ʻ
uqubatlarini ro y-rost bayon etdi. O zidan ilgari o tgan barcha buyuk so fiylar
ʻ ʻ ʻ ʻ
singari ishq dardini barcha dardlar (ijtimoiy muammolar)ning davosi deb bildi.
So fiy shoirning ta kidlashicha, nafs, orzu-havas, ahli avlod va dunyoga
ʻ ʼ
mehr qo yish bor ekan, inson gunohsiz yashay olmaydi. Gunohlarning ajri esa
ʻ
nadomat va tavba qilishdir.
Huvaydo g azallari orqali riyokorlik, ikkiyuzlamachilik, ta magirlik,
ʻ ʼ
johillik, shuhratparastlik, ilmsizlik, nodonlik, kibr singari illatlarni ayovsiz
tanqid qildi. Shu ma noda uning asarlari o ziga xos “mir oti qalb”, ya ni qalb
ʼ ʻ ʼ ʼ
ko zgusi vazifasini o tadi. Bu ma rifatparvar va donishmand mutafakkirlarga xos
ʻ ʻ ʼ
xislat bo lib, Xoja Ahmad Yassaviy boshlab bergan adabiy an ananing ijodiy
ʻ ʼ
rivojlantirilishi edi.
Huvaydo g azallari, mustazodlari, muxammaslari va ruboiylari o quvchida
ʻ ʻ
zavq-shavq uyg otadi, oliy insoniy fazilatlarni shakllantirish uchun xizmat qiladi.
ʻ
“Huvaydo g azallari hayotiy shavq-zavq bilan, insoniy bir armon-o kinch bilan
ʻ ʻ
yo g rilgan. Shoir ishqi majoziy hayotda ham, ishqi haqiqiy hayotda ham ajib
ʻ ʻ
ehtiros bilan, najib dardmandlik bilan qalam tebratadi. Shoir she riyatida didaktik
ʼ
ohanglar ham qariyb yetakchi o rin tutadi. Lekin ular shunchaki quruq pand-u
ʻ
nasihatlar emas, ularning g amdan, nochorlikdan yaralgan donolikni uqamiz.
ʻ
Shoirning qator g azallarida isyonkorona ruh shu qadar yolqinliki, beixtiyor otash
ʻ
haroratini his etamiz. Tasavvufiy g azallarda esa e tiqodda ustuvorlik, imonda
ʻ ʼ
poklik tarannum qilinadi, ruhiyatni haq sari izchil yo naltirishga da vat etiladi,
ʻ ʼ 11
” –
deb yozadi professor Suyima G aniyeva.
ʻ
10
Ҳувайдо . Роҳати дил . – Т .: Абдулла Қодирий номидаги Халқ мероси , 1994 . – Б.144-145
11
Ғаниева С. Ҳувайдо. Кўнгил дарди. – Т.: Мериюс. 2009. – Б. 3.
13

Dunyoqarashi barqaror, qalbi imon nuriga to la insonlar oilasida dunyogaʻ
kelgan Huvaydo, ulg aya borgan sari dunyoni, insonning olamga kelishi va ketishi
ʻ
hikmatlarini o ylagan, bu sohadagi falsafiy qiziqishlari orta borgan. Ammo, ana
ʻ
shu ongli hayotining boshidayoq uni turli mazmundagi noto g ri fikrlardan,
ʻ ʻ
ikkilanishlardan asrab, haqiqat yo liga yo naltirib turuvchi kuch bor edi. Bu –
ʻ ʻ
uning qon-qoniga singib ketgan ma rifatdir. U qiynoq, azoblardan shikoyat qilgan
ʼ
bo lsa, ma rifatni, go zal xulqni kamolga yetkazish yo lidagi mashaqqatlarini
ʻ ʼ ʻ ʻ
ifodalagan edi. Bu yo l shoir uchun tariqat yo li edi. Shu bois u mutafakkir shaxs
ʻ ʻ
bo lib yetishdi, ma naviy komillikni o zi yashayotgan jamiyatdagi kishilarda ham
ʻ ʼ ʻ
ko rishni istadi:
ʻ
Talab qil ma naviy ganj, ey birodar,
ʼ
Vagarna sandin avlo gov ila xar.
Talab qil bo lsa ganji beziyoni,
ʻ
Sanga bo lg ay chu umri jovidoni.
ʻ ʻ
Kishi bo lmasa ma nidin xabardor,
ʻ ʼ
Ani odam dema, de naqshi devor.
Shoir ilmi irfondan xabardor kishini ma naviy yetuk kishi deb hisoblaydi:
ʼ
Bilmagay o z qadrini, na bilg usi so z qadrini,
ʻ ʻ ʻ
Hayfdir dono demak nodoni beirfonga so z.
ʻ
Huvaydo ijodining ma rifiy mazmun-mohiyati bor bo y-basti bilan lirikasida
ʼ ʻ
namoyon bo ladi.
ʻ
Huvaydo she riyatidan namunalarni “Ko ngil dardi” nomi bilan kitob holida
ʼ ʻ
nashr ettirgan olima Suyima G aniyeva bu haqida shunday yozadi: “Juda oz bo lsa
ʻ ʻ
ham Huvaydoda may mavzusida she rlar bor. May Alloh jamoliga bo lgan
ʼ ʻ
ishqning g alaboti deyiladi. Huvaydodagi may madhi, uni yigitlikda ichishga
ʻ
chorlashni, qarigan chog da emas, yoshlikdan ishqi haqiqiy mayidan mast
ʻ
bo lishlikni, xudovand ishqi omonatini bandasiga mayxonada beradi, degan
ʻ
tasavvufiy aqidani uqtirishlik, deb anglash kerak. Bu mayxona shunday bir
mayxonaki, unda dunyoviy g am-tashvishlardan xoli bo lib, yolg iz Alloh ishqi
ʻ ʻ ʻ
14

bilan yoniladi” 12
. Olima Huvaydo she riyati vujud (shakl) va ruh (mazmun)danʼ
iborat ikki asosiy tushunchadan tashkil topib, ularning organik ravishda birlashuvi
natijasida shoir uslubi va mahoratini namoyon etuvchi yuksak bir badiiy asar
yuzaga kelganligini ta kidlaydi: “Mumtoz adabiyotimizga xos bo lgan
ʼ ʻ
zulma naynlik hodisasi zohiriy va botiniy ma nolar chatishuvi Huvaydo
ʼ ʼ
qalamiga mansub aksar g azallarning muhim xususiyatidir. Shoirning g inoiy –
ʻ ʻ
lirik she riyatida zohiriy – majoziy ma nolar zamirida yuksak mahorat bilan
ʼ ʼ
botiniy orifona tafakkur va irfoniy falsafa yashiringan” 13
.
Irfon, falsafa shoir she riyatida inson va olam go zalligidan hayratga tushish
ʼ ʻ
tufayli sodir bo ladigan may zavqi, bu zavqdan mutlaq ishq tug ilishi, ishqdan
ʻ ʻ
dard yuzaga kelishi kabi mazmunda ko zga tashlanadi.
ʻ
Shu nuqtai nazardan olima haqli ravishda ta kidlaganidek, “Huvaydo
ʼ
she riyatidagi “dard”, “g am” ayni chog da Allohga bo lgan ishqning riyozatlarini
ʼ ʻ ʻ ʻ
ham anglatadi:
Dardi yo q bedard kishilar dard qadrin na bilur,
ʻ
Dunyoda nomard ko pdur, mard qadrin na bilur”
ʻ 14
.
Huvaydoning xudoning jannati, do‘zaxi va ba’zi boshqa aqidalari haqidagi
aytgan va erkin fikrlilik xarakteriga ega bo lgan so zlari butkul tasodifiy bo lmay
ʻ ʻ ʻ
qoladi, teran qonuniyatli ma no kasb etadi. Zotan, o zaro bog liqlik va taqozolik bu
ʼ ʻ ʻ
yerda ham o zini namoyon qiladi.
ʻ
Mana, shunday g‘azallaridan biri:
Oshiqi sodiqni qilg‘on ohu afg‘oni laziz,
Ishq o tida kuygan elni bag‘ri biryoni laziz.
ʻ
Kuydimu yondim firoqing o tida, ey nozanin,
ʻ
Rahm qil man hastag‘a, hey lali xandoni laziz.
Jannatu huring kerakmasdur manga to ko‘rmasam
Gul yuzingni anda, ey kuyi gulistoni laziz.
Hajr sahrosida man hayroni sarson tashna lab,
12
Ғаниева С. Ҳувайдо. Кўнгил дарди. – Т.: Мериюс. 2009. – Б. 4.
13
O‘sha asar. B. 4-5.
14
O‘sha asar. B . 6
15

Qatrai tutma darig‘, hey obi hayvoni laziz.
Ey sabo, yetkur salomimni o‘shal jononag‘a,
Bir - bir aylay rozi dil, ey sharhi hijroni laziz.
Istadim arzu samovoti ulodin ta’siri,
Xosha lilloh o‘lsa sandin g‘ayri jononi laziz.
Ko‘p pari ishqu havosida Huvaydo bor edim,
Topmadim sandin, nigoro, g ayri bir joni lazizʻ 15
.
Huvaydo, hatto jannatni nima qilay, agar unda sening yuzingni ko rmasam
ʻ
yorim, ya ni sening yuzing, go zalliging jannatdan ham a lo, demoqda shoir. Bu
ʼ ʻ ʼ
hol yana har narsa behad zo r va o ta muqaddas deb e lon qilingan jannat
ʻ ʻ ʼ
va dalariga bo ysundirilgan vaqtlarda o z aksini topadi.
ʼ ʻ ʻ
Ha, xuddi shunday! Asosiy gap shundan ham iboratki, shoir o z zamonidagi
ʻ
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy tengsizlik va adolatsizliklarni, yaxshilik va aql xokisor
qilinib, o g rilik, munofiqlik, razillik, riyokorlik va fitna keng qanot yoyganligini
ʻ ʻ
ko radi, fosh qiladi, odamlarni ulardan nafrat qilishga da vat etadi.
ʻ ʼ
Bu, masalaning bir tomonigina. Ikkinchi tomoni shundan iboratki, Huvaydo
bunday yomonliklarni va yomonlik yaratuvchilarni ko rib hamda qayd qilibgina
ʻ
qolmay, ularni keskin tanqid qiladi. Buni u ba zan juda keng, chuqur ko lamda va
ʼ ʻ
ma lum darajada aniq qiladi. Oqibatda uning bu fosh etishi va tanqidi keng sotsial
ʼ
ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatni halokatga olib borayotgan va insonni bo g ayotgan ijtimoiy
ʻ ʻ
illatlarni, bu illatlarga ega bo lganlarni tanqid qilish va rad etishda Huvaydo har xil
ʻ
vositalardan foydalanadi. Ba zan, yana davri taqozosi bilan xudoni eng yuksak
ʼ
adolat o lchoviga aylantirib, uning qahr-u g azabi bilan, do zaxi azoblari bilan
ʻ ʻ ʻ
yomonlarni qo rqitmoqchi bo ladi hamda shu orqali ularni badkorlik va
ʻ ʻ
talonchilikdan qaytarmoqchi bo ladi va jamiyatni insonga isnod keltiradigan
ʻ
illatlardan tozalashga urinadi. Ba zan esa, bevosita va to g ridan-to g ri
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
badkorlarga insoniy vijdon hamda or-nomusni qarama-qarshi qo yadi va shu yo l
ʻ ʻ
15
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 62-63
16

bilan, pand-nasihat vositasi bilan ularni yomon harakatlardan voz kechtirmoqchi
bo ladi.ʻ
Ba zan esa, shoir toj-taxtni, hukmronlik mansabini, shular uchun bo ladigan
ʼ ʻ
falokatli hamda halokatli jangu jadallarni, katta boylikni ortiqcha hamda harom
boylikni to plashga, qo lga kiritishga urinishni aksar yovuzlik va yomonliklarning
ʻ ʻ
asosi deb talqin qiladi va mutlaq keladigan o limni, o lgandan keyin barcha
ʻ ʻ
narsaning, albatta tashlab ketishini ro kach hamda qurol qilib, odamlarni haligi
ʻ
falokatli hamda dahshatli urinishlardan voz kechtirmoqchi bo ladi.
ʻ
Huvaydo shunday kayfiyatini ifodalaydigan va alamli dil qoni hidi keladigan
misralaridan ayrimlari quyida keltiramiz:
Bu dunyo chunki hasratxona erur,
Ki, behasrat kishi devona erur.
Agar ming yashasang, birdur tiriklik,
O‘larsan oqibat, ey xo b biliklik.
ʻ
Qani Qorunsifat dunyoni yiqqon,
Qani dunyo taloshib to kkuvchi qon!
ʻ
Qani bul dunyoda man-man deganlar,
Jahon moli mening deb, sig maganlar!
ʻ
Bu dunyog a ko ngul qo yma, birodar,
ʻ ʻ ʻ
Hama kori erur vayronu abtar.
Huvaydo axloq masalalari bilan ko p mashg ul bo ladi, go zal insoniy
ʻ ʻ ʻ ʻ
fazilatlarni, chin insoniy etika prinsiplarini, normalarini ardoqlaydi, odamdagi
yaramas, “husnbuzar” xulq ko rinishlarini nafratlaydi. U avvalo, inson qadr-
ʻ
qimmatini hurmatlash, saqlash, uni yuksaklikda tutish zarurligini ta kidlaydi va bu
ʼ
narsa oyoqosti etilayotganidan shikoyat qiladi “Darig o, hayf, odam bir-birining
ʻ
qadrini bilmas...” g‘azali fikrimizning isbotidir.
Huvaydo kamtarlikni, tavozeni, kattaga hurmat, kichikka izzat ko rgazishni,
ʻ
muhtojga yordam berishni madh etadi, bunga rioya qilmaganlar kibrlik,
manmanlik, shaxsiyatparastlikka berilgan va o zini xalqdan alohida tutgan,
ʻ
17

jamoatdan yuqori qo ygan, o zgalarga barmoq uchi bilan muomala qiladiganlarniʻ ʻ
g azabli tanqidga uchratadi:
ʻ
O‘zingg a nozish etma el aro ibni falonman deb,
ʻ
Necha ibni falong a bo ldi yer ostida jo paydo...
ʻ ʻ
Huvaydo o zini o zgaga munofiqona yo l bilan do st, mehribon, odobli qilib
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatib, undan obro oladigan, so ngra ish bitgandan keyin undan hayosizlarcha
ʻ ʻ ʻ
yuz o giradigan, buning ustiga uning boshiga ta na hamda balo toshlarini
ʻ ʼ
yog dirishga urinadigan razillardan cheksiz nafratlanadi. Xiyonat, sotqinlik,
ʻ
chaqimchilik va ig vogarlikni qon qaqshab qoralaydi, la natlaydi, nihoyat darajada
ʻ ʼ
zararli va xavfli deb biladi, shuning uchun ham do st tanlay bilishlik, odamni
ʻ
saralay olishlik va sir saqlashlik juda ham zarur ekanligini uqtiradi:
Aytmagil siringni san har kimga, sirdosh o zgadur,
ʻ
Dardi yo q bedardg a mung etma, mungdosh o zgadur,
ʻ ʻ ʻ
Hamrohi qobil bila yur, bir qarich yo‘l bo‘lsa yo‘l,
Yurmagin nojins birla, yo‘lda yo‘ldosh o‘zgadur.
Qo lda moling borida yoru birodar, xesh ko‘b,
ʻ
Ore, bosh yostuqqa yetkanda qarindosh o zgadur...
ʻ
Ey Huvaydo, berma dil har bevafoni yor deb,
Ikki olam bevafo yori qaro qosh o zgadur
ʻ 16
.
Huvaydo bir boshqa yerda do‘st masalasida katta haqiqatni o z ichiga olgan,
ʻ
nihoyat darajada go zal, realistik, maroqli, chuqur ma noli quyidagi ajoyib jumlani
ʻ ʼ
o rtaga tashlaydi, do stlarni shunga rioya qilishga chaqiradi.
ʻ ʻ
Ey Huvaydo, xizmat etmay do stdin qilsang tama ,
ʻ ʼ
Oqibat sandin uzulg ay bora-bora poyi do st...
ʻ ʻ
Huvaydo keng ko lamli va samimiy do stlikning, ahillikning ajoyib kuychisi
ʻ ʻ
va targ ibotchisi bo ldi. Do stlar o rtasidagi, hayot yo ldoshlari orasidagi, og a-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
inilar, umuman, odamlarning bir-biriga munosabatidagi sadoqatga, vafodorlikka,
mehr-oqibatga juda katta e tibor va ahamiyat berdi. Eng muhimi shundan iboratki,
ʼ
16
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 86-87
18

bunday fazilatlarning bo lmasligi yoki buzilishi mutlaq baxtsizlikka, falokatga olibʻ
keladi deb qayta-qayta uqtiradi.
Shoir, ayniqsa eng go zal, yuksak hamda hayotbaxsh insoniy hissiyotni,
ʻ
qabih va badkor hokimlar xulqi va manfaatlariga xizmat qiluvchi hokim qonundan
tashqari deb e lon etilgan, bo g ilgan, xoksor qilingan sevgini juda baland ko tarish
ʼ ʻ ʻ ʻ
va kuylash bilan birga shu sevgida samimiy, sodiq hamda vafodor bo lishga
ʻ
chaqirdi. Bundagi xiyonatning, beqarorlikning o ta jirkanch ekanligini, xiyonat
ʻ
hamda beqarorlikning oqibati esa g oyat fojiali bo lishini takror-takror ta kidladi.
ʻ ʻ ʼ
Shoir, chunonchi, bevafo va behayo yor tomonidan aldangan va xo rlangan
ʻ
odamning fojiasini juda jonli va realistik tarzda quyidagicha ifodalaydi:
Bevafo yorg a ko ngul bergan kishi odam emas,
ʻ ʻ
Mehnatu javru jafo andin zamoni kam emas.
Doimo ranju mashaqqat ul kishining boshida,
Barcha bo lg oy shodu xurram, ul kishi beg‘am emas.
ʻ ʻ
Til uchida gap berib aytur sanga “dildorman”,
Zarra g am kelsa boshingg‘a, lahzai hamdam emas.
ʻ
Rozi dilni aytmag il har kimni ham mahram qilib,
ʻ
Bo lmasa, ahli muhabbat dardingga mahram emas.
ʻ
Ey Huvaydo, bevafoni yor deb berma ko ngul,
ʻ
Oqil ersang san agar, ushbu nasihat kam emas 17
.
Huvaydo odamlarning hayoti, xulqi, dili sof bo lishligini kuylaydi, ularning
ʻ
bir-birlariga mehribon va hamdard bo lishlarini, bir-birlarining g am-alamlariga
ʻ ʻ
sherik bo lib yengillatishlarini, dardlariga davo berishga, malham qo yishga
ʻ ʻ
intilishlarini, xullas , tarqoq sharoit va zulmatda bir-birlariga chirog tutishlarini,
ʻ
ziyo baxsh etishlarini orzu qiladi. Shu bilan birga yolg izlikdan, hamdard
ʻ
yo qligidan qattiq shikoyatlanadi, nola chekadi.
ʻ
Yuksak insoniy axloq fazilatlarini qay tarzda bo lmasin ardoqlash, ko klarga
ʻ ʻ
ko tarish va insonga zid, yarashmaydigan yaramas xulq-atvorni qoralash qanday
ʻ
yo l bilan bo lmasin shu go zal axloq, fazilatlarni oyoq osti qilgan, hatto jinoyat
ʻ ʻ ʻ
17
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 99
19

deb e lon etgan va hayvoniy hamda yovvoyi xulq-atvorni, yovuz dushmanlikniʼ
yaratgan, saqlab turgan, hokim qonun darajasiga ko targan, o sha “Odam odam
ʻ ʻ
uchun bo ridir” degan feodal jamiyatiga, tuzumiga obyektiv ravishda berilgan
ʻ
zarba ham edi. O shal davr ustidan chiqarilgan hukm ham edi.
ʻ
Hayotni, uning go zalliklarini, odamiylikni samimiy sevgan Huvaydo
ʻ
ijodining yana bir g oyat muhim tomoni bor. Bu – bevositalik va sho xlik,
ʻ ʻ
o ynoqilik va jo shqinlik, xushchaqchaqlik, beg ubor hazil, yengil zarofat va
ʻ ʻ ʻ
yoqimli mutoyiba, chiroyli mubolag adir.
ʻ
Bu fazilatlar she’riyatning badiiyligini rang - barangligi va jozibadorligini,
soddaligi va ta’sirchanligini kuchaytiradi. O‘quvchi charchamaydi, xursand
bo‘ladi, dam oladi, shirin estetik zavq oladi. Ular shoirning haqiqatan ham hayotni
va insonni, inson go‘zalliklari, malohati, nazokatini yurakdan sevganligidan, bu
masalalarda aniq pozitsiyada turganligidan yana bir shahodat beradi. Quyidagi
chiroyli g azalga diqqat qiling:
ʻ
Qoshinga sajda qildim misli mehrob,
Qaro zulfingg a qo‘ydum jonni chirmob...
ʻ
Qo l solib keldi sanam bir-bir bosib,
ʻ
Belig a xanjar xamoyildek osib.
ʻ
Aydim, ey, jonim tasadduqdur sanga,
Bosh kerak bo lsa, rizoman, ol kesib.
ʻ
Uldurur bo lsang mani, bechorani,
ʻ
Zulfi zanjiring bilan o ldur osib,
ʻ
Xoh o ldur, xoh kuydur, ey pari,
ʻ
Qilmag‘il ammo yuzingdin benasib.
Kuldi, aydi: “Bu kecha xilvatdaman,
Shum raqiblar bilmasun, borg‘il pusib”.
Bul Huvaydoni ko rung bebaxtni,
ʻ
Borg‘oli qo ymas raqiblar yo l to sib
ʻ ʻ ʻ 18
.
18
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 43
20

Huvaydoning asarlari xalq orasida mashhur bo‘lgan. Qashg ar, Yorkent,ʻ
Oqsuv, Xo tan, Balx, Buxoro, Xorazm, Farg ona viloyatlarida keng tarqalgan.
ʻ ʻ
Huvaydo ustozlari g oyalarini, dunyoqarashini tasdiqlagan, takomilga yetkazgan
ʻ
shoirdir. Uning asarlarida Navoiy, Mashrab, So fi Olloyor kabi ijodkorlarning
ʻ
ta sirini yaqqol ko rish mumkin. Shoir she riyatida, ayniqsa, Mashrabona ruh
ʼ ʻ ʼ
ustuvor. Uning “O tti”, “O zum”, “Kuyar” radifli g azallari qofiya va radif uchun
ʻ ʻ ʻ
tanlangan so zlar jihatidan ham, mazmun, g oya va falsafiy dunyoqarash jihatidan
ʻ ʻ
ham Mashrab asarlariga juda yaqin. Huvaydo ham olam va odamning mohiyatini
teran anglaydi. O zi bilgan haqiqatlar bilan zamondoshlarini oshno etishga harakat
ʻ
qiladi. Ularni o z nafslaridan g olib, kamtar, kamsuqum, qanoatli, muhabbatli
ʻ ʻ
ko rishni orzu qiladi. Huvaydo insoniyatning barcha ranju falokatiga sabab keng
ʻ
ma nodagi nafs ekanligini e tirof etadi. Shoir uning qilmishini ajdarhoga
ʼ ʼ
o xshatadi:
ʻ
Nafsing seni qattig balo, albatta, urgil poy ango,
ʻ
Har dam seni o tqa solur, zinhor berma roy ango...
ʻ
O z royiga qo ysang oni, bir damda ajdarho bo lub
ʻ ʻ ʻ
Boshing yutarg a o g ragay, erkingni berma boy ango
ʻ ʻ ʻ 19
.
Manmanlik, takabburlik ham nafsga mag lublikning bir ko rinishidir. Inson
ʻ ʻ
tabiatidagi bu nuqsonning oxiri qanday xotima topishini shoir ibratli, hayotiy
xulosalar orqali bayon etadi:
Chandon kishilar “dunyo mening” deb quchub o tti,
ʻ
Dunyo talashib bir-biridin qon sochib o tti...
ʻ
Manman dedilar, sig madilar ushbu jahong a,
ʻ ʻ
Ko rgilkim, ani uch qari yerni quchub o tti.
ʻ ʻ
Huvaydo g azallari, asosan, oshiqona va orifona ruhdagi g‘azallardir.
ʻ
Orifona g azallarida shoir dunyoning qorong u kechmishlarini fosh etish bilangina
ʻ ʻ
cheklanib qolmaydi. Balki, undan qutulish, ozod bo lish yo l-yo riqlarini ham
ʻ ʻ ʻ
ko rsatadi. Uni yengish tamoyillari bilan tanishtiradi:
ʻ
Dunyoni bilib, rahzani din mardi Xudolar,
19
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 28
21

Solmay nazarin anga, yiroqdin qochib o ttiʻ 20
.
Ammo bu kabi fikrlar shoir kishilarni uzlatga da vat etgan, degan xulosaga
ʼ
olib kelmaydi. Chunki, u odamzotni, tiriklikni, insonlarni g animat bilishga, umrni
ʻ
yaxshilar va yaxshiliklar ichida xushvaqt o tkazishga chaqiradi:
ʻ
Tiriklikni g animat bil, may ich, umringni xush o tkar,
ʻ ʻ
Tepib o t dunyo molini, hama ranju falokatdur.
ʻ
Huvaydo she rlaridagi dunyo, yor, may, ishq, oshiq, kabi ko p so zlar keng
ʼ ʻ ʻ
ma noda qo llanilgan. Ularni anglashimiz uchun islom, tasavvuf ta limotidan,
ʼ ʻ ʼ
ilmiy-nazariy manbalardan xabardor, teran tafakkur iqtidoriga ega bo lishimiz
ʻ
kerak. Ammo, ayrim o rinlarda bu masalalarni oydinlashtirishda bizga shoirning
ʻ
o z asarlari ham yordam beradi. Jumladan, Alisher Navoiyning:
ʻ
Ashraqat min aksi shamsil-ka si anvorul-hudo,
ʼ
Yor aksin mayda ko r, deb jomdin chiqti sado
ʻ
bayti bilan boshlanuvchi g azali ta sirida yaratilgan bir g azalida shoirning falsafiy
ʻ ʼ ʻ
dunyoqarashi, olam va odamga munosabati, yor va may timsollarining mohiyati
aniq ifodalanadi. U zohid dunyoqarashiga qarama-qarshi o laroq, toat-ibodatning
ʻ
eng yaxshisi nafsni yengishdir, deb tushunadi:
Zohido, savmu salot ettim deyu ko b urma lof,
ʻ
Behtarini toat uldur bo lsa nafsingg a xilof
ʻ ʻ 21
.
Ushbu g azaldagi lirik qahramon o zligini yengib shunday bir ruhiy
ʻ ʻ
yuksaklikka ko tarilganki, o z vujudini unutgan. Ammo odamlarga katta
ʻ ʻ
muhabbat bilan qaraydi. Ularning har birini Allohning elchisi – abadiy (tirik)
barhayot Xizr payg ambardek suyadi.
ʻ
Bexudu mastona yurmishman o zimni bilmayin,
ʻ
Kimni ko rsam Xizr deb, ilgin tutub qildim tavof.
ʻ
Keyingi baytda qadah, yor, may timsollari bor. Ularni Navoiyning yuqorida
eslangan g azali va Huvaydo talqinidan kelib chiqib quyidagicha sharhlash
ʻ
mumkin: qadah – ko ngil, yor – Alloh, may – ilohiy ishq. Ushbu izohlar vositasi
ʻ
20
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 246
21
O‘sha asar. B.116
22

bilan shoir bayti mohiyatini anglash yengillashadi: Demak, Alloh visoliga yetish
ishq darajalari bilan bog liq ekan: ʻ
Bir sado chiqdi qadahdin: yorni ko r mayda deb,
ʻ
Ko ra olmassan dedi to etmaguncha mayni sof.
ʻ
Yuqorida eslaganimizdek, shoir ijodida yor timsoli keng ma noda
ʼ
qo llangan. Shoir fikrlari, xulosalari, dunyoqarashidan kelib chiqib, quyidagi
ʻ
baytdagi “bevafo yor” timsolini biz foniy dunyo, molu dunyo ramzi sifatida
anglashimiz mumkin: Chunki birinchi misra shunday tushunishimizga asos beradi.
Bevafo yorg a ko ngul bergan kishi odam emas,
ʻ ʻ
Mehnatu javru jafo andin zamone kam emas.
Huvaydo din aqidalarini, shariatni mukammal egallagan, tasavvuf ta limoti
ʼ
g oyalarini ijod va hayot yo lida dasturi amal deb bilgan shoirdir. Ulug
ʻ ʻ ʻ
mashoyixlarimiz qisqa qilib “tasavvuf o zingdin o lib, Alloh bilan tirilmoqdir”,
ʻ ʻ
deya ta rif berishgan. Bunday maqomga erishish vositasi esa
ʼ – ishq. Ishq yo li – ʻ
ko ngil yo li. Bu yo l og ir, mashaqqatli, dardu armonlarga to la. Ishqqa giriftor
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oshiq jondan, o zlikdan kechmaguncha mushkuli oson bo lishi noaniq:
ʻ ʻ
Ignada choh qozg ondin oncha mushkul kori ishq,
ʻ
Toki jondin o tmaguncha kori oson topmadim.
ʻ
Huvaydoning turli oshiqona g azallarida turli darajalardagi ishq shiddati o z
ʻ ʻ
ifodasini topgan. Ayrim g azallarda, falsafiy-ramziy ma nolar bilan sug orilgan
ʻ ʼ ʻ
ruboiylarida ishq va oshiqlik sokinlik bilan sharhlanadi:
Gulzor kerak yo q, manga gul ro ying bas,
ʻ ʻ
Gulzor yuzungsiz manga monandi qafas.
Na ayb, bu bog ichra yuzing olida
ʻ
Gar aylamasam bihisht bog ini havas.
ʻ
Ayrim asarlarida esa ishq eng yuqori pardalarda, mashrabona uslubda
kuylanadi. “Kuyar” radifli g azali xuddi shunday asardir. Undagi lirik qahramon
ʻ
ishq otashiga aylangan. O z mahbubasi vasliga erishish uchun to siq bo lishi
ʻ ʻ ʻ
mumkin bo lgan barcha xilqatni barbod etishga tayyor. Uning uchun Allohdan
ʻ
o zga mavjudlik yo q. Faqat Alloh bor. Qolgan hamma narsa tanazzulga mahkum.
ʻ ʻ
23

Hatto, qalandarlar kiyimi – dalq ham, kulohu janda ham uning uchun tashqi zebu
ziynat. Ularni ham rad etadi. Ushbu g azal Huvaydo ruhiy parvozining eng yuqoriʻ
cho qqisi deyish mumkin. Lirik qahramonni hur-u jannat, havzi kavsar ham
ʻ
qiziqtirmaydi. Uning maqsadi bitta – ilohiy vasl:
Chiqsa tanimni uchquni, tushsa jahonni mulkiga,
Vahshu tayuru devu jin, mo minu kofaring kuyar.
ʻ
G arqayi o tdurur tanim, kelma, tabib, qoshima.
ʻ ʻ
Nosuri g amni yorg oli qo ldaki nishtaring kuyar.
ʻ ʻ ʻ
Kushtayi tig i ishqman, kelma qoshima, qotilo
ʻ
Chiqsa sharoraye nafas, sayf ila xanjaring kuyar,
Kiy demang, ey junun eli, manga kulohu jandani,
Otash erur tanim maning, dalqi qalandaring kuyar.
Hur ila jannating netay, anda yuzingni ko rmasam,
ʻ
Xasta Huvaydo ohiga havz ila kavsaring kuyar 22
.
Huvaydo she riyati mazmun, g oya jihatidan qanchalik o tkir mushohadaga
ʼ ʻ ʻ
boy meros bo lsa, badiiy mahorat nuqtai nazaridan shunchalik o ziga xos va
ʻ ʻ
yangichadir. Bunga devondan istagancha misol keltirish mumkin.
I bob bo‘yicha xulosalar
1. Xo‘janazar Huvaydoning hayoti va ijodi haqidagi juda qimmatli va
noma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash va ishimizda keltirishga muvaffaq
bo‘ldik. Huvaydoning avlodlari haqida yetarli bilimlar berdik. Uning asarlari
avlodlari tomonidan davom ettirilganligi ham Huvaydo asarlarining bizgacha yetib
kelishiga juda muhim asos bo‘lganligini guvohi bo‘ldik.
2. Huvaydo ijodini o‘rganishda bir qator professor va olimlarimizning qilgan
ishlarini ko‘rib chiqdik va ular haqida ma’lumotlar berdik. Huvaydo adabiy
merosi hajmi va salmog‘ini aniqlashga harakat qildik.
3. Huvaydo asarlarida ijodkor niyatini ifodalashdagi asosli bilimlarni berdik.
Jumladan shoir, axloqiy xulq-atvor, insoniy fazilatlar va jamiyatda kurtak otgan
illatlarni qoralaydi va insonni bundan uzoq turishga undaydi. Uning eng oliy
22
Xo‘janazar Huvaydo. Devon. Ikkinchi nashr. – T.:Yangi asr avlodi, 2007. 70-71- betlar
24

maqsadi esa ilohiy vasl, ya’ni Allohning vasliga erishish, uning jamoliga muvaffaq
bo‘lishgina xolos.
25

II BOB. HUVAYDO LIRIKASINING MAVZU KO‘LAMI VA BADIIY
XUSUSIYATLARI
2.1. Huvaydo devonining janrlar tizimi va timsollar olami
Huvaydo ijodiy merosini tadqiq etish shuni ko rsatadiki, shoir Ahmadʻ
Yassaviy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Fuzuliy,
Boborahim Mashrab, So fi Olloyor singari mashhur namoyandalarining ijodini
ʻ
puxta o zlashtirgan.
ʻ
“Huvaydo g‘azallari badiiy jihatdan g‘oyat pishiq-puxta bo‘lib, ular turli-
tuman badiiy san’atlardan mohirona foydalanish, til bezaklari, so‘z o‘yinlari,
Qur’on va Hadislardan o‘rinli foydalanish, arab harflari yordamida turli majoziy
iboralar yaratish ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Shoirning arab, fors, o zbek
ʻ
adabiy tilini qanchalar yaxshi va puxta bilganligi uning badiiy mahoratida o z
ʻ
aksini topgan. Huvaydoning tasavvufiy iboralari va she riy uslubi ko proq Ahmad
ʼ ʻ
Yassaviy va Mashrab yo lini tutganligidan guvohlik beradi. Shoir “Mano” radifli
ʻ
g‘azalini Ahmad Yassaviyga nazira qilib yozgan bo lsa, “Kuyar”, “Kuygay”,
ʻ
“O zim”, “Uchrabman” radifli g‘azallarini Mashrabga nazira qilib yozgan”
ʻ 23
.
Huvaydo buyuk salaflarining badiiy mahoratini puxta o zlashtirdi, ularning
ʻ
asarlariga muxammaslar bog ladi, tasavvufiy she’rlaridan ruhlanib, o‘lmas asarlar
ʻ
yaratdi.
Ahmad Yassaviyning:
Janozamning orqasidin toshlar oting,
Oyoqimdin tutib, sudrab go‘rga elting.
Haqqa qulluq qilmading deb yanchib teping,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano 24
.
misralaridan ruhlanib, o‘zining mashhur
...Ip solib sudrang oyog imdin lahadga borgucha,
ʻ
Kim mani ko rsa Xudoga yig lagay ibrat qilib.
ʻ ʻ
Shumlig ingdin biz qutuldik deb hama piru juvon,
ʻ
23
Исматуллоҳ Абдуллоҳ, Қодирқул Рўзматзода. “Чароғи субҳидам янглиғ…”// Ҳувайдо Хожаназар. Девон. –
Т.: Янги аср авлоди, 2007. – Б. 9-10
24
Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти,1990. – Б. 57.
26

Tobutimning orqasidin tosh oting kulfat qilib... 25
g‘azalini yozdi.
Alisher Navoiyning mashhur “Shitob aylab” radifli majoziy ishq
mavzusidagi g azaliga tatabbu sifatida o zining tasavvufiy ishq mavzusidagiʻ ʻ
g‘azalini yaratdi.
Agar Alisher Navoiyda bu g azal:
ʻ
Tun oqshom keldi kulbam sori ul gulro shitob aylab,
ʻ
Hiromi sur’atidin gul yuza xo din gulob aylab –
ʻ
misrasi bilan boshlansa, Huvaydoda
Tun oqshom keldi kulbamga nigori mehribon yolg uz,
ʻ
Olib burqa jamolidin, o zin qildi ayon yolg‘uz –
ʼ ʻ
shaklida tasavvufiy ruhda bayon etdi.
Alisher Navoiyda mazkur g‘azal:
Onikim eltgay vasl uyqusi ishrat tuni mundoq
Navoiydek yotar to subhi mahshar tarki xob aylab –
bayti bilan yakunlangan bo lsa, Huvaydo mazkur g azalini:
ʻ ʻ
Huvaydoyi g‘aribin ul pari shirin so zi birlan
ʻ
Yuragiga solib o t, o rtadi jonu jahon yolg uz
ʻ ʻ ʻ 26
.
bayti bilan yakunladi.
Huvaydo ijodiga uning yaqin zamondoshi ustoz So‘fi Olloyorning
tasavvufiy asarlari, g azal va to‘rtliklari kuchli ta’sir ko rsatdi. Ana shu ta’sir
ʻ ʻ
shoirning So‘fi Olloyorning:
Ezdi bag rim, teshti ko ksum dog i xijronim mening,
ʻ ʻ ʻ
Bu alamda, muncha g amda chiqmag an jonim mening –
ʻ ʻ
deb boshlanuvchi g azaliga bog lagan muxammasida yaqqol ko zga tashlanadi:
ʻ ʻ ʻ
Demagil yerni yuzini lolagun qildi bahor,
Chashmi xunbori Huvaydoga nazar qil, ey nigor,
San agar rahm etmasang, mushkul erur bu koru bor,
Aytib Ollohyor yig‘lar zor har laylu nahor,
25
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди, 2007. – Б. 4 3 .
26
O‘sha asar. B. 95.
27

Tig‘i ishqi yor to‘ksa koshki qonim mening. 27
So‘fi Olloyor va Huvaydo tasavvufiy qarashlarida mushtaraklik va
vorislikning yorqin namunasi sifatida So‘fi Olloyorning 48 misrali:
Man o‘lsam, ey jami’i mahrami roz,
Mani o zga o lukdek qilmang e’zozʻ ʻ 28
–
deb boshlanuvchi masnaviysidan ta sirlangan Huvaydo o zining:
ʼ ʻ
Ey, birodarlar, man o‘lsam, yig‘lamang izzat qilib,
Saqlamang, borur yerimga yo l bering sur at qilib
ʻ ʼ 29
–
deb boshlanuvchi mashhur g azalini yozdi.
ʻ
Huvaydodan bizga bir devon meros qolgan. Devon mutolaasida Huvaydo
g azal, mustazod, ruboiy, chiston, g azal kabi she r turlari, masnaviy singari epik
ʻ ʻ ʼ
nazm namunalarining mumtoz ustasi sifatida namoyon bo ladi. Huvaydo
ʻ
g azaliyoti, asosan, oshiqona, ruhdagi g‘azallardan tashkil topgan. Huvaydo
ʻ
mazmun-mundarija, shakliy-badiiy jihatlardan mukammal mustazodlar yaratib
qoldirgan. Mana bu baytlar bilan boshlanuvchi asar shoirning mustazod bitishdagi
mahoratini ko rsatuvchi yaqqol namunadir:
ʻ
Ko‘rdum tuno kun ko‘chada bir mohliqoni,
hayron bo la qoldim,
ʻ
Husnidin ani ko‘nglum uyi topti ziyoni,
raxshon bo‘la qoldim.
Aydim, “Ey pari, qayda borursan jadal aylab?”
achchiglanib aytur:
“Sho‘xim, na so‘rarsan, na ishing bor bu zamoni?
pasmon bo‘la qoldim 30
.
Shoirning san atkorligi shundaki, ruhbob mundarijani mustazod shaklida,
ʼ
voqeaband uslubda ifodalab bera olgan. Mustazodning mohiyati oshiq va
ma shuqning uchrashuvi hamda sho xchan aytishuvining badiiy ifodasidangina
ʼ ʻ
iborat emas. U tasavvufiy asar bo lib, unda pir va muridning muloqoti, ishq odobi
ʻ
27
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 254.
28
Сўфи Оллоёр. Сабот ул – ожизин. – Т.: Меҳнат, 1991. – Б. 42 – 43.
29
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди, 2007. – Б. 49.
30
O‘sha asar. B. 250.
28

haqidagi munozara timsoliy tarzda aks ettirilgan. Masalan, naqshbandiya
tariqatidagi oshiq axloqining “Xilvat dar anjuman” rashhasi Huvaydo mustazodida
bunday jilo topgan:
Xilvatga kirib so kdi, menga qildi nasihat:ʻ
“Mundog‘ dema zinhor,
El oldida begonasifat ochma zaboni”, –
qurbon bo‘la qoldim. 31
Shoirning lirik qahramoni uning o zi o laroq, u bu dunyoda hayrat, zavqu
ʻ ʻ
shavq, pok may jo shishidan mastonalik, ishq, dardu g am ne matlaridan benasib
ʻ ʻ ʼ
emasligini qayd etadi. “Oqibat” radifli g azalida u shunday yozadi:
ʻ
Ey jamoling shavqi birlan g am sharobidan ichib,
ʻ
Bilmadim jonu jahon mastona bo ldim oqibat.
ʻ
G azal matla sida shoir an anaviy sham va parvona timsollari misolida
ʻ ʼ ʼ
o zining buyuk ishq ne matidan bahramand ekanligini ta kidlar ekan, bu ishq va
ʻ ʼ ʼ
dard ne mati bahosi butun olamlardan, borliqdan kechmoqlikdir deydi:
ʼ
Ey sani ishqing bilan devona bo ldim oqibat,
ʻ
Sham i husning ustida parvona bo ldim oqibat.
ʼ ʻ
Tushti ko nglum ichra darding telbalardek, ey pari,
ʻ
Kulli olamdin kechib, begona bo ldum oqibat
ʻ 32
.
Huvaydo devoniga kiritilgan tasavvufiy she’riyatning barcha janrlariga oid
g‘azal, mustazod, muxammas, ruboiy kabi asarlari jami 5082 misrani tashkil qiladi.
Devondan joy olgan g azallarida Qur on oyatlari, Hadis hikmatlari, fiqh,
ʻ ʼ
ilohiyot va tasavvufga doir arabcha, forscha tushuncha va iboralar ko p uchraydi.
ʻ
Bunda Huvaydoning o z davri ilm ahlining arab va fors tillarini yaxshi
ʻ
egallaganliklarini inobatga olgan bo lsa kerak. Hozirgi paytda Huvaydoning
ʻ
tasavvufiy ruhdagi she rlarining tub mohiyatini anglash, tahlil qilish uchun
ʼ
kitobxondan puxta bilim va tayyorgarlik talab etilishining boisi ham ana shundadir.
31
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 251.
32
O ‘ sha asar . B . 52.
29

Huvaydoning masnaviy janrida yozilgan har ikki asari jami 5198 misrani
tashkil etadi.
U halol mehnat bilan yashashni, birovlarning haqiga xiyonat qilmay
ma naviy ganj izlashni, mazlumlar manfaatini himoya qilish, musulmonlarniʼ
xidoyatga boshlash va o zidan yaxshi nom qoldirishni chinakam insoniy hayotning
ʻ
ma nosi deb bildi:
ʼ
Saqlagil bir yaxshi ot o zingga hargiz o lmasun,
ʻ ʻ
Ey Huvaydo, saqlaguncha yilqida ming yaxshi ot 33
.
Huvaydo o z ijodiy faoliyatida tasavvuf she riyatining “may”, “boda”,
ʻ ʼ
“soqiy” (“may quyuvchi”) singari majoziy obrazlardan mohirona foydalandi.
Mutasavvif shoirlarning asarlaridagi “may” “vahdat mayi” bo lib, Allohning
ʻ
nomini zikr qilish uning muqaddas nomi bilan sarmast bo lib yurish va shu orqali
ʻ
Allohning vasliga yetishish, fano va baqo maqomlariga musharraf bo lish
ʻ
timsolidir. Tasavvuf she riyatida xuddi shu ma noda tushunilishi va talqin etilishi
ʼ ʼ
maqsadga muvofiqdir. Navoiy, Mashrab va Huvaydo singari buyuk mutasavvif
shoirlar shariat xarom qilgan mayni hech qachon ichmaganlar.
Huvaydoning ijodiy faoliyati g oyaviy badiiy jihatdan nihoyatda keng
ʻ
qamrovli va umumbashariyligi bilan ajralib turadi: uning asarlaridan osiy
(gunohkor) va gumrox (yo ldan adashgan)lar ham, orif va oshiqlar ham, fozil va
ʻ
komil insonlar ham, turli maqom va saviyadagi shoh-u gadolar ham bahra olishi va
o zlarini qiynagan muammolarga javob olishlari, o z ichki olamini kuzatishlari
ʻ ʻ
mumkin edi. Uning ijodida hayot va o lim masalalari, insoniy hayotning ma nosi,
ʻ ʼ
o zlikni anglash masalalari yetakchi o rin egalladi.
ʻ ʻ
Huvaydoni tushunmoq, idrok etmoq, uning asarlariga singib ketgan
umumbashariy g‘oyalar mag‘zini chaqmoq uchun jaholat sirtmoqlaridan xalos
bo lish, “jon uyi” (qalb)ni poklash, “vujud sahrosini bosib o tishi”, nafs
ʻ ʻ
vasvasalariga barham berish lozim edi. Zero, “Huvaydo” shoirning adabiy taxallusi
bo lib, “oshkor qilish”, “namoyon etish”, “ochiq”, “ravshan” singari ma nolarni
ʻ ʼ
anglatadi. O zlikni anglamay turib, insoniy mohiyatni, “Men”ni namoyon etib
ʻ
33
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 46.
30

bo lmaydi. Olamning mohiyatini anglash o zlikni anglashdan, Allohni tanishdanʻ ʻ
boshlanadi. Holbuki, “e tiqod yo qolgan joyda doimo chirkin ishlar ro y beradi,
ʼ ʻ ʻ
mehr-oqibat, birlik, birodarlik darz ketadi, ish, turmushda baraka bo lmaydi.
ʻ
E tiqodsiz to la mustaqillikka erishish ham amri mahol. Imon-e tiqodni esa din
ʼ ʻ ʼ
shakllantiradi” 34
XVIII asrda, ma naviy-axloqiy parokandalik, ijtimoiy-siyosiy tanazzul
ʼ
kuchaygan bir davrda Huvaydo zamondoshlariga xos gunoh va kamchiliklarni
o zining shaxsiy gunohlari sifatida fosh etadi:
ʻ
Xudovando, sango yozg‘on yomonlardan yomon qulman,
Hama elni yomoni, hech shaksiz, begumon qulman.
Xarom yedim, xarom kiydim tanimni rohatin ko zlab
ʻ
Aziz jonim solib o tqa, jafosin ko zlag‘on qulman
ʻ ʻ
Biyobon qumlaridan ko p gunohi behisob aylab,
ʻ
Saharlarda yurib yig lab, nadomat qilmag‘on qulman,
ʻ
Tilimda zikri Haq yo qdir, so zim dashnomu g iybatdir,
ʻ ʻ ʻ
Hamisha el aro behuda so zni so zlag on qulman.
ʻ ʻ ʻ
Borib nafsimni royig a, yuborib qo ldin insofni
ʻ ʻ
Qiyomatni azobini ko ngulga olmag on qulman
ʻ ʻ 35
.
Huvaydo o ziga yaqin zamondosh bo lgan Boborahim Mashrab, So fi
ʻ ʻ ʻ
Olloyorning barcha ijobiy yutuqlarini izchil davom ettirib, ahllari, so fiylar uchun
ʻ
she riy devon tuzdi. Unda naqshbandiya, yassaviya, mavlaviya, malomatiya,
ʼ
qalandariya singari tariqatlarning g‘oyalari, murshid va muridlik qoidalari,
so fiylik mas uliyati kabi muhim masalalarga oid o z qarashlarini she riyatning
ʻ ʼ ʻ ʼ
deyarli barcha janrlarida yozilgan asarlarida ixcham va lo nda bayon etdi.
ʻ
She rlariga Qur on oyatlari, Hadis g‘oyalari va o zining tasavvufiy qarashlarini
ʼ ʼ ʻ
singdirdi.
Huvaydoning bizga ma lum bo lgan barcha asarlari to la holda yetib keldi.
ʼ ʻ ʻ
Xalqimiz o rtasida Huvaydoning qo lyozma devoni va dostoni keng tarqalgan
ʻ ʻ
bo lib, ma rifatga tashna xalqimizga Huvaydo asarlarini Boborahim Mashrab,
ʻ ʼ
34
Каримов И.А. Тараққиёт ва ҳамкорлик йўлларида. – Т.:Ўзбекистон,1993. – Б. 29.
35
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 188-189.
31

So fi Olloyor asarlari singari ardoqlab, huvaydoxonlik an analari to xtovsiz davomʻ ʼ ʻ
etib kelmoqda. Xalq hofizlari hozirgacha Huvaydoning “Na qildim”, “Mustaxzod”
“Nechuk jonsan” singari o nlab g azal va muxammaslarini qo shiq qilib kuylab
ʻ ʻ ʻ
kelmoqda. Ayniqsa, uning “Andisha qil” radifli g azali Xorazm maqomini “Ona
ʻ
suvara”si sifatida bir necha asrlardan beri zavq bilan kuylab kelinmoqda.
O zbekiston Xalq artisti, Farg ona davlat universitetining professori
ʻ ʻ
Mannopovning ta kidlashicha, O zbekistonda sovet hukumati o‘rnatilguniga qadar
ʼ ʻ
“Shoshmaqom”ning “Buzruk” maqomiga kiruvchi qo shiqlarning juda ko pi
ʻ ʻ
Huvaydo g‘azallari bilan aytilgan 36
. Shuningdek, Farg ona viloyat o lkashunoslik
ʻ ʻ
muzeyining noyob kitoblar xazinasida saqlanayotgan XIX asrga oid bayozlarda
Huvaydo g‘azallari ham muhim o rin egallagan.
ʻ
Mutasavvif shoirlar ijodida molu dunyoga xirs qo‘yish, boylik ortidan
quvish qattiq qoralangan. Bunday kishilar go‘ng yumalatadigan qora qo‘ng‘iz –
kalxamajga o‘xshatilgan. Huvaydo o z ijodida ana shu an’anani davom ettirib,
ʻ
shunday yozadi:
Tunu kun aftonu xezon yugurub,
Kalxamajdek dunyoga ko‘p urma hech 37
.
Pul, molu dunyo o lim tuzog iga qo yilgan don singaridir: uni terib oldim
ʻ ʻ ʻ
deb xursand bo lma, bu tuzoqdan qoch, deydi shoir :
ʻ
Donai domi o lumdur dunyoni molu puli
ʻ
Dona terdim deb suyunma, domidin ayla hazar 38
.
Huvaydoning ta kidlashicha, hech kim bu dunyoning poyoniga yetgan emas,
ʼ
bu xuddi yosh bolalarning kiyik orqasidan kunlab hech narsaga erisha olmaganiga
o xshaydi:
ʻ
Hech kishi yetgon emasdur dunyoning poyoniga,
Yosh iyollardek yugurma so ngidan ohu ko rib
ʻ ʻ 39
.
36
Қодирқул Рўзматзода. Хожамназар Ҳувайдо диний-мистик қарашларининг Х VII -Х VIII асрлар Марказий
Осиё тасаввуфи ривожидаги ўрни. Фил.фан.док.дисс. – Т.: 2020. – Б. 143.
37
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 58.
38
O‘sha asar. B. 69.
39
O‘sha asar. B . 47.
32

Mutakabburlik, manmanlik Qur onu Hadis, buyuk alloma va so fiylarningʼ ʻ
asarlarida inson xulq-atvoridagi eng yomon va jirkanch qusur sifatida qoralangan.
Bu masala Huvaydo asarlarida kengroq va chuqurroq yoritiladi:
Muncha kibru mani chandon havas,
Yuzga yetmas umriga, ey aqli hech 40
.
Jamiyat hayotidagi o‘ta salbiy illatlardan yana biri yolg‘onchilik, kazzoblik
va firibgarlikdir. Undan qanchadan qancha sofdil kishilar aziyat chekadilar,
bundan xatto yolg‘onchi va firibgarlarning o‘zi ham omon qolmaydilar. O‘z
salaflari izidan borgan Huvaydo xalq maqollaridan oqilona foydalanib, shunday
yozadi:
Rost ayg‘il, egri hargiz so‘zlama,
Ey Huvaydo, kelsa boshingga qilich 41
.
Xo‘janazar Huvaydo ijodiy faoliyatida odob-axloq, ma’naviyat ma’rifat va
tarbiya masalalari alohida o‘rin egalladi. Mutafakkir shoir hallollik, poklik,
rostgo‘ylik, taqvodorlik, birovning haqiga xiyonat qilmaslik, yetim-yesir,
kambag‘allarga mehr-shafqatli bo‘lish, xayr-u saxovatli bo‘lish singari olijanob
insoniy fazilatlarni targ‘ib qildi. Ayni vaqtda nopoklik, maishiy buzuqlik,
kazzoblik, firibgarlik, zinokorlik, laganbardorlik, kibru havo kabi jirkanch illatlarni
qattiq qoraladi.
Shoir devonida mag rurlik, xudbinlik, mansabparastlik va pastkashlikka
ʻ
qarshi kamtarlik, do stlik, rostgo ylik va xushfahmlik fazilatlarini targ ib qiluvchi
ʻ ʻ ʻ
hikmatli misra va baytlar juda ko p. Mutafakkir shoir xalq iboralaridan,
ʻ
maqollaridan samarali foydalanish bilan birga, o zi ham aforizm shaklida
ʻ
ibratomuz misralarni yaratadi:
Darig‘o, hayf, odam bir-birini qadrini bilmas,
Qilur o‘lg‘onidin so‘ng har nechuk odam qadr paydo.
O‘zingga nozish etma, elaro ibni falonman deb,
Necha ibni falonga bo ldi yer ostida jo paydo.
ʻ
Jafoyu jabr chekmay kim bo‘libdi yorga vosil,
40
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 58.
41
O ‘ sha joyda .
33

Jafosin chekmaguncha bo‘lmag‘ay bir parcha non paydo...
Ey Huvaydo, hizmat etmay do‘stdin `ilsang ta’ma. 42
Huvaydoning ayrim she rlari boshidan oxirigacha falsafiy-didaktikʼ
mazmunga ega. Ularda inson xulq-atvori bilan bog liq bo lgan muhim bir tomon
ʻ ʻ
olinadida, shoir shunga o z munosabatini bildiradi, ibratomuz o gitlar beradi:
ʻ ʻ
Rozi dilni aytmag‘il har kimni san mahram bilib,
Bo lmasa ahli muhabbat dardinga malham emas.
ʻ
Ey Huvaydo, bevafoni yor deb berma ko ngul,
ʻ
Oqil ersang sen agar ushbu nasihat kam emas. 43
Huvaydo xiyonatga e’tiqod qo‘ygan ayrim din vakillari, eshon, shayxlarning
qiyofasini fosh etadi. Siyratining tashqi ko‘rinishi suratiga mos emasligidan,
ularning riyokorligidan kuladi. U sodda dillarni aldab, ko‘p gunohlarga botgan
shaxsning ma’naviy jihatdan puch ekanligini, ishi riyo va xiyladan iboratligini
uqtiradi. “O‘zum” radifida yozilgan quyidagi she’r ana o‘sha badkirdorlarning
qilg‘iliklariga bag‘shlangan:
Tunu kun aylabon gunoh, hech qilmag on savob o zum.
ʻ ʻ
Parvarish aylabon badan, qilg uchi xo rdu xob o zum.
ʻ ʻ ʻ
Dunyo ishiga sustman, toat ishig a ko p lavand.
ʻ ʻ
Jurm ishiga dalir o lub, ko p qilaman shitob o zum.
ʻ ʻ ʻ
Elning ko zicha zuhd etib, yeb-ichibon qanorada,
ʻ
Zarra haromu shubhadan qilmag on ijtinob o zum.
ʻ ʻ 44

Huvaydo gumanizmida kishilarni ahil va dono bo‘lishga chaqiruvchi,
johillikni qoralovchi g‘oyalar tez-tez uchrab turadi:
Tiyra ko ngling sham o lsang mardumi dono bilan,
ʻ ʼ ʻ
Bir dame hamsuhbat o lsang mardumi dono bilan.
ʻ
Kizbu g‘iybatlig‘so‘zdinuqmagaysan o‘zgani,
Hamnishin o lsang zamone johilu rasvo bilan.
ʻ
Talab qil ma naviy ganj, ey birodar.
ʼ
42
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 29.
43
O‘sha asar. B. 99.
44
O‘sha asar. B .164.
34

Vagarna sandin avlo gov ila har.
Talab qil, bo‘lsa ganji beziyoni,
Senga bo‘lg‘ay chu umri jovidoni.
Kishi bo‘lmasa ma’nidin xabardor,
Ani odam dema, de naqshi devor.
Huvaydo inson hayotidagi ijobiy va salbiy xususiyatlar haqida fikr yuritar
ekan, ularning oqibatlarini ko rsatish uchun Qur’on va Hadislardan dalillar keltirdi.ʻ
Huvaydo oshiq shoir, lekin undagi ishq tasavvufiy, Allohga bo lgan ishqdir.
ʻ
Bu yo lda shoir cheksiz jabru jafolarga giriftor bo ladi, azob chekadi. Cho lu
ʻ ʻ ʻ
biyobon, tog u toshlarni kezdi, saharlar oh urib, ko‘z yosh to‘kadi. Oh urganida, oh
ʻ
o ti osmon shiftiga yetadi, uning shiddatlari bois osmon sado qilib, bulutlar
ʻ
yig laydi, do zax chidolmay faryod chekadi:
ʻ ʻ
Oh ursam, saqfi gardunga tegar ohim o ti,
ʻ
Shiddatidan o‘t chiqib, aylar sado, yig‘lar sahob.
G‘azab aylab, Huvaydoni agar solsang tamug‘ ichra,
Fig‘onu nolama do‘zax chidolmay aylagay faryod 45
.
Huvaydo so fiy shoir, butun hayotini halol mehnat, Allohga sidqidildan
ʻ
ibodat qilish bilan o tkazgan valiy, taqvodor inson. Lekin naqshbandiya pirlarining
ʻ
g oyalarini izchil davom ettirib, bu dunyoga mehr qo yib, u dunyoni unutgan
ʻ ʻ
zamondoshlari – ahli xos va ahli omning gunoh va kamchiliklarini xuddi o zining
ʻ
shaxsiy kamchiliklari sifatida ayovsiz fosh etadi, ularning gunohlarini o zining
ʻ
shaxsiy gunohlari deb bildi:
Xayf umrim foniy dunyo deb ado qildim g alat,
ʻ
Bilmadim gavharni qadrin, kam baho qildim g‘alat...
Xayru ehson, toat aylab, Haq rizosin topmadim,
Hosil aylab maqsadim, nafsim rizo qildim g‘alat 46
.
Mutasavvif shoirning “Yo‘q” radifli ikkita g‘azalida o zini naqadar xaqir,
ʻ
past va gunohkor tutganligini ko‘ramiz:
Yeru ko kka sig magan aylab gunohi bexisob,
ʻ ʻ
45
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 43.
46
O ‘ sha asar . B . 109.
35

Tavba deb, ushlab yaqo xavfi qiyomat manda yo q... ʻ
Odamida yo qdurur mandek yomon sharmandasi,
ʻ
Bu o liklarni ko rubon, xech ibrat manda yo q
ʻ ʻ ʻ 47
.
Xullas, Huvaydo tasavvufda yangi tariqat yaratmadi, balki naqshbandiya
tariqati atrofida tasavvufning ilgaridan shakllangan ilg‘or g‘oyalarini
uyg unlashtirishga, jamiyatni tanazzul va parokandalikdan qutqarish, iymon-
ʻ
e’tiqodli komil inson shaxsini shakllantirishning yangi qirralarini izlab topishga
harakat qildi. Uning ijodida Imom G azzoliy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Ahmad
ʻ
Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro, Abdurahmon Jomiy, Alisher
Navoiy, Boborahim Mashrab, Fuzuliy, So fi Olloyor singari mashhur
ʻ
mutasavviflarning g‘oyalari alohida o rin egalladi. Ularning asarlariga xos
ʻ
majoziylik va badiiylik insonparvarlik, ma rifatparvarlik va adolatparvarlik
ʼ
g oyalari bilan uyg unlashdi va yangicha ahamiyat kasb etdi.
ʻ ʻ
Huvaydo jamiyatning ma naviy hayoti va taqdiri uchun mas ul bo lgan ahli
ʼ ʼ ʻ
xoslar (din, ilm-ma rifat ahli, hukmdorlar)ni xidoyat va Haq yo lidan
ʼ ʻ
adashmaslikka da vat etdi. Bu dunyoning bevafo va o tkinchi ekanligini, ma naviy
ʼ ʻ ʼ
ganj hech qachon o lmasligini, chinakam insoniy baxt qalbni poklash, Allohni
ʻ
sevish, xalqqa sidqidildan xizmat qilish, o zingdan yaxshi nom qoldirishda deb
ʻ
bildi.
Huvaydoning ta kidlashicha, inson xuddi sahro kabidir. U ana shu sahroni
ʼ
obod qilish va gulistonga aylantirish uchun o z botinidagi illatlarga qarshi sabot
ʻ
bilan kurashmog i, vujud sahrosini bosib o tmog‘i, gunohlardan tavba qilishi shart.
ʻ ʻ
Demak, inson ma naviy komillikka intilmog i, g ofillikdan qutulishi, hamisha Haq
ʼ ʻ ʻ
yodi bilan yashamog‘i, boshqalarning mushkulini oson qilishga intilishi, o‘z
mehnati bilan halol yashash kerak. Ana shundagina oddiy ma’danga qiyoslangan
inson bebaho duru gavharga, aziz va mukarram xilqatga aylanadi.
2.2. Huvaydo ijodida badiiy san’at va tasviriy vositalar
47
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 120.
36

So fiylarning e tiqodiga ko ra, dinning mohiyatida ham ishq bor, –ʻ ʼ ʻ
muhabbat bor. Ma lumki, majoziy ishq atamasi insonning insonga muhabbati va
ʼ
olam go zalligiga oshiqligini bildiradi. Ammo majoziy muhabbat o tkinchidir.
ʻ ʻ
Hech qachon so nmaydigan haqiqiy muhabbat – bu Allohni jon-dildan sevishdir.
ʻ
Chunki undan boshqa barcha narsa – soxta, ya ni yasalgan yoxud yaratilgan. Hatto
ʼ
inson ham. Shuning uchun eng buyuk go zallik – Tangrining o zi. Go zallikda
ʻ ʻ ʻ
undan o tadigan hech narsa yo q, bu olamda va bo lishi ham mumkin emas.
ʻ ʻ ʻ
Huvaydo lirikasidagi ishq – ana shu mazmundagi ishqdir. Quyida keltirilgan
g azalda ilohiy ishq o tidan tug ilgan dard ko zga tashlanadi va tazod san’atini
ʻ ʻ ʻ ʻ
yuzaga chiqaruvchi tun – kun, shodlik – g‘am so‘zlarini uchratamiz:
Telbai ishqing bo lib aybu qabohat so zladim,
ʻ ʻ
Elga kulgu bozini tiflona bo ldum oqibat.
ʻ
Qay kuni sevdim seni ketti ko nguldin shodlik,
ʻ
Tunu kun g am xaylig a hamxona bo ldum oqibat.
ʻ ʻ ʻ
El-u yurtimdin kechib, uzlatnishinlik xo qilib,
ʻ
Chug z yanglig sohibi vayrona bo ldum oqibat...
ʻ ʻ ʻ 48

Shoir g azallarida “yor”, “may”, “boda”, “jom” kabi tasavvufiy ramz va
ʻ
timsollar vositasida ishqi ilohiy mazmunini sharh etishga harakat qiladi, qalbida
qaynab turgan ishq jazbasi beixtiyor uning tiliga ko chadi. Quyidagi g azal
ʻ ʻ
mazmunan sharhi hol bo lsa-da, shoir unda faqat o z holini sharhlashni maqsad
ʻ ʻ
qilib olmaydi. She r shakli, vazni, qofiyasi, radifi shoir uchun birlamchi unsur
ʼ
emas, balki uning “ahli tab”dan ekanligi, fitratida go zallikka moyilligi natijasidir.
ʻ
Huvaydo g azallarini o qigan she rxon she rdagi go zal shakl va turli badiiy
ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ
san atlarni nazardan qochiradi.
ʼ Ko‘hiqof, Xizr so‘zlari talmeh san’atini, yorni
ko‘rmoq va ko‘ra olmaslik tazod san’atini tashkil qilmoqda. O‘quvchi esa bunday
san’atlarni ilg‘amasdan, uning qalbini ham dard ishg ol etadi:
ʻ
Vah mani boshimg a tushti, na qilay, savdoi ishq,
ʻ
Ayta bersam zarrasig a toqat etmas Ko hiqof.
ʻ ʻ
Behudu mastona yurmishman o zumni bilmayin,
ʻ
48
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 52.
37

Kimni ko rsam Xizr deb, ilgin tutub qildim tavof. ʻ
Bir sado chiqdi qadahdin: “Yorni ko r mayda”, deb,
ʻ
“Ko ra olmassan – dedi, – to etmaguncha mayni sof”.
ʻ
Ayta bersam Qof to Qofi jahonga sig magay,
ʻ
Ey Huvaydo, ishq so zi “ayn”u, “alif”u, “shin”u, “qof”
ʻ 49
.
Huvaydo she riyati mazmun, g oya jihatidan qanchalik o tkir mushohadaga
ʼ ʻ ʻ
boy meros bo lsa, badiiy mahorat nuqtai nazaridan shunchalik o ziga xos va
ʻ ʻ
yangichadir. Bunga devondan istagancha misol keltirish mumkin.
Huvaydoning quyidagi ruboiysi ham bir qancha badiiy san’atlar bilan
sug‘orilgan. Jumladan, yorning qomatini sarvga, yuzini gulga o‘xshatish tashbeh
san’atini, uning yuzidan nola chekkan elni qumri va bulbulga, rayhonu binafsha
zulfining asiriga, shamshod va sanobar daraxtini qaddi oldida ikki qulga qiyoslab,
jonlantirish orqali tashxis san’atini yuzaga chiqarmoqda:
Ey bog‘i nazokatda qadi sarv, yuzi gul,
Ul yuzdin erur ishq eli chun qumriyu bulbul.
Rayhonu binafsha xati zulfingni asiri,
Shamshodu sanubar qading oldida ikki qul 50
.
Huvaydo devonida uchraydigan chiston (jumboq) g azal o ziga xos san at
ʻ ʻ ʼ
turi bo lib, unda harflar va ularning zamirida yashiringan raqamlar tasavvufiy
ʻ
timsollar vazifasini bajaradi. Buni quyidagi bayt misolida ko rish mumkin:
ʻ
Boshi – yetmish, yuz – oyog‘, uch yuz badanlik qush kelib,
Tan tuzida murg‘i jon sayd etmishin ko‘rdum bu kun 51
.
Bir qarashda, baytda hayoliy manzara mujassamdek keladi. Go‘yoki,
yetmish boshli, yuz oyoqli, uch yuz tanali tasavvurga sig‘mas ulkan qush kelib, tan
mamlakatidagi jon qushini ovlab ketgan emish. Lekin abjad hisobidan kelib chiqib
ushbu raqamlarni ifodalovchi arab harflarini joy-joyiga o‘rinlashtirsak, jumboq
yechiladi. Mazkur uch raqamni ifodalovchi uch harfdan iborat so zni yasash
ʻ
kerak. Yetmish raqamini “ayn” harfi anglatadi va u, shoirning ishorasiga ko ra,
ʻ
49
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 116.
50
O‘sha asar.B. 260.
51
O‘sha asar. B . 191.
38

qushning bosh qismini tashkil etadi. Yuz raqamini “qof” harfi bildiradi va u
qushing oyog‘i, demakki, oxirgi harfi hisoblanadi. Uch yuz raqamini “shin” harfi
izohlaydi va u qushning badani, ya ni so zning o rtasiga tushadi. Shunday qilib,ʼ ʻ ʻ
“ayn”, “shin”, “qof” harflarini biriktirsak, “ishq” so zi hosil bo ladi. Demak, tan
ʻ ʻ
mulkidagi jon qushini ovlab, o lja tushirib ketgan ISHQ qushi ekan. ISHQ
ʻ
sarguzashtlarini harfiy vositalar orqali tasvirlash tasavvufdagi hurufiylik oqimining
uslubiga xos san at bo lib, u ham Huvaydo mahorati yana bir bor tahsinga
ʼ ʻ
loyiqligini bildiradi.
G‘ariblarning dillarini og‘ritmaslik yassaviyada asosiy g‘oyalardan bo‘lsa,
ko‘ngil zikri, ko‘ngil ziyorati naqshbandiyaning mohiyatini belgilovchi
xususiyatlaridandir. Bu maslakdagilar inson ko‘ngli Allohga muhabbatning
muqaddas oshyonidir. Shuning uchun ko‘ngilga munosabat Ka’baga
munosabatday baholanadi. Navoiy Allohning muhabbati barhayot ko‘ngilni shod
etish savobini shunday ulug laydi:
ʻ
Kimki bir ko‘ngli buzuqning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo‘lsa, obod aylagay.
Navoiy e’tiqodicha, g‘amgin bir inson ko‘nglini shodlikka to‘ldirish savobi
shu qadar ulug‘ki, u muqaddas ziyoratgoh Ka’ba buzilib qolsa, o shani qaytadan
ʻ
barpo etish bilan barobardir.
Mashrab dunyoqarashicha, jahonda ko nglida Alloh yodi yashaydigan har
ʻ
inson dilini tavof etib yurish kerak:
Tavofi olami dil qil jahonda har bashardin sen,
Agar bir dilni sen buzsang, yuzar Ka’ba buzulmazmu?
Bir mo‘min dilini buzish esa yuzlab Ka’balarni vayron etishdek gunohi
azimdir. Zotan, bir inson dili jarohatlanishidan yuzlab yuraklar larzaga keladi.
Huvaydo ham ulug savobli ibodat – Ka’ba ziyorati, Haj safarining yaqin va
ʻ
to g ri yo lini ko rsatadi. Quyidagi baytning ikkinchi misrasida “Yo‘l bosib Ka’ba
ʻ ʻ ʻ ʻ
sari borish”ga imkon topolmagan mo‘min, birinchi misradagi g‘aribning ko‘nglini
shod aylash bilan mashg‘ul bo‘lishini dalillash orqali tamsil san’atining
namunasini ko‘rishimiz mumkin:
39

Bir g‘aribning ko‘nglini shod aylasang,
Yo‘l bosib Ka’ba sari bormoq abas. 52
Shoirning badiiy mahoratini Qur’on oyatlari va payg‘ambar hadislarini she’r
ichida keltirish yoki ularning mazmunini she’rda ifodalash san’ati iqtibosning
yorqin namunalarini ham uchratamiz:
Rasul aydi: “Xudo suyg‘on quliga dardu g‘am berdi”,
Tasadduqi g‘am bo‘lay, har qaysi odam loyiqi g‘ammu? 53
Quyidagi g‘azalda ham shoirning badiiy mahorati yuksakligiga guvoh
bo‘lamiz. “Xoki poyi yaxshilar bo‘l” nasihati orqali iqtibos san’atining
namunasini ko‘ramiz:
Xoki poyi yaxshilar bo‘l, xok bo‘lmasdin burun,
Bu qaro yer qo yni senga chok bo lmasdin burunʻ ʻ 54
.
“Xok” inson tanasi azalda Tangri tomonidan yaratilgan oddiy ashyo
tuproqdir. “Xoki poyi yaxshilar bo lmoq” majoziy ma noda yaxshilar ayog i ostida
ʻ ʼ ʻ
tuproqdek to shalmoq, yaxshilar oyog ining gardiga aylanmoq. Uning asl mazmuni
ʻ ʻ
esa yaxshi odamlarga fidoyi, sadoqatli muhabbatli bo lmoqlikka da vatdir. “Xoki
ʻ ʼ
poyi yaxshilar bo l” nasihati, ehtimol, quruqdan-quruq aytilganida, bizga yaxshi
ʻ
tushunarli va ta sirli bo lmasdi. Inson ruhiga ibratli ta sir etish uchun shoir
ʼ ʻ ʼ
nasihatni taqdiri azal oxiratidan dalil keltirib izhor etadi. Qismat shundayki, odam
hayotdan ko z yumgach, qaro yer qo yni unga “chok” bo ladi, ya ni qabr qazilib,
ʻ ʻ ʻ ʼ
marhum dafn etiladi. Binobarin, shoir so zini ana shunday mantiqiy asoslab turib
ʻ
saboq beradiki, “Ey odamzod, baribir bir kun tuproqqa qorisharkansan, undan
burunroq tuproqsifatlik kasb etib, yaxshilarning fidosi bo lgin”.
ʻ
Komil inson uchun eng muhim fazilatlardan biri qanoat bo lib, ugina
ʻ
odamzodni badnafslik va ochko zlik ofatlaridan omon saqlashi mumkin.
ʻ
G azalning navbatdagi baytida shu mavzu yoritilgan:
ʻ
Ko rsatib ganji qanoat, och ko zingni sayd qil,
ʻ ʻ
Ko zlaringni kosasiga xok to lmasdin burun.
ʻ ʻ
52
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 54.
53
O‘sha asar. B. 203.
54
O‘sha asar. B . 189.
40

Hadisi sharifda o qiymiz: “Insonga bir vodiy to la molu dunyo berilsa, uʻ ʻ
ikkinchi vodiyning ham berilishini xohlaydi. Ikkinchisidan keyin uchinchisini va
hokazo, uning nafsi to ymaydi. Insonni ko‘zini faqat tuproq (qabr tuprog i)
ʻ ʻ
to ydiradi. Kimki tavba qilsa, Tangri uni kechiradi”. Huvaydo ham hadisda
ʻ
aytilgan qazo hukmini, eslatib turib, ko z kosasiga tuproq to lmasdan burun, och
ʻ ʻ
ko zni to ydirish tadbirini ko rsatadi. Och ko zning muddaosi ganj, ya ni xazina.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
Shunday ekan, uning og zini xazina bilan bog lash kerak. Faqat och ko zni ovlash
ʻ ʻ ʻ
uchun mol-dunyo xazinasini emas, qanoat xazinasini safarbar etish lozim.
G‘azalning tugallanma baytiga nazar solsak, lirik qahramon holati,
tuyg‘ulari birinchi shaxs nomidan bayon qilinib keladi-da, maqta’da Huvaydoga
murojaat tariqasida ikkinchi shaxsga ko‘chib, iltifot san’atini yuzaga chiqaradi:
Ey Huvaydo, kechalar yig lab yaqongni chok qil,
ʻ
Domani subhi qiyomat chok bo‘lmasdin burun. 55
Tun bilan tong orasida bir kechalik hayot bor. Ogoh bo lmoq lozimki, bizga
ʻ
berilgan umr yoxud uning qolgan qismi tun bilan tong oralig‘idek juda qisqa,
tezo tar fursatdir. Kecha oxirida falak yoqa yirtib, tong otadi. Faraz qilaylik, bu
ʻ
har kungi sahar emas, qiyomat tongi bo lib chiqishi mumkin. Demak, har tongni
ʻ
qiyomat mas uliyati bilan kutib olmoq lozim. Tangri oldidagi qarz va gunohlarni
ʼ
qiyomatga qoldirmay, sahargohi toat-ibodat, tavba-tazarru, poklanishlar bilan
tongni qarshilashga intilmog‘imiz darkor.
Umuman, tasavvuf adabiyotida ushbu g azaldagidek mazmun mavzu
ʻ
yoritilgan asarlar ko p. Xususan, o zbek adabiyotida bu g azal va Turdi
ʻ ʻ ʻ
Farog iyning “Jismi qonundin nafas tori uzulmasdin burun” satri bilan
ʻ
boshlanuvchi turkiy muxammasiga juda hamohangdir. Mazkur asarlar mavzu va
g oyaviy mazmun jihatdangina emas, shakliy-badiiy xususiyatlari bilan ham bir-
ʻ
biriga yaqindir. Turdi Farog‘iy ham, Huvaydo ham zamon ma nosini anglatuvchi
ʼ
“burun” so zini radif sifatida tanlab qo llaganlar. Har ikkala shoir ham axloqiy
ʻ ʻ
fikr-nasihatlari hayotiy va ta sirchan chiqishi uchun bandlar ham baytlararo oxirat
ʼ
hukmini eslatib borganlar. Huvaydo g azalining o ziga xosligi shundaki, u
ʻ ʻ
55
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 190.
41

ko zlagan adabiy muddaoni Turdidek to qqiz bandlik murakkab muxammasʻ ʻ
doirasida emas, balki olti baytdangina iborat sodda g azal shaklida amalga oshira
ʻ
olgan. Huvaydo g azalining ruhi, uslubi yengil. Bu g azalning badiiy qimmati,
ʻ ʻ
shoir Huvaydoning mahorati shundaki, u mo jaz bir g azalda komil inson axloqi
ʻ ʻ
uchun zarur bo lgan olti fazilatni qamrab olib talqin etgan. Birinchi baytda
ʻ
xokisorlik, ikkinchi baytda g iybat qilmaslik, uchinchi baytda qanoatpeshalik,
ʻ
to rtinchi baytda tama sizlik, beshinchi baytda beozorlik, oltinchi baytda obidlik,
ʻ ʼ
ya ni toat-ibodat bilan mashg ullik amallari mo min-musulmonga hayotiy
ʼ ʻ ʻ
dasturilamal sifatida uqtiriladi. Yagona g oyani yoritishga qaratilgani va bu g oya
ʻ ʻ
baytlararo izchil ochilib, yaxlit mazmun-mundarijani tashkil etganiga ko ra badiiy
ʻ
qurilmasi yakpora g‘azaldir. G‘azal bir-birini uzviy quvvatlab turuvchi mustaqil
mazmunli tuzilgan. Umuminsoniy ma rifiy mavzuni yoritishi nazaridan, asar
ʼ
orifona g‘azalning ko rkam namunasidir.
ʻ
Nafsning manfur qiyofasi islom ma rifati bo lmish tasavvuf adabiyotida ham
ʼ ʻ
keng talqin etilgan. Ayniqsa, yassaviya tariqatida nafs bilan kurash markaziy o rin
ʻ
egallagan. Islom va tasavvufdagi nafsga munosabat masalasi Huvaydo ijodiyotida
ham markaziy o rin tutadi. Huvaydoning “Nafsing seni qattig balo” deb
ʻ ʻ
boshlanadigan g azali o zbek mumtoz adabiyotidagi eng nodir pandnomalardandir:
ʻ ʻ
Nafsing seni qattig balo, albatta, urgil poy ango,
ʻ
Har dam seni o tqa solur, zinhor berma roy ango
ʻ 56
.
G‘azalning birinchi satridanoq anglashiladiki, Huvaydo dunyoqarashi
Yassaviyning nafs ofatidan ogohlantiruvchi va “nafsni tebkil, nafsni tebkil”
tarzidagi nuqtai nazari bilan hamohangdir. Nafsga poy urmoq , nafs itini, nafs
devini tepmoq, undan g olib kelmoq demakdir. Xar dam yondiradi va abadiy
ʻ
xurujiga saboqdir. Aksincha, uning royiga qarash do‘zax o‘rtoviga mahkum etadi.
Mazkur g azalining o ziyoq ko rsatadiki, Huvaydo Yassaviya tariqatining eng
ʻ ʻ ʻ
yaqin muxlislaridan, Yassaviy hazratlarining muhabbatli izdoshlaridan biridir.
Nafs o zbek mumtoz adabiyotida yovuz, ochofat, hukmiravon dev
ʻ
tasvirlanadi. Ana shunday tasvirlardan badiiyatda “nafs devi” istioraviy iborasi
56
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 28.
42

paydo bo lgan. Nafs taqozosi bilan har yonga yelib yuguruvchi nafs devi minibʻ
olgan bandalarga o xshatiladi. Bilar-bilmas o z yelkasiga nafs devini mindirib
ʻ ʻ
olgan nafs bandalariga qarata Huvaydo aytadi:
Aytur senga yuklab yukin: “Ul ishni qil, bu ishni qil”
Aksini aylab so zini, hech qilmag il parvoy ango.
ʻ ʻ
Nafs boshqaruviga berilgan bosh vujudni og ir ahvolga soladi. Nafs devi o z
ʻ ʻ
asirini imonidan ayiradi, undagi shukr-u qanoat tuyg usini so ndiradi. “Ul ishni qil,
ʻ ʻ
bu ishni qil” deya uni tobora yangidan-yangi yutuqlar, amalu martabalar, shon-
shuhrat ilinjida hirsu havas qasriga tomon tortadi. Jahoniy tashvishlarga
chulg angan odamzod bundayin xush yoqadigan narsalardan o z nafsini tiyishga
ʻ ʻ
ojizlik qiladi. Aslida, Huvaydo nazdida, nafs devi bilan kurashishning yo li juda
ʻ
oddiy: iroda va imonini mustahkam tutib, nafs devi buyrug ining aksini bajarish,
ʻ
uning qutqulariga parvo qilmaslik.
Nafsning so ziga quloq solish uni e zozlash bilan barobardir. Nafsga izzat
ʻ ʼ
ko rsatish esa uni parvarishlashga teng. Parvarishlangan nafs semirib, shishib,
ʻ
kuchayib, isyon sari dadillashib, o z egasini mag‘lub etadi. Huvaydo g‘azalning
ʻ
boshidan oxirigacha nafsni jonlantirish orqali tashxis san’atini qo‘llamoqda:
Izzatga ul farbeh bo lub, isyon sari bo lg‘ay daler,
ʻ ʻ
Aylab ayog‘ ostida xor, cho g nayzasini soy ango.
ʻ ʻ
Shuning uchun donishmand Huvaydo nafs manfaatlaridan baland turishni,
uni oyoq ostida xor etishni, cho‘g‘ nayzasi bilan sanchib, kuydirib yuborishni
nasihat qiladi.
Izzat ko‘rsatish nari tursin, nafs xurujini sezgan hamono, uni o z ixtiyoriga
ʻ
qo‘ymaslik lozim. Navbatdagi baytda esa nafsni ajdarhoga o‘xshatish orqali
tashbeh sa’atini kuzatamiz:
O z royiga qo‘ysang oni, bir damda ajdarho bo‘lib,
ʻ
Boshing yutarg‘a o‘g‘rag ay, erkingni berma boy ango.
ʻ
Ortiqcha havasga berilish nafsni chaqiruvchi, uni rivojlantiruvchi xavfli
omildir. Havas, asli, hissiy tuyg‘u. Ammo u oliy hakam – me’yor izidan
chiqmasagina ijobiyligini saqlab qoladi.
43

Uzgil havasni xorini dil bog idin aylab shitob,ʻ
Resha olib mahkam bo lur, bersang zamone joy ango.
ʻ
Hoyu havasga ruju qo yilgan yurak bog ida nafs-u havo tikanlari tomir
ʻ ʻ
yozib, barq uradi. Havas tikani unib chiqqanini sezgan zamon, uni dil bog idan
ʻ
shitob bilan yulib tashlash har bir mo min ma naviy-ruhiy salomatligini saqlab
ʻ ʼ
qolishining chorasiga ramziy ishoradir. Havas tikanini dil bog iga aslo
ʻ
yo latmaslik kamoli parhezkorlik belgisi bo lib, bunday fazilat komil
ʻ ʻ
insonlargagina nasib etadi.
Huvaydo insoniy kamolotga uzluksiz intilgan va barchani Haq yo liga,
ʻ
hidoyatga chorlagan siymo edi. G‘azalning tugallanma bayti Huvaydoning shu
muqaddas maslagini yana bir bor tasdiqlaydi:
Miskin Huvaydo, san ani, nogah ko‘tarsa boshini
Taqvo tayog i birla chop, hargiz dedurma “voy” ango
ʻ 57
.
Mazkur baytda pandnomadagi izchil mushohadalarga yakun yasalgan va
so nggi nuqta qo yilgan. Huvaydoning timsoliy tarzdagi ifodasicha, nafs devi
ʻ ʻ
banogoh bosh ko tarsa, uni “taqvi” – taqvodorlik, din, e tiqod tayog i bilan chunon
ʻ ʼ ʻ
urish kerakki, til tortmay o lsin.
ʻ
Huvaydo ijodida tasavvufiy g oya bilan yo g rilgan she’rlardan tashqari
ʻ ʻ ʻ
quyidagi mahoratlarini ham ko rishimiz mumkin:
ʻ
Tabiat go‘zalligi nash’asi va uning joziba quvvati hamda jilvasi behad
zo‘rligini, ul tabiat qo‘ynida bulbul kabi fig‘on etmoq uchun yuzi gul, lablari
xandon deya yorni tasvirlash orqali tashbeh san’atining go‘zal namunasini
ko‘rishimiz mumkin:
Bazm etmakka bog ila bahoron yaxshi,
ʻ
May ichmakka mavsumi guliston yaxshi,
Bulbulsifat oldida fig on etmakka
ʻ
Bir orazi gul, lablari xandon yaxshi. 58
Yana bir oshiqona g azalida esa shoir yorni har narsadan yuqori qo yib,
ʻ ʻ
uning go zalligini, u bilan birga bo lishni hamma narsadan afzal ko radi. Bu
ʻ ʻ ʻ
57
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 28.
58
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 261.
44

g‘azalda husni ta’lil va tajohuli orif san’atlarining eng go‘zal namunasiga guvoh
bo‘lamiz:
Man bo lurman ro zi iyd hayron ruxsoring saning, ʻ ʻ
Jon fido qilmasmu oshiq ko rsa diydoring saning?,
ʻ
Kokiling bir tolasi aqlimni oldi chirmashib,
Dinu dil barbod qildi zulfi zunnoring saning.
Jilva birla noz aylab, to lg onib qilsang salom,
ʻ ʻ
Vah mani devona qildi qaddu raftoring saning
O‘smayu iliq ufo qo ymak ne hojatdur sango,
ʻ
Oftobu moh emasmu aksi ruxsoring saning?.
Qomatingni etsalar chun to bidur yo sarv deb,
ʻ
Ushbu so zdin, ey sanam, kelmasmudur oring saning?!
ʻ
Bul Huvaydo etadur: sandek guli bexorani
Topmadim aslo qilib man sayr gulzoring saning.
Shoirning yana bir xarakterli va chuqur ma noli g azaliga e’tibor beramiz.
ʼ ʻ
Bunda ham Huvaydoning badiiy mahoratiga qoyil qolish mumkin. Soqiy, jom,
boda, may va daf, tanbur, nay so‘zlari tanosub san’atini yuzaga chiqarmoqda:
Kel ey soqiy, ketur jomi payopay bodani sof et,
Yuritgil kosai davron, bu damlar ham g animatdur.
ʻ
Dafu, tanburu benay boda ichmak oncha xo b ermas,
ʻ
Qil, ey mutrib, g azalxonlik, bukun ayyomi ishratdur
ʻ 59
.
Shu yerda bir narsani aytib o tish lozim, bu she’rlarning barchasi Hofiz
ʻ
Sheroziyni va go‘zal hayot oshig i Navoiyni juda eslatadi.
ʻ
Shoirning quyidagi baytida ham tanosub san’atining go‘zal namunasiga
guvoh bo‘lamiz:
Xur ila jannating netay anda yuzingni ko rmasam,
ʻ
Xasta Huvaydo ohiga havz ila kavsaring kuyar.
Baytdagi xur, jannat, havz, kavsar so‘zlari tanosubning ifodalaridir.
59
O ‘ sha asar . B . 82.
45

Yana shuni ham izohlab o‘tish kerak, Sharq she’riyatida may ba’zan
o‘zining tor ma’nosida qo‘llanadi, ko‘pincha esa, lazzatlanishning, xursand
bo‘lishning keng mazmunli omili ma’nosida, beg‘am va xushchaqchaq bo‘lish
vositasi ma’nosida ishlatiladi. Bu keltirilgan she’rlarda ham may asosan , shu keng
va ramziy ma’noda tilga olinmoqda, qo‘pol va bo‘lmag‘ur mast-alastlik va shuni
targ‘ib qilish ma’nolari esa bundan mustasno.
Huvaydo ijodida badiiy san’atlarning yana bir qanchasini uchratishimiz
mumkin.Jumladan, lirik qahramonning ichki olami, qalbida mavjlanayotgan
tuyg‘ulari, pokiza orzularini kimgadir yoki nimagadir murojaat etib so‘rash orqali,
savollar vositasida aks ettirishini nazarda tutuvchi istifhom san’atining go‘zal
namunasini guvohi bo‘lamiz:
Jamolingni, ayo dilbar, mani bechora ko‘rg‘aymu?
Sani ko‘rub qiyomat dashtida ko‘nglum sevungaymu?
O‘lub ketsam mani miskin yuzungni orzusida,
Lahad uyida ko‘p yotmay, tanim tezroq tirilgaymu?
Qachon bo‘lg‘ay qiyomat kun, jamolingga bo‘lib vosil,
Kirib jannatga, yig‘lardin ko‘zum yoshi tiyilg‘aymu? 60
Shoir lirikasida she’riyatimizda keng qo‘llanib kelingan arab alifbosi harflari
shaklidan lirik va epik timsollar chizishda hosil bo‘ladgan kitobat san’atini ham
uchratamiz. Quyidagi baytda ham oshiqning qaddi alif kabi tik edi, ammo yorning
hasratida oh urub, egilganligini ko‘ramiz:
Man nechuk toqat qilay mundog‘ jafolig‘ yorg‘a,
Hasratida oh urub bo‘ldi “alif” qaddim “duto” 61
.
Navbatdagi baytda ham kitobot san’atining go‘zal namunasini ko‘ramiz:
“Alif”dek qomatingni, ey nigorim,
Saloming “lom alif”dek soldi to‘lg‘ob 62
.
60
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 201.
61
O ‘ sha asar . B . 32.
62
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 44.
46

Shoir ko‘pdan-ko‘p she’rlarida kishini kamtar bo‘lishlikka da’vat etganidek,
quyidagi baytida bu g‘oya nozik poetik o‘xshatmalar asosida g‘oyatda go‘zal va
xotirada tez saqlanib qoladigan qilib ifodalagan:
G‘uncha ko‘p og‘zini ochqach bog‘da qo‘ymay uzdilar,
Og‘zini ochmasligida bildi bog‘bon qadrini.
Bu o rinda “og zini ochmaslik” kam gap bo lish, harzago y bo lmaslikʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmunida keltirilib, “bog bon qadrini” esa uning parvarishlab yetishtirgan
ʻ
hosiloti, bunyodkorliklari oshirajagiga ishora qilingan.
Huvaydoning quyidagi g‘azalida tajnis san’atini ifodalovchi dard so‘zi
mahorat bilan qo‘llaganiga guvoh bo‘lamiz:
Dardi yo q tanni Huvaydo tan dema,
ʻ
Bo lmasa bir zarra anda dardi ishq.
ʻ
Huvaydo aksariyat holatda, nazariyada, ijodda dildan bo ldi va xalq bilan
ʻ
bo‘ldi, xalq ahvolini, orzu-istaklarini o‘z she’riyati tili bilan ifodaladi. Ammo
amaliy jihatdan shu xalqning orzularini hayotga oshirishda uning o ziga
ʻ
tayanmadi, uni faol uyushtirish va yo naltirish masalasida juda passiv pozitsiyada
ʻ
turdi, shu ma noda shoir bilan xalq o rtasida katta va chuqur jarlik bor edi.
ʼ ʻ
Xalqdan shu ma noda va shu jihatdan ajralganlik tufayli (o z savollariga javob
ʼ ʻ
topolmaganligi tufayli ham) Huvaydo o zining ilg‘or g‘oyalari uchun kurashda
ʻ
yakkalangan holda bo ldi. Binobarin, hal qiluvchi tayanchdan va kuchdan mahrum
ʻ
bo lib, yolg izlik azobini chekdi, shu yolg izlik tufayli to xtovsiz mag lubiyatlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchrab, buning azobini tortdi. Ammo shu holatlarning tub sabablarini tushunib
yetolmadi va yeta olmas edi ham. Buning ustiga, shoir dilini tirnagan
muammolarni yechishda - “dardiga davo topishda” hech kim, jumladan, “tabiblar”
ham yordam bera olmadilar, davo topa olmadilar. Bundan shoir yanada azoblandi,
faryod qildi. Bu holatlar, albatta, shoirning gunohi, aybi emas edi, aksincha,
g addor davr va uning mash um sharoitlari taqozosi edi, qoloqlik oqibati edi. Lekin
ʻ ʼ
eng muhimi shundan iboratki, shoirning yakkalik va yolg izlikdan, ayniqsa, shu
ʻ
tufayli uchragan mag lubiyatlaridan ko p faryod qilib tortgan na rasi hamda behad
ʻ ʻ ʼ
azobi o shal zamon tomonidan qat iy rad etilgan va mag lubiyatga duchor qilingan
ʻ ʼ ʻ
47

ilg or g oyalariga, orzu-istaklariga zo r va samimiy berilganligi hamdaʻ ʻ ʻ
sodiqligining natijasidir, dalilidir.
Shuning uchun taraqqiyparvar kishilar shoir merosidagi ana shu g‘oya va
estetik boylikdan bahramand bo‘ldilar. Ular Huvaydo she’riyatidagi xalqchillik
tendensiyalariga e’tibor berib, bu tendensiyalarni ijobiy baholadilar. Shoirning
asarlaridan Mujrim, Noseh, Sadoyilardan keyingi asr qalamkashlari Maxmur,
Gulxaniy, Ogahiy, Muqimiy va Furqatlargacha ijodiy foydalandilar, she’rlariga
naziralar bog‘ladilar. Xuddi shu jihatdan qaraganda, Huvaydo va mazkur shoirlar
ijodidagi yaqinlik, ayniqsa, quyidagi baytlarda yaqqol ko‘zga tashlanib turadi:
Huvaydoda:
Dardi yo q bedard kishilar dard qadrin na bilur?
ʻ
Dunyoda nomard ko pdir, mard qadrin na bilur?
ʻ
Ogahiyda:
Bilmagay o‘z qadrini, na bilgusi so‘z qadrini,
Hayfdir dono demak nodoni beirfonga so‘z.
Huvaydoning
Arzimni aydim bodi sabog‘a boraylik,
Yetkursa holim ul dilrabog‘a.
Qilsa xudoyim ko‘nglin muloyim,
Rahm aylagaymu man mubtaloga.
Muqimiyda
Arzimni aytay bodi sabog‘a,
Shoyad yetkurgay ul gulqabog‘a...
Necha zamondur, ko‘zga nihondur,
Har kim yomondur soldim xudog‘a.
Huvaydo she rlarining bunchalik husnu rag bat topishi, shuhrat yoyishining
ʼ ʻ
sirlaridan biri shundaki, uning asarlari o z uslubi, nazokati va til xususiyatlari bilan
ʻ
Mashrab singari zabardast shoirlarning xalqchil poeziyasini eslatadi, o shalar bilan
ʻ
ohangdoshlik qilib, kishilarda chuqur o y, teran fantaziya va badiiy did uyg otadi.
ʻ ʻ
Huvaydoning uslubi ravon va yengil bo lgani uchun she rlarining ko pi qo shiqqa
ʻ ʼ ʻ ʻ
48

aylangan. Huvaydo she rlarida vafo, sadoqat, pokiza ishq, ma naviy soflik,ʼ ʼ
muhabbat bobida sobitqadamlik ulug lanadi. U hayotdagi razillik va riyokorlikni
ʻ
qoralab, inson orzusi bilan bog liq bo lgan xalqchil g oyalarni ifodalaydi.
ʻ ʻ ʻ
Mutafakkir va hassos shoir Huvaydo she’rlarida zarrin badiiy bo yoqlar,
ʻ
obrazlar, lavhalar, favqulodda go zal chiqqan muzayyan baytlar, hikmatomuz
ʻ
fikrlar juda ko p. Masalan, quyidagi g azalning lirik qahramonida insonga bo lgan
ʻ ʻ ʻ
chuqur hurmat va muhabbat, uning o y va iztiroblari g oyat samimiy hamda
ʻ ʻ
ishonarli qilib tasvirlangan. Bu she r o zining soddaligi, xalqchil ruhi bilan ham
ʼ ʻ
Huvaydo ijodiga xos uslubni eslatadi:
Har kim na bilur dildagi dardu alamimni,
Bu g‘amzada boshimdagi savdoyi g‘amimni,
Bir tangri bilur, men bilaman, hech kishi bilmas,
Tun kechalari o‘tgucha tortgan sitamimni.
Ahvoli dilimni borib albatta degaysan,
Ey bodi sabo, oldida zebo sanamimni 63
.
Huvaydo g azallarida tajnis, tazod, talmeh, qo shaloq tashbehlar, ayniqsa,
ʻ ʻ
mubolag a juda keng qo llanadi. Ma shuqaning go zalligi ideallashtirilgani singari
ʻ ʻ ʼ ʻ
oshiqning kechinmalari ham ko tarinki ruhda tasvirlanadi:
ʻ
Chu ishq bozorida, jono, chiroying rahtini yozsang,
Qurub Yusuf, Zulayho bo‘lg‘usi oldingda dalloling.
Yoki:
Shiddati ohim o‘tidin gunbazi axtaring kuyar,
Shamsu Qamar bila yana jumlai axtaring kuyar.
Chiqsa tanimni uchquni, tushsa jahonni mulkina,
Vaxshu tuyuru devu jin, mo‘minu kofiring kuyar... 64
Yana:
G‘azab aylab Huvaydoni agar solsang tamug‘ ichra,
Fig‘onu nolama do‘zax chidolmay aylagay faryod 65
.
63
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 225-226.
64
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди, 2007. – Б. 70 .
65
O‘sha asar. B. 62.
49

Huvaydo aruzning o‘zida hamma bahrlarida ijod etgan shoirdir. Chunonchi:
1. Ramal (ramali musammani mahzuf):
G uncha yanglig qon yumuq ishqing bilan xomushmen, ʻ ʻ
Bu Huvaydodek sango bag ri to la qon qaydadur.
ʻ ʻ
(foilotun, foilotun, foilotun, foilun)
( – v – – / – v – – / – v – – / – v – )
2. Hazaj (hazaji musammani solim):
O‘luk denglar Huvaydoni tirik bilmang birodarlar,
Yururman shunchaki bir o lmagan tan ichra jonim bor.
ʻ
(mafoilun, mafoilun, mafoilun, mafoilun)
( v – – – / v – – – / v – – – / v – – – )
3. Mutaqorib (mutaqoribi musammani aslam):
Arzimni aydim bodi sabog‘a,
Yetkursa holim ul dilraboga.
(fa’lan faulun, fa’lan, faulun)
( – – / v – – / – – / v – – )
Huvaydo g azallarida aksar an anaviy timsollar istifoda etilsa-da, g oya va
ʻ ʼ ʻ
tuyg ularning taqozosi bilan ularning yangi-yangi qirralari kashf etiladi, shoirning
ʻ
betakror, o ziga xos badiiy salohiyati namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
Huvaydoning katta bir turkum g azallarida zamonadan, muhitdan nolish,
ʻ
falakning zulmidan faryod chekish mavzusi turli tarafdan qalamga olinadi.
Chunonchi:
Huvaydo ayladi zolim falakni zulmidin saddod,
Mangi qolg‘onda ul zolimni charxi kajravon bo‘ldi...
Yoki:
Kimga borib dod etay zulmi falakdin dodni,
Uqmagay aqli zamona nolayu faryodni...
Yoki:
Hech kishiga so‘zlamasdim, dod ettirdi falak,
Ko‘p xaloyiq oldida faryod etturdi falak.
50

Yana bir turkum she’rlarida bir hasratkash do‘st, bir dardmand odam
yo‘qligidan, bugun g‘am-alam, dard-anduhlari yuragida tig‘izlanib yotganidan
zorlanadi:
Shu bu dunyoga chun keldimki, bo‘ldum g‘am bila xamdam,
Zamone urmadim ko‘nglumni xush aylab dame beg‘am... 66
Yoki:
Ko ngulda dard ko p, ayturg a bir mahram topolmasman,ʻ ʻ ʻ
Ketarg a bosh olib cho llar aro hamdam topolmasman
ʻ ʻ 67
.
Shoirning pand-nasihat mavzularida yozilgan she rlari ham anchagina. Ular
ʼ
o zbek didaktikasining eng go zal namunalaridir. Ma naviy jihatdan pok bo lish,
ʻ ʻ ʼ ʻ
o z nafsini tizginlay bilish, muvofiq yor-do st topa bilish, bevafolarga ko ngil
ʻ ʻ ʻ
bog lamaslik va hokazolar shoirning tiyrak nazaridan chetda qolmaydi:
ʻ
Bevafo yorg a ko ngul bergan kishi odam emas,
ʻ ʻ
Mehnatu javru jafo andin zamone kam emas... 68
Yoki:
Aytmag il sirringni san har kimga sirdosh o zgadur,
ʻ ʻ
Dardi yo q bedardga mung etma, mungdosh o zgadur
ʻ ʻ 69
.
Yoki:
Xalq aro ko‘p so‘zlama, saqlab o‘zungni so‘zlagil,
Tez og‘izlik qilmagil bilgil suxandon qadrini 70
.
Huvaydoning she rlari go zal va sodda tilda yozilgan. Shoir bir so zning bir
ʼ ʻ ʻ
necha ma no tovlanishlarini mahorat bilan ishlatadi:
ʼ
Ko‘rgali zulfi parishondur ko‘ngul,
Bu parishon zulfga mandek parishon qaydadur.
Bu yerda “parishon” so‘zining “soch”, “tarqoq”, “o‘zni yo‘qotgan” kabi
ma’nolaridan istifoda etilgan.
66
Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – Б. 166 .
67
O‘sha asar. B. 187 .
68
O‘sha asar. B. 99 .
69
O‘sha asar. B. 86 .
70
O‘sha asar. B. 235 .
51

Shuningdek, oddiy xalq tiliga xos iboralar, tushunchalar, maqol va matallar
shoir she riyatida ko plab uchraydi. Huvaydo g oyat xalqchil shoir. Uningʼ ʻ ʻ
o quvchilari adadi juda qalin.
ʻ
II bob bo‘yicha xulosalar
1. Huvaydo g‘azallari badiiy jihatdan g‘oyat pishiq-puxta bo‘lib, ularda turli
san’atlardan mohirona foydalanganligini guvohi bo‘ldik. Ayniqsa davrning yuqori
mansab kishilarini tasvirlashda tashbehlarning o‘rni beqiyosdir.
2. Shoir turli til bezaklari, so‘z o‘yinlari, Qur’on va Hadislardan o‘rinli
foydalanganligi, arab harflari yordamida majoziy iboralar yaratish mahoratiga
amin bo‘ldik. Huvaydo arab,fors,o‘zbek adabiy tilini qanchalar mukammal
bilganligi uning badiiy mahoraida o‘z aksini topgan.
3. Huvaydoning tasavvufiy iboralari va she’riy uslubi ko‘proq Ahmad
Yassaviy, So‘fi Olloyor va Mashrab yo‘lini tutganligidan guvohlik beradi.
4. Huvaydo ijod namunalarida qo‘llagan timsollar ya’ni obrazlarning
mukammalligi va takrorlanmasligi yana bir bor uning yuksak mahoratli ekanligini
isbotlaydi.
XULOSA
Sharqda qadimdan “shomi g‘arib” degan g‘oyat katta fojia va fojiali
holatdan, shunday vaqt va kayfiyatdan darak beradigan simvolik, chuqur ma’noli
va sirli ibora bor. Huvaydo o‘ta g‘amgin va ilojsizlik vaziyatdagi odam, kimsasiz
va notavon shaxs ahvolini eslatadi, “tomi osmon, to‘shagi somon” ahvolidagi
52

bechora va bevatanlar, yolg‘izlikda azobini chekkan va bosib kelayotgan zulmat
xuruji tahdidi ostida bo‘lgan benavolarni, ularning ayanchli holatini ko‘z o‘ngiga
keltiradi. Shoir yoqasi choklarni, ohining dudi osmonga chiqqan, dardi dunyodan
ham ham katta bo‘lib ko‘ringan xokisorlarni va shu bilan birga dili, g‘oyasi, ezgu
orzularini koinotga ham sig‘dirolmaydigan osiylarni eslatadi. Shoir qafasni yorib
chiqib ketishga uringan, ozodlikka intilgan, lekin bunga erisholmayotgan tutqun
qushni yodga soladi. Farg‘ona vodiysidagi Chimyonda tavallud topgan Huvaydo
ana shundaylardan biri edi, ana shunday o‘ta fojiali va ziddiyatli, ham zamonasi
quli, ham isyonkori hisoblangan insonlardan biridir.
Huvaydo ijodi, o‘z zaifliklariga qaramay, qator masalalarda aktiv xarakterga
ega bo‘ldi. Garchi u ba’zan xazin ingrasa-da, o‘z alamini ko‘z yoshidan va
xilvatdan olayotganday bo‘lsada, lekin g‘am-anduhga, zulmat bilan qoplangan
hayotga, undan dod-faryod qilish ovozlariga cho‘kib yo‘q bo‘lib ketmaydi, balo-yu
falokat to‘fonlari pishqirayotgan dengizda bir metin qoyadek qad ko‘tarib
turaveradi, zamon zarbalariga, zo‘ravonlar hamlasiga, fitna-furujlar va munofiqlar
xurujiga tik turib javob beradi, ularni rad etadi, uning she’rlari olovga aylanadi.
Huvaydo goh islom e’tiqodlariga chindan beriladi, din, uning xudosi,
muqaddas deb bilingan kitobi va aqidalariga chuqur hamda samimiy ishonadi,
payg‘ambarimizni ko‘klarga ko‘taradi, Jannat va jahannamni haqiqat deb targ‘ib
qiladi, goh islomga qarshi bo‘lgan islom peshvolari tomonidan ta’qib va tahqir
etilgan tarki dunyochi tasavvuf yo‘liga kirib ketadi. Xullas, yo o‘zlikdan kechish
yoki yer va undagi real hayot bilan bo‘lish, o‘z taqdirini, baxt-saodatini shu yer va
undagi hayot bilan chambarchas bog‘liq ko‘rish – shoir ikki olov orasida azobda,
axtarishda bo‘ldi, shu ikki bir-birini istisno etadigan qarama-qarshi qutblar
o‘rtasidagi kurash asirligida hatto ovoralik uqubatini tortadi.
Shoir dunyoni behad sevdi – ko‘klam kabi ko‘rkam, osmoni charaq
yulduzlar bilan bezangan, yeri oftob bilan nafas oladigan, har joyida ilhombaxsh
go‘zallik va hayotbaxsh osudalik mavjud bo‘lgan, sof sevgi safosi, vafodor yor
vasli, ajoyib may kayfi, chechak chiroyi, tanbur navosi, she’r nash’asi, fidoyi
53

do‘stlar doirasi, suhbati, xullas haqiqiy insoniy hayot va go‘zal turmush bilan to‘la
dunyoni sevdi, ardoqladi.
Darhaqiqat, Huvaydo nazmida va umuman, tasavvuf adabiyotida madh
etilgan manzur malohatini bugungi foniy dunyo manfaatlariga tikilgan foniy ko zʻ
bilan ko rolmaymiz. Qachonki, omonat va o tkinchi dunyo manfaatlaridan yuz
ʻ ʻ
o girarkanmiz, dunyoparastlik nigohidan voz kecharkanmiz, o shandagina ko ngil
ʻ ʻ ʻ
ko zlari ochiladi, boqiy dunyo manzaralari yaqqol namoyon bo ladi. Hayot
ʻ ʻ
tilsimlarini yechish, dunyoni mukammal ko rish, haqiqatni teran anglash, insoniy
ʻ
kamolot pillapoyalaridan sobitqadam ko tarilish uchun Huvaydo nazmini
ʻ
doimiy hamrohimizga aylantirmog imiz lozim.
ʻ
Huvaydoning har bir asaridan islom va tasavvuf ta limotidagi ma rifat
ʼ ʼ
nurlari ufurib turadi. Shoir she riyatining har bir namunasida islom va
ʼ
tasavvufning eng umuminsoniy hayotbaxsh masalalarini orifona talqin etadi.
Islom va tasavvufda markaziy bo lmagan, ikkinchi darajali yoxud nomuhim biror
ʻ
muammo yo q. Chunki bu ta limotning maqsadi komil insonni shakllantirishga
ʻ ʼ
qaratilgan.
Huvaydoning pandu adabdan xoli birorta asarini uchratish qiyin. Aksincha,
Huvaydo she riyatining yalpi mohiyatini pandu adab tashkil etadi. Uning nazmi
ʼ
bu fazilati bilan insoniyat, ayniqsa, yosh avlod uchun umrboqiy ma naviy
ʼ
xazinadir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari
54

1. Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Т.: “Ўзбекистон”, 2017. – 592 б
2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.:Маънавият, 2008.
– 108 б
II. Alohida nashrlar, monografiyalar, darsliklar
3. Orzibekov R. O‘zbek adabiyoti tarixi. – T.: O‘zbekiston yozuvchilar
uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006. – 271 b .
4. Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. – Toshkent: “Navoiy universiteti”,
2018. – 242 b.
5. Абдуллаев В. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1980. – 348 б.
6. Абдуллаев В . Ўзбек адабиёти тарихи. 2-китоб. – Т.: Ўқитувчи, 1967. –
883 б.
7. Адабиёт назарияси. II жилдлик.– Т.: Фан, 1978. – I жилд. – 416 б.; II
жилд. – 448 б.
8. Аристотель. Поэтика (Поэзия санъати ҳақида). – Т.: Адабиёт ва санъат,
1980. – 152 б .
9. Адизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. – Т.: ЎзРФА Фан, 2009. –
247 б.
10. Жалолов Т. Бону. – Т. : Ўзбекистон ЛКСМ марказий коммитети “Ёш
гвардия” нашриёти, 1963. – 130 б.
11. Зоҳидов В. Ҳаётбахш бадиият тароналари. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975. – 461 б.
12. Қаюмов А. Асарлар. 6-жилд. – Т.: Мумтоз сўз, 2010. – 319 б.
13. Қаюмов А. Асарлар. 10 жилдлик. 3-жилд. – Т.: Мумтоз сўз, 2009. – 378
14. Қаюмий П. Тазкирайи Қаюмий. – Т., 1998, ̶ 246 б.
15. Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –
Т.: Академнашр, 2010. – 400 б.
16. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. 1-китоб. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи,
1976. – 664 б.
55

17. Ўзбек адабиёти. 4 томлик, 3-том. – Т.: ЎзССР Давлат бадиий адабиёт
нашриёти, 1959. 3-том. – 803 б.
18. Ҳаққулов И. Тасаввуф ва шеърият. Т.: Ғафур Ғулом номидаги
нашриёт, 1991. – 270 б.
19. Ҳожиаҳмедов А. Шеър ий санъатлар ва мумтоз қофия. – Т.: Шарқ ,
199 8 . – 117 б.
20. Ҳувайдо Хожаназар. Девон. – Т.: Янги аср авлоди , 2007. – 303 б.
III. Gazeta va jurnallardagi maqolalar
21. Афзалов М. Ҳувайдо ва Машраб ижодини атрофлича ўрганайлик –
“Ўзбекистон маданияти” газ., 20 июнь, 1959 й. № 49 (354).
22. Жумахўжа Н. Ҳувайдо тасаввуфий шеърларида фалсафий-бадиий
талқин. “Шарқ юлдузи” газ., 1998 йил 11 август. № 2577 .
IV. Di ssertatsiyalar va avtoreferatlar
23. Рўзматзода Қ. Хожамназар Ҳувайдо диний-мистик қарашларининг
XVII-ХVIII асрлар Марказий Осиё тасаввуфи ривожидаги ўрни.
Фил.фан.докт.дисс автореферат.- Т.: 2020
24. Тоджиходжаев М. Ўзбек адабиёти намуналари Мартин Хартманн
таржимаси ва талқинида. -Т.: Баёз, 2016. - 182 б
25. Худайбердиев А. Ж изнь и творчество Ходжаназара Хувайдо.
Дисс.канд.филол.наук. – Ташкент, 1990. – 218 с.
V. Internet manbalari
26.diss.natlib.uz
27.press.natlib.uz
28.www.arxiv.uz
29.www.ziyonet.uz
56

Mumtoz she’r navlari (Taroziy asari bo’yicha)

I BOB. HUVAYDO ADABIY MEROSI. 6

1.1. Shoir adabiy merosining o‘rganilishi tarixi 7

1.2. Huvaydo lirikasida ijodkor niyatining ifodalanishi 12

II BOB. HUVAYDO LIRIKASINING MAVZU KO‘LAMI VA BADIIY XUSUSIYATLARI. 26

2.1. Huvaydo devonining janrlar tizimi va timsollar olami 26

2.2. Huvaydo ijodida badiiy san’at va tasviriy vositalar 37

XULOSA.. 53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 55

Sotib olish