Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 2.0MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Botanika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

164 Sotish

Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining bio-ekologiyasi

Sotib olish
Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining bio-ekologiyasi MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………..3 ASOSIY QISM 1 Murakkabguldoshlar oilasining umumiy tavsifi…………………………………5 2 Qoqio ‘ tdoshlar (murakkabguldoshlar) vakillarining biologik xususiyatlari……15 3 Qarshi vohasiga introduksiya qilingan murakkabguldoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari…………………………………………………………19 XULOSA …………………………………………………………………….…..27 ADABIYOTLAR RO`YXATI ………………………………………………….29 1 KIRISH Murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasi – o‘simliklar dunyosidagi eng yirik va xilma-xil oilalardan biri bo‘lib, butun dunyo bo‘ylab keng tarqalgan. Ushbu oilaga mansub o‘simliklar ekologik moslashuvchanligi va turli iqlim sharoitlariga chidamliligi bilan ajralib turadi. Ularning aksariyati dorivor, oziq-ovqat, texnik va manzarali ahamiyatga ega bo‘lib, inson hayotida muhim rol o‘ynaydi. Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining biologik va ekologik xususiyatlarini o‘rganish nafaqat ilmiy ahamiyatga ega, balki qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika, atrof-muhit muhofazasi va landshaft dizayni sohalarida ham dolzarbdir. Ushbu mavzu murakkabguldosh o‘simliklarning ko‘payish usullari, ekologik moslashuvi, ahamiyati va tabiatdagi roli haqida tushuncha beradi. Mavzuning dolzarbligi: Murakkabguldoshlar oilasining biologik va ekologik xususiyatlarini o‘rganish quyidagi sabablarga ko‘ra dolzarb hisoblanadi: Ekologik ahamiyati – Ushbu o‘simliklar ekotizimda muhim rol o‘ynaydi, tuproq eroziyasining oldini oladi, changlatuvchilar uchun nektar manbai bo‘lib xizmat qiladi. Dorivor ahamiyati – Ko‘plab murakkabguldosh o‘simliklar xalq taboboti va farmatsevtikada keng qo‘llaniladi (masalan, romashka, sassiq piyozi, arnika). Qishloq xo‘jaligidagi roli – Ayrim turlari yem-xashak, asalarichilik va biokimyoviy sanoatda ishlatiladi. Manzarali ahamiyati – Xrizantema, astr va gerbera kabi turlari bog‘-parklarni bezashda keng qo‘llanadi. Iqlim o‘zgarishlariga moslashuvchanligi – Qurg‘oqchilik va sovuqqa chidamli turlari mavjud bo‘lib, ulardan cho‘l va yarim cho‘l hududlarni yashil maydonlarga aylantirishda foydalanish mumkin. 2 Murakkabguldoshlar oilasining bio-ekologik xususiyatlarini chuqur o‘rganish ushbu o‘simliklarning tabiatdagi rolini yanada yaxshi anglashga, ularni asrab- avaylash va amaliyotga keng tatbiq etishga xizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasi vakillarining biologik va ekologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan o‘rganish, ularning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyatini aniqlash hamda ekologik moslashuv jarayonlarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining vazifalari Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar bajariladi: Murakkabguldoshlar oilasining umumiy tavsifini berish – ularning xilma- xilligi, tarqalish areali va tuzilishini o‘rganish. Ularning biologik xususiyatlarini o‘rganish – vegetativ va generativ organlari, ko‘payish usullari hamda yashash siklini tahlil qilish. Ekologik moslashuvchanligini aniqlash – iqlim va tuproq sharoitlariga bo‘lgan talablarini, stress omillarga chidamliligini o‘rganish. Murakkabguldoshlar vakillarining inson hayotidagi ahamiyatini o‘rganish – dorivor, oziq-ovqat, manzarali va qishloq xo‘jalik mahsulotlaridagi roli. Atrof-muhit va qishloq xo‘jaligidagi muammolar bilan bog‘liq ekologik xususiyatlarini tahlil qilish – invaziv turlar, begona o‘t sifatidagi vakillari va ekotizimga ta’sirini baholash. Kurs ishining predmeti 3 Ushbu kurs ishining predmeti – murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasiga mansub o‘simliklarning biologik va ekologik xususiyatlari, ularning yashash muhitiga moslashuvi va inson faoliyatidagi ahamiyati hisoblanadi. 4 ASOSIY QISM 1 Murakkabguldoshlar oilasining umumiy tavsifi Murakkabguldoshlar (Asteraceae yoki Compositae) – ikki pallali o‘simliklar sinfiga mansub eng yirik va xilma-xil o‘simlik oilalaridan biri hisoblanadi. Bu oila dunyo bo‘ylab keng tarqalgan bo‘lib, turli ekologik sharoitlarga moslashgan. Murakkabguldoshlar oilasiga 1900 ga yaqin turkum va 32 000 dan ortiq tur kiradi. Tarqalishi Murakkabguldoshlar deyarli barcha iqlim mintaqalarida uchraydi, lekin asosan mo‘tadil va subtropik hududlarda keng tarqalgan. Ularning ayrim turlari cho‘l va yarim cho‘llarda, nam tropik o‘rmonlarda, baland tog‘larda ham uchraydi. Tashqi tuzilishi va morfologik xususiyatlari Murakkabguldoshlar oilasi vakillari xilma-xil bo‘lsa ham, ularga xos bo‘lgan umumiy belgilar mavjud: Hayotiy shakllari: bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik o‘t o‘simliklar, butalar va kamdan-kam hollarda daraxtlar ham uchraydi. Ildiz tizimi: asosan poyali yoki kalta ildizpoyali, ayrim turlari chuqur ildiz otadi. Poya: tik o‘suvchi, ba'zan yotib o‘suvchi yoki burama shaklda bo‘lishi mumkin. Barglari: oddiy yoki murakkab, ko‘pincha qirrali yoki patsimon bo‘linadigan shaklda. Barglar odatda ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashadi. Gullari va gulqo‘rg‘oni Murakkabguldoshlarning asosiy xususiyati – ularning gullari murakkab to‘pgul hosil qiladi. Guli: murakkab to‘pgul (savatcha) shaklida bo‘lib, har bir savatcha ichida bir nechta mayda gullar joylashgan. Gul tuzilishi: 5 Naychasimon gullar – asosan markaziy qismda joylashgan, changlantirishga moslashgan. Tilchali gullar – tashqi qismda joylashgan va asosan hasharotlarni jalb qilish uchun rivojlangan. Changlanishi: asosan hasharotlar (ari, kapalak, pashsha) yordamida changlanadi, ba’zi turlari shamol yoki o‘z-o‘zini changlantirish orqali ko‘payadi. Mevasi: ko‘pincha urug‘lik (achene), ayrim turlarida puchmeva hosil bo‘ladi. 5. Ko‘payish va hayotiy sikli Murakkabguldoshlar urug‘, vegetativ (ildizpoya, payvand) va ba’zan ildiz tugunaklari orqali ko‘payadi. Ayrim turlari invaziv xususiyatga ega bo‘lib, tez ko‘payish va keng hududga tarqalish qobiliyatiga ega. 6. Ahamiyati Murakkabguldoshlar oilasi vakillari tabiiy ekotizim va inson hayotida katta ahamiyatga ega: Dorivor o‘simliklar: romashka ( Matricaria chamomilla ), arnika ( Arnica montana ), polin ( Artemisia ) va boshqalar xalq taboboti va farmatsevtikada keng qo‘llaniladi. Oziq-ovqat mahsulotlari: kungaboqar ( Helianthus annuus ), artishok ( Cynara scolymus ), marul ( Lactuca sativa ). Manzarali o‘simliklar: astr ( Aster ), xrizantema ( Chrysanthemum ), gerbera ( Gerbera ), dahlia ( Dahlia ). Qishloq xo‘jaligi va asalarichilik: nektar manbai sifatida ahamiyatli bo‘lib, asal ishlab chiqarishda muhim o‘rin tutadi. Murakkabguldoshlar oilasi vakillari nafaqat tabiiy ekotizimlar, balki inson hayotida ham katta rol o‘ynaydi. Ularning biologik va ekologik xususiyatlarini 6 o‘rganish, ularni yanada samarali foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilishga yordam beradi. Qoqio‘tdoshlar oilasi ba’zi adabiyotlarda Murakkabguldoshlar deb ham ataladi. Ilmiy nomi Astereceae yoki Compositae. Bu oilaga yer shari bo‘ylab keng tarqalgan 25000 ta turni birlashtiruvchi 1250-1300 turkum kiradi. Hayotiy shakllari asosan, bir yillik va ko‘p yillik o‘tlar kiradi. O‘rta Osiyoda oilaning 179 turkumga mansub 1463 ta tur o‘sadi. Vatanimizda esa 121 turkumga oid 566 ta tur mavjud. Bu oila vakillari moslashuvchan. Sababi ular xilma-xil ekologik sharoitda- cho‘llardagi qumlarda, sho‘rxok va gipsli tuproqlarda, adirlarda, shag’alli joylarda buta va daraxtlar orasida keng tarqalgan. Bu oila vakillarining tashqi tuzilishi ya’ni morfologiyasi boshqa oila vakillaridan farq qiladi. Barglari oddiy, poyada ketma- ket ba’zida esa qarama-qarshi yoki halqa hosil qilib joylashadi. Yonbargchalari bo‘lmaydi. Gullari turlicha kattalikda va rangda bo‘lib , savatcha to‘pgulni hosil qiladi. Gulqo‘rg’on bo‘laklarining tuzilishi, shakli, soni, joylashishi har xil bo‘lganligi hamda ularning savatchalarda joylashganligiga qarab bu oilaga murakkabgullilar (compositae) deb nom bergan. Murakkabgullilar asosan hasharotlar yordamida changlanadi. Shamol bilan changlanuvchi vakillari ham bor. Masalan, shuvoqlar. Ba’zilari esa o‘z-o‘zidan changlanadi. Bu oilaga proterandriya hodisa xarakterlidir. Poychaning qisqa va tumshug’i ochilmagan paytda yetilgan changlar changdonlarning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan naycha ichida to‘planadi. Poycha o‘sib cho‘ziladi va naycha ichidan o‘tib, changlarini tashqariga chiqarib tashlaydi, so‘ng ikki bo‘lakcha bo‘lib tumshug’i ochiladi. Shu yo‘l bilan o‘z- o‘zidan changlanishga to‘sqinlik qiladi. Chetdan changlanish ro‘y bermagn taqdirda tumshug’I spiral bukilib, o‘zidagi changlar hisobiga changladi. Barcha organlarda ko‘pincha bo‘g’imli sutxonalarning bo‘lishi, yerostki vegetativ 7 organlarda kraxmal o‘rniga inulin moddasining to‘planishi murakkabgullilar uchun xos belgidir. Qoqio‘tdoshlar oilasi vakillari gultojining tuzilishiga qarab 4 guruhga bo‘linadi 1. Naysimon gulllar 2. Tilsimon gular 3. Soxta tilsimon 4. Voronkasimon Mazkur oila ikki urug’pallali o‘simliklar ichida eng Yoshi va murakkab tuzilishga ega bo‘lgani hisoblanadi. Bu oila asosan, gullarining tuzilishiga qarab 2ta kichik oilaga: 1. Tilchasimondoshchalar (lactuoideae) 2. Naychadoshchalar (asteroideae) Naychadoshlar oilachasi (asteroideae). Bu oilacha vakillari savatchalaridagi gullarining hammasi naychasimon, ikki labli yoki har xil, markazidagilari naychasimon, chetlari esa tilchasimon yoki voronkasimon bo‘ladi. Bu oilacha vakillarining odatda sut shiralari bo‘lmaydi. Bo‘lgan taqdirda ham alohida hujayralarda vujudga keladi. Astra turkumi( aster) bu avlod vakillarining barglari oddiy, butun, chetlari tishli, ko‘p yillik o‘tlardir. Ularning to‘pguli savat tipida bo‘lib, har xil kattalikda bo‘ladi. Gullari esa tilsimon, oq, Pushti, qizil, ko‘k, ko‘kish-binafsharang bo‘lib, bir yarim ba’zan ikki qator bo‘lib joylashadi. Gulo‘rni yassiroq yoki bo‘rtganroq, katakchali bo‘ladi. Astragallarga 250 dan ortiq tur kiradi. Ular asosan Shimoliy Amerikada tarqalgan. O‘zbekistonda 4 turi uchraydi. Qashqargul (aster chinensis) bu astragal turkumiga yaqin bo‘lgan bir yillik o‘tdir. Chekkadagi gullari soxta tilsimon, o‘rtadagisi naychasimon ikki jinslidir. Vatani xitoy va Yaponiya bo‘lib gulxonalarda va bog’larda keng miqyosda ekiladi. Qatgulli navlari juda ko‘p uchraydi. Andiz turkumi inula). Bu avlod vakillari barglari butun, poyada navbatlashib joylashgan bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik o‘t o‘simliklardir. Ularning to‘pguli savatcha tipida yarim sharsimon gulo‘rni tuksiz. Markazdagi gullari naychasimon ikki jinsli, sariq, chetdagilari tilsimon. Bu 8 turkum 100 turni o‘z ichiga oladi. Yevrosiyo va Afrikada tarqalgan. Vatanimizda esa 9 tur uchraydi. Oq andiz(I. grandis). Bu bo‘yi 2mga yetadigan, barglari qattiq, katta, sariq gulli o‘t o‘simlikdir. Tog’ etaklarida va yonbag’irlarida o‘sadi. Ildizining tarkibida yozda 13% , kuzda esa 27%ga yetadigan inulin moddasi bor. Ildizidan spirt ham olish mumkin. Bargida esa “c” vitamini bor. Yosh poyasining artilib homligicha iste’mol qilinadi. Bodring kabi shirali va sersuv. Yirik barglari yaxshi xashak sifatida qo‘llaniladi, poyasi esa o‘tin sifatida ishlatiladi. Kungaboqar turkumi ( Helianthus). Bu avlod vakillarining savatchalari ancha yirik, bir yillik yoki ko‘p yillik ba’zan esa yer ostki tugunagi bor o‘simliklardir.vakillari asosan Afrikada tarqalgan. 55 turi mavjud. O‘zbekistonda esa ko‘proq 2 turi o‘sadi. Moyli o‘simliklar sifatida barcha davlatlarda o‘stiriladi. Kungaboqar( H. annuus). Bu bir yillik o‘tdir. Poyasi to‘g’ri, bo‘yi 3m keladi. Yog’ochlangan, qattiq tuklar bilan qoplangan. Uchi savatcha bilan tugaydi. Barglari yirik, oddiy, uzun bandlidir. Savatchasi yirik bo‘ladi. Mevasi pista, uchmasi yo‘q. Mag’zida 35-46%gacha yog’ bor. Savatchasida 200 tadan 1000tagacha pistasi bo‘ladi. O‘simliklardan olinadigan moyning 80%ini kungaboqardan olinadi. bu o‘simlikning yana bir xususiyati u asal beruvchi va dekorativ o‘simlik sifatida foydalaniladi. O‘zbekcha kungaboqar tojik tiida oftobfarast, rus tilida esa подсолнечник deb nom olgan. Bunga sabab, birinchidan savatchadagi gullarining quyosh singari sariq bo‘lishi, ikkinchidan esa quyosh chiqqandan botgunga qadar unga tomon egilib harakatlanib turishidir. Tilsimondoshchalar oilachasi( Liguliforae). Bu oilacha vakillarining savatchadagi barcha gullari tilsimon, zigomorf, ikki jinsli gultoji bir tishlidir. Hamma qismida bo‘g’imli sutxonalari bo‘ladi. Bu oilachaning tipik vakillariga sachratqi, qoqio‘t, bo‘ztikan kabilar kiradi. Sachratqi turkumi( Sichorium). Bu avlod vakillari 11 turdan iborat bo‘lib, Yevrosiyoda, 9 ko‘proq O‘rta dengizda tarqalgan. Shulardan oddiy sachratqi (Sichorium inthubus) Rossiyaning, xususan, Markaziy Osiyoning hamma joyida uchraydi. Bu yo‘g’on, o‘q ildizli, havorang yoki oqimtir gulli, savatchalari yuqoridagi shoxlarining barg qo‘ltig’idan chiqqan, ikki qator o‘rama bargli o‘t o‘simlikdir. Begona o‘t sifatida barcha yerlarda o‘sadi. Ildizida 14- 16% inulin, 1,2-4% qand, 0,6% moy bor. Ovqat sanoatida ildizidan soxta kofe tayyorlanadi. Tabiiy kofeni mazasini yaxshilash uchun unga ham aralashtiriladi. Ildizmevasidan qand ham, spirt ham olinadi. tarkibida intibin moddasi bo‘lganligi sababli sachratqi soxta kofe mazasini beradi. Yoz oyining o‘rtalaridan boshlab vohalardagi ekinlar orasida, yo‘l yoqalari va ariqlar bo‘yida mazkur oilacha vakillaridan biri zangori sachratqi o‘sadi. U sachratqi turkumining O‘zbekistonda o‘sadigan yagona turi hisoblanadi. Sachratqining savatchasidagi hamma gular zangori, ikki jinsli tilsimon bo‘ladi. U dorivor o‘simlik sifatida qadrlanadi. Uning ildizi, barglari va gullagan paytda poyasidan tayyorlangan dorilar oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Qoqio‘t turkumi( Taraxacum). Bu turkum vakillari odatda ko‘p yillik, ba’zan bir yillik va ayrim vakillar ikki yillik o‘t o‘simliklardir. Ildizi o‘qildiz tizimli, hamma qismida sut shirasi mavjud. Barglari ildiz bo‘g’zidan chiqqan, lansetsimon, chetlari strugsimon qirqilgan bo‘lin, to‘pbarg tashkil qiladi. Sariq gulli savatchasi to‘pbarg o‘rtasidan chiqqan, ichi bo‘sh gulband uchida joylashadi. Pistachasi uzun burunli, tuklari oq, sarg’ish yoki pushtiroq uchmalari bo‘ladi. O‘q ildizida ko‘p miqdorda inulin mavjud. Bu katta turkumlardan bo‘lib. Ko‘pchlik vakillari Shimoliy Yarimsharda tarqalgan. Vatanimizda esa 26 tur uchraydi. Oddiy qoqio‘t(T. officinales). Ikkinchi nomi momaqaymoq bo‘lib, barglari ko‘pincha yerga yopishib o‘sgan, yashil, ko‘p yillik o‘t o‘simlikdir. To‘q sariq gulli, yirik, diametri 3-4 smli, savatchasi yo‘g’on gulbandining uchida joylashgan. Sirtqi 10 o‘raama barglari ensiz, lansetsimon, pastga buralgan, uchmasi oq ranglidir. Aholi yashaydigan joylar, bog’lar va ariqlar bo‘ylarida o‘sadi. Ildizida inulin to‘planadi, bundan ham soxta kofe tayyorlanadi. Barglari sabzavot sifatida ishlatiladi. Bo‘ztikan turkumi(Sonchus). Bu turkum vakillari bir yillik va ko‘p yillik o‘t o‘simlilardir. Savatchasi o‘rtacha kattalikda bo‘ladi, barcha gullari tilsimon va ikki jinslidir. Orama barglari biri ikkinchisining qirg’ogini bosib turadi. Pistachasi qariyb 4 qirrali, burunsiz, uchmasi oq, yumshoq, oddiy va tuklidir. Bu 45 ta turdan iborat bo‘lib Shimoliy Yarimsharda keng tarqalgan, O‘zbekistonda esa 5 ta tur uchraydi. Dala bo‘ztikani( S. arvensis). Bu ildiz bachkisidan ko‘payuvchi yo‘qotish qiyin bo‘lgan ashaddiy begona o‘tlardan bo‘lin Yevropada keng tarqalgan. Bizda tasodifan uchrashi mumkin. Skorzonera turkumi (scorzonera). Bu avlod vakillari ko‘p yillik o‘t va chala butadir. Ildizlari, ko‘pincha, yog’ochlashgan, ba’zan g’oyat tuganaksimon yo‘g’onlashgan bo‘ladi. Barglari asosan, ost tomondan to‘plangan bo‘lib, poysida oziq bo‘ladi. O‘ramasi bir necha qator bargli, biri ikkinchisining chetini yopib turadi. Savatchalari bittadan ko‘p gulli. Gullarining hammasi tilsimon, ikki jinslidir. Gullari sariq, qizil yoki binafsharang bo‘ladi. Uchlari patsimon, dag’al tukli. Bu ham 100 dan ortiq turdan tarkib topgan. Vatanimizda 17 tur o‘sadi. Bungsa ildizida kauchuk to‘plovchi qoratog’ tovsag’izi( S. tausaghyz), O‘zbekiston tog’sag’izi( S. uzbekystanica) va boshqalar. O‘zbekiston tog’sag’izi( S. uzbekystanica) bu turning gullari sariq,serpoya, ildizi yo‘g’on,pistasi tuksiz bo‘lib, Sirdaryoning o‘ng qirg’og’ida Toshko‘mir va Uchqo‘rg’on o‘rtasidagi adirlarda o‘sadi. Ildizida o‘rtacha 9-28% kauchuk bor. Bu o‘simlik Ozbekistonda ham borligi 1949- yilda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining botanika Instituti tomonidan aniqlangan. Xulosa. Bu oila turlarga boy bo‘lishi bilan ajralib turadi. Bu turlarning deyarli hammasi yovvoyi 11 hisoblanadi, dehqonchilikda fodalaniladigan turlari kamroqdir. Bu oila vakillaridan moy olinganligi sababli qadrlanadi. Deyarli barcha vakillari dorivor hisoblanadi. ayrim vakillaridan silos bostirishda va yem-xashak sifatida ko‘p foydalaniladi. Gullari rang-barang bo‘lganligi sababli asalarilarni o‘ziga jalb qiladi va asalchilikda katta foyda keltiradi. Oilaning ko‘pchilik vakillari dekorativ sifatida keng qo‘llaniladi. В u oila gulli o‘simliklar ichida eng kattasi hisoblanadi. U deyarli hamma qit'alarda va turli-tuman ekologik sharoitlarda o‘sadigan 920 turkumga mansub 19 000 tumi o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonda Ь u oilaga mansub 137 turkumga oid 597 tur o‘simlik o‘sadi. Qoqio‘tdoshlarning ko‘p turlari bir yillik va ko‘p yillik o‘tlar bo‘lib, ularning juda kam qismini chala butalar tashkil etadi. Faqat tropik mintaqalarda unga oid buta, liana va daraxtlar o‘sadi. В u oila vakillarining barglari oddiy, yonbargsiz, ildiz bo‘g'zida to‘planib yoki poyada asosan ketma-ket, ba'zan qarama-qarshi yoki halqa bo‘lib joylashgan. Barg yaprog'i butun, ba'zan toq patsimon bo‘lingan, shakli har xil. Gul lari to‘pgulda joylashgan. Qoqio‘tdoshlaming muhim belgisi to‘pgullarining savatcha shaklida bo‘lishidir. Savatcha sirtdan bir yoki bir necha qator turli shakldagi o‘rama bargchalar bilan qoplangan, ichida mayda gullar o‘rnashgan. Savatcha bir gulli уо ki ko‘p gulli bo‘lishi mumkin. Bunday to‘pgul ko‘zga bitta gulga o‘xshab ko‘rinadi. Haqiqatda esa bu bitta gul emas, ko‘p gul dan, ba'zan esa bir necha х il guldan tashkil topgan to‘p guldir. Savatchadagi gul o‘rni yassi, bo‘rtgan yoki cho‘kkan bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra to‘pgulning shakli sharsimon, yarim sharsimon, tuxumsimon, 12 konussimon yoki likobcha simon bo‘ladi. Qoqio‘tdoshlaming ko‘pchiligida savatchalar o‘z navbatida shingil, ro‘vak, qalqon va boshcha kabi to‘pgul larga o‘mashib murakkab to‘pgul hosil qiladi. Qoqio‘tdoshlaming guli 4 halqali, ikki jinsli, bir qismi ayrim jinsli yoki butunlay jinssiz bo‘ladi. Kosachabarg, toj barg va changchilari 5 tadan. Kosachasi har xil tuzilgan, juda qisqarib ketgan, yashil bargchali bo‘lmaydi. Ba'zi v а kil а ri da kosachasi pardasimon, 5 tishli o‘simta shaklida. А mm о ko‘pchiligida tishchalari o‘rnida oddiy yoki patsimon tuklar yoki qiltanoqlar hosil bo‘ladi. Mazkur o‘simtalar mevada qolib, urug'laming shamol vositasida tarqalishida xizmat qi - luvchi uchmalarga yoki k о kil а rg а aylanadi. Gultoji tutash tojbargli, to‘g'ri уо ki qiyshiq, ko‘pincha ikkala xil tojli gullar bir to‘pgulda joylashadi. Qoqio‘tdoshlar gulining umumiy formulasi quyidagicha: KOG(5)Ch(5)U(2). Mevasi shamol yoki hayvonlar yordamida tarqalishga mos lashgan bir urug'li donchadir. Mingyaproq bo‘yimodaron (boshog'riqo‘t)ni ko‘pchilik taniydi. U bo‘yimodaron turkumiga mansub, o‘rmalovchi il dizpoyali ko ' р yillik о 'tdir. Tog' yonbag'irlarida va etaklarida, soylarda, yo‘l yoqala rida o‘sadi. Poyasi bir nechta. Barglari 3 k а rr а patsimon qir qilgan, bo‘laklari juda ingichka ipsimon. Ildiz bo‘g'izidagi va gulsiz poyasidagi barglari uzun bandli, gulli poyadagilari esa o‘troq. U iyundan boshlab gullaydi. To‘pguli savatcha, lekin ular o‘z naybatida ро ya uchidagi qalqonga o‘mashib, murakkab to‘pgul hosil qiladi. Savatcha lari mayda. O‘rama bargchalari bir necha qator o‘rnashgan, chetlari hoshiyali, mayda. Mingyaproq bo‘yimodaron gulining tuzilishi bilan tani shish uchun, to‘pguldan bir dona savatchani о lib lupa ostiga qo‘yib ko‘riladi. Savatchaning 13 chetidagi gullar soxta tilsimon gullar bo‘lib, soni 4-5 ta, rangi ос h sariq, ос h qizil yoki qip-qizil. Savatcha o‘rtasidagi gullar sariq, ikki jinsli, n ау simon. Soxta tilsimon gul naysimon gulga qaraganda ancha yirik. Gulining o‘ziga xos hidi bor. U hasharotlar yordamida changlanadi. Oldingi ochilgan gullardan iyulda m е va hosil bo‘ladi. Bo‘yimodaronning meyasi bir urug'li doncha. Mingyaproq bo‘yimodaron dorivor o‘simlik. Uning bargi, to‘pguli va gullayotgan poyasining uchidan tayyorlangan damlama va suyuq ekstraktlar ilmiy tibbiyotda oshqozon ichak kasalliklarini davolashda hamda ichki va sirtqi qon ketishlami to‘xtatishda ishlatiladi. O‘zbekistonda bo‘yimodaron turkumiga oid 5 ta tur o‘sim lik o‘sadi. Bularning hammasi ham dorivor o‘simliklar hisoblanadi. Shuvoq turkumiga mansub o‘simliklar chorvachilikda o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. O‘zbekistonda shuvoqning 39 turi uchraydi. Bular bir yil lik hamda ko‘p yillik o‘tlar va chala butalardir. Barglari od diy, uchga bo‘lingan yoki patsimon bo‘lingan. Barg bo‘laklari ingichka - ipsimon. В u turkum vakillari orasida tog' - larda, adirlarda, cho‘llarda, to‘qaylarda o‘sadigan va hatto begona o‘tlar qatori yo‘l yoqalarida, ariq bo‘ylarida, mar zalarda o‘sadigan turlar ham bor. Oq shuyoq (oq jusan), Т uron shuvog'i (qora jusan), уо v shan shuvoq kabi turlari Mirzacho‘l, Malikcho‘l O‘rta cho‘l. Qarshi cho‘li, Konimex cho‘li va Qizilqum kabi qorako‘lchili yaylovlarida (o‘tloqlarida) poyonsiz shuvoq zorlarni hosil qil а di va bu o‘tloqlarning asosiy oziqbop o‘simliklaridan hisoblanadi. Shuvoqning bu turlari chala butalar bo‘lib, poyasining pastki qismi yag'ochlanadi va bu qismda qishloychi kurtaklar saqlanib qoladi. Saqlangan qishloychi kurtaklar martning boshlarida uyg'onadi Va iliq, sernam sharoitda cho‘ldagi boshqa o‘tlar 14 bilan bir qatorda tez o‘sadi. Yozning boshlaridayoq cho‘ldagi efemer va boshqa ko‘pchilik o‘tlar quriydi, lekin shuyoqlar faqat o‘sishdan nisbatan to‘xtaydi. Yozning quruq yajazirama kunlarida shu yoqda «yozgi tinim» dayri boshlanadi. Bunda organizmdagi hayotiy jarayonlar juda susayadi. Barglarining Ыг qismi to‘kiladi, qolganlari so‘linqirab qoladi. В u ularning cho‘lning issiq va quruq, suysiz sharoitida yashashga moslanishidir. Kuz kelgach, cho‘lda kechasi ancha salqin bo‘ladi, shudring tu shadi, ba'zan yomg'ir yog'adi, namdan bahramand bo‘lgan shuvoq yan а o‘sa boshlaydi, yangi barglar chiqaradi, n о vdalari uzayadi. Sentabrning ikkinchi yarmida gullaydi. Shu yoq sayatchalari ro‘yak xilidagi to‘pgulga o‘rnashgan. Sayat chalarining har birida 5-7 faqat ikki jinsli tilsimon gul bo‘ladi. Meyasi oktabrning oxiri yoki noyabrning boshida pishadi va to‘kiladi. Cho‘l o‘tloqlaridagi shuvoqlar qorako‘l qo‘ylari va tuya larning kuzgi hamda qishki asosiy ozig'idir. Cho‘lda qishloy, ko‘pincha shuyog'i ko‘p o‘tloqlardao‘tkaziladi. ShuY6qlarni o‘rib qish uchun hashak g'amlanadi. Shuyoqlar faqat qimmatli em-xashak o‘simligigina bo‘lib qolmay, balki bebaho shifobaxsh o‘simlik hamdir. Bunga misol qilib, Ermon shuyog'ini ko‘rsatsa bo‘ladi. Uning bar gi, poyasi va to‘pgulidan tayyorlangan dorilar ilmiy tabobatda kasalliklarni dayolashda ishlatiladi. Bahorning ilk darakchilaridan bo‘lgan qoqi yoki тота qaymoqni kim bilmaydi deysiz? Ular ilmiy kitoblarda dori vor qoqi deb ataladi, chunki qoqi va m о m а - qaymoqlar ildizi va bargidan tayyorlangan dorilar kasallik larni dayolashda ishlatiladi. Doriyor qoqio‘t turkumiga ko‘ra ko‘p yillik o‘tdir. Uni уо halardagi o‘simlik o‘sa oladigan har qanday yerda uchratish mumkin. Doriyor qoqining poyasi juda kalta bo‘lganligi uchun patsimon qirqilgan to‘pbarglari xuddi ildizning o‘zi dan 15 chiqqanday tuyuladi. Barglar orasidan chiqqan uzun gulbandlarning har biri uchida bittadan о ' гата Va oltin rang li gullar yig'indisidan tashkil topgan sayatcha - to‘pgulda o‘rnashadi. Sayatchasidagi hamma gullar ikki jinsli, tilsimon gullardir. O‘zbekistonda qoqi turkumiga mansub 26 tur o‘simlik o‘sadi: Qoqilarning meyasi doncha. Donchaning uchida sha molda uchishga moslashgan popukchasi Ь or. Doriyor qoqini uzganingizda undan oq sutga o‘xshash shira ajraladi. Biroz vaqt o‘tgandan so‘ng unga barmog'ingizni te gizsangiz cho‘zilib chiqadi. В u esa unda kauchuk (rezina) borligini ko‘rsatadi. Yozning o‘rtasidan boshlab vohalardagi ekinlar orasi d а , yo‘l yoqalari va ariqlar bo‘yida zangori sachratqi gullay di. U sachratqi turkumining O‘zbekistonda o‘sa digan yagona turi hisoblanadi. Sachratqining sayatchasidagi hamma gullar zangori rangli, ikki jinsli, tilsimon bo‘ladi. Sachratqi doriyor o‘simlik. Uning ildizi va barglari hamda gullayotgan poyasidan"tayyorlangan dorilar oshqozon-ichak kasalliklarini dayolashda ishlatiladi. Qoqio‘tdoshlar orasida ekinzorlardan yo‘qotish qiyin bo‘lgan ashaddiy begona o‘tlar ham bor. Bular qatoriga bo‘ztikan (O‘zbekistonda 5 ta turi bor), qo‘ytikan (O‘zbekistonda 2 ta turi bor) va paxta tikan (O‘zbekistonda 9 turi bor) kabi turkumlaming vakillari kiradi. Qoqio‘tdoshlarga mansub madaniy o‘simliklardan biri тоу li kungaboqardir. Uning to‘pguli l шп chiqqandan toki botgunga qadar quyoshga qarab buriladi, shuning uchun ham u kungaboqar nomini olgan. Dorivor turlari orasida tabiiy xolda uchraydigan va madaniy sharoitda ko‘plab, ekiladigan moychechak turkumining vakillari ham bor. 16 2 Qoqio‘tdoshlar (murakkabguldoshlar) vakillarining biologik xususiyatlari Qo‘qio‘tdoshlar (Asteraceae, Compositae) – murakkabguldoshlar oilasiga mansub o‘simliklar bo‘lib, ularning biologik xususiyatlari turli ekotizimlarga moslashganligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Quyida ushbu oilaga mansub vakillarning asosiy biologik xususiyatlari yoritiladi. Hayotiy shakllari Qo‘qio‘tdoshlar hayot shakllariga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: Bir yillik o‘simliklar – bir vegetatsiya mavsumida hayot siklini tugatadi ( Xanthium strumarium – tikanak). Ikki yillik o‘simliklar – birinchi yili vegetativ organlarini rivojlantirib, ikkinchi yili gullaydi ( Arctium lappa – bodommo‘g‘ul). Ko‘p yillik o‘simliklar – uzoq umr ko‘radi, har yili yangilanib gullaydi ( Tanacetum vulgare – tansy). Butalar va yarim butalar – ayrim vakillar butasimon o‘sish xususiyatiga ega ( Artemisia absinthium – shuvoq). Vegetativ organlari Asosiy ildiz tizimi – chuqur ildiz otib, qurg‘oqchilikka chidamlilikni oshiradi ( Artemisia – shuvoq). Ildizpoyali turlar – vegetativ ko‘payish xususiyatiga ega ( Inula helenium – devyasil). Tugunak ildizli turlar – zaxira oziqa moddalari yig‘iladi ( Dahlia – daliya). Poya Tik o‘suvchi, ba’zan yotib yoki burama shaklda bo‘lishi mumkin. Ayrim turlarda sershox va serbarg bo‘lib, qattiq poya bilan mustahkamlangan. Barglari Joylashuvi: ketma-ket yoki ro‘para joylashgan. 17 Tuzilishi: butun, patsimon yoki tuklar bilan qoplangan (namlikni saqlash uchun). Fotosintez va suv tejashga moslashgan xususiyatlarga ega. Qoqio`tdoshlar - asteridae В u oila gulli o'simliklar ichida eng kattasi hisoblanadi. U deyarli hamma qit'alarda va turli-tuman ekologik sharoitlarda o'sadigan 920 turkumga mansub 19 000 tumi o'z ichiga oladi. O'zbekistonda bu oilaga mansub 137 turkumga oid 597 tur o'simlik o'sadi. Qoqio'tdoshlarning ko'p turlari bir yillik va ko'p yillik o'tlar bo'lib, ularning juda kam qismini chala butalar tashkil etadi. Faqat tropik mintaqalarda unga oid buta, liana va daraxtlar o'sadi. В u oila vakillarining barglari oddiy, yonbargsiz, ildiz bo'g'zida to'planib yoki poyada asosan ketma-ket, ba'zan qarama-qarshi yoki halqa bo'lib joylashgan. Barg yaprog'i butun, ba'zan toq patsimon bo'lingan, shakli har xil. Gul lari to'pgulda joylashgan. 18 Qoqio'tdoshlarning muhim belgisi to'pgullarining savatcha shaklida bo'lishidir. Savatcha sirtdan bir yoki bir necha qator turli shakldagi o'rama bargchalar bilan qoplangan, ichida mayda gullar o'rnashgan. Savatcha bir gulli уо ki ko'p gulli bo'lishi mumkin. Bunday to'pgul ko'zga bitta gulga o'xshab ko'rinadi. Haqiqatda esa bu bitta gul emas, ko'p gul dan, ba'zan esa bir necha х il guldan tashkil topgan to'p guldir. Savatchadagi gul o'rni yassi, bo'rtgan yoki cho'kkan bo'lishi mumkin. Shunga ko'ra to'pgulning shakli sharsimon, yarim sharsimon, tuxumsimon, konussimon yoki likobcha simon bo'ladi. Qoqio'tdoshlarning ko'pchiligida savatchalar o'z navbatida shingil, ro'vak, qalqon va boshcha kabi to'pgul larga o‘rnashib murakkab to'pgul hosil qiladi. 19 Qoqio'tdoshlarning guli 4 halqali, ikki jinsli, bir qismi ayrim jinsli yoki butunlay jinssiz bo'ladi. Kosachabarg, toj barg va changchilari 5 tadan. Kosachasi har xil tuzilgan, juda qisqarib ketgan, yashil bargchali bo'lmaydi. Ba'zi vаkilаri da kosachasi pardasimon, 5 tishli o'simta shaklida. Аmmо ko'pchiligida tishchalari o'rnida oddiy yoki patsimon tuklar yoki qiltanoqlar hosil bo'ladi. Mazkur o'simtalar mevada qolib, urug'larning shamol vositasida tarqalishida xizmat qi luvchi uchmalarga yoki qоqilаrgа aylanadi. Gultoji tutash tojbargli, to'g'ri уоki qiyshiq, ko'pincha ikkala xil tojli gullar bir to'pgulda joylashadi. Qoqio'tdoshlar gulining umumiy formulasi qo’yidagicha: KOG(5)Ch(5)U(2). Doriyor qoqini uzganingizda undan oq sutga o'xshash shira ajraladi. Biroz vaqt o'tgandan so'ng unga barmog'ingizni te gizsangiz cho'zilib chiqadi. В u esa unda kauchuk (rezina) borligini ko'rsatadi. Yozning o'rtasidan boshlab vohalardagi ekinlar orasi d а , yo'l yoqalari va ariqlar bo'yida zangori sachratqi gullay di. 20 O'zbekistonda qoqi turkumiga mansub 26 tur o'simlik o'sadi: Qoqilarning mevasi doncha. Donchaning uchida sha molda uchishga moslashgan popukchasi bor. Mingyaproq bo'yimodaron (boshog'riqo't)ni ko'pchilik taniydi. U bo'yimodaron turkumiga mansub, o'rmalovchi il dizpoyali ko ' р yillik о 'tdir. Tog' yonbag'irlarida va etaklarida, soylarda, yo'l yoqala rida o'sadi. Poyasi bir nechta. Barglari 3 k а rr а patsimon qir qilgan, bo'laklari juda ingichka ipsimon. Ildiz bo'g'izidagi va gulsiz poyasidagi barglari uzun bandli, gulli poyadagilari esa o'troq. U iyundan boshlab gullaydi. To'pguli savatcha, lekin ular o'z naybatida ро ya uchidagi qalqonga o‘rnashib, murakkab to'pgul hosil qiladi. Savatcha lari mayda. O'rama bargchalari bir necha qator o'rnashgan. O'zbekistonda shuvoqning 39 turi uchraydi. Bular bir yil lik hamda ko'p yillik o'tlar va chala butalardir. Barglari od diy, uchga bo'lingan yoki patsimon bo'lingan. Barg bo'laklari ingichka - ipsimon. В u turkum vakillari orasida tog' larda, adirlarda, cho'llarda, to'qaylarda o'sadigan va hatto begona o'tlar qatori yo'l yoqalarida, ariq bo'ylarida, mar zalarda o'sadigan turlar ham bor. 21 3 Qarshi vohasiga introduksiya qilingan murakkabguldoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari Yer sharida mavjud o‘simlik turi 250 000 tani tashkil etadi va uning 20 000 ga yaqini Murakkabguldoshlar oilasiga mansubdir (2). Ularning ko‘pchiligi o‘ta manzarali gullar hisoblanadi. Evolyutsiya nuqtai nazaridan yosh hisoblangan (3) bu oilaning vakillari tashqi muhitning salbiy omillariga nisbatan ancha bardoshli hisoblanadi (4). Oilaning o‘ndan ortiq manzarali vakillari Qarshi vohasi sharoitiga introduksiya qilingan bo‘lsada bioekologik xususiyatlari yetarlicha o‘rganilmaganligi sababli, ulardan ko‘kalamzorlashtirishda deyarli foydalanilmaydi. Qarshi vohasi sharoitida ularning bioekologik xususiyatlarini o‘rganish ko‘kalamzorlashtirishda foydalaniladigan manzarali gullar assortimentini oshirishga va bu gullarni O‘zbekistonning boshqa hududlariga tarqalishiga xizmat qiladi. Shu jihatdan mazkur tadqiqot ishining mavzusi dolzarpb bo‘lib hisoblanadi. Ilk bor Qarshi vohasiga introduksiya qilingan Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining turlar tarkibi, vohaning sovuq qishi va issiq-quruq yozi sharoitida o‘sishi va rivojlanishi o‘rganildi . 22 Bellis perennis L. Dahlia×cultorum Gaillardia pulchella L. G а z ап i а ×hybrida hort Murakkabguldoshlar (Asteraceae, Compositae) oilasi vakillari quruqlikning barcha mintaqalarida keng tarqalgan bo‘lib, asosan tog‘li hududlar, dasht va cho‘llarda bir yillik, ko‘p yillik o‘tlar, chala buta, buta, qisman liana va kichik daraxt hayot shaklida o‘sadi. Ko‘pchilik ikkipallali o‘simliklardan farqli o‘laroq, murakkabguldoshlar oilasi vakillari zahira sifatida kraxmal emas inulin to‘playdi. O‘zbekiston sharoitiga introduksiya qilingan manzarali gullar orasida Murakkabguldoshlar oilasiga mansub bo‘lgan tur va navlar talaygina. Shunga qaramay ular ustida yetarlicha tadqiqotlar o‘tkazilmagan. Birgina S. Xudjaniyazova tomonidan (1964) Toshkent sharoitida rudbekiya va exinatsiya turkumi vakillarining biomorfologik xususiyatlari va gullash biologiyasi chuqur 23 o‘rganilgan (5). Qolgan тур lar esa dastlabki introduksion sinovdan o‘tkazilgan, xolos. Qarshi vohasining iqlim sharoitida Murakkabguldoshlar oilasiga mansub manzarali gullarning bioekologik xususiyatlari o‘rganilmagan. Shundan kelib chiqib, Qarshi vohasiga introduksiya qilingan va shaharning markaziy ko‘chalari, hiyobonlari, aholi turar joylarini ko‘kalamzorlashtirishda Murakkabguldoshlar oilasining manzarali vakillaridan foydalanilishi xolatni marshrut metodidan foydalangan holda o‘rganib chiqildi. Natijada sanab chiqilgan 50 dan ortiq manzarli gullarning 19 tasi Murakkabguldoshlar oilasi xissasiga to‘g‘ri kelishi aniqlandi. Bu turlar 7 triba, 15 turkumga mansub bo‘lib, ularning 7 tasi Heliantheae tribasi vakillari hisoblanadi. Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining manzaralilik sifatlarini baholash natijalari Tur nomi Gulining rangi Gul diametri Gullash davomiyligi Bir vaqtda ochilib turgan gullar soni Bo‘yi Yoz yoki qish oylarida gulllash intensivligi Jami Aster amellus 8 2 8 16 4 4 42 Bellis perennis 16 2 20 8 20 16 82 Calendula officinalis 4 2 20 8 16 8 60 Callistephus chinensis 16 6 8 16 16 4 66 Jacobaea maritima 12 2 4 8 16 8 52 Cosmos bipinnatus 16 8 8 8 4 8 52 Dahlia×cultoru m 16 6 20 16 16 12 86 24 Dendranthema morifolia 12 8 16 8 8 8 60 Dendranthema indica 16 4 8 12 4 4 48 Gaillardia pulchella 16 8 20 16 16 16 92 Gazania×hybrid a hort. 16 6 20 12 20 12 86 Helianthus tuberosus 12 6 12 8 4 16 58 Helianthus annuus 12 8 12 4 4 12 52 Leucanthemum maximum 12 6 12 8 8 8 54 Rudbeckia bicolor 16 8 20 16 16 12 88 Rudbeckia laciniata 12 6 16 16 4 12 68 Tagetes erecta 12 6 16 8 16 8 66 Tagetes patula 16 4 20 16 16 16 88 Zinnia elegans 16 6 20 12 20 16 88 1-guruhga 40 dan 60 ballgacha baholangan 9 ta tur (Aster amellus, Calendula officinalis, Jacobaea maritima, Cosmos bipinnatus, Dendranthema morifolia, Dendranthema indica, Helianthus tuberosus, Helianthus annuus, Leucanthemum maximum) kiritildi. Ular ko‘kalamzorlashtirish talablariga qisman jabov beradigan turlar bo‘lib hisoblanadi. 2-guruhga 60 dan 80 ballgacha baholangan 3 ta tur (Callistephus chinensis, Rudbeckia laciniata, Tagetes erecta) kiritildi. Ular ko‘kalamzorlashtirish talablariga javob beradigan turlar bo‘lib, bo‘yi uzun, qisqa muddat gullaydi 25 3-guruhga 80 balldan yuqori baholangan 7 ta tur (Bellis perennis, Dahlia×cultorum, Gaillardia pulchella, Gazania×hybrida hort., Rudbeckia bicolor, Tagetes patula, Zinnia elegans) kiritildi. Bular Qarshi vohasini ko‘kalamzorlashtirish учун истиқболли турлар бўлиб ҳисобланади. Birinchi va ikkinchi guruhga kiritilgan turlardan aholi xonadonlarini, bog‘cha, kasalxona, maktablar hovlisi va boshqa hududlarni ko‘kalamzorlashtirishda foydalanish maqsadga muvofiq. Manzaralilik sifatlari yuqoriligi va uzoq muddat gullab turishi sababli uchinchi guruhga mansub turlar tadqiqot obyekti sifatida tanlandi Tadqiqot obyekti sifatida tanlangan turlarning ko‘kalamzorlashtirishda foydalanilish darajasi tahlili shuni ko‘rsatdiki, Qarshi vohasining markaziy ko‘chalari, hiyobonlari va zamonaviy binolari hududlarini ko‘kalamzorlashtirishda faqatgina B. perennis va T. patula dan foydalanib kelinadi. Urug‘lar biomorfologiyasi Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining pistacha mevasi urug‘ deb ham atalib, chatnamaydigan, ko‘pincha po‘pak (kokil, toj) chali. Ayrim turkum vakillarining mevasi po‘paksiz (kungaboqar – Helianthus). Po‘paklar asosan 26 urug‘larni tarqalishiga xizmat qiladi. Mevaeti zichlashgan, etsiz bo‘lib urug‘dan osongina ajraladi. Murakkabguldoshlar oilasi manzarali vakillari urug‘larining biomorfologik x ususiyatlari № Tur nomi Urug‘lar ning o‘lchami , mm Dala sharoitid a unish muddati, kun Laborato riya sharoitid a , kun Urug‘ unish harorat ining optimu mi, о С Laboratoriya sharoitida urug‘larning unuvchanligi,% Unuvch anligini saqlash muddat, yil 1 yillik 2 yillik 3 yillik 1. Bellis perennis 0,8 -1, 0 10-25 6 - 20 16-20 78 67 48 4 2. Dahlia×cultoru m 7-8 11-35 6-30 25-27 58 55 30 3 3 Gaillardia pulchella 4-5 6-2 5 4-13 16-20 62 48 0 2 4. Gаzапiа×hybri da hort. 5-6 8-20 6 -16 18-22 46 28 0 2 5. Rudbekia bicolor 3-4 8-24 6-16 16- 20 89 54 40 3 6. Tagetes patula 10-12 7-18 4 -18 20-2 5 86 63 56 4 7. Zinnia elegans 6-7 8 -16 5- 16 22-24 56 41 30 3 27 Turli yoshdagi urug‘larni unuvchanlik xususiyati Tur nomi Unuvchanlik ko‘rsatkichi, % terilgan vaqtda 2 oylik 4 oylik 6 oylik 1yillik Bellis perennis 0 40 52 71 87 Dahlia×cultorum 0 5 18 52 58 Gaillardia pulchella 12 43 50 55 58 Gаzапiа×hybrida hort. 11 29 36 48 74 Rudbekia bicolor 0 4 21 43 70 Tagetes patula 15 60 88 96 86 Zinnia elegans 0 2 10 59 77 Gullash biologiyasi 28 Gulli-manzarali o‘simliklarning gullashi mo‘l bo‘lsagina ko‘kalamzorlar uchun zarur manzarani bera oladi. Tadqiqot obektlarining Qarshi vohasi sharoitida gullash mo‘lligini o‘rganishda V. Pechenitsin (70) metodidan foydalanildi. Unga ko‘ra har 7-10 kunda ochilib turgan gullar soni sanab chiqildi va bu sonning o‘simlik tupining soniga nisbatan koeffitsiyenti chiqarildi, ya’ni, gullash mo‘lligi ko‘rsatkichi bir vaqtda ochilib turgan gullar sonining o‘simlik tupining soniga nisbatan koeffitsiyenti bilan ifodalandi. Masalan, 10 tup o‘simlikda 15 (har bir tupda 1 yoki 2) dona gul ochilib turgan bo‘lsa bunda gullash mo‘lligi koeffitsiyenti (GMK) 1,5 ga teng bo‘ladi (70). Tadqiqot maydonida har bir turdan 10 tupdan o‘simlik bor edi. Tadqiqot obektlari mo‘l va davomli gullaydigan o‘simliklar bo‘lsa-da, ularning gullash intensivligi Qarshi vohasining iqlim sharoiti ta’sirida mavsum davomida turlicha bo‘lganligi kuzatildi. O‘rganilgan barcha turlarda birinchi bo‘lib asosiy novda (Bellis perennis da asosiy to‘pbargdan hosil bo‘lgan gulpoya) ning uchidagi savatcha ochildi. Shundan so‘ng asosiy novdaning birinchi va ikkinchi tartib o‘qlaridagi savatchalar ochildi. Savatchalarning ochilish tartibi shu tarzda davom etdi. Shunday qilib, novdalaridagi savatchalarning ochilishi akropetal tipda borar ekan. Savatcha doirasida gullarning ochilish tartibini T. patula misolida o‘rganildi. Dastlab savatchaning chekkalarida joylashgan bepusht tilsimon gullar ochila boshladi. Bu gullarning yozilishi uchun 2-3 kun kerak bo‘ldi. Uchinchi-to‘rtinchi kundan boshlab savatcha ichidagi naysimon gullar ochila boshladi. Har kuni ertalab 10 tadan 15 tagacha gul ochildi. Tilsimon gullarning ochilib turish davomiyligi naysimon gullarga nisbatan uzoqroq davom etar ekan. Bitta gulning 29 ochilib turish davri mavsumga ko‘ra turlicha (10-35 kun) bo‘ldi. Shunday qilib T. patula ning gullari savatcha doirasida bazipetal tipda ochilar ekan. Qarshi vohasiga introduksiya qilingan va shaharning markaziy ko‘chalari, hiyobonlari, aholi turar joylarini ko‘kalamzorlashtirishda foydalaniladigan manzarali gullar assortimentini o‘rganish jarayonida sanab chiqilgan 50 dan ortiq manzarli gullarning 19 tasi Murakkabguldoshlar oilasi xissasiga to‘g‘ri kelishi aniqlandi. Bu turlar 7 ta triba, 15 ta turkumga mansub bo‘lib, ularning 7 tasi Heliantheae tribasi vakillari hisoblanadi. Vohaning madaniy florasida mavjud oila vakillarining manzaralilik sifatlarini baholash natijalariga ko‘ra 3 guruhga bo‘lindi: I guruhga 40 dan 60 ballgacha baholangan 9 ta tur kiritildi. Ular ko‘kalamzorlashtirish talablariga qisman jabov beradigan turlar bo‘lib hisoblanadi. II guruhga 60 dan 80 ballgacha baholangan 3 ta tur kiritildi. Ular ko‘kalamzorlashtirish talablariga javob beradigan turlar bo‘lib, bo‘yi uzun, qisqa muddat gullaydi III guruhga 80 balldan yuqori baholangan 7 ta tur (Bellis perennis, Dahlia×cultorum, Gaillardia pulchella, Gazania×hybrida hort., Rudbeckia bicolor, Tagetes patula, Zinnia elegans) kiritildi. Bular Qarshi vohasini ko‘kalamzorlashtirish uchun istiqbolli turlar bo‘lib hisoblanadi. 30 XULOSA Murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasi vakillari tabiiy ekotizimlarda va qishloq xo‘jaligida muhim rol o‘ynaydi. Ularning keng tarqalganligi, turli ekologik sharoitlarga moslashish qobiliyati va xilma-xil biologik xususiyatlari bu o‘simliklarni o‘ziga xos qiladi. Ushbu oilaga mansub o‘simliklar bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik turlarga bo‘linib, asosan urug‘ va vegetativ yo‘l bilan ko‘payadi. Murakkabguldoshlarning eng asosiy xususiyati – murakkab to‘pgul (savatcha) hosil qilishidir. Bu o‘simliklarning gullash va changlanish jarayoni asosan hasharotlar yordamida amalga oshadi, ammo ayrim turlar shamol orqali changlanishga ham moslashgan. Mevalari odatda yengil va tukli bo‘lib, shamol, hayvonlar yoki suv yordamida tarqaladi. Ekologik jihatdan murakkabguldoshlar turli muhit sharoitlariga mukammal moslashgan. Qurg‘oqchil hududlarda ildiz tizimi chuqur rivojlanib, suvni tejashga yordam beradi, sovuq iqlim sharoitlarida esa yer osti qismi saqlanib qoladi. Ayrim vakillarining alelopatik ta’siri boshqa o‘simliklarning o‘sishini bostirib, raqobatbardoshligini oshiradi. Murakkabguldoshlar inson hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, dorivor, oziq-ovqat, manzarali va yem-xashak o‘simliklari sifatida foydalaniladi. Masalan, kungaboqar (Helianthus annuus) yog‘ ishlab chiqarishda, romashka (Matricaria chamomilla) dorivor maqsadlarda, astr (Aster) va xrizantema (Chrysanthemum) esa manzarali bog‘dorchilikda keng qo‘llaniladi. Shuningdek, ushbu oilaga mansub ba’zi turlar invaziv xususiyatga ega bo‘lib, tabiiy ekotizimlarga zarar yetkazishi mumkin. Bu esa ularning tarqalishini nazorat 31 qilish va biologik xilma-xillikni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatadi. Murakkabguldoshlarning tabiiy ekotizimdagi va qishloq xo‘jaligidagi roli, shuningdek, inson salomatligiga foydali ta’siri ularning ahamiyatini yanada oshiradi. Shu sababli, ushbu o‘simliklarni chuqur o‘rganish, dorivor va qishloq xo‘jaligi jihatidan samarali foydalanish hamda muhofaza qilish muhim masalalardan biridir. Murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasi vakillari tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ularning biologik xususiyatlari turli ekologik sharoitlarga moslashganligi bilan ajralib turadi. Ushbu oila vakillari bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik o‘simliklar bo‘lib, ildizpoya, tugunak va urug‘ orqali ko‘payadi. Ularning asosiy o‘ziga xos xususiyati – murakkab to‘pgul (savatcha) hosil qilishidir. Gullari hasharotlar yordamida changlanadi, ayrim turlari shamol yoki o‘z-o‘zini changlantirish xususiyatiga ega. Murakkabguldoshlar qurg‘oqchilik, sho‘rlanish, sovuq va issiq kabi ekstremal sharoitlarga moslasha olishi bilan ajralib turadi. Ayrim turlari alelopatik ta’sir ko‘rsatib, boshqa o‘simliklarning o‘sishini bostiradi. Ularning ekologik ahamiyati yuqori bo‘lib, changlatuvchi hasharotlar uchun oziqa manbai bo‘lib xizmat qiladi va tuproq eroziyasini kamaytirishga yordam beradi. Bundan tashqari, murakkabguldoshlar qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika va landshaft dizaynida keng qo‘llaniladi. Ularning dorivor turlari tibbiyotda, oziq- ovqat mahsulotlari esa inson ratsionida muhim o‘rin tutadi. Ayrim vakillar invaziv xususiyatga ega bo‘lib, tabiiy ekotizimlarga zarar yetkazishi mumkin, shuning uchun ularning tarqalishini nazorat qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 32 Murakkabguldoshlarning dorivor turlaridan samarali foydalanish – ilmiy tadqiqotlar asosida ularning farmakologik xususiyatlarini chuqur o‘rganish va dorivor mahsulotlarga qo‘llashni rivojlantirish kerak. Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyatini oshirish – yem-xashak va nektar manbai sifatida foydalanish uchun maxsus ekish texnologiyalarini ishlab chiqish lozim. Ekotizim muvozanatini saqlash – invaziv turlar nazorat qilinib, mahalliy flora va faunaga zarar yetkazmasligi ta’minlanishi kerak. Manzarali o‘simlik sifatida keng qo‘llash – shahar va qishloq landshaftlarini obodonlashtirishda murakkabguldoshlarning chiroyli va bardoshli turlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Iqlim o‘zgarishiga moslashish strategiyalarini ishlab chiqish – murakkabguldoshlarning qurg‘oqchilikka, sho‘rlanishga va boshqa ekstremal sharoitlarga chidamli turlarini aniqlab, qishloq xo‘jaligida foydalanish kerak. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Salobiddinov S. S. Gulli o`simliklar sistematikasi. T. «O`qituvchi» 1966 2. Hamdamov I va boshqalar. Botanika asoslari. T. «Mehnat». 1990 3. Xrjanovskiy V. Ch. Kurs obshey. Botanika. M. Vo`sshaya shkola. 1982 4. Kursanov L. I. va boshqalar. Botanika (O`simliklar sistematikasi). Toshkent. «O`rta va Oliy maktab» 1963 5. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002 6. Maxmedov A., Tog`aev I. U. Yuksak o`simliklar bo`yicha amaliy mashg`ulotlar. Toshkent Universitet». 1994y 7. O‘zbekiston florasi va o‘simliklar sistematikasi . Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti. Aralov, X. , & Xolmurodov, B. (2015) 33 8. Dorivor o‘simliklarning bioekologik xususiyatlari . Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Karimov, A. A. (2018). 9. Botanika: O‘simliklar sistematikasi . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi. Sultonov, S. M. (2020) 10. Murakkabguldoshlar oilasi o‘simliklarining ekologik xususiyatlari . Toshkent: Universitet nashriyoti. Tojiboyeva, G. , & Xamroyev, N. (2019). 11. Murakkabguldoshlar oilasining dorivor turlari va ularning farmakologik ahamiyati . Buxoro: Buxoro davlat universiteti nashriyoti. Abdurahmonov, B. , & Ergashev, I. (2017). 12. O‘zbekiston o‘simliklar dunyosi va ularning tibbiyotdagi o‘rni . Toshkent: Ilm-fan nashriyoti. Kurbanov, R. (2016). Internet manbalari va elektron resurslar: 1. https://lichenportal.org 2. https://www.britishlichensociety.org.uk 3. https://ial-lichenology.org 34

Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining bio-ekologiyasi 

MUNDARIJA 

KIRISH …………………………………………………………………………..3

ASOSIY QISM

1 Murakkabguldoshlar oilasining umumiy tavsifi…………………………………5

2 Qoqio‘tdoshlar (murakkabguldoshlar) vakillarining biologik xususiyatlari……15

3 Qarshi vohasiga introduksiya qilingan murakkabguldoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari…………………………………………………………19

XULOSA …………………………………………………………………….…..27

ADABIYOTLAR RO`YXATI ………………………………………………….29


 

KIRISH

Murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasi – o‘simliklar dunyosidagi eng yirik va xilma-xil oilalardan biri bo‘lib, butun dunyo bo‘ylab keng tarqalgan. Ushbu oilaga mansub o‘simliklar ekologik moslashuvchanligi va turli iqlim sharoitlariga chidamliligi bilan ajralib turadi. Ularning aksariyati dorivor, oziq-ovqat, texnik va manzarali ahamiyatga ega bo‘lib, inson hayotida muhim rol o‘ynaydi.

Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining biologik va ekologik xususiyatlarini o‘rganish nafaqat ilmiy ahamiyatga ega, balki qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika, atrof-muhit muhofazasi va landshaft dizayni sohalarida ham dolzarbdir. Ushbu mavzu murakkabguldosh o‘simliklarning ko‘payish usullari, ekologik moslashuvi, ahamiyati va tabiatdagi roli haqida tushuncha beradi.

Mavzuning dolzarbligi: Murakkabguldoshlar oilasining biologik va ekologik xususiyatlarini o‘rganish quyidagi sabablarga ko‘ra dolzarb hisoblanadi:

Ekologik ahamiyati – Ushbu o‘simliklar ekotizimda muhim rol o‘ynaydi, tuproq eroziyasining oldini oladi, changlatuvchilar uchun nektar manbai bo‘lib xizmat qiladi.

Dorivor ahamiyati – Ko‘plab murakkabguldosh o‘simliklar xalq taboboti va farmatsevtikada keng qo‘llaniladi (masalan, romashka, sassiq piyozi, arnika).

Qishloq xo‘jaligidagi roli – Ayrim turlari yem-xashak, asalarichilik va biokimyoviy sanoatda ishlatiladi.

Manzarali ahamiyati – Xrizantema, astr va gerbera kabi turlari bog‘-parklarni bezashda keng qo‘llanadi.

Iqlim o‘zgarishlariga moslashuvchanligi – Qurg‘oqchilik va sovuqqa chidamli turlari mavjud bo‘lib, ulardan cho‘l va yarim cho‘l hududlarni yashil maydonlarga aylantirishda foydalanish mumkin.

Murakkabguldoshlar oilasining bio-ekologik xususiyatlarini chuqur o‘rganish ushbu o‘simliklarning tabiatdagi rolini yanada yaxshi anglashga, ularni asrab-avaylash va amaliyotga keng tatbiq etishga xizmat qiladi.

 

 

Kurs ishining maqsadi

Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasi vakillarining biologik va ekologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan o‘rganish, ularning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyatini aniqlash hamda ekologik moslashuv jarayonlarini tahlil qilishdan iborat.

Kurs ishining vazifalari

Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar bajariladi:

Murakkabguldoshlar oilasining umumiy tavsifini berish – ularning xilma-xilligi, tarqalish areali va tuzilishini o‘rganish.

Ularning biologik xususiyatlarini o‘rganish – vegetativ va generativ organlari, ko‘payish usullari hamda yashash siklini tahlil qilish.

Ekologik moslashuvchanligini aniqlash – iqlim va tuproq sharoitlariga bo‘lgan talablarini, stress omillarga chidamliligini o‘rganish.

Murakkabguldoshlar vakillarining inson hayotidagi ahamiyatini o‘rganish – dorivor, oziq-ovqat, manzarali va qishloq xo‘jalik mahsulotlaridagi roli.

Atrof-muhit va qishloq xo‘jaligidagi muammolar bilan bog‘liq ekologik xususiyatlarini tahlil qilish – invaziv turlar, begona o‘t sifatidagi vakillari va ekotizimga ta’sirini baholash.

Kurs ishining predmeti

Ushbu kurs ishining predmeti – murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasiga mansub o‘simliklarning biologik va ekologik xususiyatlari, ularning yashash muhitiga moslashuvi va inson faoliyatidagi ahamiyati hisoblanadi.

 


 

 

Sotib olish