Mustaqillik sharoitida komil inson g’oyasi - Основы культурологии - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	46.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Январь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Основы культурологии

Mustaqillik sharoitida komil inson g’oyasi

Купить

Mustaqillik sharoitida komil inson g’oyasi
Reja:
Kirish
1. Ta’lim inson g’oyasi – asosiy pedagogik muammo sifatida
2. O’tmish allomalarning ijodiy merosida komil inson g’oyasi
3. Komil insonni shakllantirishning asosiy yo’nalishlari
4. Ma’naviy-tarbiyaviy ishlar mazmunida komil insonni tarbiyasi
masalalari
Xulosa
Adabiyotlar

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, insonga
bo’lgan e’tibor kuchaydi, unga g’amxo’rlik qilish, uning manfaatlari to’g’risida
qayg’urish, fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish davlatning ustuvor siyosatiga,
kundalik faoliyatiga aylandi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida
ta’kidlanganidek, “O’zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy
prinsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni,
qadrqimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi”.
2010 yilning “Barkamol avlod yili” deb e’lon qilinishi respublikamizda
yoshlarga bo’lgan e’tiborning yaqqol dalili bo’ldi. Modomiki shunday ekan, hozirgi
dolzarb vazifa inson to’g’risida g’amxo’rlik qilish, yosh avlodni yetuk shaxs,
zamonamiz talabiga javob beradigan, bilimdon, yuksak ma’naviyatli, e’tiqodi
mustahkam, irodasi kuchli, xalq, Vatan uchun qayg’uradigan komil inson qilib
tarbiyalash va voyaga yetkazishdir. Zero, davlatimiz rahbari I.Karimov
ta’kidlaganidek, endilikda oldimizda turgan eng muhim vazifa “...milliy
g’oyamizning uzviy tarkibiy qismlarini tashkil qiladigan komil inson, ijtimoiy
hamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bag’rikenglik kabi tamoyillarning ma’no-
mohiyatini bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan ma’naviy-ma’rifiy,
ta’lim-tarbiya ishlarining markaziga qo’yish, ularni yangi bosqichga ko’tarish, yosh
avlodimizni har tomonlama mustaqil fikrlaydigan yetuk dunyoqarash egalari qilib
tarbiyalashdan iborat”. Moziyda yashab o’tgan mutafakkirlarning inson va uni
yashashdan maqsadi, mukammal jamiyat, odil va ma’rifatli shoh, komil inson
haqidagi qimmatli fikrlari hozirgacha o’z qadrini yo’qotmasdan, insoniyatga xizmat
qilmoqda. Ushbu tadqiqot ishining maqsadi komil inson tarbiyasining mazmun-
mohiyati, maqsad-vazifalari, yo’nalishlari, ta’lim-tarbiya jarayonlarining uzviy
bog’liqligi, ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash
usullari va xususiyatlarini ilmiyamaliy jihatdan o’rganish hamda bo’lajak pedagogik
faoliyatda ushbu bilimlardan keng foydalanish, tajribalarni amaliyotda faol tadbiq
etishni yo’lga qo’yishdan iborat.
2

Ta’lim inson g’oyasi – asosiy pedagogik muammo sifatida
Komil inson – o’zida ma’naviy-axloqiy hislatlar majmuini mujassamlashtirgan,
jamiyatda o’zligini va o’z qobiliyatini har tomonlama namoyon eta oladigan,
ma’rifatli, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, yuksak iste’dodli va
intellektual salohiyatga ega bo’lgan ma’naviy jihatdan yetuk, axloqan pok, jismonan
sog’lom, hayot go’zalliklarini his eta oladigan ijodkor shaxsdir.
Ta’limni insonparvarlashtirish deganda yosh avlodda boy estetik hissiyot,
yuksak ma’naviyat, madaniy va ijodiy tafakkurni shakllantirish va har tomonlama
rivojlangan shaxsni tarbiyalashning ustivor yo’nalishlarini o’z ichiga olgan ta’lim-
tarbiya dasturlarini takomillashtirish nazarda tutiladi. Bunda, ta’lim oluvchida
mustaqil shaxsni tarbiyalash, unda bilim olish madaniyatini shakllantirish, shaxsiy
va ijtimoiy faolligini oshirish, mustaqil fikrlash hamda shaxsiy g’urur, ishonch kabi
hislatlarni hosil qilishga alohida e’tibor berilishi kerak.
Talaba-yoshlarda insonparvarlik fazilatlari, eng avvalo ularning o’zidan katta
yoshdagilar – ota-ona, yaqinlari, o’qituvchilar va boshqalar bilan bo’lgan
munosabatlari orqali shakllanib, so’ng tengqurlari bilan munosabatlarda
takomillashadi. Shu ma’noda insonparvarlik shaxs ta’rifi va tavsifining bosh mezoni
sifatida, uning shaxs ruhiyatida vujudga kelish, shakllanish va taraqqiy etish
jarayonlari va qonuniyatlarini o’rganish yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyala щ da,
ularning har tomonlama uyg’un taraqqiy etishlarini ta’minlashda muhim omil bo’lib
xizmat qiladi. Bu o’rinda uzluksiz ta’limni ham insonparvarlashtirish muhim
vazifadir.
Komil insonni voyaga yetkazish ijtimoiy-madaniy qadriyatlarni insonning
ijtimoiy intizomi va uning ixtisoslik bo’yicha mehnat faoliyatining ajralmas va
tabiiy belgilariga, xususiyatlariga aylashtirishdan iborat bo’lib, bo’lajak
mutaxassisning insonparvarlik sifat va fazilatlarining ustivor bo’lishini ta’minlashga
qaratiladi.
Tarbiyaviy ishlar rejalari gumanitar turkumdagi fanlarning, shu jumladan,
ijtimoiyiqtisodiy fanlarning insonparvarlik xususiyatlaridan ham ta’lim-tarbiya
jarayonlarida unumli va samarali foydalanishni keng yo’lga qo’yish bilan birga, bu
3

turkumga kirmagan fanlar, ya’ni fizika, kimyo, biologiya, matematika, shuningdek,
texnika fanlari va umuman talim tizimida o’tiladigan barcha fanlarning ham
tarbiyaviy tamoyillariga, insonning ma’naviy-ahloqiy ruhiy jihatdan
takomillashtirish imkoniyatlariga alohida ahamiyat va e’tibor qaratishni, ularning
insonparvarlik xususiyatlarini kengroq ochib, tahlil etib ko’rsatib berishni, talaba
yoshlarni o’qitish orqali ma’naviy-ruhiy jihatdan ham tarbiyalashni maqsad qilib
qo’yadi.
O’quv dasturlarining, darslik va qo’llanmalarning yangi avlodini yaratishda,
ta’limning texnik vositalaridan foydalanishda, ular uchun maxsus o’quv dasturlari
tayyorlashda ta’limni gumanitarlashtirishning mana shu tomonlariga, ya’ni yosh
mutaxassislarning ma’naviy-ahloqiy jihatdan barkamol shaxs sifatida
takomillashuvida har bir fanning ishtirokini eng yuqori darajada ta’minlashga katta
e’tibor berilishi zarur.
Hozirgi kun fan, madaniyat va ta’lim sohalarida ham katta o’zgarishlar amalga
oshirilmoqda, islohotlarning sur’atlari tobora jadallashmoqda. Biroq axborotlar asri
talablariga muvofiq o’zgarayotgan hayotimiz ehtiyojlari jamiyat oldiga yangidan-
yangi vazifalarni ko’ndalang qilib qo’ymoqda.
Shaxsning ma’naviy, ruhiy kamoloti ta’minlanmasa, jamiyatning moddiy-texnik
taraqqiyoti bir tomonlama bo’ladi va kutilgan natijani bermaydi. Ruhiy ibtido
yoshlar qalbini yuksak madaniyat va axloqiy fazilatlar bilan boyitishga, ularning
umuman millatning ruhiyma’naviy rostlanishiga yordam berishi kerak.
Komil insonni shakllantirish gumanitar ta’lim va tarbiyaning muhim qismlaridan
biri sifatida talaba-yoshlar ruhiy olamining shakllanishida, hayotiy pozitsiyalarning
mustahkalanishida, ularning ijtimoiy faolligining o’sishi va ixtisoslik bilimlari
hamda umumnazariy tayyorgarligining oshishida asosiy vositalardan biri
hisoblanadi. Insoniyat tomonidan to’plangan behisob madaniy boyliklardan
bahramand bo’lish, ularni o’zlashtirish yoshlarda gumanistik dunyoqarashning
vatanparvarlik, vijdon, e’tiqod, or-nomus, sha’n, mardlik, jasorat, oliyhimmatlik,
fidoiylik, insonparvarlik kabi qadriyatlarning shakllanishiga yordam beradi.
4

Yoshlarda bunday sifat va fazilatlarni tarbiyalash maorif va oliy ta’lim tizimida
ustivor ahamiyatga ega bo’lishi kerak.
Zero, Prezident I. A. Karimov ta’kidlaganidek, siyosatda, iqtisodda va
ma’naviyat sohasidagi islohotlarning taqdiri o’sib kelayotgan yosh avlodga bog’liq.
Barcha talaba-ta’lim oluvchilarni Respublikamizning tarixiy shaharlariga, diqqatga
sazovor joylariga muntazam ravishda sayohatlar uyushtirib turish, muzeylarga,
ko’rgazmalarga, teatrlarga, konsertlarga maxsus jadval tuzib ommaviy ravishda olib
borish, ta’lim muassasalarida ularning mehnat va urush faxriylari bilan, zamonamiz
qahramonlari bilan, san’atkorlar, shoir-yozuvchilar, shifokorlar, huquq-tartibot
idoralarining mas’ul xodimlari, mahalla oqsoqollari, ota-onalar bilan davra
suhbatlarini, uchrashuvlar tashkil etish-bular hammasi yoshlarda milliy iftixor,
vatanparvarlik tuyg’ularini tarbiyalash bilan birga ularning dunyoqarashini yanada
kengaytirishga, boyitishga umuminsoniy saviyasini oshirishga yordam beradi.
O’quv yurtlarida talabalarning qiziqishlari bo’yicha tashkil etilgan turli xil
to’garaklar, klublar, sport seksiyalari, kasb-hunar sexlari ham talaba-yoshlarning
uyg’un rivoji uchun yaratilayotgan sharoitlardandir.
Tarbiyaviy maqsad – aniq o’lchamli ishlarga oid vazifalarni belgilab beradi. Har
bir ishda asosiy g’oya, yo’nalish (aqliy, jismoniy, mehnat tarbiyasi va boshqalar)
ajralib turadi. Tarbiyaviy maqsadni belgilash bosqichida pedagogning vazifasi
professor-o’qituvchilarning murabbiylik faoliyatini asosiy maqsadga yo’naltirish,
tarbiyalanuvchilarning muayyan ta’sir tizimini qabul qilishga tayyorgarlik
darajasiga tashxis qo’yishdan iboratdir.
Komil inson g’oyasi – shaxsni ma’naviy-ahloqiy shakllantirish, Vatan
mustaqilligi mustahkamlash, jamiyat va davlat manfaatlariga xizmat qiluvchi,
intellektual salohiyatli, erkin fikrlovchi shaxslarni tarbiyalashga qaratilgan
tarbiyaviy jarayonlar majmuasidir. Ma’naviyahloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi –
Davlat va jamiyatga xizmat qiluvchi, Vatanga fidoiy, ahloqiy barkamol intellektual
kadrlarni tarbiyalab voyaga yetkazishdir.
O’tmish allomalarning ijodiy merosida komil inson g’oyasi
Dunyo tamaddunida mashhur nom qozongan, benazir alloma Abu Ali ibn Sino
5

(Avitsenna)ning to’liq ismi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn
Ali ibn Sinodir.
Abu Ali – arabchadan tarjima qilinganda Alining otasi ma’nosini anglatadi.
Arablarda shunday udum bor: kishini uning to’ng’ich o’g’lining ismi bilan ataydilar.
Bunga kuniya (laqab) deyiladi. Kuniya musulmon Sharqida kishining o’z ismidan
oldin qo’yib aytilgan. Agar ism xalifa Alining o’g’illaridan biri kabi – Husayn yoki
Hasan – bo’lsa, uning kuniyasi Abu Ali bo’lgan. Garchand, Ibn Sinoning na o’z
oilasi va na bolalari bo’lmagan bo’lsada, uni bo’lajak Alining otasi deb atashgan.
Husayn esa – allomaning o’z ismi. Ibn Abdulloh Abdullohning o’g’li
(Husaynning otasi
Abdulloh edi). Ibn Ali (Alining o’g’li) – bobosining ismi; ibn Hasan (Hasanning
o’g’li) – katta bobosining ismi.
Ibn Sino – taxallusi (Sino doriy tilida gavharlarni teshuvchi ma’nosini
anglatadi). Qadimgi yahudiylar tilida Ibn Sinoni Aben Sina deb ataganlar,
keyinchalik esa bu nom Ovrupoda juda keng tarqalib, Avetsenna sifatida
ommalashib ketgan (lotincha - AVICENNA).
Buyuk ne’mat mustaqillik sharofati ila jahon fani taraqqiyotiga ulkan hissa
qo’shgan qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning boy va serqirra ilmiy merosi
atroflicha o’rganila boshlandi.
Ibn Sinoning oqil davlat arbobi, iste’dodli shoir va adabiyotshunos, nafis
musiqashunos va fizik, o’tkir matematik va astronom, kuchli ximik va geograf,
mohir ruhshunos va faylasuf bo’lganligi uning yaratgan ilmiy-adabiy merosidan
ma’lumdir. Ibn Sino mutolaasining boyligi, ilmning mashaqqat va zahmatiga
chidamliligi va g’ayrati bilan o’tmishdoshlarini lol qoldirgan. Uning nodir va o’lmas
asarlari nafaqat Sharqda balki G’arbda ham mashhurdir.
(Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) – zamondosh olimlar tomonidan “Shayx ar-Rais”
(olimlar yo’lboshchisi, ustozi), g’arbda – “Faylasuflar sultoni” va “Shifokorlar
podshohi” nomi bilan shuhrat qozongan, X-XI asrda musulmon Sharqida yetishib
chiqqan buyuk qomusiy olim, haqim va faylasufdir. Uning nomi barcha davrlarning
eng ko’zga ko’ringan, ma’lum va mashhur olimlari, faylasuflari va
6

ma’rifatparvarlari ichida ham eng yorqinidir. Ibn Sinoning ijodi bir necha asrlar
mobaynida Sharq va Ovro’po fani hamda madaniyatiga salmoqli ta’sir ko’rsatgan.
O’rta asrlarga oid miniatyuralarda Ibn Sinoni haqli ravishda Aristotel, Platon,
Ptolemey, Gippokrat, Galen, Yevklid kabi fanning buyuk namoyondalari bilan bir
qatorda tasvirlaganlar.
Jahon Tinchlik Kongressi allomani shunday tavsiflaydi: “Genial insonlarning
qoldirgan izlarini asrlar osha o’zida saqlab kelayotgan fan, adabiyot va san’atning
buyuk durdonalari borki, ular barcha xalqlar uchun ham umumbashariy xazinadir.
Bu madaniy meros insoniyat uchun bitmas-tuganmas manba hisoblanadi va uning
oldida umuminsoniy kelishuv va hamkorlik istiqbollarini ochib beradi. Ibn Sino
o’zining ijodi hamda yaratgan asarlarining ahamiyati jihatidan butun insoniyatga
tegishlidir. Uning faoliyati haqiqat va aql-idrok talablariga asoslangan edi”.
Ibn Sino o’zining butun hayoti davomida tinmasdan izlandi, mehnat qildi.
“Men mehnat bilangina tirikman, - deb ta’kidlar edi u, - qolganlari esa faqat kun
kechirishgina xolos”. Ilmu-fan
Ibn Sinoning butun borlig’ini qamrab olgan, alloma unga o’zini butunlay baxshida
etgan edi.
Olimning ilmiy, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy va tabiiy qarashlari juda serqirradir.
Qaysi fan sohasiga qalam urmasin, unda o’z zikrini qoldira olgan. Mutafakkir o’z
asarlarida ilm va odobaxloq uyg’unligi, barkamol avlod kamoloti va baxt-saodati,
adolat va diyonat, insonlarning o’zaro do’stligi hamkorligi, rahbarning burchi va
mas’uliyati to’g’risida qiziqarli g’oyalarni ilgari surgan.
Respublika Prezidenti I. A. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”
asarida “Ma’naviyatni shakllantiradigan asosiy mezonlar” to’g’risida fikr yuritib
dunyoda nom qoldirgan olimlarni eslatib, buyuk olim Ibn Sino haqida quyidagilarni
ta’kidlaydi: “Noyob fazilatlar sohibi bo’lmish mashhur alloma Ibn Sinoning “Tib
qonunlari” asari necha asrlar davomida Yevropaning eng nufuzli oliy o’quv
yurtlarida asosiy tibbiyot darsliklaridan biri sifatida o’qitib
kelingani, dunyo miqyosida “Meditsina”, “Sog’lom turmush tarzi” degan
tushunchalarning fundamental asosi bo’lib xizmat qilgani, albatta, chuqur hayotiy va
7

ilmiy zaminga ega. Aniqroq qilib aytganda, bu benazir allomaning butun ilmiy
faoliyati dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ruhida, ya’ni, ma’naviy negizda
rivojlantirishga ulkan ta’sir o’tkazdi, deb aytishga barcha asoslar bor”.
Paduan universitetining professori Ferrarining darsligida (1471) Ibn Sinoning
nomidan 3000 marotaba sitata keltirilgan bo’lsa, Roziy va Galendan – 500 marta,
Gippokratdan esa – 140 marta keltirilgan. Shuning o’zi Ibn Sinoning Ovro’poda
naqadar mashhur ekanligining dalili bo’la oladi.
Uyg’onish davrining buyuk dahosi Leonardo da Vinchi ham Ibn Sinoning
asarlari bilan tanish bo’lgan va ularni o’rgangan. Uning mashhur zamondoshi
Mikelanjelo esa: “Boshqalarga ergashib haq bo’lgandan ko’ra, nohaq bo’lsa ham
Galen va Avitsennaga ergashgan ma’qulroqdir”, - degan edi.
Tarixchi J. Sarton o’z zavqini yashira olmasdan: “Avitsenna barcha davr va
xalqlarning eng mashhur kishilaridan biri hamda eng taniqli musulmon olimidir”, -
deb xitob qilgan.
Ko’zga ko’ringan sharqshunos Ye. E. Bertelsning ta’kidlashicha, g’arbiy
Ovro’po fanining ko’pgina yutuqlari Sinoning asarlariga bog’liq bo’lgan.
Yetakchi ibnsinoshunoslardan biri, akademik V. N. Ternovskiy yozadi:
“Hozirda Ibn Sino insoniyat oldida tolmas va qizg’in tadqiqotchi, porloq shifokor,
ilhombaxsh mutafakkir siymosida namoyon bo’ladi. Uning nomi va ishlari buyuk
gumanizm ramzi sifatida insonlar qalbida mangu yashaydi. Uning asrlar zulmati
osha insonlarning sog’lig’i uchun olib borgan buyuk kurashini bizning
zamonamizning shifokorlari davom ettirmoqdalar”.
Xalqaro tibbiyot tarixi Akademiyasining haqiqiy a’zosi, Rossiya tibbiyot
fanlari akademiyasining akademigi B. D. Petrovning yozishicha: “Ovro’poda o’rta
asrlarda bilimlarining keng qamrovligi, iste’dodi, mehnatsevarligi va buyuk ijodiy
samaralari jihatidan hech kimni unga tenglashtirib bo’lmaydi”.
Abu Ali ibn Sinoning xijriy sana (musulmon kalendari) bo’yicha 1000 yillik
yubileyi 1954 yili Tehronda (Eron) va Jahon tinchlik Kongressida o’tkazilgan. Shu
vaqtda allomaning hoki eski maqbaradan yangisi (Hamadon)ga ko’chirib
o’tkazilgan.
8

Ibn Sino tabiiy fanlar, mineralogiya, kimyo, botanika, astronomiya,
matematika, tibbiyot, adabiyot, musiqa rivojiga beqiyos hissa qo’shgani bois uning
yaratgan asarlari dunyo tillariga – nemis, ingliz, rus, arab, ispan, italyan, fransuz
kabi tillarga tarjima qilingan.
Mustaqilligimiz tufayli yurtimizda va xorijda maxsus ilmiy yo’nalish –
sinoshunoslik vujudga keldi. Jahonning turli kutubxonalarida Ibn Sino asarlarining
qo’lyozmalari saqlanadi, jumladan, O’zbekiston FAShI da alloma qalamiga mansub
50 asarning 60 ta qo’lyozmasi mavjud.
Yevropa olimlaridan Ye. Bishmann, Yu. Russka Karra devo, X. Korbin, Kruz
Xermandez, L. Garde, A. Guashon, J. Saliba, arab, eron, turk olimlaridan M. U.
Najotiy, A. N. Nodir, Yahyo
Mahdaviy, Umar Farruh, F. Rahmon, M. Muso, M. Shoxvardiy ma’lum hissa
qo’shganlar.
Rus olimlaridan Ye. E. Bertels, A. Ya. Borisov, S. I. Grigoryal, B. A. Petrov,
V.N. Ternovekiy, A. V. Sagadeev, tojik olimlaridan S. Ayniy, M. Dinorshoev, T.
Mardonov, Yu. Nuralievlar bu yo’nalishning rivojlanishiga xizmat qilganlar.
Yurtimizda Ibn Sino asarlarini tarjima va tadqiq etishda sharqshunos olimlar
S. Mirzaev, A. Murodov, U. I. Karimov, A. Semyonov, Sh. Shoislomov, H.
Hikmatullaevlar ulkan ishlarni amalga oshirdilar.
T.N. Qori-Niyoziy, I. Mo’minov, M. M. Xayrullaev, M. N. Boltaev, B.
Axmedov,
A. Rasulov, U. Karimov, A. Irisov, A. Axmedov, N. Majidov, V.K. Jumaev, M.
Barotovning monografiya va maqolalarida Ibn Sino ijodining turli qirralari tadqiq
etilgan.
“Biz mustaqillikka erishganimizdan so’ng Imom Buxoriy, Imom Termiziy,
Imom Moturidiy, Burhoniddin Marg’inoniy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin
Naqshband singari aziz avliyolarimiz, Muhammad Muso Xorazmiy, Ahmad
Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Zamaxshariy, Mirzo Ulug’bek
singari allomalarimiz asarlarini tom ma’noda qaytadan kashf etdik. Lekin bu ulug’
ajdodlarimizning jahon madaniyati va sivilizatsiyasiga qo’shgan buyuk hissasini
9

yoshlarimiz biladimi? Albatta, biladi. Ammo, afsuski, aksariyat hollarda umumiy,
yuzaki tarzda biladi”.
Darhaqiqat, buyuk siymolarimiz tomonidan yaratilgan noyob va bebaho
boylikni har tomonlama chuqur o’rganib, uning ma’no-mohiyatini yoshlarimizga
yetkazish masalasi barchamizning, ayniqsa ziyolilarimizning asosiy va muqaddas
vazifalaridan biridir.
Buyuk ajdodlarimizning bag’rikengligi, ular dunyoqarashida dunyoviy va
diniy ilmlarning mushtarakligi, diyonat va adolatpeshaligi, sabr-qanoatliligi
barchamiz uchun namunaibratdir.
Hazrat Navoiyning boy badiiy ijodi, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy
qarashlari, xususan, komil inson, mukammal jamiyat to’g’risidagi g’oyalari
adabiyotshunos olimlar, pedagog va faylasuflarning e’tiborini doimo o’ziga tortib
kelgan. N. Mallaev Alisher Navoiyning ijodini, xususan, “Xamsa”ga kirgan
dostonlarini tahlil qilar ekan, Navoiyning “din va tasavvufga tanqidiy”
yondashganligini, ular Navoiy “ijodi uchun asosiy, yetakchi faktor bo’lmaganini”
qayd qiladi.
Mustaqillikdan so’ng Alisher Navoiyning ijodiy merosini chuqur va har
tomonlama o’rganish, unga yangicha yondashish boshlandi. Bu yondashishlar
orasida Navoiy asarlaridagi komil inson g’oyasini qanday tahlil qilish va uni qaysi
uslubni qo’llab yoritish masalasi muhim o’rin egallaydi. Ushbu mavzu to’g’risida
oxirgi yillarda turkum maqolalar nashr qilindi, bu esa komil inson g’oyasini tadqiq
qilish hozirgi vaqtda g’oyat dolzarbligini ko’rsatadi.
Shuni aytish o’rinliki, hazrat Navoiy asarlarida tasavvuf falsafasidagi axloq,
xulq-odob qoidalari, insonparvarlik va odamiylik, nafsni tiyish, adolat va ma’rifat,
tabiat va insonni sevish, ularni e’zozlash, ta’lim-tarbiya to’g’risidagi g’oyalardan
unumli foydalandi. Bu g’oyalar mutafakkirning g’azal va ruboiylari, dostonlari,
nasriy asarlariga singib ketgan.
Biz ilmiy adabiyotlarda aytilayotgan “Navoiy tasavvufning nazariy va amaliy
jihatlari bilan maxsus shug’ullanishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ymagan”, degan
fikr tarafdorimiz. Shu munosabat bilan Sultonmurod Olimning garchi u tasavvuf
10

talablarini bajarib umrguzaronlik qilgan bo’lsa ham, uni xuddi Hamadoniy,
G’ijduvoniy, Yassaviy va boshqalar kabi tom ma’nodagi mutasavvif deb bo’lmaydi,
degan fikriga qo’shilamiz. Zero, Navoiy hazratlari “rasman murid tushgan bo’lsa
ham, xonaqohda o’tirib shayxlik qilmagan, atrofiga murid to’plamagan, maxsus
riyozat bosqichlarini o’tamagan, xilvatga kirib, chilla o’tirmagan edi”.
Bizning fikrimizcha, Navoiy va uning komil inson to’g’risidagi g’oyalarini faqat
tasavvuf
qobig’ida talqin qilish to’g’ri bo’lmasa kerak. Uning dunyoqarashiga, komil inson
konsepsiyasiga ilk o’rta asr mutafakkirlarining dunyoviylik bilan yo’g’rilgan
qarashlari ham samarali ta’sir ko’rsatgan. Navoiy Uyg’onish davrining ulug’
donishmandi va insonparvar shoiri edi.
O’rta Osiyo Uyg’onish davrining yorqin vakili, ulug’ mutafakkir Alisher
Navoiy 1441 yil Hirotda tavallud topadi. Yoshligidanoq adabiyotga mehr qo’yib,
she’rlar yoza boshlaydi va 15 yoshidan shoir sifatida taniladi. Alloma “Foniy” va
“Navoiy” taxalluslarida ijod qiladi, hayoti davomida ko’plab g’azal, ruboiy, doston,
tazkiralar yozadi.
Navoiy yashagan davrni buyuk sohibqiron Amir Temur va boshqa temuriy
sultonlarning faoliyatidan ayri holda yoritib bo’lmaydi. Zero, Alisher Navoiy
yashagan zamonda mamlakatda tinchlik-osoyishtalik va farovonlik hukm surishiga,
madaniyat, ilm-fan va san’atning rivoj topishiga, shubhasiz, Amir Temur zamin
yaratib ketdi, desak xato bo’lmaydi.
Alisher Navoiy yashagan davrning muhim xususiyati shundan iboratki, unda
sof ijtimoiyfalsafiy fikrlar, axloq sohasida bitilgan risolalar kam uchraydi. Ijtimoiy-
falsafiy va axloqiy fikrlar asosan shoirlarning nazmiy va nasriy asarlarida ramziy,
allegorik yo’l bilan aks ettiriladi. Bu davrda ko’plab ijtimoiy-gumanistik
xarakterdagi badiiy asarlar, g’azal va ruboiylar, dostonlar vujudga keldi.
XV asrning ikkinchi yarmida turkiy tilni rivojlantirish muammosiga katta
e’tibor berildi. Bunda Hirot hukmdori, Navoiyning do’sti va maktabdoshi Husayn
Boyqaroning xizmatlari ulkandir. U faqat davlatni boshqarish bilan mashg’ul
bo’lmasdan, ilm-fan, madaniyat va san’at ravnaqiga ham katta hissa qo’shdi, ijod
11

ahliga homiylik qildi (masalan, u shoirlarga turkiy tilda asar yozish zarurligi haqida
farmon beradi va h.k.). Ayni zamonda, u o’zining shaxsiy ijodi, adabiy faoliyati
bilan ham bu ishda juda yaqindan ishtirok etdi.
Bu davrda Lutfiy, Jomiy, Binoiy, Gadoiy, Atoiy, Hiloliy, Durbek, Ismat Buxoriy,
Ahmad bin Xudoyd va boshqa mutafakkirlar badiiy ijod bilan shug’ullanganlar.
XV asrni buyuk mutafakkir, shoir va mutasavvif, Alisher Navoiyning do’sti
Abdurahmon Jomiy (1414-1492) siz tasavvur qilish mumkin emas. Alisher Navoiy
Jomiyning tavsiyasi bilan naqshbandiylik sulukiga e’tiqod qiladi, Jomiyni faqat
do’stgina emas, ustoz, pir hisoblaydi. Navoiy biror asar yozishdan oldin o’z
maslakdoshi - Jomiy bilan maslahatlashar, uning qimmatli fikr-mulohazalarini
inobatga olar edi.
Bu davrda axloq va ta’lim-tarbiya muammolariga bag’ishlangan maxsus
asarlar yozgan olimlar orasida Husayn Voiz Koshifiy (1440-1505) ham alohida o’rin
egallaydi. U hazrat Navoiyning bevosita homiyligi va yordamida ilmiy faoliyat bilan
shug’ullanadi.
San’at vakillari orasida “Sharq Rafaeli” nomiga sazovor bo’lgan, dunyoga
mashhur Kamoliddin Behzod (1455-1537) Alisher Navoiyning homiyligida,
ayniqsa, barakali ijod qilib, odamlar surati, tabiat manzaralarini tasvirlash, kitoblarni
bezash bilan mashg’ul bo’ldi.
XV asrning ikkinchi yarmida ko’plab tarixiy asarlar ham yaratildi. Ular
Abdurazzoq Samarqandiy (1413-1482) ning “Matla’i sa’dayn va majma’i bahrayn”
(“Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning qo’shilish joyi”), Sharafiddin
Ali Yazdiyning (1454 yilda vafot etgan) “Zafarnoma”, Fasih Havofiyning (1375-
1442) “Mujmai Fasihiy” (“Fasihiy to’plami”),
Muyiniddin Isfizoriyning (1494 yilda vafot etgan) “Ravzat al-jannat fi avsof madinat
al-Hirot”
(“Hirot shahrining jannatmakon bog’lari”), Nizomiddin Shomiyning (XV asr)
“Zafarnoma” risolasi va boshqalardir.
Bu davrda Xondamirning “Makorim ul-axloq” (“Oliyjanob xulqlar”) asari
yozilgan bo’lib, unda Alisher Navoiy yetuk shaxs, o’zida butun insoniy fazilatlarni
12

mujassamlashtirgan komil inson sifatida tasvirlanadi. Asarda Navoiyning
bag’rikengligi, kamtar va xokisorligi, saxovatpeshaligi, olimlarga homiyligi, yuksak
aql egasi ekanligi, mehr-muruvvatliligi, mamlakat obodonchiligi yo’lidagi sa’y-
harakatlari, shoiru fuzalo va olimlarga g’amxo’rligi, adolatparvarligi va boshqa
insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan fazilatlari xususida fikr yuritiladi.
XV asr bilan bog’liq yana bir dolzarb masala – bu uning mustaqillik bilan
chambarchas bog’liqligidir. Darhaqiqat, dastlab arablar istilosidan, keyinchalik esa
mo’g’ullar asoratidan ozod bo’lgan O’rta Osiyoda ilm-fan, madaniyat yuksaldi,
insonning erkin fikrlashi, aql-zakovati rivoji uchun keng imkoniyatlar tug’ildi.
Navoiy yashagan davr va siyosiy-ijtimoiy muhitning o’ziga xosligi shundaki,
birinchidan, bu davrda Movarounnahr va Xurosonda ilm-fan, madaniyat, ijtimoiy-
falsafiy, axloqiy va gumanistik fikrlar rivojlandi. Ikkinchidan, mamlakatni
birlashtirish, ozod va obod qilish, bunyodkorlik ishlariga katta e’tibor qaratildi.
Uchinchidan, axloq va ta’lim-tarbiya masalalariga bag’ishlangan qator asarlar
yaratilib, chop etildi. To’rtinchidan, Alisher Navoiy bizga ilmiyadabiy, ijtimoiy-
falsafiy, ma’naviy-axloqiy va siyosiy sohada boy adabiy meros qoldirdi.
Komil inson masalasi qadimgi davrdan bashariyatni qiziqtirib, u haqidagi
ma’lumotlar og’zaki va yozma manbalarda, mifologiyaga bag’ishlangan asarlarda,
mutafakkirlarning ijtimoiy-falsafiy merosi va badiiy adabiyotda saqlanib kelgan.
Komil insonni voyaga yetkazish asrlar mobaynida kishilarning orzusi, istagi,
ideali bo’lib kelgan. U to’g’risidagi tushuncha va tasavvurlar turli davrlarda turlicha
talqin qilingan. Komillik to’g’risidagi fikrlarning evolyutsiyasi, takomillashuvi,
uning qanday bo’lishi tuzumning xarakteri, ishlab chiqarish darajasi, davlatni
boshqarish uslubi, ilm-fan va madaniyatning rivojiga bog’liq bo’lgan. Shu nuqtai
nazardan qaraganda, taniqli tasavvufshunos Mahmud As’ad Jo’shonning fikriga
qo’shilsa bo’ladi. U “Xulqlar o’zgaradimi?” – degan savolga, “o’zgaradi, faqat
ta’lim-tarbiya tufayli”, - deb javob beradi.
Komil inson g’oyasi o’z mohiyat-e’tibori bilan milliy, umuminsoniy va
gumanistik mazmunga egadir. Har bir jamiyat yetuk, har tomonlama kamolga
yetgan, o’zida butun ijobiy, oliyjanob fazilatlarni to’plagan barkamol avlodni
13

tarbiyalashni orzu qiladi. Shuning uchun komil inson masalasi o’tmishimizning
uzoq-uzoq davrlariga borib taqaladi. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi
“Avesto” da, buddaviylik va islom ta’limotlarida komil inson g’oyasi yetakchi
o’rinda turadi. Masalan, zardushtiylik uch asosiy axloqiy qoidaga tayanadi: “Ezgu
fikr, ezgu so’z, ezgu amal”. Mana shu uchta qoidaga rioya qilgan odam kamolotga
yetgan hisoblanadi.
Komil inson g’oyasi, ayniqsa, ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyo mashshoyyun –
peripatetik falsafasida o’zining yorqin ifodasini topdi.
Uyg’onish davrining buyuk faylasufi, “ikkinchi muallim” unvonini olgan
mutafakkir Abu Nasr Forobiy (873-950) komil inson to’g’risidagi g’oyalari uning
ijtimoiy-siyosiy va axloqiy qarashlarida o’z in’ikosini topdi.
Forobiy buyuk gumanist bo’lib, asarlarining markazida inson masalasi turadi.
Uning fozil jamoa, davlat va uning boshlig’i faoliyati, fazilat, kamolot, baxt-saodat
tushunchalari bevosita komil inson bilan uzviy bog’liqdir. Olimning fikr
yuritishicha, inson tug’ilgandan fazilatlarni egallashga, yetuklik va kamolotga
intiladi. “Har bir inson, - deb ta’kidlaydi alloma, - boshidan komil emas, ammo
tug’ma ravishda o’ziga xos bo’lgan ichki shuur ila bosqichma-bosqich komillikka
jiddu jahd bilan intiladi. Hamma narsani idrok qilish insonni komillik va lazzat
tomon boshlaydi. Insonning asl ruhiy kamoloti birinchi Haqni tanish orqali hosil
bo’ladi va shuning o’zi, ayni vaqtda ma’rifat, baxt-saodat va lazzatning ham
o’zidir”.
Insonparvarlik, Forobiyning o’ylashicha, komillik va baxt-saodatga
erishishning yuksak fazilatidir. Uning asarlari markazida insonning fikr-o’ylari,
orzu-umidlari turadi. Uningcha, inson zoti barkamol bo’lish uchun boshqalar bilan
muloqotda bo’lishi, ulardan yordam olishi, o’zi ham boshqalarga yordam berishi
kerak.
Tasavvuf falsafasida komil inson masalasining asosini vahdati vujud ta’limoti
tashkil etadi. Xudo, borliq va insonning birligi, insonning Alloh bilan birlashuvi,
ontologik va gnoseologik masalalar vahdati vujud ta’limoti asosida talqin qilinadi.
14

Mutasavviflardan Boyazid Bistomiy (874 yilda vafot etgan), Ibn al-Arabiy (1165-
1240),
Aziziddin Muhammad Nasafiy (XIII asr), Abduqodir Jiliy (1417 yilda vafot etgan),
Abdulqodir
Giyloniy (1077-1166) va boshqalar komil inson ta’limotini har tomonlama asoslab
berganlar.
Ular asarlarida ilk bor “komil inson” atamasini qo’llab tasavvufiy nuqtai nazardan
tahlil qilganlar.
Ibn al-Arabiy va Abduqodir Jiliylar inson ruhiga, ma’naviy-aqliy kamolotiga
ko’proq e’tibor berdilar. Komil inson muammosi bilan XIII asrning mashhur
mutasavvifi Aziziddin Muhammad Nasafiy shug’ullandi. Nasafiy o’zining
“Zubdatul haqoyiq” (“Haqiqatlar qaymog’i”), “Komil inson” nomli asarlarida ushbu
masalaga nazariy-falsafiy jihatdan yondashdi.
Nasafiy dunyoqarashining markazida konkret inson turadi. U komillikka
erishgan inson deganda, eng avvalo o’z-o’zini tanish va axloqni tushunadi. U
kishilarning xulq-odobi, yuksak fazilatlarni egallashi, ilm-ma’rifatli bo’lishini komil
insonning muhim belgisi, - deb e’tirof etadi.
Komil insonni tarbiyalash masalasi, ayniqsa hozirgi mustaqillik sharoitida
dolzarb bo’lib turibdi. Buning boisi shuki, mustabid tuzumdan bozor
munosabatlariga asoslangan jamiyatga o’tilayotgan davrda ushbu masala yanada
keskinroq qo’yilmoqda. Kishilararo munosabatda ba’zi qadriyatlarning qadrsizlana
boshlaganligi, yoshlar orasida giyohvandlik, firibgarlik, ishyoqmaslik, tekinxo’rlik,
o’g’rilik va boshqa yaramas illatlarning tez-tez sodir bo’lib turishi barkamol avlodni
tarbiyalashga diqqat-e’tiborni qaratishni taqozo etmoqda. Komil inson masalasiga
Prezident I. Karimovning asarlarida, nutq va ma’ruzalarida ham alohida e’tibor
qaratilgan. Prezident komil insonga shunday ta’rif beradi: “Komil inson deganda
biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o’zgalarga
ibrat bo’ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi-
qochdi gaplar bilan aldab bo’lmaydi. U har bir narsani aql, mantiq tarozisiga solib
ko’radi. O’z fikr-o’yi, xulosasini mantiq asosida qurgan kishi yetuk odam bo’ladi”.
15

Xulosa qilib aytganda, birinchidan, qadimgi va ilk o’rta asrlardagi komil inson
ta’limoti xalqning orzu-istaklari, fikr-o’ylarini aks ettirgan bo’lib, undan ko’zlangan
asosiy maqsad xalqni komil inson qilib tarbiyalash, jamiyatga foyda keltirish, turli
aqida va toifaga mansub kishilarning ongu-shuuriga ilohiy xislatlar, iymon-e’tiqod,
hamida axloq, go’zal fazilat va xulqodob qoidalarini singdirish bo’lgan. Ikkinchidan,
mutasavviflar tomonidan komil insonga xos xususiyatlarning ochib berilishi keyingi
allomalar, faylasuflarning asarlari, qarash va g’oyalarining ma’naviy asosi bo’ldi.
Uchinchidan, qadimgi va ilk o’rta asrlarda yashab ijod etgan buyuk
donishmandlarning komil inson to’g’risidagi qarashlari, bu boradagi qimmatli
fikrlari keyingi mutafakkirlar, xususan hazrat Navoiyning dunyoqarashiga ham katta
ta’sir ko’rsatdi va axloqiy qarashlarining shakllanishida muhim g’oyaviy manba
bo’lib xizmat qildi.
Inson yuksak fazilatlar va qadriyatlarni egallamasdan, o’zida insonga
muhabbat tuyg’usini shakllantirmasdan, xulqli, odobli, insonparvar bo’lmasdan turib
yetuk shaxs, komil inson bo’lib yetishuvi qiyin.
Mutafakkirning umuminsoniy mazmunga ega bo’lgan gumanistik qarashlari
islom falsafasidan oziqlangan bo’lib, alloma o’zining asarlarida uning diniy va
dunyoviy jihatlari, zohiriy va botiniy tomonlarini har tomonlama rivojlantirgan.
Allomaning inson va insonparvarlik to’g’risidagi qarashlarini tahlil qilishdan
avval, uning Xudo va tabiatga munosabatiga to’xtalish maqsadga muvofiq, deb
o’ylaymiz. Uning fikricha, Xudo hamma mavjudotning ibtidosi, boshlang’ichini
tashkil etadi. Dunyodagi hamma narsa o’tkinchi, vaqtinchalikdir, Xudo esa abadiy,
nimaiki borliqda sodir bo’lsa, uning irodasi bilan amalga oshadi. Mutafakkirning
fikr yuritishicha, “aql yordamida inson hamma narsalarning siru asrorini, dunyodagi
o’zgarishlarni, ularning mohiyatini chuqur idrok qilolmaydi. Bunga aql ojizlik
qiladi. Zeroki, inson bilimi, aqli chegaralangan. U haqiqatni to’la anglay olmaydi”.
Shunga qaramasdan, Navoiy insonni aqlsiz tasavvur qilmaydi. Inson qanday ish
bilan shug’ullanmasin aqlga, tafakkurga, uning kuchiga ishonishi kerak, degan fikr
mutafakkir asarlarining muhim jihatini tashkil qiladi.
16

Komil insonni shakllantirishning asosiy yo’nalishlari
Tarbiyaviy jarayonni ta’lim muassasasida shakllantirishda muhitni qayta
shakllantirish va rivojlantirishni, «oila-ta’lim muassasasi-mahalla» hamda «tarbiya-
muhit» uzviyligining mazmun va mohiyatan birligini mustahkam asoslarda
ta’minlash kerak. Buning uchun milliy ma’naviyat tushunchasi, shaxs ma’naviyati va
umuminsoniy qadriyatlar haqida batafsil ma’lumotga ega bo’lmog’imiz zarur.
1. Milliy ma’naviyat tushunchasi. “Millat” so’zi tub mohiyat, o’zak, negiz
degan ma’nolarni bildiradi. Milliy ma’naviyat esa “Millat” tushunchasi bilan
bog’liq. “Millat” so’zi arab tilida uch ma’noni bildiradi: 1) din, mazhab: 2) ummat:
3) xalq, qavm. Millat so’zi Kur’oni Karimda ham qo’llanilgan. Qur’onda har bir
millat vakili o’z milliy qadriyatlarini rivojlantirishi savobli ish, lekin o’z millatidan,
qavmidan chiqib, boshqa millatga o’tib olishi esa katta bir gunoh deb ta’rif berilgan.
Jamiyat rivojlanib borgan sari insonlar, xalqlar millatlar o’rtasidagi ma’naviy
munosabat va aloqalar rivojlanib boraveradi. Bu borada ma’naviyatni besh guruhga
bo’lib o’rganish mumkin:
1) ma’naviy qadriyatlar;
2) milliy ma’naviyat;
3) shaxs ma’naviyati;
4) mintaqaviy ma’naviyat;
5) umuminsoniy ma’naviyat.
Ma’naviy qadriyatlar – bu millatimiz barpo etilgandan to hozirgi kungacha
bo’lgan barcha urf-odatlarimiz, andisha-yu g’ururimiz marosim va an’analarimiz,
davom etib kelayotgan hunarmandchiligimiz, san’at asarlarimiz, yozma manbalaru
yodgorliklarimiz, milliy inshoatlarimiz boy merosimizdir. Milliy ma’naviyat esa –
muayyan elat, millatga, uning ajdodlariga xos bo’lgan bag’oyat qimmatli ma’naviy
boyliklardir.
Milliy ma’naviyat boshqa millat ma’naviyatidan tubdan farq qiladigan
ma’naviyat degani emas. Chunki bizdagi milliy ma’naviyat boshqa xalqlarda
muayyan tarzda bor, mavjuddir. Ammo, milliy ma’naviyatda boshqa xalqlarning
ma’naviyati aynan takrorlanmaydi. Milliy ma’naviyat avvalo tarixiy xodisa ekanligi
17

bilan ajralib turadi. U bir kunda bir yilda yoki o’n yilda mukakmmal shakllanmaydi.
Milliy ma’naviyat takomillashuvi uning tarixi bilan chambarchas bog’liqdir.
Shaxs ma’naviyati – bu har bir shaxsga tegishli bo’lib, uning ichki ruhiy holati,
hattiharakatlari munosabatlari boshqa qirralarini o’z ichiga oladi. Mintaqaviy
ma’naviyat esa – muayyan geografik mintaqa millatlariga xos, ular uchun umumiy
bo’lgan ma’naviy boyliklardir.
Masalan, O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviyatidagi yoki kengroq qaraydigan
bo’lsak, Sharq va G’arb ma’naviyatidagi mushtaraklik, o’xshashlikni olishimiz
mumkin. Mintaqaviy ma’naviyatda turli elatlarning umumiy birligi, bir-biriga
yaqinligi, turmush tarzi va moddiy hayot sharoitlariga xos mushtarak jihatlar
namoyon bo’ladi. Umuminsoniy ma’naviyat – bu butun insoniyatga jahon xalqlariga
tegishli bo’lgan ma’naviy-axloqiy boyliklardir.
O’zbek xalqi uchun umuminsoniy ma’naviyat bilan birga milliy ma’naviyat va
uning boyliklari ham g’oyat qimmatlidir. O’zbek xalqining hozirgi milliy
ma’naviyati va qadriyatlari o’tmish milliy ma’naviyatining davomi bo’lib ularga
do’stlik, o’rtoqlik mehmondo’stlik, odamgarchilik, insonparvarlik, axloqiy teranlik,
tadbirkorlik, saxiylik, xushmuomalalik, jamoa ichida o’zini tuta bilishlik, xayolilik,
hurmat bilan muomila qilish, ozodalik, xushchaqchaklik, xushfe’llik, mardlik,
samimiylik, lutfi karamlilik, ro’zg’orparvarlik, shirinso’zlik, tashabbuskorlik, ona-
yurt va xalqiga muhabbatlilik, insoflilik, diyonatlilik, rostguylik, halollik, or-
nomuslilik, to’g’rilik, poklik, sabr-andishalik, vazminlik, hojatbarorlik,
mehnatsevarliik, o’tmishga hurmat, insoflilik, iymonlilik, milliy g’urur,
mustaqillikni qadrlash, vatanparvarlik, millatparvarlik va boshqa milliy ma’naviy-
axloqiy fazilatlar kiradi.
O’zga millatlarning ma’naviy qadriyatlari qanchalik ta’sir ko’rsatmasin,
kattalarga, otaonaga hurmat, kamtarlik, halollik, iymon mehnatsevarlik,
mehmondo’stlik singari milliy ma’naviy hislatlarimiz barqarordir. Chunki bu
ma’naviy hislatlar qon-qonimizga singib ketgan. Xalqimizning axloq, andisha,
sharmu-hayo, halollik va pokizalik, inson qadr-qimmati to’g’risidagi ma’naviy
qadriyatlariga zid bo’lgan yevropacha an’analar yoshlar ma’naviyatiga salbiy ta’sir
18

o’tkazmoqda. Shu tufayli ma’naviy tubanlik yuzaga kelmoqda. Yoshlar orasida asriy
milliy ma’naviyatimizga zid bo’lgan bag’ritoshlik, qotillik, giyohvandlik, xudbinlik,
maishiy buzuqlik kabi ma’naviy qiyofalar yuzaga kelib ildiz ota boshladi.
Abdulla Avloniy va boshqa ma’rifatparvar allomalarimiz X1X asrning oxiri
XX asrning boshlarida Turkistonda hukmron bo’lgan ma’naviy inqiroz haqida
gapirib, bu og’ir vaziyatdan ta’lim-tarbiya ishlarini yaxshilash, axloqni yuksaltirish
orqaligina chiqish mumkinligini qayd qilgan edilar. A. Avloniyning ta’kidlashicha:
“Tarbiya –bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat- yo
falokat masalasidir”. Bu fikrlarning ahamiyati hozirgacha e’tibordan chetda qolgani
yo’q. O’zbek millati faqat milliy ma’naviy kamolot orqaligina yuzaga kela
boshlagan milliy-ma’naviy buzulishning oldini olish mumkin.
Milliy mustaqillik tufayli jamiyatimizda milliy ma’naviy poklanish,
o’nglanish, tiklanish jarayoni yuz berdi. Milliy tarbiya – millatni, elatni tashkil
qiluvchi kishilarning milliy madaniyatni, merosni, qadriyatlarni, urf-odatlarni,
an’analarni o’zlashtirishdagi faoliyatini rivojlantirish bo’lib, u milliy ong va milliy
o’zlikni anglashning sub’ektidir. Milliy tarbiyaning asosiy yo’nalishlarini
millatparvarlikni, xalqparvarlikni, mehnatsevarlikni, yuksak insoniylikni
rivojlantirish, meros, urf-odat va qadriyatlarni fan texnika, texnologiyalarni
o’zlashtirishga intilishni rivojlantirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning
mohiyatini tushunib yetish va unga amal qilish ruhiyatini shakllantirish kabilar
tashkil etadi.
2. Milliylik va umuminsoniylik. Umuminsoniy ma’naviyat o’z
ijobiy ahamiyatini hech qachon yo’qotmagan. Oltin zanglamas, quyosh
qoraymas deganlaridek, umuminsoniy ma’naviyat har doim qadimiy va
navqiron bo’lib qolaveradi. Ular umumbashariy ma’naviyat deb ham
yuritiladi.
Umuminsoniy ma’naviyat butun insoniyatga, jahon xalqlariga tegishli bo’lgan
ma’naviy boyliklardir. Umuminsoniy ma’naviyat uzoq va yaqin o’tmishda
yaratilgan, hozirda esa ma’naviy jihatdan juda qimmatli, inson qalbida o’chmas iz
qoldiradigan, mangu yashaydigan, insoniyat ijtimoiy manfaati, ehtiyoji uchun
19

xizmat qiladigan, ularni ezgulikka yo’llaydigan ma’naviy boyliklardir. Agarda
milliy ma ’ naviyat bo ’ lmasa , umuminsoniy ma ’ naviyat ham bo ’ lmaydi .
Umuminsoniy ma ’ naviyatsizlik esa , hozirgi zamon millatlarining jipsligi yo ’ q
degani . Millatlar umumjahon , umumbashariy ma ’ naviyatning yaratuvchilaridir .
Umumjahon , umuminsoniy ma ’ naviyat esa hozirgi zamon ilg ’ or millatlari
taraqqiyotining zamini , tayanchi va negizidir . Mustaqil O ’ zbekiston taraqqiyotida
milliy va umuminsoniy ma ’ naviyatning ana shu dialektik bog ’ liqligini hisobga
olishimiz davr talabidir .
3. Milliy ma ’ naviy tiklanishning mohiyati . Prezidentimiz I . A .
Karimovning milliyma ’ naviy tiklanishga bag ’ ishlangan konsepsiyasida
vatanparvarlik shaxs ma ’ naviyatining ajralmas qismi ekanligini asoslab berish
alohida o ’ rinni egallaydi . Darhaqiqat o ’ z Vatanini sevmagan , vatanini
tuprog ’ i uchun mas ’ ulligini his etmagan inson ma ’ naviy jihatdan qashshoq
hisoblanadi . Shu yerda bir muhim masalaga aniqlik kiritish lozim bo ’ ladi . U
ham bo ’ lsa “ Milliy taraqqiyot ” va “ Milliy tiklanish ” tushunchalarining
mohiyati , mazmun va mezoni masalalaridir .
Milliy taraqqiyot bu – evolyutsion xarakterga ega bo ’ lib , u pastdan yuqoriga
tomon ko ’ tarilishdan iborat bo ’ lgan jarayondir . U millatning shakllanishi
takomillashuvi va yuksalishi kabi uzluksiz jarayon sifatida namoyon bo ’ ladi . Milliy
tiklanish esa , millat taraqqiyoti tarixining ma ’ lum bir bosqichida boy berilgan
salohiyatni qaytadan millat taraqqiyotiga yo ’ naltirish bilan bog ’ liq bo ’ lgan
jarayondir .
Ma’naviy-tarbiyaviy ishlar mazmunida komil insonni tarbiyasi
masalalari
Mustaqilligimizdan keyin ma’naviy ma’rifiy ishlarga, unutilgan, kamsitilgan
ma’naviyatimizni, milliy qadriyatlarimizni tiklashga qaratilgan siyosatni amalga
oshirilishini ko’rsatish hamda yosh avlodning milliy g’ururini yuksaltirishga, ularni
vatanparvarlik, yurtparvarlik, baynalminallik ruhida tarbiyalashga qaratilgan
tadbirlar mohiyatini ochib berish, ularni tashkil etish metodikasini o’rgatish ushbu
fanning maqsadini tashkil etadi.
20

“Mustaqillik va ma’naviy tarbiyaviy ishlar” fanining oldiga qo’yilgan vazifalar
qo’yidagilardan iborat:
Ma’naviy ma’rifiy tarbiyaning jamiyat taraqqiyotidagi rolini va uni yoshlar
ongiga singdirishning ahamiyatini ochib berish;
Uzluksizta’lim tizimini insonparvarlashtirishning tarbiyaga ta’sirini, eski
mafkuradan insonlarning halos bo’lishini tezlashtirish uchun barcha ishlarni
tezlashtirish lozimligini ko’rsatish;
Ma’naviy ma’rifiy islohatlar davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi ekanligini
ko’rsatish;
“Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturi” ning qabul qilinishi bilan
ma’naviy ma’rifiy ishlarning yanada takomillashuvini ko’rsatish va bu masalada
amalga oshirilgan ishlarni umumlashtirish;
Ma’naviy ma’rifiy ishlarni tashkil etishda ma’naviyat, ma’rifat, mafkura
tushunchalarining o’zaro bog’liqligini, aloqadorligini, biri ikkinchisini inkor
qilmasligini tarbiyaviy jarayonda ulardan umumlashgan holda foydalanish
mumkinligini tushuntirish;
Ma’naviy ma’rifiy ishlarning, jarayonlarning mohiyati va asosiy
yo’nalishlarini tahlil etish;
Talaba yoshlarni ma’naviy ma’rifiy ishlarni tashkil etish metodikasi bilan
tanishtirish.
Shuning uchun ham ma’naviy ma’rifiy va mafkuraviy targ’ibot ishlari qanday
dastur va yo’nalish, qaysi ko’rsatma va qo’llanma, qanaqa reja asosida, qay
saviyada, kimlar tarafidan olib borilayotgani g’oyat muhim masala bo’lib turibdi.
Mustaqillik biz uchun jamiyat taraqqiyotining butunlay yangi davrini boshlab
berdi. U
O’zbekistonimizni, o’zbek millatini jahonga tanitdi. Milliy manfaatlarimizga,
ma’naviy qadriyatlarimizga, demokratik mezonlarga tamomila muvofiq yangi
jamiyat qurishga kirishdik.
Milliy davlatchilik poydevori, uning huquqiy asoslari yaratildi. Davlat
islohotlarining bosh tashabbuskori, ularni muvofiqlashtiruvchi asosiy kuchga
21

aylandi. Konstitutsiyamiz davlatni qonuniy huquqiy takomillashtirishning
demokratik asosi bo’lib xizmat qilmoqda.
Tarixiy milliy qadriyatlarimiz bilan yangidan tanishuv, ularni tiklash va
boyitish har birimizda milliy o’zligimizni, tarixiy merosimizga e’tiqod va faxrlanish
tuyg’ularini mustahkamladi. Biz ko’proq boy tariximiz, qadriyatlarimiz,
an’analarimizni o’rgana boshladik. Odamlardagi boqimandalik, loqaydlik, mutelik
ruhiyati o’rnini tadbirkorlik, ishbilarmonlik, fidoyilik egallay boshladi. Ularda
Vatan oldidagi, el yurt oldidigai o’z burchini e’zozlash tuyg’usi ancha kuchaydi.
Bozor munosabatlari, turli mulk shakllari mulkka munosabatimizni,
mehnatimiz xarakterini o’zgartirib yubordi. Albatta, har qanday mamlakatda o’tish
davri osonlikcha kechmaydi. U bir necha o’n yilliklarga cho’ziladi. Juda ko’p
mamlakatlarda shunday ham bo’ladi. Ammo O’zbekistonimizning iqtisodiy ijtimoiy
rivojlanish sur’ati ishga tushirilayotgan ulkan inshootlar bozor iqtisodi qonunlariga
to’la amal qilinsa o’tish davri nisbatan qisqa vaqt bilan chegaralanishini ko’rsatib
turibdi. Mashinasozlik, neft mahsulotlari, yengil sanoat, oziq ovqat, mahalliy qayta
ishlash sanoatlari, qurilish, paxtachilik, g’alla, qimmatbaho materiallar ishlab
chiqarish sohalarida jiddiy yuksalish ko’zga tashlanayapti. Aholini ijtimoiy
himoyalash, turmush sharoitini yaxshilash, ma’naviyat va mafkura sohalarida ham
muhim o’zgarishlar yuz bermoqda.
Mamlakat hayotida ro’y berayotgan iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ijtimoiy
o’zgarishlar, amalga oshirilayotgan islohotlardan maqsad odamlarga munosib
turmush sharoitlari yaratishdir. Bu insonparvar jamiyatimizning mazmuni va
maqsadidan kelib chiqadi. Bunga imkon darajada harakat qilinmoqda.
Milliy mustaqillikka erishgandan so’ng yurtimizda amalga oshirilayotgan tub
islohotlarning markazida odamlar taqdiri, ularning turmush farovonligi, ertangi
kuni, baxt saodati turganligining yorqin dalilidir. Biz tamomila yangi, adolatli
jamiyat barpo etishga kirishayapmiz.
Taraqqiyot yo’limiz ham, ijtimoiy sohalarda amalga oshirilayotgan ko’pdan -
ko’p ishlar ham, qabul qilinayotgan qonunlar, qarorlar, ko’rsatmalarning pirovard
natijasi ham Inson manfaatlariga qaratilganligi jamiyatimiz xarakteri bilan bevosita
22

bog’liq. Davlatimizning ijtimoiy yo’nalishdagi islohotlar yo’lidan qat’iy
borayotganligi bevosita odamlar manfaatini ko’zlashning yorqin dalilidir. Bu izchil
siyosatdir.
Respublika Prezidentining “Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak
ma’naviyat, adolatparvarlik, ma’rifatsevarlik kabi ezgu fazilatlari Sharq falsafasi va
islom dini ta’limoti bilan uzviy ravishda rivojlandi. Bizning kelajagi buyuk
davlatimiz shu falsafaga uyg’un holda shakllanmoqda. Yangidan barpo etayotgan
jamiyatimizning ijtimoiy ma’naviy asoslarini belgilashda yuqoridagi g’oyalarga
suyansak xato bo’lmaydi”, degan fikrlarida O’zbekistonning istiqboli uchun
ma’naviy asoslar muhim o’rin egallashi aniq ko’rsatilgan.
Jamiyat uning a’zolarining kamoloti natijasida takomillashadi. Islom
falsafasida inson omili yuksak rutbada turadi. Inson o’z xulqining ham, jamiyat
ma’naviyatining ham ijodkori, o’zining va zamondoshlarining ma’naviy sifatlari
uchun javobgar.
Ma’naviyatning qay darajada ekanini muayyan shaxsning o’zigagina emas,
balki o’zi yashayotgan jamiyat taraqqiyotiga ham hal qiluvchi ta’sir ko’rsatar ekan,
uni shakllantirishni o’z xoliga tashlab qo’yib bo’lmaydi. Insonda Olloh bergan
xulqiy sifatlar bilan, tarbiya yordamida shakllanadigan ma’naviy fazilatlar ham
bo’ladiki, jamiyatning barcha ijtimoiy tizimlarida shu fazilatlar imkon qadar ezgu va
mustahkam shakllanmog’i lozim.
Ma’naviyat insonning insoniylik mohiyati, inson shaxsida tarkib topgan ijobiy
fazilatlar majmui. Shaxsdagi ijobiy fazilatlar jamiyatda tarixan shakllanadi. Shunday
ekan, ular ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. Ma’naviyat insonning insoniylik mohiyati,
shaxsdagi ijobiy fazilatlar majmui, insonning zohiriy va botiniy qiyofasi. U inson
hayotining tub mohiyatini belgilaydigan aqliy, ruhiy, axloqiy va jismoniy qarashlar,
ko’nikmalar, odatlar tizimidir. Ma’naviyat – har bir insonning milliy va
umuminsoniy komillik darajasi, unga yetaklovchi, undovchi imkoniyat. U inson
shaxsini insoniylik bilan boyituvchi, kamol toptiruvchi, ko’rkamlashtiruvchi beqiyos
hayotiy omil.
23

Ma’naviyat – yaxshilik va ezgulikka moyil, yomonlik va yovuzlikdan tiyilish,
nafosat va haqiqatga, halollik va rostgo’ylikka intilish, o’zi mansub jamiyatning
axloqiy, huquqiy, ma’rifiymadaniy mezonlariga amal qilish hissidir. U insonning
umrguzaronlik mohiyati, faoliyatining tabiatini belgilab bergan va faoliyatida
gavdalangan ijobiy, go’zal fazilatlar majmui. Ma’naviyatda inson qalbi, shuuri, aql-
zakovati, tabiati, bilimi, madaniyati aks etadi. U bilish, tanish, ilm va madaniyatning
kamol topish mazmuni, usul va vositalaridir.
Ma’naviyat va ma’rifat va inson tushunchalari bir butun holdagina muayyan
mazmunga ega bshladi. Ma’naviyat yo’q joyda ma’lum maqsadga qaratilgan insoniy
faoliyat ham bo’lmaydi, insonlar jamoasining birligi – jamiyat ham bo’lmaydi.
Prezidentimiz Islom Karimov, “Ma’naviyat insonga havodek, suvdek zarur”, deb
ta’kidlagan fikr zamirida ana shunday falsafiy mazmun yashirin. Ma’naviyatning
ahamiyatini ana shu nuqtai nazardan baholamoq kerak. Ma’naviyat – xalqning,
millatning, davlatning kuch qudrati, buyuk kelajak sari yuksaltiruvchi mustahkam
poydevoridir. Ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat siyosatining asosiy ustuvor
yo’nalishi sifatida belgilangani bejiz emas. Har qanday ishning, ijtimoiy
taraqqiyotning me’mori ham, bunyodkori ham, bosh harakatlantiruvchi kuchi ham
inson. Uning aql-zakovati va samarador mehnatisiz hech nima yaratilmaydi,
vujudga kelmaydi. Respublikamizda o’tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar taqdiri
pirovard natijada ma’naviy-ma’rifiy ishlarni qay darajada yuksak saviyada tashkil
qila bilish muhim hayotiy muammo. Chunki ma’naviy – ma’rifiy ishlarning asosiy
vazifasi yuksak axloqiy fazilatlarni o’zida mujassamlashtirgan komil insonni
tarbiyalashdan iborat. Bugungi kunda bilimdon, yetuk malakali, yuksak aql-zakovat
va istiqbol dunyoqarashiga ega tadbirkor kishilargina jamiyatimizning jahon
sivilizatsiyasi sari taraqqiyotini tezlashtira oladi, O’zbekistonning dunyodagi
rivojlangan mamlakatlar safidan munosib o’rin egallashini ta’minlay oladi.
O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlashning va yangi jamiyatni qurishimizning
eng asosi bo’lgan ma’naviyat va ma’rifatni yuksaltirish hamda uni izchillik bilan
hozirgi zamon talablari, milliy ruhiyatimizning ildizlariga suyangan holda yanada
rivojlantirish bugungi kunning dolzarb va g’oyat muhim vazifasidir. Ma’naviyat va
24

ma’rifat davlat ichki hayotidagi bir butunlikni, odamlar ruhiyatidagi ko’tarinkilik va
kelajakka ishonchni, aql-zakovat yuksagligini, o’z faoliyatida tinchlikni, millatlararo
hamjihatlikni barqaror rivojlantirish yo’lini aniq belgilashdagi o’z fuqarolarning
orzu-umidlarini, manfaatlarini ifoda eta bilish, uni buyuk kelajak sari harakatga
yo’naltirish va unga rahbarlik qilish salohiyati hisrblanadi. Ma’naviyat va
ma’rifatning yangi jamiyatni qurishdagi qudratli kuch va bebaho manba ekanligi
quyidagi masalalarda o’z ifodasini topadi:
1. Ma’naviyat va ma’rifat jamiyatda mavjud bo’ladigan iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, ma’rifiy sohalarni, ularni o’zaro bog’lab,
uyg’unlashtirib, davlatning bir butun mustaqil sub’ekt sifatidagi maqomini
ta’minlab turadi;
2. Jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy –siyosiy, madaniy huquqiy va
ma’rifiy sohalarini rivojlantirishdan ko’zlagan asosiy maqsadi insonni kamol
toptirish, ehtiyojlarini qondirish, uni barkamollik darajasiga ko’tarishdan
iboratdir. Ma’naviyat va ma’rifatni yuksak zamonaviy talablar darajasida
tashkil qilgandagina muayyan vazifalarni insonga xizmat qildirish mumkin
bo’ladi. Bu jarayonda ma’naviyat va ma’rifat me’mori, mezon va yetakchi
omil rolini o’ynaydi.
3. Ma’naviyat va ma’rifat jamiyat oldida turgan muammolar
mohiyatini o’zida ifoda ettiradi hamda uni hal qilish uchun fuqarolarning
davlat manfaatlarini birlashtiradi. Ma’naviyati va ma’rifati zamonaviy
rivojlangan mamlakatlarda xalqning vatanparvarlik va millatparvarlik
tuyg’ulari kuchli bo’ladi. Bunday holat o’z navbatida davlat va xalqning
birligini mustahkamlashda turli xil millatlar va ijtimoiy qatlamlarning bir-
birlari bilan umummanfaatlar yo’lida jipslashishlarida qudratli omil sifatida
xizmat qiladi;
4. Ma’naviyat va ma’rifat milliy ong va milliy tuyg’u, milliy
g’oyalarni shakllantiruvchi omildir. Bular o’z navbatida har bir millatning
o’z-o’zini anglashiga, manfaatlar yagonaligini tushunishiga, kishilarda milliy
25

g’urur, qadr-qimmatning mustahkam dunyoqarashga aylanishiga yordam
beradi;
5. Ma’naviyat va ma’rifat bor joyda ehtiyojlar va zaruriyatlar ham
yuzaga keladi. O’z navbatida ehtiyojlar va zaruriyatlar shaxs, millat va
davlatni kechagidan bugun, bugundan ertaga yana ham yaxshiroq hayot
kechirishga, barkamol bo’lishiga yetaklaydi, shaxs, millat va davlatning
tarqqiyoti sari harakat qilishga da’vat etadi. Bu jarayonda ma’naviyat va
ma’rifat shaxs, millat va davlat taraqqiyotini harakatga keltiruvchi bosh omil
hisoblanadi;
6. Ma’naviyat va ma’rifat aql-zakovat, salohiyat yuksakligining
muhim mezoni va manbai hisoblanadi. Bu orqali inson millat mahsulini millat
va mamlakatning yuksak moddiy va ma’naviy boyliklari darajasiga ko’taradi;
7. Ma’naviyat va ma’rifat davlat ichki hayotida tinchlik,
barqarorlikni vujudga keltiradi, har qanday munozarali masalalarni aql va
vazminlik bilan hal qilishda xalq ruxiyatini shakllantiradi;
8. Ma’naviyat va ma’rifat kishilarni sub’ektiv, qarindosh-
urug’chilik, mahalliychilik manfaatlari ehtiroslarga berilishidan saqlaydi,
shaxsiy va mahalliy manfaatlarni millat hamda
Vatan manfaatlariga uyg’unlashtirish muhitini vujudga keltiradi, millatning
umubashariy qadriyatlar sari intilishini kuchaytiradi;
9. Ma’naviyat va ma’rifat mamlakatda adolatni qaror toptirish,
insonlarni qonunlarning ijodkori va itoatkori darajasiga ko’taradi. Qonunlar
davlat, millat va shaxsning har qanday harakatining aniq me’yori darajasiga
aylangan mamlakatda demokratik ruhdagi adolatli qadriyatlar shakllanishi
mumkin bo’ladi;
10. Ma’naviyat va ma’rifat davlatning ichki hayotidagi muammolarni
hal qilishning muhim omili bo’lishi bilan birga, u davlatning xalqaro
hayotdagi obro’ –e’tiborini oshiradi, uning katta imkoniyatlarga ega
ekanligini va barqaror taraqqiy etayotganligini tasdiqlaydi. Bu o’z navbatida
26

davlatning xalqaro hayotda harakat qilish imkoniyatlarini yanada
kengaytiradi.
– Ma’naviyat – shaxsning ruhiy hayot tajribasi, ruhiy olamini, dunyoqarashini,
aqliy salohiyatini o’zida mujassamlashtiradi. U shaxsning va millatning o’zligini
anglashi, milliy g’urur, milliy iftihor, vatanparvarlik, davlatga hurmat, jamoa
an’analariga xayrixohlik, diyonat, mehr-shavqat, poklik, halollik, vijdoniylik,
rostgo’ylik, adolatparvarlik, kamtarinlik kabilarni o’z ichiga oladi. Ma’naviyat yo’li
– bosqichma-bosqich o’tiladigan yo’l. Inson aqlini tanigandan boshlab, tafakkur,
ahloq va ma’rifatda kamolotga intiladi. Jamiyat ma’naviyati, uning rivoji ham uzoq
davom etgan tarixiy taraqqiyotning natijasi hisoblanadi. Jamiyat asta-sekin
rivojlanib borgan sari inson ma’naviyati ham tarkibiy jihatdan mukammallashib
borgan. Ma’naviyatning eng qadimgi asoslarini axloqiy, diniy va badiiy qarashlar
tashkil qiladi.
Milliy til ma’naviyat va ma’rifatning yetakchi omili ekanini hisobga olib,
davlat tomonidan qabul qilingan qarorning real hayotda bajarilishini ta’minlash;
davlat tilini ishlab chiqarish, milliy ma’naviyatni tarkib qilish, ta’lim, sog’liqni
saqlash, oliy ta’lim, aloqa, transport, ommaviy axborot va boshqa davlat va nodavlat
tizimida qo’llanishini ta’minlashni nazorat qilish;
xorijiy mamlakatlar vakillari bilan bo’ladigan muloqotlar, shartnomalar,
ma’lumotlar va hujjatlarda asosiy til sifatida davlat tilini qo’llash ustidan nazoratni
kuchaytirish;
davlat tilida ilmiy, badiiy va san’at asarlarini chop etishga e’tiborni
kuchaytirish, xorijiy tillardan muxim iilmiy va tarbiyaviy ahamiyatga bog’liq
bo’lgan asarlarni tarjima qilish, ta’lim tizimida davlat tilini boshqa millat vakillariga
o’rgatishni takomillashtirish, uning ustidan nazorat qilish, davlat tilni o’rganishni
hohlovchi har bir fuqaro uchun amaliy, yordam ko’rsatishni idoralar, vazirliklar va
boshqa muassasalar rahbarlari zimmasiga yuklash;
davlat tilini joriy qiluvchi komissiyalar faolini takomillashtirish, uning
tarkibini qaytadan ko’rib chiqish va unga amaliy yordam berishda faollik
ko’rsatuvchi kishilarni jalb qilish;
27

ko’chalar, maydonlar, tashkilotlarga o’zbek millatining taqdirida buyuk o’rin
tutgan tarixiy shaxslar, ulug’ allomalar, taniqli olimlar, adabiyot, san’at, davlat va
jamoat arboblari nomlarini berish bo’yicha qabul qilingan davlat qonunining
bajarilishi ustidan nazoratni kuchaytirish.
4. Fanning ma’naviyat va ma’rifatni rivojlantirish-dagi yetakchi mavqeini, fan
ahllarining mamlakat aql zakovatining tayanch qismi hisobga olinib, ularning
jamiyatdagi mavqe va maqomini qayta ko’rib chiqish;
fanning fundamental sohalarini rivojlantirishda davlat tomonidan ajratilgan
mablag’lar bozor iqtisodiyoti talablari darajasidan orqada qolayotganligini e’tiborga
olib, ularga tegishli moddiy yordam ko’rsatish va qo’llab quvvatlashning qo’shimcha
omili sifatida ilmiy tadqiqot ishlaridan tushayotgan mablag’larning asosiy qismini
muayyan sohada ishlayotgan kadrlarning ehtiyojini qondirishga saqlash
imkoniyatini vujudga keltirish, iqtidorli yosh kadrlarni tarbiyalashga asosiy e’tborni
qaratish;
qishloq xo’jaligi xomashyosini qayta ishlash, oziq ovqat texnologiyasini
rivojlantirishga qaratilgan fanning yangi yo’nalishlarini belgilash va
takomillashtirish;
ijtimoiy gumanitar fanlar bo’yicha milliy tarix, adabiyot, san’at, ma’naviy
meros, qadriyatlar, an’analar, milliy ong, milliy g’urur, ruhiyat, erkin tafakkur,
siyosat va huquqiy muammolarni har tomonlama chuqur va puxta o’rganish, tahlil
qilish va ulardan kelib chiqadigan ilmiy xulosalarni hayotga tatbiq qilish orqali
ma’naviyat va ma’rifatni rivojlantirishni nazarda tutish;
umummanfaatlarni uyg’unlashtiruvchi milliy taraqqiyot mafkurasini
shakllantirish, millatlararo munosabatlarni takomillashtirish, qishloq aholisi
ma’naviyati va ma’rifatini ko’tarish, yoshlarda vatanparvarlik, qonunlarga amal
qilish, tuzumga hurmat ruhiyatini shakllantirishni ijtimoiy gumanitar fanlar ilmiy
tadqiqot ishlarining asosiy mavzusi sifatida belgilash.
5. Adabiyot va san’atning ma’naviyat va ma’rifatni shakllantirish va
barkamol insonni tarbiyalashdagi muhim ahamiyatini nazarda tutib, uni
rivojlantirishda:
28

milliy qadrini ko’tarishga, uning ongiga mustaqillik va millatparvarlik
tuyg’ularini singdirishga, millat oldida turgan muammolarni hal qiloishda ularning
faolligini oshirishga xizmat qiluvchi asarlar yaratilishini adabiyot va san’atning bosh
talablari sifatida belgilanib, ijodkorlikning hamjihatligini vujudga keltirish,
mamlakat va millat manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiluvchi asarlar yaratishga
yo’naltirish;
milliy san’at turlarini rivojlantirishga ustuvorlik berish, bu sohada faoliyat
ko’rsatayotgan yoshlarni qo’llab quvvatlash bilan san’atning jahonda tan olingan
janrlarini keng targ’ib qilish, yoshlar ongiga, millatimiz ma’naviy madaniy
manfaatlariga zid bo’lgan asarlarning targ’ib qilinishiga yo’l qo’ymaslik.
6. Mafkuraning millat, davlat va ijtimoiy guruhlar manfaatlarini
ifodalash va himoya qilishdagi ahamiyatini hisobga olib, uni yuksak darajada
rivojlantirish va takomillashtirishda:
uni millatning milliy, ruhiy, aqliy va ma’naviy kuch qudrati va imtiyozlarini
o’zida mujassamlashtiruvchi ilhombaxsh mafkuraga yetkazish:
mafkuraning ma’naviyat va ma’rifat tayanchi o’laroq, iqtisodiy siyosiy
tafakkurni shakllantirish, demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish va fuqaro
faolligini ta’minlashdagi mavqeini oshirib borish.
7. Ommaviy axborot vositalarining ma’naviyat va ma’rifat ning
targ’ib tashviq qilish, jamiyat va hayot muammolarini o’rtaga tashlashdagi
tezkorlik va ommaviylik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda:
ularning saviyasini ko’tarish, chinakam ma’noda to’rtinchi hokimiyat
darajasiga yetkazish;
gazeta, jurnal, radio eshittirishlar faoliyatini takomillashtirish,
teleko’rsatuvlarda hayotiy muammolarni ko’tarish muhitini vujudga keltirish,
ayniqsa bag’ishlangan ko’rsatuvlarda milliy qadriyatlar, zamonaviy an’analarga
keng e’tibor qaratish;
respublika radio va televideniya tizimida ishlayotgan kadrlarning saviyasini
ko’tarish, bu sohada milliy tushunchalari shakllangan yuqori malakali kadrlarni jalb
29

qilish, iqtidorli yoshlarni xorijiy mamlakatlarga malaka oshirishga, tajriba
almashishga yuborish.

30

Xulosa
Tadqiqot natijalariga ko’ra quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:
1. Komil insonni tarbiyalash masalasi, ayniqsa hozirgi mustaqillik
sharoitida dolzarb bo’lib turibdi. Buning boisi shuki, mustabid tuzumdan
bozor munosabatlariga asoslangan jamiyatga o’tilayotgan davrda ushbu
masala yanada keskinroq qo’yilmoqda. Kishilararo munosabatda ba’zi
qadriyatlarning qadrsizlana boshlaganligi, yoshlar orasida giyohvandlik,
firibgarlik, ishyoqmaslik, tekinxo’rlik, o’g’rilik va boshqa yaramas
illatlarning tez-tez sodir bo’lib turishi barkamol avlodni tarbiyalashga diqqat-
e’tiborni qaratishni taqozo etmoqda.
2. Komil inson g’oyasi o’z mohiyat-e’tibori bilan milliy,
umuminsoniy va gumanistik mazmunga egadir. Har bir jamiyat yetuk, har
tomonlama kamolga yetgan, o’zida butun ijobiy, oliyjanob fazilatlarni
to’plagan barkamol avlodni tarbiyalashni orzu qiladi. Shuning uchun komil
inson masalasi o’tmishimizning uzoq-uzoq davrlariga borib taqaladi.
3. Komil insonni voyaga yetkazish asrlar mobaynida kishilarning
orzusi, istagi, ideali bo’lib kelgan. U to’g’risidagi tushuncha va tasavvurlar
turli davrlarda turlicha talqin qilingan.
Komillik to’g’risidagi fikrlarning evolyutsiyasi, takomillashuvi, uning qanday
bo’lishi tuzumning xarakteri, ishlab chiqarish darajasi, davlatni boshqarish uslubi,
ilm-fan va madaniyatning rivojiga bog’liq bo’lgan.
4. Talabani komil inson sifatida shakllantirish ishlarining ta’lim
muhitini insonparvarlashtirish bilan chambarchas bog’liqligi va aloqadorligi
masalasi o’quv jarayonining butun mazmuni va mohiyatini belgilaydigan
muhim vazifadir. Ta’limda tarbiyaviy ta’sirning muhim xususiyati uning
umuminsoniy madaniyatning asosiy tamoyillari va qadriyatlari bilan
aloqadorligidadir.
5. Komil inson – o’zida ma’naviy-axloqiy hislatlar majmuini
mujassamlashtirgan, jamiyatda o’zligini va o’z qobiliyatini har tomonlama
namoyon eta oladigan, ma’rifatli, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan,
31

yuksak iste’dodli va intellektual salohiyatga ega bo’lgan ma’naviy jihatdan
yetuk, axloqan pok, hayot go’zalliklarini his eta oladigan ijodkor shaxsdir.
32

Adabiyotlar
1. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Advokatura: kasb xunar kollejlari uchun
o’quv qullanma. - T.: Ilm Ziyo, 2010. – 232 bet.
2. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Sud hokimiyati va O’zbekiston
Respublikasida sud huquq isloxotlar: ilmiy-publitsistik nashr. - Toshkent: TDYUI
nashriyoti, 2009. – 559 b.
3. Salomov B. O’zbekistonda advokatlik faoliyati. - T.: Adolat, 1-2 tom 2000. – 225
b.
4. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat
talabalari uchun darslik: 2 jildik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T.
Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b.
5. Jo’rayev I.B. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati. O’quv
uslubiy qo’llanma. - Toshkent: TDYUI, 2010 yil. – 8.5 b.t.
33

Mustaqillik sharoitida komil inson g’oyasi

Купить