Mustaqillik yillari tadqiqotlarida O’rta Osiyo me’moriy obidalari tarixi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	198.8KB
Покупки	3
Дата загрузки	23 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Mustaqillik yillari tadqiqotlarida O’rta Osiyo me’moriy obidalari tarixi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUSTA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Mustaqillik yillari tadqiqotlarida O’rta Osiyo
me’moriy obidalari tarixi
Bajardi:
Qabul qildi:
Toshkent-2023

Mundarija
Kirish
I BOB. O’rta osiyo me’moriy obidalarining turlari va ahamiyati
I.1. Diniy ta’lim muassasalari me’moriy obidalarining o’rganilishi
I.2. Davolash va shifo binolarining tadqiqotlarda yoritilishi
II BOB. Memoriy obidalarning tadqiqotlarda yoritilishi
II.1. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi tarixiy-me’moriy
yodgorliklarining o’rganilishi
II.2. Xiva hududidagi me’moriy obidalar tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar
Xulosa
Foydalanilgan manba va adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekistonning Mustaqillik davri taraqqiyoti
ijtimiy-siyosiy hayotimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi ilm-fan sohasida
ham tarixiy o’zgarishlarni yuzaga chiqardi. Qadimiy merosimiz ildizlarini
ko’rsatish, o’tmishdagi boy an’analarni milliy qadriyat va manaviy boyliklarimizni
yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan
biriga aylandi. Ayniqsa tarix fanining nazariy-uslubiy asoslari, uning maqsad va
vazifalari tubdan o’zgardi. Birinchi prezidentimiz I. A. Karimovning mamlakat
tarixchi olimlari bilan bo’lgan uchrashuvi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “ O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish to’g’risida” gi qaroridan so’ng O’zbek davlatchiligi
tarixini o’rganishga yondoshuvlar ham ancha o’zgardi 1
.
Ilgari Sovet hokimyati mafkurasiga xizmat qilgan tarix fani zimmasiga
xalqning tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixni yaratish vazifasi yuklandi.
Mustaqillikka erishgach O’zbekiston o’tgan yillar ichida mashaqqatli va sharafli
yo’lni bosib o’tdi. Bun oldindan yaxshi bilgan birinchi prezidentimiz I. A.
Karimov ozodlikka erishgan dastlabki kunlarimizda “O’z istiqlol va taraqqiyot
yo’limiz – bu gul bilan qoplangan yo’l emas, bu totalitarizm merosidan xalos
bo’lish va poklanish, mafkuraviy illati yetkazgan ziyon-zahmatlarni bartaraf etish
qiyin, uzoq davometadigan yo’ldir”, deb aytgan so’zlari nihoyatda haqiqatga yaqin
ekanligini yana bir bor anglaymiz 2
.
Xalqning o’zini anglab yetishiga xizmat qilish tarix fanining muhim nazariy
asosidir. Barcha davlatlarda va ko’p davrlar davomida tarix faniga xalq o’zligini va
milliy g’ururini anglab yetishga yordam beruvchi asosiy vositalardan biri sifatida
qarab kelinadi va bu haqiqatga har tomonlama mos kelishi ham o’z isbotini topgan.
Bunga misol tariqasida bir qanha fikrlarni keltirib o’tish, president asarlaridan
iqtiboslar berish mumkin. Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlab
o’tganlaridek, “ Tarix xotirasi xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining
1
O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risidagi Vazirlar
Mahkamasining 232-sonli qarori. Xalq so’zi, 1998-yil 29-iyul.
2
Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O’zbekiston, 2011. 27-bet.
3

xolis va haqqoniy tarixni tiklash, milliy o’zlikni anglash, ta’bir joiz bo’lsa, milliy
iftihorni tiklash va o’stirishda g’oyat muhim o’rin tutadi” 3
.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Mustaqillik yillarida O’zbekistonning
ottmishdagi ba’zi bir binolari va inshootlari tarixini o’rganishga doir ilmiy ishlar,
kitoblar, risola va maqolalar nashr etildi. Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh
o’zining “Markaziy Osiyoda Islom madaniyati” (Toshkent, 2005) nomli kitobida
Markaziy Osiyoda bunyod etilgan islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma
berib o’tgan. P. Sh. Zohidovning “Me’morlar san’ati” (Toshkent, 2004) kitobida
ham O’rta Osiyoning o’tmishdagi me’moriy obidalari haqida ma’lumotlar mavjud.
B. Valixo’jaev respublikamizdagi mavjud oliy ta’lim tizimining tarixi ancha qadim
zamonlarga borib taqalishini o’zining “Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya-
universitet tarixidan lavhalar” (Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bor asoslab
bergan. K. Kattaevning Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari
majmuasi xususidagi izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir. Sh. G’affarov esa
Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’limtarbiya tizimi tarixini
(Samarqand, 2001) Yoritib bergan, M. Mamadazimovning Ulug'bek va uning
rasadxonasi haqidagi risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy
maskanga tavsif berilgan. A. O’raqov va M. Xojixonovning “Temuriylar
ma'naviyati va madaniyat” (Samarqand, 1996) kitobida Temuriylar va Boburiylar
davrida bunyod etilgan me’moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida
fikr yuritilgan. Mazkur 4 qo’llanma mualliflari O’rta Osiyoning o’tmishdagi
ta’lim-tarbiya va ilm-fan maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan.
Markaziy, Osiyoning o’rta asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari
me'morchiligi tarixiga A. O’ O’ralovning 2003-yilda rus tilida nashr etgan
monografiyasi to’liq bag'ishlangan. Ko’rib turibmizki, yuqorida nomlari tilga
olingan mualliflarning asarlarida O’rta Osiyo yoki O’zbekistondagi o’mishda
bunyod etilgan bino va inshootlar, me’moriy obidalarnmg ayrim turlari yoki
alohida guruhlari tahiil qilingan xolos. O’zbekistorining o’tmishdagi jamoat
binolari va inshootlarining barcha turlarini o’ziga qamrab Bo’lgan, ularning
3
Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997. 140-bet.
4

shakllanish va rivojlanish jarayonini aks ettirishga bag’ishlangan kitob yoki o’quv
adabiyoti hozirgacha yaratilmagan.
Tadqiqotning maqsadi: Ushbu mavzu doirasida yaratilgan tadqiqot
ishlarini o’rganib, ularni qiyosiy tahlil qilish orqali me’moriy obidalar tarixini
ochib beruvchi ma;lumotlarni boyitishga xissa qo’shish.
Tadqiqot obyekti va predmeti: Boy tarixga ega davlatimizning
o’tmishdagi me’moriy obidalarini, ularning tarixi, vujudga kelish shart-sharoitlari
hamda zaruratlari, turli ko’rinishlari va bugungi shakli, ularni qurdirgan shaxslar
va joylashgan o’rni haqidagi malumotlar
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi mundarija, kirish, 2 ta bob, 4 ta reja,
xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat.
5

I.BOB. O’rta osiyo me’moriy obidalarining turlari va ahamiyati.
I.1. D iniy ta’lim muassasalari me’moriy obidalarining o’rganilishi
O’zbekiston moddiy madaniyati tarixiga doir mavzularda tadqiqot olib
borayotgan tadqiqotchi olimlar o’z ilmiy ishlari jarayonida O’zbekistonning
o’tmishdagi jamoat binolari tarixiga ko’p martalab murojaat etadilar, chunki tarix
bu nafaqat Vatan, mamlakat va davlatlar tarixi, balki shu mamlakat va davlatda
oddiy xalq vakillari tomonidan bunyod etilgan, ularning hayoti, turmush tarzi va
ijtimoiy ehtiyojlariga, mos tarzda yaratilgan, ularning hayoti, turmush tarzi va
ijtimoiy ehtiyojlariga mos tarzda yaratilgan moddiy madaniyatimiz tarixi hamdir 4
.
Ilk o’rta va o’rta asrlarning ta’lim-tarbiya muassasalari maktablar “Maktab”
deb ataluvchi ta’lim shakli dastlab VII-VIII asrlarda arab mamlakatlarida paydo
bo’lgan. Dastlab maktablar masjidlar qoshida shakllangan. VIII-IX asrlarda ular
O’rta Osiyoda ham keng tarqalgan. Maktablar bolalarga boshlang’ich ta’lim
berishga asoslanib, ularda yoshlar asosan o’qish va yozishni, husnixatni
o’rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur’onni, nomozni va turkiy
tildagi asarlarni yod olganlar 5
.
Maktablarda ta'limning asosiy shakli bo’lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o’qiy
boshlagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o’qish zarurligi ularning
iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat
markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi
jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hollarda maktablar uchun alohida
joylashgan binolar qurilgan. Islomiy an’analarga ko’ra, qiz va o’g’il bolalar ajratib
o’qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o’g’il bolalar esa maktabda
o’qishgan. Boy xonadonlarning farzandlari odatda o’z uylarida o’qituvchi yollanib
o’qitilgan. Jamoat binolari tarkibiga kirgan maktablar uchun xonalar tanlashda
O’rta Osiyoning issiq iqlim sharoiti e’tiborga olingan. Masalan, Samarqand
viloyatining Uxum qishlog’idagi maktabda o’quv xonalar uchun qishloq masjidiga
yondosh joylashgan ayvonli xonalar va ochiq ayvonlar tanlangan. Arxitektura
4
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. 7- jild. T.: O’zbekiston, 1999. 456-bet.
5
Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey:
Princeton University press, 2013. P.686.
6

doktori L. Y. Mankovskayaning ma’lum qilishicha, Buxorodagi mahallalardan
birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi qavatida
qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o’tilgan. Alohida
binoda qurilgan maktablar odatda yog’och sinchli, ustunli, to’sinli qurilmalar
yordamida yoki pishiq g’ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan 6
.
Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega
gumbazli katta maktab bo’lib, u tarhda 29 ga 30 metr, o’rtada joylashgan katta
gumbazli zali esa 10,5 ga 10,5 metrga teng bo’lgan. Maktab tarkibida o’qituvchilar
xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha
darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo’lgan. Binoning rejaviy yechimi
asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o’rta asrlarda alohida bino tarzida
qurilgan maktablar soni deyarli ko’p bo’lmagan. Maktablarning asosiy qismi
boshqa jamoat guzar, mahkama, madrasa yoki ibodat masjid, xonaqoh binolari
bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori T. A. Hidoyatovning aniqlashicha,
bunday maktablarning me'moriy-rejaviy yechimlarida xonalar soni, tarkibi va
ularning funksional bog'lanishida muqim tartiblar kuzatilmaydi. Biroq, maktablarni
qurishda me'morlar O’rta Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini
e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino
tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar. XVI-XVII asrlarda
Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming
aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to’g'ri kelgan. Tarixchi olim K.
Kattayevning “Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji” kitobida
ko’rsatilishicha, 1864-1868-yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar
qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So’fi Roziq,
Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular
jumlasiga kirgan. 1876-yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga
maktablar faoliyat ko’rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh. G’afforov. Uning
ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston
6
Agzamova G. O’zbekiston shaharlari XVI-XIX asrning o’rtalarida. T.: Adabiyot uchqunlari, 2017. 228-bet.
7

aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo’lgan degan fikrlar butkul
noo’rindir. Ibn Sinoning fikricha, bolaga o’z vaqtida xat-savod, eng kerakli
hunarlarni o’rgatish va uni san’at asoslari bilan tanishtira borisli zarurdir. X asr
oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar xususiy maktablar ochib, ularda
daromadli oilalarning farzandlarini o’zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar
“maktabdor” deb atalib, ular bolalarga o’qish va husnixatni o’rgatishdan tashqari
og'zaki hisobni ham o’rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa “otinoyi”
deb atalib, ular o’z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o’qitgan. Bu davrga
kelib qizlar ham o’g’il bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o’qiy boshlagan.
Biroq, ular uchun alohida “qizlar maktabi” - belgilangan. Bunday maktabdagi
o’quvchilar soni 10-20 tagacha bo’lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta
yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig’i, xalfa esa o’qituvchining yordamchisi
vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur’oni karim oyatlari, hadislarni
yodlash, shariat asoslarini o’rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi
hisobdan xabardor bo’lish shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon
deb ham tilga olinadi, odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she’riy asarlarni o’qish
va yodlash nazarda tutilgan 7
.
Tarixchi A. Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida Xiva shahrida jami
1500 ta maktab bo’lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o’g’il
bolalar bilan qo’shib o’qitilgan. Bu davrda Farg’ona viloyatida ham anchagina
o’quv maskanlari bo’lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan
1749 tasi o’g’il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo’ljallangan. Ularda 24690
ta o’g’il bola va 6559 ta qiz bolalar ta’lim olgan. Bu davrdagi ta’lim tizimi O’rta
Osiyoda asosan uchta yo’nalishda olib borilgan. Birinchisi, eski maktab va
madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari, uchinchisi, yangi usul-jadid
maktablari. O’zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va
o’rta asrlar ta’lim an’analariga asoslangan maktablar “eski maktablar” deb atalgan
bo’lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani) Turkistonda
mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang’ich ta'lim rus maktablari bo’lgan.
7
Xoji Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. T.: Sharq, 2005. 231-bet.
8

Bu maktablarni Chor Rossiyasi hukumati mahalliy hukmdorlar bilan yaxshi aloqa
bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida tashkil etgan edi. Rasmiy
jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi mahalliy xalq bolalariga rus
tilini o’rgatib, mustamlaka o’lkalar uchun tarjimon (tilmoch) lar tayyorlash
bo’lgan. 1917-yilda Turkistonda 170 yilda rus-tuzem maktablari faoliyat ko’rsatib,
shulardan 85 tasi hozirgi O’zbekiston hududida bo’lgan. Rus-tuzem maktablarida
ta'lim muddati asosan 4 yil bo’lgan. 1905-yildan boshlab ularning ayrimlarida
ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6 sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem
maktablarida “musulmon” cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha sinflarga
odatda rus muallimi, musulmon sinflari o’quvchilariga esa mahalliy, ya’ni
musuimon muallimi dars bergan. Ayri rus tuzem maktablarida kattalarga ham rus
tilini o’rganish maqsadida kechki kurslar ochilgan. Jadid maktablari esa eski
musulmon maktablaridagi ta’lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga,
musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan
maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy
xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o’zgarishlar,
mahalliy ziyolilar orasida ma’rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining
kuchayayotganini o’zida aks ettirgan edi 8
.
Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham
o’qitilgan. Eski maktablardagi yakka o’qitish usulidan sinfda dars berish usuliga
o’tiladi, sinflarda geografik xaritalar, globuslar va boshqa ko’rgazmali
qo’llanmalar paydo bo’ladi, maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi,
sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy
qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo’lib, 1914-1915-yillardan boshlab ayrim jadid
maktablarida 2 bosqichli boshlang’ich va yuqori sinflardan tuzilgan ta’lim tizimi
joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan
tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan 9
.
8
G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Kitobxon,
2001. 31-bet.
9
Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo’shimcha manbalar. Qarshi:
Nasaf, 2013. 43-bet.
9

Jumladan, Xoji Ismatulloh Abdulloh o’zining “Markaziy Osiyoda Islom
madaniyati” (Toshkent, 2005) nomli kitobida Markaziy Osiyoda bunyod etilgan
islom obidalari haqida qisqacha ma'lumotnoma berib o’tgan. P. Sh. Zohidovning
“Me’morlar san’ati” (Toshkent, 2004) kitobida ham O’rta Osiyoning o’tmishdagi
me'moriy obidalari haqida ma'lumotlar mavjud. B. Valixo’jaev respublikamizdagi
mavjud oliy ta’lim tizimining tarixi ancha qadim zamonlarga borib taqalishini
o’zining “Samarqandda oliy talim-madrasayi oliya-universitet tarixidan lavhalar”
(Samarqand, 2003) monografiyasida ilk bor asoslab bergan. K. Kattaevning
Samarqand madrasalari va Shohizinda maqbaralari majmuasi xususidagi
izlanishlari ham katta ahamiyatga molikdir. Sh. G’affarov esa Chor Rossiyasi
istibdodi davrida Turkistondagi ta’limtarbiya tizimi tarixini (Samarqand, 2001)
Yoritib bergan, M. Mamadazimovnmg Ulug’bek va uning rasadxonasi haqidagi
risolasida (Toshkent, 1994) alloma yaratgan nodir ilmiy maskanga tavsif berilgan.
A. O’ralqv va M. Xojixonovning “Temuriylar ma’naviyati va madaniyat”
(Samarqand, 1996) kitobida Temuriylar va Boburiylar davrida bunyod etilgan
me'moriy obidalar, jamoat binolari va inshootlari haqida fikr yuritilgan. Mazkur 4
qo’llanma mualliflari O’rta Osiyoning o’tmishdagi ta’lim-tarbiya va ilm-fan
maskanlari haqidagi kitobini 2005 yilda chop ettirgan. Markaziy, Osiyoning o’rta
asrlardagi davolash va shifobaxsh muassasalari me'morchiligi tarixiga
A.O’ralovning 2003-yilda rus tilida nashr etgan monografiyasi to’liq
bag’ishlangan 10
.
Madrasa so’zi arabcha “o’rganmoq” ma'nosini anglatib, u O’rta Osiyoda
umumiy va oliy ta’lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar
davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va
Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga
qadar ta’lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning
kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan. Dastlabki madrasalar
aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan: Masalan Samarqandda IX asrning
ikkichi yarmida qurilgan Raboti-G'oziyon madrasasi va XII asr o’rtalarida qurilgan
10
Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 166-bet.
10

Qusamiya madrasalari o’sha davr masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda
joylashgan 11
.
Bundan maqsad bir joyning o’zida ham ibodatga, ham ilm olishga imkoniyat
yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida madrasalar masjidlar
qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida hamda xonaqohlar bilan birga ham
qurilib yirik ilm maskanlariga aylantirilgan. Ularning ayrimlari tarkibida o’z
ibodatxonasi, ya'ni yozgi va qishki masjidlari bo’lgan. Masalan, Samarqanddagi
Mirzo Ulug'bek madrasasi o’z masjidiga ega bo’lgan 12
.
K. Kattayev Movarounnahrdagi ilk madrasa Buxoroda yonib ketgan Forjak
madrasasi emas, balki Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida qadimgi
Shayxzoda-Poyqaboq darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon madrasasi, deb
ko’rsatadi. Hatto, uni nafaqat yurtimiz, balki islom dunyosining ham ilk madrasasi
bo’lgan bo’lishi mumkin, deydi. Madrasalar haqidagi dastlabki ma'lumotlar O’rta
Osiyoda IX-X asrlar shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining
yozishicha, bu davrda birgina Buxorodagi madrasalar soni butun Sharq
mamlakatlaridagi madrasalardan ko’p bo’lgan. Xiva shahri madrasalarining soniga
ko’ra Buxorodan keyin ikkinchi o’rinda turgan. Shunisi diqqatga sazovorki, XI
asrning oxiri-XII asrning boshlarida Xorazmda 444 ta madrasa bo’lib, ularning har
birida to’rttadan mudarrisi komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy
bilimlar va fiqhdan saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida esa Xivada
65 ta madrasa bo’lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida
joylashgan. IX-X asrlarda Samarqand ham O’rta Osiyodagi ilm-fan va taim
markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud bo’lib,
ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o’qitilgan. K. Kattayev
o’zining yuqorida eslatilgan kitobida Samarqandda 55 ta madrasayu-maktablar
bo’lganligi, uiarning aniq joylashgan joylari, ta'lim tizimi va ish yuritish
tamoyillari haqida fikr yiritgan. XI asr boshida bu yerda Samarqand hukmdori
Qoraxoniy Tamg’och Bo’g'raxon madrasasi qurilib, u tarhda bo’yiga cho’ziq
11
Xoji Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. T.: Sharq, 2005. 384-bet.
12
Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga doir qo’shimcha manbalar. Qarshi:
Nasaf, 2013. 62-bet.
11

to’g’ri to’rt burchakli, ichki hovlili, hovliga qaragan toqli ayvonlar, peshtoqi va
uning ikki yonidagi gumbazli zallar ko’rinishida shakllangan. Madrasada turli
fanlar uchun, xususan, Qur’onni ovoz chiqarib o’qish adab ilmi adabiyotlarini
o’rganish, ilm bilan shug'ullanish uchun alohida darsxonalar ajratilgan. alzim
belgilanib, talabalar soni 50 dan kam bo’lmaganligi ko’rsatilgan. Madrasalar
tarkibiy jihatdan ichki hovlili, yozgi va qisnki xonalar, hujralar, masjid, ayrim
hollarda ustoz mudarrislar uchun xonalar bo’lgan. Ba'zi madrasalar tarkibiga hatto
maktablar ham kirgan. Hovlida esa mo’jaz bog'- bo’ston yoki hovuz bo’lishi
ko’zda tutilgan, yirik, ikki qavat qilib qurilgan. Katta madrasalarning burchaklariga
minora guldastalar qurish rasm bo’lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning hovli
tomoni toqli ayvon galereyalar bilan o’ralib, hovli o’rtasiga hovuz ishlangan. XV-
XVI asrlarga kelib O’rta Osiyoda qo’sh madrasalar qurish ham paydo bo’ladi.
Samarqanddagi Ulug'bek va Sherdor, Buxorodagi Modarixon va Abdullaxon
madrasalari qo’sh madrasalardir 13
.
Madrasalarda o’nlab, yuzlab va hatto minglab ilmu-toliblar tahsil olganlar.
Masalan, Marvdagi XI-XII asr madrasalarida yuzlab, Buxorodagi XIII asr
Masudiya va Xoniya madrasalarining har birida mingtagacha talabalar o’qishgan.
Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasi bu yerdagi eng yirik madrasa
hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va geograf Sven
Xadenning “Osiyo bo’ylab” nomli kitobida yozilishicha, 1894-yili Qo’qondagi
Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo’lib, 200 ta tolibi-im tahsil olgan. Madrasalar
o’tmishda hukmdor va malikalar hamda ular xizmatida bo’lgan zadagonlar,
ma'rifatli insonlar tomonidan qurilgan. Madrasaga boshlang'ich ta'lim maktabini
tugatgan o’spirinlar qabul qilingan. Ular bilim doirasiga qarab, madrasada 12-20
yilgacha tahsil olishgan. Ayrim madrasalarda o’qish muddati 8 yilgacha
qisqartirilgan 14
.
Jumladan, Samarqanddagi Ulug'bek madrasasining o’qish muddati 8 yil
bo’lib, unda talabalar bilimiga qarab past, o’rta va yuqori doiradagi nafaqalar bilan
13
G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Kitobxon,
2001. 187-bet.
14
Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq , 2006. 74-bet.
12

ta'minlangan. Talabalarga dars beruvchi mudarrislar va madrasa xizmatchilari ham
o’z maoshlariga ega bo’lganlar. Ushbu xarajatlar va madrasa binosiga qarash
chiqimlarini qoplash maqsadida madrasalarni qurdirgan hukmdor va amaldorlar
o’zlarining ko’chmas mulklari daromadidan yetarlicha vaqflar belgilashgan.
Vaqflarda madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar, boshqa xodimlar
soni, ularning oylik maoshlari ko’chmas mulklar va ulardan tushadigan daromadlar
aniq ko’rsatib qo’yilgan 15
.
XIX asr boshlarida Qo’qon xonligiga bo’ysungan 30000 atrofida aholisi
bo’lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo’lib, ularda 4300 talaba
tahsil olgan. 150 ming aholi yashagan Samarqandda esa 40 ta madrasa, 200 ming
aholisiga ega bo’lgan Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming xonadonli Toshkent
shahrining eski qismida o’nlab madrasalar mavjud bo’lgan. 1894- yilda
Turkistonda 6445 ta maktab va madrasalar faoliyat ko’rsatgan. Madrasalarni
bitirganlar kamida uch tilni: arab, fors tillari va eski o’zbek yozuvini mukammal
bilgan. “Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar”
kitobining muallifi akademik B. Valixo’jayevning yozishicha, madrasalar o’z
vazifalariga qarab ikki xil: umumiy va oliy ta'limga mo’ljallangan. Umumiy ta'lim
vazifasini bajargan muassasalar “madrasa”, oliy ta'limga mo’ljallangan
muassasalar esa “madrasayi-oliya” deb atalgan. Bu madrasalar bir-biridan nafaqat
katta-kichikligi, me'moriy yechimlarining saviyasi va nufuzi bilan, balki ularda
o’qitiladigan fanlar soni, ularning dasturlari, ta'lim yo’nalishi, o’quv jarayoni va
tizimining tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan 16
.
Xonaqoh so’zi forscha bo’lib, “xona-uy” ma'nosini anglatadi. Dastlab taqvodor
so’fiylar va darveshlar yashaydigan boshpanali hovlili oddiy imoratlar tarzida
qurilmog'i, xonaqohda so’fiylarning yashashidan tashqari, maxsus diniy marosim-
zikru samo raqsiga qatnashishlari hamda mutasavvufchilikdagi shogird-ustozlik
shartlari ham belgilab beriladi. Ustoz so’fiylar, ya'ni shayxlar vafot etgach, o’z
xonaqohlari qoshiga dafn etilgan. Natijada shogirdlar va keyinchalik tasavvufga
15
Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 23-bet.
16
Valixo’jayev B. Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya tarixidan lavhalar, Samarqand: Kitobxon, 2001. 234-
bet.
13

ixlos qo’ygan xalq ommasi tomonidan bunday mashhur ustoz shayxlarning
xonaqohlari o’ziga xos ziyoratgohlarga aylantirilgan. Bunday xonaqohlarda
so’fiylarning hujralaridan tashqari ziyoratchilar uchun ham maxsus xonalar tashkil
etiladi. Termizdagi Hakim at-Termiziy, Miyondagi Abu Sayid va boshqa xonaqoh-
ziyoratgohlar shular jumlasidandir. XII asr o’rtalarida so’fiylar birodarligining
rivojlanishi va tasavvuf tariqatida turli oqimlarnmg vujudga kelishi bilan
xonaqohlarning me'moriy ko’rinishi va vazifalari ham o’zgara boradi. Bu davr
xonaqohlari me'moriy jihatdan ancha shakllangan, ichki hovli atrofiga birikkan bir
necha hujralar, so’fiylar jamoasining yig'ilish va zukr tushish zali samoxona, ustoz
so’fiy, ya'ni shayxning o’z muridlariga tasavvuf ilmidan dars berish, yetimlarga
Qur'onni o’qitish hamda shayx va muridlarning yashash xonalari, darveshxonalar,
chillaxona, ombor va oshxona, matrab samo vaqtida na't va ilohiy qo’shiq
kuylovchilar o’tiradigan joydan tuzilgan. Tojikistonning janubida xarobalari
bizgacha saqlangan Xoja Mashad xonaqosining me’moriy tuzilishi bunga misoldir.
O’rta Osiyoda turli davrlarda qurilib bizgacha yetib kelgan xonaqohlar va ular
haqidagi yozma manbalar ushbu binolarning o’tmishda xalq ijtimoiy hayotida
tutgan o’rni va mavqeini, tarkibiy tuzilishini me'moriy tasnifi va yechimlarining to
XVII asrgacha mufassal tarzda takomillashib kelganini ko’rsatadi. Biroq,
xonaqohlar arxitekturasi va ijtimoiy vazifalarining rivojlanish cho’qqilari asosan
Temuriylar davri XIV-XV asrlar va Shayboniylar XVI asr davriga to’g'ri keladi.
Temuriylar va keyinchalik Shayboniylar ham tasavvuf so’fiylik) jamoasi
faoliyatining nazoratini butkul o’z qo’llariga oladilar va o’zlari ham tasavvuf
ahliga xayrixoh holda yangi xonaqohlar quradilar. Buning sababi shulki, tasavvuf
ta'limoti o’sha davrlarda va undan oldinroq ham xalq ommasi uchun Islom Sharqi
dunyosining ma'naviy-axloqiy mezonlariga, tasavvuf tariqatlarining asoschilari esa
xalq orasida katta obro’ qozonib piru-ustozlarga aylangan edi. Hujviriyning
"Kashful mahjub" asarida xalq orasida keng tarqalgan va mashhur
mutasavvufchilar atrofida shakllangan tariqatlar haqida mukammal ma'lumotlar
keltirilgan. Jumladan, Qodiriya tariqati asoschisi va piri Abduqodir G'i-loniy,
Yassaviya tariqati asoschisi va piri Xoja Ahmad Yassaviy. Naqshbandiya tariqati
14

asoschisi Bahouddin Naqshband hamda Xilvatiya, Rifoiya, Mavlaviya, Shozaliya,
Sa'diya, Dasukiya, Badaviya, Akbariva, Suxravardiya, Kubroviya, Madyaniya,
Chishtiya, Bayramiya va hokazo tariqatiar. Tasavvuf ahli orasidan Abu Ali Ibn
Sino, Forobiy singari dunyoga mashhur olimlar; Jaloliddin Rum'iy, Abdurahmon
Jomiy, Alisher Navoiv kabi buyuk shoirlar; Zunnun Al-Misriy, Shoxin Al-Xilvatiy
kabi kimyo ilmi bilimdonlari; Imom G'azzoliy, Abdurahmon as-So’fiy, Ibrohim
Haqqiy singari falakiyot ilmining buyuk namoyandalari va fan fanning boshqa
tarmoqlari bo’yicha qanchadan-qancha mutafakkir olimlar yetishib chiqadi.
“Qorixona” so’zi bir necha ma'noda tushunilib, uning keng tarqalgani Qur'on
o’qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir. Qorixona, shuningdek, ko’zi ojiz qorilar
uchun boshpana va qorilar tayyorlaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan.
Qorixonalar O’rta Osiyo shaharlari va qishloqlarida qarovsiz va boshpanasiz
qolgan ko’rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda
savob maqsadida dindorlar va xudojo’y mulkdorlar tomonidan qurilgan.
Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta’sischilari o’z mulklari
hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. “Qori” arabcha so’z bo’lib, o’qimoq, ya'ni
Quronni ifodali tarzda yoddan o’qimoq ma'nosini anglatgan. Qorilar o’lgan kishilar
ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o’qishgan. Qorixonalar O’rta Osiyo me'morchiligida
asosan ikki xil: ziyoratgoh masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan
xonalar ko’rinishida va ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida
shakllangan, Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom
g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqlanib qolgan. Bu
yerda ilgari darveshlar Qur’on o’qib, zikr tushib turishgan. Qorixona to’rt
burchakli hovli tarzida bo’lib, hovlining ikki tomonidan qator hujralar qurilgan.
Hovli to’rida tarhi kvadrat shaklli tuxumsimon baland gumbazli katta xona bo’Iib,
u jamoatxona va tamaddixona vazifalarini bajargan. Qorixona hujralari ham
kvadrat shakiida bo’lib gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va jamoatxona tosh
o’choq bilan titilgan. Hovlining janubiy tomonida shu yerlik eshonning qabri bo
15

'lib, uning ustiga ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning yonida ikki metrcha
chuqurlikda g'or bo’lib, u chillaxona vazifasini o’tagan 17
.
Qorixonalarni O’rta Osiyoda chang to’zonlar va qum bo’ronlari
kuzatiladigan miniaqalarda ko’proq uchratish mumkin. Bu asosan oro va Xorazm
viloyatlaridir, Xivadagi rnashhur Pahiavon Mahmud maqbarasi qoshidagi brafgoh
majmua hoviisida darvozadan chap tomonda ikki qavatli kompozisiyali qorixona
joylashgan. U XX asr boshida Hindiston shaharlarida keng tarqalgan jamoat
binolariga xos g’ishtin uslubda qurilgan 18
.
17
Zohidov P.Sh. Me’morlar san'ati. T.: O’qituvchi, 2004. 217-bet.
18
Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 233-bet.
16

I.2. Davolash va shifo binolarining tadqiqotlarda yoritilishi
Tarixiy obidalar va madaniy merosimiz haqida ilmiy izlanishlar va
tadqiqotlar o’tkazib, ko’plab kitoblar yozilgan bo’lsada, jamoat binolari tarixining
hali fanga noma’lum va atroflicha o’rganilmagan sohalari ham behisob. Shuni
hisobga olib, 2000-yildan boshlab, O’zbekiston Respublukasi Fanlar
Akademiyasining Tarix, Arxeologiya va O’zbekiston Respublukasi badiiy
Akademiyasining San’atshunoslik instituti va olimlar bilan birgalikda “O’zbek
davlatchiligi tarixi” deb atalgan; so’nggi bronza davridan hozirgi zamongacha
bo’lgan 3 ming yillik ulkan tarixiy davrni qamrab oluvchi fundamental ilmiy
adqiqotni yaratishga kirishildi. Ayniqsa, taniqli olim T.Shirinov O’zbekistonda ilk
davlatlar “voha davlatchiligi”, “shahar-davlatlar” Mesopatamiya, Misr, Xitoy,
“Noma” davlatchiligi kabi bo’lgan degan go’yani ilgari surdi 19
.
Haqiqatdan, ham tarixiy tahlil shuni ko’rsatadiki, davlatchilik jamiyat da o’z
ichli qoniniyatlari asosida paydo bo’ladi, rivojlanadi. Ya’ni davlat tizilmasi
tashqaridan tahhor holda ko’chirilmaydi, ma’lum jamiyat bag’rida tig’iladi. O’zbek
davlatchiligi taraqqiyoti ham bundan mustasno emas. Ana shunday jumboq
sahifalardan biri davolash va shifobaxsh muassasalarning shakllanishi shaharlarda
joylashishi, o’tmishda xalq orasida tutgan o’rni va roli, ularning me’morchilik va
qurilish tarixidir. Jamoat binolarining bu xildagi namunalari qatoriga shifoxonalar,
dorixonalar, hammomlar, garmobalar, shifobaxsh chashmalar hamda qator
balnedavo muassasalari bularga mineral suvlar, qum va balchiqlar vositasida
davolaydigan muassasalar, obzanxonalar ham kirgan. Ma’lumki, o’tmishda VIII
asrlardan boshlab Sharq mamkatlarida, shuningdek, Xitoy, Hindiston, Misr, Iroq,
Eron, Turkiya, O’rta Osiyo va Kavkaz ortida tabobat ilmi ancha yaxshi rivojlanga
va shu boisdan ham davolash niuassasalari xalq orasida e’tibor qozongan. Masalan,
hozirgi O’zbekiston hududida X asrda tibbiy ilmlar ancha riivojlanib, XI asrda va
keyinchalik Buxoro, Samarqand, Ko’hna Urganch, Toshkent kabi yirik sharlar o’z
shifoxonalariga ega bo’lgan. Sharq mamlakatlari xalqlari esa tabobatga oid turli xil
tibbiy muassasalar va shiioxorialardan juda qadim zamonlardan boshlab foydalanib
19
Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 213-bet.
17

kelganlar. Tarixchi I. To’xlievning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo
xalqlarida islom dinigacha VII - VIII asrlarga qadar keng tarqalgan budda
ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga gramatika, musiqa, yer, shamollar va
yulduzlar harakatiga oid bilimlar ham o’qitilgan. Shunisi qiziqki, buddizm keng
tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarnung uchdan bir
qismi savodxon bo’lgan. Sharqda qo’llanayotgan tibbiy yordam va xizmat turlari
hali o’rta asr Evropasuga ma'lum emas edi. VIII asrdayoq Suriya va Misrda yirik
shifoxonalar - bemoristonlar tashkil qilinib, ularda yotib davolanish imkoni
bo’lgan. Shifoxonalar qurilishiga hokimlar, mansabdorlar, tibbiyot arboblari bosh-
u qosh bo’lganlar. Sharqning buyuk siymolari ulug' tabiblar Ar-Roziy va Abu Ali
ibn Sinolar ham o’z davrida jamoa binoalari qurilishishiga jiddiy yondoshganlar.
Ar-Roziy Bag’dodda, Ibn Sino esa Hamadonda, shifoxotialar qurdirgan. Mazlum
xalqqa atab "Dorush-shifolar qurish, tibbiyot sohiblarini tayyorlash, tabobat
xizmatini to’g'ri yo’lga qo’yish xayrli xizmatlar qatorlga kirib, el-yurt va hokimlar
tomonidan qo’llabquvvatlangan. “Islom sultonlari va ulug' hokimlar el sog'ligini
yaxshilash uchun davlat homiyligi ostida dori-darmonlar va kimyoviyl malham
moddalar yig'dilar. Bu ishga bilimdon tabiblami jalb etib qulay va yorug'
shifoxonalar qurdilar”, deb yozgan edi XIII asrning iste’dodli arboblaridan biri
Rashididdin. Eronning taniqli ilmiy markazlaridan bo’lmish Ray, Isfaxon,
Hamadon, Movarounnahrning Samarqand, Qo’qon va Urganch shaharlarida X- XI
asriarda yirik shifoxonalar bo’lib, ularda xalq e’iborini qozongan tabiblar faoliyat
ko’rsatganlar. Bag'dod shahri o’rta asriarda Sharq tabobat ilmining yirik
markazlaridan biri bo’lgan. Bu yerda X asrda beshta shifoxona qurilishi tashkil
etilgan bo’lib, ularni o’z davrining mashhur tabibi Sinan Ibn Sabot boshqargan.
Shifoxonalarning ikkitasi Dajla daryosi bo’yiga, manzarali ya xushhavo joylarga
qurilgan. Mazkur davolash muassasalarida bosh tabib va tabiblardan tashqari
sanitarlar, xizmatchilar, qorovullar, xo’jalik ishlarini boshqaruvchilar, osoyishtalik
va tartib saqlovchilar singari shtatlar, ham belgilangan. Bag’dod shifoxonalarini
tashkil etganlar orasida shahar hokimi Adud ad-Daula ham bo’lgan. U o’zi
qurdirgan shifoxonaga 24 ta yetuk tabibni yig'ib, ularga homiylik qilgan va o’z
18

davrining mashur tabibi Abul Hasan ibn Gilmizni kasalxonaga bosh tabib etib
tayinlagan. Tabiblar, odatda, bir necha tillarni bilganlar. Bu ularga bemorlar bilan
suhbatlashishda, tibbiyotdan lalabalarga dars berinshda qo’l kelgan. Bag’dod
kasalxonalarida ko’z kasalliklarini davolash yaxshi yo’lga qo’yilgan. U yerda
telbalar uchun ham maxsus shifoxona tashkil etilib, u shahardan bir oz chetroqda
jovlashtirilgan. Poytaxt Bag’doddan uzoqda joylashgan Shiroz, Isfaxon, Vosit kabi
shaharlar ham o’z shifoxonalariga ega bo’lgan. U yerlarda tabiblik mahoratiga ega
bo’lganligi haqidagi shahodatnomasi bor mutaxassislar ishlaganlar. Qadimgi
arboblaming shifoxonalar oldiga mashshoqlarni tezib kelib turish odati bo’lgan,
chunki musiqa dardning oldini ga va charchoqni yo’qotishga yordam bergan.
Jamoat shifoxonalarini islom mamlakatlarida qurish butun asrlar davrida davom
etib kelgan. Masalan, XIII asr o’rtalarida Xaleb shahrida (Suriya) jamoat
kasalxbnasi mavjud bo’lib, XV asrda yana yangisi Arg’un al-Komiliy shifoxonasi
qurilgan. Mazkur kasalxona bir necha hovlilan biriktiiruvchi katta bir bino
kompleks ko’rinishida bo’lib, alohida hovlilar atrofida yotib va qatnab
davolanuvchi bemorlar uchun maxsus xonalar, oshxonalar va boshqa yordamchi
xonalar joylashgan Kasalxona binosi ziynatli, muqarnas, tupbarggul tarzidagi
bezaklar, marmar va fayansdan ishlangan sadaf naqshlar bilan bezftilgan. Islom
mamlakatlaridagi shifoxonalar va tibbiy xizmat turlari Movaraunnahr va Xuroson
shaharlariga ham xos bo’lgan. Hozirgi O’rta Osiyo respublikalari hududida - o’z
davrining' ulug' allomalari Beruniy, Amir Temur, Husayn Boyqaro, Alisher
Navoiy, Ibn Sino va qator hokimlar xalq orasida sog'liqni saqlash ishlari bilan
shug'ullanib shifoxonalar qurdirganSamarqand shifoxonasi qoshida yuqoridagi
vaqfda ko’rsatilishicha, qatnab, davolanuvclu kasallar uchun kichik shifoxona
“nimak bemoriston”, ya'ni darmonxona ham tashkil qilingan 20
.
Shifoxona nizomida bu yerda nafaqat kasallar, balki nogironlar, majruhlar,
qarovsiz qolgan qariyalar ham manzil topganlar, deb aytilgan. Samarqand
shifoxonasining qancha vaqt faoliyat ko’rsatganligi noma’lum, ammo u XIII asrga
Chingizxon bosqini davrida yakson qilingan ko’rinadi. Hozirgi davrda bu binodan,
20
O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati. Samarqand: Kitobxon, 1996. 164-bet.
19

afsuski, nishona ham qolgan emas. Samarqand shifoxonasi kabi davolash
muassasasi Xorazmnung qadimgi joylahsgan hududidan ham topilgan 21
.
O’rta Osiyo xalqining nufuzli an'analaridan biri hammom qurish san’atidir.
Harmrjomlarning xizmat doirasi ko’p bo’lib ular o’tmishda dam olish, kuchqudrat
va sog'liqni tiklash maskani, tozailik va shifobaxsh muassasa vazifasini bajargan.
Kishilar hamomga shifo topish, hordiq chiqarish va turli xil dardlardan forig’
bo’lish maqsadida ham kelganlar. Shu bois hammomlar o’tmishda mashhur
allomalar, sayyohlar, elchilar va keng xalq ommasi olqishiga sazovor bo’lgan.
Shahar hammomlari bozorlar, karvonsaroylar, jome masjidlari, madrasalar, shahar
darvozalari yaqinida, guzarlar qoshida qurilgan. O’zga yiirtlardan horib, uzoq yo’l
yurib kelgan savdogar va karvonchi shaharga kirishdan oldin hammomda yuvinib
chiqishlari shariatdan hisobiangan. Haminomlar odamlarga doim to’la bo’lib,
ularda erkak va ayollar o’zlariga belgilangan kunlarda cho’milishgan. Ba'zida
ayollarning alohida hammomlari bo’lgan. Yozishlaricha, qadimgi turklar “charga”
(chodir hammom) va sayyor kasalkonalami kashf etib, ularni o’z qo’shinlari bilan
22 birga olib yurishgan. G'arbda, xususan, Vizantiyaliklar esa chodir hammomni
turklardan o’rgangan va o’z qo’shinlariga tadbiq etganlar. O’rta Osiyo shaharlari,
jumladan, Buyuk Ipak yo’li o’tkan saharlar shifobaxsh hammomlarga juda boy
bo’lgan. Tarixchi Narshaxiy X asrdayoq Buxoroda bir nechta hammom
bo’lganligidan dalolat beradi. Ular ichida eng mashhuri Darvozai Mansur
mahallasidagi “Xon hammomi” hisobiangan. XIX asrga kelib Buxoroda 8 ta bozor,
9 ta guzar hammomlari Xo’jandda guzar hammomlaridan tashqari, 2 ta bozor
hammomi ishlab turgan. XIX asr oxirida Samarqand va O’rta Tepaning 7 tadan
bozor va guzar hammomi bo’lgan. Shu davrda Toshkentda 5 ta, Qarshida 4 ta
hammom ishlab turgan. O’rta Osiyoning qadimiy shahar va qishloqlarida hozir
ham tarixiy hammomlar mavjud bo’lib, ulardan xalqimiz nafaqat gigiyenik, balki
shifobaxsh va sog'lomlashtirish maqsadlarida ham foydalanib kelmoqda. O’gan
davr mobaynida o’nlab va yuzlab yangi hammomlar, banyalar qurildi, ammo
milliy sharqona hammomlar azalgidek xalq orasida o’z mavqei va mohiyatini
21
G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Ijod Press,
2001. 187-bet.
20

saqlab kelmoqda. O’rta Osiyo shaharlaridagi qator tarixiy hammomlarni, shu
jumladan, sobiq davrida (tipovoy) loyihalar asosida qurilgan ko’pgina banyalar
ham ko’zdan kechirib, ularning ish jarayonini tekshirdik, hammomlarga tushgan
kishilar va xodimlar bilan suhbatlashdik (hammasi bo’lib 100 ga yaqin hammom
tahlil qilindi). Izlanishlar shuni ko’rsatdiki loyihalar asosida XX asming 70-
yillarida qurilgan banyalarda xalqqa maishiy xizmat ko’rsatish va
sog’lomlashtirish gigiyenik vazifa zamona talablariga nisbatan sezilarli darajada
ma'naviy eskirgan. Ko’zdan kechirilgan banyalarda, asosan, tog'orada yuvinilib,
dushga tushiladi va ayrim hammomlarda xususiy obzan (vanna) va dush kabinalari
Tipovoy banyalarda shifobaxsh xususiyatli xona bu birgina bug'xona hisoblanib, u
ham bo’lsa tekshirilgan hammomlarning deyarli 40 foizida ishlamaydi.
Ishlaydiganlarida esa bug’ hammomining suvni isitib beruvchi umumiy qozonidan
truba orqalu yuboriladi. Bunday bug'ning soglomlashtiruvchi ta'siri juda past
bo’lib, uning inson tanasi va vujudiga foydasidan ko’ra ziyoni ko’proqdir. Shuning
uchun ham vrach-gigienislar hammomda bunday bug'dan foydalanishri tavsiya
etmaydi, chunki u juda past haroratli va kishi organizmuga ijobiy ta’sir
ko’rsatmaydi. Aslida tipovoy banyalarda bug'ni elektr yoki “pech kamenka” lardan
olish tavsiya etilgan. Ammo xizmatdagi mavjud “banya” lar 23 odatda, bunday
“pechka” lar bilan taminlanmagan, ta'minlanganlarida esa ulardan yaxshi yo’lga
qo’yilmagan. Yuqoridagi sabablarga ko’ra obzani (vanna) yoki dushi bor oilalar
ruscha hammomlarga tushishni xush ko’rmaydilar 22
.
Kuzatilgan tarixiy hammomlarda (sobiq sho’rolar davrida xalq hammomlari
ham shunga kiradi) shifobaxsh sog’lomlashtirish vazifasining mazmun va mohiyati
butunlay boshqach. Masalan, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent, Xo’jand,
Qo’qon, Kattaqo’rg'on, Xiva, Kosonsoy kabi - shaharlardagi tarixiy hammomlarda
binoning asosiy xonalari pol osti qizitish quvurlari orqali tarqaluvchi issiq havo
yordamida istiladi va natijada nafaqat pol, balki xonalar, ulardagi o’rindiqlar
supalar bularaing barchasi issiq holatda saqlanadi. Xalq hammomlarida o’rindiqlar
va supalar tosh yoki marmardan ishlangan toshtaxtalar bilan o’shalgan.
22
Kattayev K. Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji. T.: Sharq, 2006. 233-bet.
21

Toshtaxtalar va xonalardagi qirilmalarning issiqlik qatuvchanligi tufayli
xonalardagi havo qiziydi, qizigan pol va supalar tushgan suv esa bug'lanib issiq
havoga zarur namlik baxshida etadi. Hammom ichkarisi tomon cho’milish
xonalarining issiq namlik darajasi asta sekin o’zgarib havo harorati oshib boradi,
shunga mos ravishda xonalaraing vazifalari ham o’zgarib boradi. Bu haqda o’rta
osiyolik ulug' tabib Abu-Ali Ibn Sino o’rta asrdayoq shunday yozgan edi: “Birinchi
xona sovutadi va ho’llaydi, ikkinchi xona isitadi va qo’llaydi, uchinchisi esa isitadi
ira quritadi”. Xonalarning issiqlik namlik hoiati orasidagi bunday farq
cho’miluvchilarning o’z mijoz va ta'biga ko’ra hamnom xonalarini tanlashga
imkoniyat beradi. Ibn Sino nomlardagi asosiy xonalar haqida yozgan xolos. U
o’zining bu fikri bilan o’sha davr hammomlarining tuzilishidagi doimiylikni va
xonalar orasidagi zarur aloqadorlikni ko’rsatmoqchi bo’lgan 23
.
Karvonsaroy va tim. Tim va darvozaxonaning bunday yopiq majmuasi
ko’rinishida qurilishi Xivaning mahalliy issiq iqlim sharoitidan kelib chiqqan. Issiq
va quruq, chang va to’zonli iqlim shaharning eng gavjum joyi hisoblangan bozorni
aynan shunday, ya’ ni hajmiy yopiq va berk, immoriy yaxlit uslubda qurilishni
taqozo etgan. Olloqulixon karvonsaroyiga tim orqali kiriladi. Timning uzunligi 74
metr, eni 26,5 metr bo’lib, u nafaqat yopiq savdo ko’chasi, balki Ichan qaFani
tashqi Dishan qal’a bilan bog'lovchi usti uch qator gumbazlar bilan yopilgan dalon
hamdir. Uning o’rtasida katta gumbazli zal miyon saroy bo’lib, undan
karvonsaroyga o’tiladi. Tim ichki va tashqi tomondan peshtoq bilan tugallangan.
Ushbu majmuaning ichi yozda doimo salqin, qishda esa iliq va yorug' muhitga ega.
Polvondarvoza Ichan qal’adagi bozor maydoniga o’tishdagi yopiq savdo ko’chasi
(tim) bilan qo’shilib yagona me'mjpriy inajmuani tashkil qilgan. Majmua ichidagi
savdo ravoqlari ko’cha tlari bo’ylab qator, joylashgan. O’rtada dalon hamda chetki
ravoqlar usti gumbazlar bilan yopilgan. Xiva ob-havosi yozda shunchalik issiqki,
hatto bundan ko’cha do’konlari, karvonsaroylar va madrasalarning tashqi devorlari
yoki kursilari ichiga tahmon ko’rintahida ishlangan qator va chuqur o’yiq ravoqlik
yopiq savdo ayvonlari shaklini olgan. XVI-XVTI asrlarga kelib, Turkiston va
23
Zohidov P.Sh. Me’morlar san'ati. T.: O’qituvchi, 2004. 221-bet.
22

Rossiya o’rtasida savvdo aloqalari ancha kuchaydi. Malumki, bu ikki o’lka
o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ancha ilgari boshlangan edi. 1464 yili Hirotda
temuriy Abusaid tomonidan birinchi rus elchilari qabul qilinadi. Bu savdo aloqalari
buyuk jug'rofiy kashfiyotlardan keyingi dastlabki savdo aloqalari ekanligi bilan
ham uning ahamiyati har ikki tomon uchu beqiyos edi. XVI asrda Buxoro va
Xorazm xonligi Ivan Grozniy bilan elhi almashib, diplornatik va saydo afoqalaririi
yo’lga qo’yib yuboradi. Toshkent bekligida chekkaga charmdan ishlangan
buyumlar, egarlar, o’qdonlar, chodirlar, choponlar, joynamozlar, elkapo’shlar,
kamonlar, qog'ozlar, g'alla chiqarilgan. Turkistonning Rossiya bilan savdo yo’li bu
yertian Oltin O’rdaga boradigan- sinovdan o’tgan ishonchli karvon yo’li orqali
o’tilardi. Bu yo’l ancha qadimiy yo’l bo’lib, VIII-XIV asrlarda undan xazariylar,
abbosiylar, mo’g'ullar, turklar foydalangan edi. Rus sharqshunosi A. Y.
Pankovning fikricha, bu yo’ldan ancha qadimdan Ovrupd-Osiyo sahrolarining
o’sha vaqtdagi xo’jayinlari skiflar, 15 ulardan keyin xunnlar, avarlar, o’g'uzlar,
pecheneglar, polovestlar, turklar foydalangan bo’lishlari mumkin. Savdo
inshootlarming tabiiy iqlim sharoitlariga moslashtirilishi O’rta Osiyoning issiq va
quruq iqlimi sharoitidagi davomli yoz faslida havoning yuqori harorati va kuchli
quyosh radiatsiyasi tufayli insonning soya va salqin muhitga bo’lgan ehtiyoji ortib
borafi. Bu holat insonning; kundalik turmush sharoitida ham, ijtimoiy bayotini
me'moriy tashkil qilishda ham sezilib turadi. O’rta Osiyo iqlimi bilan bog'liq ushbu
qonimiyat fiiqaro me’morchiligi va shaharsozlik yechimlarida ham o’z aksini
topgan. Jumladan, u issiq iqlim sharoitida bozor muhitim soya-salqinda tashkil
qilish ya shunga mos tarzda savdo inshootlarini shakllantirishni taqozo etgan.
Samarqand va Shahrisabzda qurilib saqlangan o’rta asr chosulari, Buxoro va
Xivadagi toq va timlar, Samarqandda Amir Temur davrida qurilgan bozor yopiq
savdo ko’chasi, ko’hna Urganch, O’sh va O’rta Osiyoning tarixiy shaharlarida
qurilgan yopiq bozorlar fikrimizning dalilidir. Xususan, uyi yopiq savdo-
hunarmandlar, ko’chasini tashkil qilgan O’sh bozorining uzunligi 800 metr bo’lib,
uning usti yog’och ustunlar va to’sinlar ustiga tashlangan qamishlar bilan
23

yopilgan 24
. Ayrim savdo ko’chalari esa yog'och ustunlar va xarflar ustiga tortilgan
qator bo’yralar yoki loy bostirmalar ko’rinishida bo’lgan. XVIII asrda Xo’jandda
“Payshanba bozor” deb nomlangan yirik hunarmandchilik markazi shakllanib, har
haftaning payshanba kuni bu yerda katta bozor bo’lgan. Bozor shaharning asosiy
to’rt gavjum ko’chalari kesishgan cborrahada joylashgan. Chorraha va unga tutash
ko’chalarning ayrim qismlari yog'och ustun va to’sinlarga o’raatilgan tekis tomlar
bilan yopilgan 25
.
24
O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati.Samarqand: Kitobxon, 1996. 157-bet.
25
G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: 2001. 154-
bet.
24

II.1. Samarqand va Buxoro shaharlaridagi tarixiy-me’moriy
yodgorliklarining o’rganilishi
Samarqand Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biridir. 2007-
yilda shahrining 2750 yillik yubileyi nishonlandi. Bu yoshga kirgan shahar
Markaziy Osiyoda boshqa yo’q. Shuning uchun ham Samarqand shahrining
me’morchiligini qisqacha bo’lsada, uning tarixi bilan uyg'unlashgan holda qarab
chizish mamlakatimizda arxitekturaning shakllanganligi va rivojlanganligini
kengroq o ‘rganish imkoniyatini beradi. Samarqandda 290 dan ortiq arxitekturaviy
va 2 mingga yaqin arxeologik yodgorliklar mavjud. Tarixchi va adiblar bu shaharni
Sharq musulmon dunyosining qimmatli durdonasi, “Sharq Rimi” deb ham
ataydilar. Bu shahar atoqli davlat arbobi, buyuk sarkarda Amir Temur, podshoh va
astronom olim Mirzo Ulug'bek, davlatimiz Prezidenti Isiom Karimov singari
jahonga mashhur insonlarning nomlari bilan chambarchas bog’liqdir. Zarafshon
vodiysining ko’rkam va bahavo, so’lim yerida, Movarounnahr markazida
geografik qulay joylashganlik Markaziy Osiyo shaharlari chida Samarqandni
birinchi o’ringa ko’targanligi tabiiydir. Arxeologik qazishmalar natijalari bo’yicha
qadim zamonlarda Zarafshon daryosi bo’yida joylashgan Samarqandda paleolit,
neolit davrlarida ovchi qabilalari, bronza davrida chorvachilik va dehqonchilik
qabilalari yashaganliklari isbotlab berilgan. Odamlar tashqi muhit ta ’sirlari va har
xil hayvonlar hujumidan o ‘zlarini muhofaza qilish maqsadida yerto’la va chaylalar
qurganlar va u joylarda yashaganlar. Strategik qulay yerda joylashganligi uchun
rivoj lanishning dastlabki bosqichlarida Samarqand (yozma ma’lumotlarda So’g’d
davrida Marokand deb nomlangan) mustahkam devor bilan o ‘ralgan. Dastlab u
yerda aholi tarqoq joylashgan. Samarqand arxitekturasi miloddan avvalgi
davrdayoq rivojlana borgan. Qoldiqlari hozir ham “Devori qiyomat” nomi bilan
mashhur bo’lgan voha devorining uzunligi 40 km ni tashkil etgan. O’rta sharqni
egallagan quldorlik tuzumi krizisi natijasida Samarqand hududi ham keskin
qisqargan 26
.
26
O'roqov A. va Xojixonov M. Temuriylar ma'naviyati va madaniyati.Samarqand: Kitobxon, 1996. 211-bet.
25

Temur va temuriylar davrida Samarqand o’zini o ‘nglab olib, shahar birun
va rabotga butunlay ko’chib chiqqan va rivoj lanish ilgarilab ketgan. Bu davrda
ko’p tarmoqlar singari me’morchilik va binokorlik ishlari ham gullab yashnagan.
Samarqand nihoyatda obod va ko’kalamzor shaharga aylanadi. Amir Temur
o’zining tug’ilgan yurti Shahrisabzni shaharga aylantirgan. U yerda 1380-yilda
Oqsaroy qasrini, keyinchalik to’satdan vafot yetgan o’g’li Jahongir maqbarasini
qurdirgan 27
.
Shahrisabzdagi Oqsaroyni xorazmlik ustalarga qurdirgan. Binoni bunyod
etish qariyb 20 yilga cho’zilgan. Uning qurilishi 1403-yillardan keyinroq bitgan.
Oqsaroy peshtoqlik va go’zallikka g’ishtlarning yaxlit bo’lib ko’rinishini
ta’minlash old va shimoliy devor yuzasini sirkor parchinlar bilan bir tekisda
ishlash tufayli erishilgan. Gumbazning ichi va yonlariga burchaklardagi
minoralarga koshin - g ‘ishtlardan qalqon shaklidagi geometrik naqshlar ishlangan.
Bu naqshlar silliqlangan g ‘isht va feruza rangli sirkor parchindan yozilgan kufiy
xatlar fonida ko’kyo’g’on belboqqa o’xshash kompozitsiyani tashkil etgan.
Devorlardagi turlituman ranglarning jilosi, koshinkor syujetlar, tarixiy, falsafiy va
diniy mavzudagi kufiy, suls yozuvlari, islimiy, geometrik va o’simliksimon
naqshlarning o’zaro uyg’unligi binoga noyob va sehrli mazmun baxsh etgan.
Rangining oy yorug’ida jilolanib - oqarib ko’rinishidan bino Oqsaroy deb
nomlangan 28
.
Temuriylar davrining ikkinchi bosqichida me’morchilikda qo’sh gumbazlar
yaratish odat tusiga kirgan. U davr arxitekturasi shakllarning boyishi, dekorativ
elementlarning ko’payishi, rangning ko’p ishlatilishi va devorlarga, ayniqsa
inshootlar fasadlariga nihoyatda chiroyli va rango-rang pardoz berilishi serjilo
ishlanishi bilan ham xarakterlidir. XV asrning ikkinchi yarrmda dekorativ
pardozlashda yangi texnik pardozlash kundal paydo bo’lgan. Kundalda chinni
sopol yoki chinni relyefli bezakka to’la suvi yuritilgan. Monumental
me'morchilikda binolarning rejasi murakkablasha borgan. Buyuk alloma Mirzo
27
Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey:
Princeton University press, 2013. P. 145.
28
Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Ijod press, 2004. 55-bet.
26

Ulug’bek davrida madrasalar, jamoat va fanga taalluqli bo’lgan binolar, inshootlar
qurilishi, ayniqsa keng rivojlangan. Markaziy xonalarga katta va baland gumbazlar
o’rnatilgan. Temuriylar davrida yaratilgan saroy va maqbaralar shular
jumlasidandir. Go’ri Amir, Shohi Zinda maqbaralari bir qancha inshootlar bilan
birgalikda ansambl ko’rinishini tashkil etgan. Hovlili rejaviy yechim masjid,
madrasa, karvonsaroy, qasrlarda qo’llanila boshlangan. Inshootlar
kompozitsiyasida bitta asosiy o’q bo’yicha peshtoqlar, o’zining gumbazi bilan
mancaziy xona joylashgan. Amir Temur davrida peshtoqlarning ikki yonboshida
minoralar o’rnatila boshlangan. Keyingi inshootlarda bunday yechimdan
uzoqlasnadi, peshtoq proporsional qilib ishlanadi 29
.
Shohi Zinda 25 dan ortiq madaniy qatlamni o’ziga singdirgan arxeologik -
me’moriy yodgorlik kompleksi hisoblanadi. Shohi Zinda madaniy meros obyekti
nafaqat Samarqand, balki butun Movarounnahr m e’morchilik maktabi namunalari
sifatida turli davrlarda qurilgan 20 dan ortiq arxitektura yodgorliklarini o’z ichiga
oladi. Shohi Zinda ansambli Muhammad payg’ambarning amakivachchas
Abbosning o’g’li Qussam 676-yilda Samarqandga islom dinini targ’ib qilish uchun
arab istilochilari bilan keladi. U shu yerda o’ldirilgan va dafn etilgan. Uning
atrofida mo’tabar kishilar dafn qilingan. Inshootlarning ko’pchiligi XIV asrga
tegishlidir. Arxitektura ansamblining yakunlovchi kirish peshtoqisidarvozaxonasi
keyingi davrda tiklangan. Peshtoqqa bu ulkan binoga Amir Temur Ko’ragoniy
o’g’li, Shohruxxon o’g’li, Ulug’bek Ko’ragoniy o’g’li Abdulazizxon tomonidan
asos solingan deb yozilgan. U Ulug’bek tomonidan 1434-1435-yillarda o’g’li
Abdulazizga atab qurdirilgan. Zinalardan chiqib, tor ko’cha bo’ylab yurganda,
kishi uzoq tarix bilan ko’rishganday bo’ladi. Kirishdan uzoqlashgan sari inshootlar
qadimlasha boradi. Zinaning chap tomonida XV asr ayvonlaridan birida ikki
gumbazli Qozizoda Rumiy (Ulug’bek davrining matematigi va astronomik va
uning yaqinlariga atalgan maqbara joylashgan. O’ttiz olti poyali zinadan
ko’tarilgach, galereyaga duch keladi.
29
Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 233-bet.
27

Samarqand shahrining eng mashxur inshooti Amir Temur maqbarasidir. Bu
inshoot 1404-yilda Amir Temur ko’rsatmasi bilan Kichik Osiyoga yurish qilgan
vaqtda (1403-yilda) vafot etgan sevimli nevarasi, taxt vorisi Muhammad Sultonga
atab qurilgan. Bir oz vaqt o’tgach, 1405-yilning fevral oyida Xitoyga yurish qilgan
chog’ida Amir Temur vafot etadi va u ham shu yerga dafn qilinadi. Yuksak shahar
sozlik usullariga ega, me’moriy dekor san’atiga boy, ko’shinkorlik ishlari juda ham
sifatli, arka va sferik gumbazlarining arxitekturaviy shakl va proporsiyalari
uyg’unlashgan tarixiy yodgorliklarga serob Samarqandda yana bir yangi uslub -
relyefli bezak qo’llanilgan. Bu usulda ishlangan jahondagi ikkita asar ham shu
yertedir (Bibixonim masjidi va Amir Temur maqbarasi) Registon maydonidagi
noyob inshootlar-Ulug’bek (1417-1420-yillar), Sherdor (1619-1636-yillar)
madrasalari va Tillakori madrasa-masjidi (1646-1647-yillar) barpo etilgan.
Ulug’bek madrasasi ekspluatasya qilish davrida tashqi tasirlar, zilzilalar va ichki
janglar oqibatida jiddiy talofot ko’rgan. Tashqi gumbazlar, ikki minora va ko’pgina
yashash xonalari vayron bo’lgan. Samarqanddagi Ulug’bek madrasasi gumbazi
Sharqda eng katta gumbazlar qatoridan o’rin egallagan. Registondagi arxitektura
yodgorliklari. Ulug’bek madrasasining umumiy ko’rinishi (1417- 1420-yillar)
XVII asrda Samarqand hokimi Yalangto’sh Bahodir hashamatli binolar qurishga
boshqa beklar bilan raqobat qilib, vayrona holatidagi Ulug’bek xonaqohi o ‘rniga
Sherdor madrasasini Mirzoyi karvonsaroy o’rniga Tillakori madrasa - masjidini
qurdirgan. Tillakori va Sherdor madrasalari katta o’lchamlilik, pardoz ishlarining
nozikligi bilan ajralib turadi 30
.
Tillakori madrasasi 1646-1647-yillarda jome masjid va madrasaga
mo’ljallanib qurilgan. U ansambldagi Ulug'bek va Sherdor madrasalari bilan
muvozanatlashtirib bunyod etilgan Hovlining g’arb tomonidagi masjidga peshtoq
orqali kiriladi. Masjid xonasi ikki yonidagi ravoqli gumbazlar galereyasi tufayli
keng o’rinadi. Xona to’ridagi marmar qoplamali mehrob, o’ng tarafida marmar
zinapoyali minbar bor. Xona o’z vaqtida zarhal naqshlar bilan jozibador
bezatilgan. 1930-yillarda bu yerda maxsus ustaxona tashkil etilib, koshinlarning
30
http://www.Shosh.uz
28

qadimiy rangini topish y o ‘lida tadqiqot ishlari olib borilgan. Mustaqillik yillarida
inshoot restavratsiyadan chiqdi va avvalgi go’zal holatiga keltirildi. Tillakori
masjid madrasasi katta xonasining ichidagi badiiy bezaklar jilosi halning hamda
rango-rang naqshlarning tovlanishiga asoslangan naqshlar me’moriy shakllarning
tuzilishiga qarab taqsim etilgan. Burchakburchaklaridagi mehroblar kundal
uslubida islimiy naqshlar bilan bezatilgan. Ulug’bek rasadxonasi binosi yo’qolib
ketgan bo’lgan. Uni ko’p izlanish va mehnatlar evazida arxeolog Vyatkin 1908-
yilda topgan. Doira shaklidagi u tarixiy inshootning diametri 46 m ni, balandligi
30metrni tashkil etgan. Binoning asosini burchak o’lchagich (tik aylana) tashkil
etadi. Binonining radiusi 40,2 m, yoy uzunligi 63 m ga tengdir. Inshootning asosiy
asbobi - Sektant meridian bo’ylab o’ta aniqlikda o ‘rnatilga 31
.
Abdulazizxon madrasasi Buxorodagi me’moriy yodgorlik XVII asrda
Buxoro xoni Abdulazizxon tomonidan qurilgan. Abu Hafs Kabir Buxoriy
yodgorligi IX asrda qurilgan. Abu Hafs Kabir hanafiy mazhabi olimlaridan biri.
Allomaning xizmatlari sababli Buxoroi sharif “Qubbatul islom” (Islomning
gumbazi) unvonini olgan. Bahouddin Naqishband majmuasi Buxoro viloyati
Kogon tumani Qasri Orifon qishlog’ida joylashgan. XIV-XVI asrda qurilgan.
Masjid, madrasa, hovuz, minora, quduqdan iborat ziyoratgoh majmuasi. Baland
masjid Buxoro shahrida XVI asrda bunyod etilgan. Masjid- harsang toshlar ustiga
qurilgan. Uni qurishda mumtoz davr me morchiligining noyob va nafis usulidanʼ
keng foydalanilgan . Bolohovuz masjidi Bolohovuz gumbazli masjidi XVIII asrda
(1712 yilda) qurilgan. Sayfiddin Boharziy obidasi Buxoroda XIII- XIV asrlarda
qurilgan. Mo`g`ul bosqinchilari orasida islom dinini targ`ib qilgan allomalardan.
Bayonqulixon yodgorligi O rta Osiyo me morchiligi noyob namunasi bo’lib, XIV
ʻ ʼ
asr o rtasida qurilgan. Mo`g`ullarning Chig`atoy ulusi xoni Bayonqulixon
ʻ
ziyoratgohi Amir Temur davri me morchiligining ilk namunalaridan hisoblanadi.
ʼ
Buxoro namozgohi Buxorodagi me’moriy yodgorlik-Nomozgoh. Qoraxoniylar
sulolasining yozgi qarorgohi o’rnida XII asrda (1119-yilda) barpo etilgan . Ch о r
B а kr me’moriy majmuasi Chor Bakr majmuasi XVI asrda qurilgan. Xonaqoh,
31
Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab concuest to Tamerlane. New Jersey:
Princeton University press, 2013. P. 686.
29

masjid, madrasa va katta bog dan iboratdir.ʻ Chor minor Buxorodagi me moriy ʼ
yodgorlik bo`lib 1807-yilda qurilgan. Chor minor qurilgan masjid, madrasa,
xujralar bilan o ralgan hovlidan iborat.
ʻ Fayzobod xonaqohi Buxoroda taxminan
1598-1599-yillar qurilgan. Fayzobod xonaqohi ochiq ravoqli galereya shaklida
qurilganligi bilan ajralib turadi. Govkushon majmuasi Buxorodagi me moriy
ʼ
yodgorlik bo’lib, XVI asrda barpo etilgan. Bu majmua madrasa, masjid, minora,
hovuz va saroydan iborat. Mir Arab madrasasi Madrasa- XVI asrda (1530-1536)
qurilgan. Madrasa 114 hujradan iborat. Bu Buyuk ilm dargohi hozirgi kunga qadar
faoliyat ko`rsatmoqda. Ismoil Somoniy maqbaras IX asrda qurilgan. Buxorodagi
ko’hna memoriy yodgorlik. Musulmon amiri Ismoil Somoniy sharafiga qurilgan
dastlabki maqbara. Sharqning me`moriy durdonasi deb ataladi va 1997-yil
Yunesko ro`yxatiga olingan Ko kaldosh madrasasi
ʻ Buxoro xonining vaziri
Qulbobo Ko kaldosh XVI asrda (1568-1569-yillarda) qurdirgan.
ʻ Labihovuz
ansambli XVII asrda barpo etilgan Hovuz va uning g arbida Nodir Devonbegi
ʻ
xonaqohi, sharqida Nodir Devonbegi madrasasi, shimolida Ko kaldosh madrasasi
ʻ
va Ernazar elchi madrasasi qad ko targan.
ʻ Masjidi Kalon Buxoroda XII-XVI asrga
oid jome’ masjid. 1997-yil YUNESKO tashkilotining butun jahon yodgorliklar
ro`yxatiga kiritilgan. Nodir devonbegi madrasasi Buxoro xoni Imomqulixonning
vaziri Nodir devonbegi tomonidan XVII asrda 1622-1623-yillarda qurilgan. Unda
madrasalarga xos ayvon, masjid va katta darsxona bor. Sitorai mohi xosa Sitorai
mohi xosa - Buxorodagi mang itlar sulolasining uch avlodiga mansub saroy - bog .
ʻ ʻ
Buxoro amirlarining qarorgohi. Ulug`bek madrasasi Buxoro viloyati G`ijduvon
tumanida XIV asrda Mirzo Ulug`bek tomonidan qurilgan madrasa. Xo ja
ʻ
Zayniddin majmuasi XVI asrning I yarmida Buxorodagi me moriy yodgorlik. Bino
ʼ
masjidga mo ljallab qurilgan, unimng hujralari ham bor.
ʻ Yettti pir yodgorlik
majmuasi Buxoro viloyatida joylashgan XII-XIV asrlarda yashab o`tgan buyuk
tasavvuf ulamolari sharafiga qurilgan yetti yodgorlik ziyoratgohlari. Buxoro Arki
Buxorodagi shaharning qadimiy qal`asi dastlab miloddan avvalgi I asrda qurilgan.
Hozirgi qiyofasi asosan shayboniylar davrida XVI asrda shakllangan. Shaxrisabz
Oqsaroy saroyi bayramona hukumat binosi – rezidentsiyaning namunasi .
30

Saroyning qurilishi 1380-yilda boshlangan,1404-yilda tamomlangan. Temuriylar
barpo etgan barcha inshootar orasida eng antiqasidir.
Dorut-Tilovat Ziyoratgoh XIV-XV asrlarga Shaxrisabzda bunyod etilgan.
Shamsiddin Kulol maqbarasi hamda Ko’k-Gumbaz jome’ masjididan iborat.
Gumbazi Sayidon Shaxrisabzda Mirzo Ulug’bek tomonidan XV asrda qurilgan
ziyoratgoh. Dorus-Saodat ansambli uch qismidan iborat: Hazrati Imom masjidi
Amir Temurning katta o’g’li Jahongir Mirzoning qabri va Amir Temur o’zi uchun
qurdirgan dafngohdan iborat. Termiz Al-Hakim at-Termiziy yodgorlik majmuasi
Termiz shahrining yaqinida Amudaryo bo’yida joylashgan. IX-XV asrlarga
mansub ziyoratgoh. Alloma IX asrda yashagan mashhur mutasavvif olim. Abu Iso
at-Termiziy yodgorligi Surxondaryo viloyati, Sherobod tumanidagi XI-XII asrlarga
oid ziyoratgoh. Abu Iso Termiziy (rahmatullo alayhi) mashhur muhaddis, Sunanini
Termiziy, ash-Shamoyili an-Nabaiyya kabi asarlar muallifi. Jarqo’rg’on minorasi
O’rta Osiyodagi qirrali yagona minora. U O’rta asrlardagi memor Ali ibn
Muhammad Sarahsiy tomonidan XII asrda (1109-yilda) qurilgan. Sulton Saodat
majmui Termizdagi payg’ambarimiz avlodlari-sayidlarning hilxonasi. Ziyoratgoh
X-XVII asrlarga oid. Termizning sharqida joylashgan bo’lib, VII asr davomida
shakllangan. Buxoroning eng qadimiy yodgorliklaridan biri X asrning boshida
Somoniylar sulolasining asoschisi tomonidan qurilgan Ismoil Somoniy
maqbarasidir. Maqbara usti yarim sfera shaklidagi gumbaz bilan yopilgan kub
shaklidagi binodir. Somoniylar maqbarasi O’rta Osiyoning me’morchiligida
bizgacha yetib kelgan, pishiq g’ishtdan qurilgan birinchi bino bo’lib, bunda
g’ishtlar ham qurilish uchun, ham bezatish uchun ishlatilgan. Shaharning asosiy va
eng baland ko’tarilgan inshooti 1127-yilda qurilgan Kalon minorasidir. Bu har
tomonlama komil muhandislik inshooti, Buxoroning sathidan 47 metrga ko’tarilib
turgan ulkan minoradir. O’zbekistonda eng baland bo’lgan ushbu minora tepaga
chiqqan sari sal ingichkalashib boradi, uning dumaloq aylanasidan o’rab turgan
halqalar turli rangdagi sirlangan g’ishtchalar bilan bezatilgan. Shu bilan birga
minoradagi naqshlarning turli-tumanligi va takrorlanib kelishi sodda va komil
me’morchilik shakllarini boyitadi. Buxorodagi o’rta asrlar me’morchiligining
31

alohida xususiyati – ko’cha yoki maydon bilan bir-biridan ajralib turgan va old
yuzasi, darvozalari bilan bir-biriga qarab turgan ikkita ulkan inshootdan iborat
bo’lgan majmualarning barpo etilishi edi. Shu asosda shaharning markaziy
me’morchilik majmuasi yaratilgan – Poi Kalon “Ulkan inshoot osti” maydoni.
Uning minorasi gumbazli o’tish yo’li bilan benihoya ulkan juma masjidi – Masjidi
Kalon bilan bog’langan. Uning qarshisida XVI asrning boshida hatto bizning
davrimizda ham ishlayotgan Mir-Arab madrasasi barpo etilgan 32
.
Chashma-Ayub mozorining barpo etilishi ham XII asrlarga oid, deb
hisoblanadi. Afsonalarga qaraganda, Injildagi payg’ambarlardan biri – Ayub (Iov)
Buxoroning bu suvsiz qismidan o’tayotganda hassasi bilan yerga urgan – natijada
bu yerda top-toza, shifobaxsh suvli buloq paydo bo’lgan. XIV asrda Amir Temur
o’zining yurishlaridan birida olib kelgan xorazmlik ustalar buloq va quduq ustidan
bino barpo etganlar hamda quduqdagi baland tortish qurilmasi ustidagi konus
shaklidagi gumbazga Xorazm uchun xos bo’lgan shakl berganlar. Ularga
qaraganda mashhur Chor-Minor masjidi esa yangi qurilgan bino, deb atalishi
mumkin u XIX asrda qurilgan. Bu masjidda to’rtta uncha baland bo’lmagan
minoralar hamda gumbazlar zangori rangda bo’lib, masjidga o’ziga xos qiyofa
bag’ishlaydi. Sharq me’morchiligi uchun sun’iy suv havzalari bo’lgan hovuzlardan
nafaqat amaliy maqsadlarda, balki shaharni yanada har tomonlama bezatish uchun
ham foydalanish odatdagi holdir. Buxoroda saksontadan ortiq bunday
obodonlashtirilgan hovuzlar bo’lib, shaharni ta’minlab turar edi. Ulardan eng
mashhur bo’lgan hovuz Labi-hovuzdir 33
.
Yirik poytaxt-markaz bo’lgan Buxoro shahri nafaqat o’zining masjidu
madrasalari, maqbarayu-mozorlari bilan, balki saroylari, hashamatli uylar, karvon-
saroylar, hammomlari va ko’p gumbazli savdo majmualari bilan ham mashhur edi.
Shaharda ko’chalarning kesishuvida-guzarlarda qurilgan Toqi-Zargaron
“Zargarlarning gumbazi”, Telpak-Furushon “Telpaklar sotuvchilarining gumbazi”
va Toqi-Sarrofon “Pul almashtiruvchi sarroflarning gumbazi” saqlangan, ular
hozirgacha savdo rastalari sifatida ishlatilmoqda. Ularning birinchi qurilishi va
32
Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 68-bet.
33
http://www.Shosh.uz
32

ishlatilishidan nomlari ham dalolat bermoqda. O’rta asrlarda Buxoro Markaziy
Osiyodagi barcha musulmonlarning muqaddas shahri bo’lgan edi, bunda nafaqat
diniy hurmat-e’tibor, balki estetik tuyg’ular ham ifodalanar edi. Buxoro shon-
sharaf mujassam bo’lgan shahar deb hisoblanar edi, u yerda eng mashhur kishilar
yig’ilar edi. Islomda Qur’ondan keyin ikkinchi o’rinda turgan diniy kitob – eng
haqqoniy hadislarning to’plami bo’lgan “Al-jami as-sahih” ning muallifi Imom Al-
Buxoriy edi. Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) shaharga yaqin bo’lgan qishloqdan
kelib chiqqan edi, u shaharda o’z faoliyatini boshlagan. Islomda eng muqaddas
shaxslardan biri shayx Bahovaddin Naqshband, so’filar ta’limotining asoschisi,
buxorolik misgar edi. Shayxning go’rini ziyorat qilish Makkaga borib bajarilgan
haj marosimiga tenglashtirilar edi. Bahovaddin Naqshbandning maqbarasi hozir
ham shaharning eng muqaddas joyi deb hisoblanadi 34
.
Buxorodan dunyoga taniqli bo’lgan tarixchi olim Narshaxiy, yirik shoirlar
Rudakiy va Daqiqiylar kelib chiqqan. Lekin ayni shu shaharda, odamlarning gap-
so’zlariga qaraganda xalqning sevimli namoyandasi, o’tkir so’zli “tinchlikni
buzuvchi” latifago’y Xo’ja Nasriddin Afandi ham yashagan. Hazilkash
donishmand Afandining latifalari va teran fikrlari son-sanoqsizdir.
Musulmon allomalari, mutafakkirlarining, me’morlarning va shoirlarning ko’p
asrlik ijodiyoti tufayli shahar “Islom cho’qqisi”, “Buxoroi Sharif”, “Muqaddas
shahar” faxrli unvonlariga musharraf bo’lgan. O’ylaymizki, Buxoro shahri
haqiqatan ham bu unvonlarning barchasiga loyiq.Shu bilan birga shahar zamonaviy
sanoat va madaniyat markazidir. Unda zamonaviy qurilgan aeroport, oliy o’quv
yurtlari, kollejlar, litseylar. Teatrlar, sport-sog’lomlashtirish inshootlari va
markazlari ham mavjud.
34
Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 34-bet.
33

II.2. Xiva hududidagi me’moriy obidalar tarixiga oid ilmiy
tadqiqotlar
“Xorazm noyob madaniyat, nafis san’at, yuksak ma’rifat, turmushning dono
falsafasi va insonparvarlik g’oyalari bilan yo’g’rilgan adabiyot va sheriyat
maskani, dunyoviy ilm o’choqlaridan biri... Xorazm vohasining tarixiy-madaniy
merosi bevosita Xiva shahri bilan bog’liqdir” 35
.
Dunyoning qadimiy shaharlaridan biri, xalqaro sayyohlik markazlardan biri
sanalgan Xiva bejiz ochiq osmon ostidagi muzey sifatida e’tirof etilmagan. Shahar
hududida miloddan avvalgi VI – V asrlardan XX asr boshlarigacha bo’lgan
davrlarga taalluqli 122 dan ortiq arxeologik yodgorliklar va me’moriy obidalar
saqlanib qolgan va ular Davlat muhofazasiga olingan. Ayniqsa Xiva shahrining
Ichan-Qal’a qismi Markaziy Osiyoda saqlanib qolgan birdan bir butun boshli
shahar-yodgorlik bo’lib, uning o’tmishidagi taqdiri, me’moriy obidalari dunyoning
eng qadimgi madaniy voha - Xorazmning tarixiy, madaniy taraqqiyoti bilan
chambarchas bog’likdir. Betakror Xiva shahri sharq xalqlarini qadimiy madaniyati
beshigi bo’lgan Xorazmning ko’p asrlik me’moriy qurilish an’analarini meros qilib
olgan Xorazm me’morlari san’ati va mehnatining ijodiy yakunidir. Xiva shahri
1990 yil 12 dekabrda YUNESKOning Kanadada bo’lib o’tgan 14 sessiyasining
maxsus qarori bilan Markaziy Osiyoda birinchi bo’lib “Butun jahon merosi”
sifatida ro’yxatga olingan. 1997 yilda mamlakatimizning ikki azim va buyuk
shahri Buxoro va Xivaning 2500 yillik yubileylari YUNESKO rahnamoligida
dunyo miqyosida keng nishonlanishi bu shaharlarning butun dunyoda e’tirof
etilganidan dalolat beradi 36
.
O’zbekistonning eng ko’hna muzeylaridan biri bo’lgan Xiva “Ichan-Qal’a”
tarixiy me’moriy Davlat muzey-qo’riqxonasi 26 ga maydonda joylashgan bo’lib,
“Ichan-Qal’a”ning ko’hna devorlari bilan o’ralgan 37
.
35
Karimov I.A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng buyuk saodatdir. T.:
O’zbekiston, 2017. 511-bet.
36
Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 22-bet.
37
G'affarov Sh. Chor Rossiyasi istibdodi davrida Turkistondagi ta’lim-tarbiya tizimi tarixi. Samarqand: Art Flex,
2001. 178-bet.
34

Muzey - qo’riqxona hududida 54 ta mangulikka daxldor tarixiy me’moriy
obidalar, 360 xonadonda 2600 nafar aholi istiqomat qiladi. Xiva Ichan-Qal’a
tarixiy me’moriy Davlat muzey qo’riqxona ekspozitsiyalari Ichan-Qal’a
hududidagi tarixiy me’moriy obidalarda joylashgan.1920 yil 27 aprelda Xiva
Davlat muzey sifatida tashkil topgan. Bu dargoh 1924 yildan 1967 yilgacha
Xorazm inqilobi tarixi muzeyi, 1967 yildan Markaziy Osiyoda birinchi bo’lib Xiva
haqiqiy tarixiy me’moriy muzey–qo’riqxona sifatida faoliyat ko’rsata
boshlagan.Muzey–qo’riqxonaning 69 ta zalida joylashgan 14 ta mustaqil
ekspozitsiya Xorazm va Xiva tarixining ma’lum bir davrlarini aks ettirib, uning
jahon madaniyatiga qo’shgan hissasini ochib beradi.O’zbekiston Fanlar
Akademiyasi tomonidan 1984-1993 yillarda o’tkazilgan ilmiy tadqiqotlar davrida
shaharning yoshi aniqlangan. Xiva shahrida o’tkazilgan arxeologik qazishmalar
natijasi shuni ko’rsatadiki, “Ichan qal’a” hududi eramizdan avvalgi V asrda paydo
bo’lgan. Shaharning eng pastki qatlamida topilgan ashyolar (sopol buyumlar va
qalin paxsa devorlar) shundan dalolat beradi. Shahar devorlari ostidan topilgan
madaniy qatlam, sopol buyumlar va katta hajmdagi xom g’ishtlar shaharni 2500
yoshda ekanini tasdiqlaydi. Xiva - O’zbekiston hududidagi qadimgi shaharlardan
biridir. 1997-yilda shaharning 2500 yillik yubileyi nishonlandi. Xiva shahri
to’g’risida X asrlardagi qoMyozmalarda m a’lumotlar berilgan. O’sha davr
Xorazmda buyuk ensiklopedist olim Abu Rayhon Beruniy, dunyoga matematika va
algoritmni taqdim etgan buyuk matematik Muhammad Muso al-Xorazmiy, buyuk
tabib va mashhur olim Abu Ali ibn Sino singari taniqli allomalar ijod qilganlar.
Manbalarda keltirilishicha, eramizdan avvalgi III - II ming yilliklardan boshlab
Markaziy Osiyoning janubiy mintaqalarida shaharlarning shakllanishi boshlangan.
Baqtriyada shaharlar shakllanishi boshiangandan keyin avval janubiy (Naxshob),
so’ngra markaziy (Samarqand) undan keyin g'arbiy So’g ‘d (Buxoro) va Xorazmda
davom etgan. Qadimgi Xorazmda, shu jumladan Xivada shaharlarning shakllanishi
eramizdan avvalgi I ming yillikka borib taqaladi. Arab geograf olimlaridan Istaxri
(1029-1087), Ibn Xavkala (X asr) va al-Muqaddasiy (947-1000) larning asarlarida
Xiva to’g’risida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, al-Muqaddasi o’z
35

asarida Xiva Amudaryo qirg’oqlari bilan choiorasida joylashgan yirik shahar, u
yerda katta masjid bor, shaharda uzum, kishmish va shirinliklar, kunjut, kiyim,
gilam, dori-darmonlar ko’p, u shaharda pishloq, tvorg va baliq ishlab chiqariladi
degan ma’lumotlarni keltiradi. Akademik Y. G’. G’ulomov Xiva erta shahar
sifatida qadimiy Xaykonik (hozirgi Polvonyob) arig’i qirg’og’ida paydo bo’lgan
degan fikrni bildirgan. Xivani yoshini aniqlash maqsadida akademik A. Asqarov
Ichan qal’ada arxeologik qazishma ishlarini olib borgan. Tadqiqotlar davrida 7 m
chuqurlikda shaharning qadimiy qatlamlari topilgan. Madaniy qatlamning 10 ta
qurilish gorizontiga bolinganligi va u qatlamdan olingan topilmalar natijalariga
ko’ra Xivaning yoshi 2500 yilga teng ekanligi aniqlangan. Buyuk ipak yo’lida
joylashgan Xiva XVI asrdan boshlab Xorazm davlatining poytaxtiga aylangan. U
shaharda so’nggi feodal davri va zamonaviy arxitekturaning ajoyib madaniy meros
obyektlari bir butunlikda joylashgan. Qal’aning ichki shahri - Ichan qal’adagi
madaniy meros obyektlari o’rta asrlar arxitekturasining monumental va bir
vaqtning o’zida sodda shakllarini ochib bergan. Qal’aning mustahkam devorlar
bilan o’ralishi minoralar, arxitekturaviy inshootlar va tekis tomli, yog’och sinchli
loyshuvoq uylar bir butunlikda hozir ham o’rta asrlardagi Markaziy Osiyo
davlatlari shaharlarini eslatadiganday bo’ladi 38
. Xivaning eng qadimgi qismi -
K о ’hna Ark (tepada Oq shayx buva hujrasi ко rinib turibdi) Xivaning arxitektura
qiyofasi asosan XVIII asrning oxirlaridan XX asrning boshlarigacha shakllangan.
Dastlab hukmron doiralar maskani ularning saroy, madrasa, maqbara, masjidlari
to’plangan Xiva, Ichan qal’a shahriston arxitektura ansambllarining yaxlitligi bilan
boshqa shaharlaridan ajralib turadi. Xiva sharqning shahristonlari tarzida
rejalashtirib qurilgan. O’zaro ko’ndalang kesishgan ikki katta ko’cha, shu
jumladan to’rt darvoza orqali rabotga -Dishan qal’aga chiqilgan. Dishan qal’ada
kosib - hunarmandlar, savdogarlar va boshqalar yashaganlar. Xiva to’g’ri
to’rtburchak tarhli shahriston - ichki shahardir. Markaziy Osiyoning boshqa
shaharlaridan farqli o’laroq, devorlari deyarli butunligicha saqlangan. Shahriston
tomonlarining o’rtalarida bittadan darvozalar qurilganki, bu yechim jahon
38
Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 65-bet.
36

shaharsozligining sinalgan usuli hisoblanadi. Qadimgi Rim istehkomlarida ham
shu uslub qo’llanitgan. Xivaning muhim arxitektura yodgorliklari qatorida Ko’hna
Ark, Juma masjid, Oq masjid, Uch avliyo maqbarasi, Sherg’ozixon maqbarasi,
Olloqulixon maqbarasi, karvonsaroyi va timi, Qutlug1 murod Inoq madrasasi,
Pahlavon Mahmud maqbarasi, Muhammad amin Inoq madrasasi, 163 xonadan
iborat Toshhovli saroyi va boshqa inshootlarni keltirish mumkin Qadimgi
Xivaning umumiy k о ‘rinishi (orqada Islom hoji minorasi) Xivalik naqqoshlar,
koshinkorlar saroy, madrasa va maqbaralarni yuksak did bilan tosh, ganch,
yog’och o’ymakorligidan foydalanib bezaganlar. Shahar minoralari (Islom Hoji,
Juma masjid minoralari, Kaltaminor, Polvon qori, masjid va madrasalar
minoralari) ham koshin, ganch, yog’och, tosh o’ymakorligi bilan jozibador
bezatilgan. Shaharda turar-joylarning asosiy qismi bir qavatli cho’pkori uylar
bo’lib, sinchlar orasiga xom g’isht terilgan, usti somonli loy va ganch bilan suvalib
pardozlangan. Ko’hna Arkning saroy arxitekturaviy ansambllari, Toshhovli, Arab
Muhammad madrasasi, Sherg’ozixon madrasasi musulmon dunyosida eng baland
bo’lishi rejalashtilgan va oxirigacha qurilmay qolgan Kalta Minor va boshqalar m
e’morlarda katta qiziqish uyg’otadi. Ichan qal’a Ichan qal’ada me’moriy va
shaharsozlik kompozitsiyalarini o’rganish uchun keng imkfmiyatlar mavjud. Ichan
qal’a Xivaning ichki qal’a qismidir. U Dishan qal’adan kungurador devor bilan
qisman ajratilgan. Dishan qal’adan baland qo’rg’ontepaga o’xshab ko’rinadi 39
.
Ichan qal’aga Bog’cha, Polvon, Tosh va Ota deb nomlangan darvozalaridan
kirilgan. Ichan qal’aning yaratilish tarixi uch davrga bolinadi: mo’g’ullar
istilosidan keyingi tiklanish (Sayd Alovuddin maqbarasi va boshqalar), XV1-XVII
asrlardagi tiklanish (Anushaxon hammomi, 1657-yil; peshayvonli Oq masjid,
1675-yil; Xo’jamberdibek madrasasi, 1688-yil; xonning qabulxonasi, 1686-1688-
yillar), XVIII - XX asrlardagi tiklanish. Uchinchi davrda mahalliy m e’morchilik
an’analari asosida masjid, madrasa, tim va toqlar qurilgan, Ota va Polvon
darvozalari orasida katta yo’l o’tkazilgan, masjid qayta qurilgan, minoralar qad
rostlagan. Qutlug’ Murod Inoq madrasasiga qaratib tim va toqlar qurilgan. M
39
Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 54-bet.
37

uhammad Rahimxon (1806-1825-yilIar), Olloqulixon (1825 - 1842-y illar),
Muhammad Aminxon (1845-1855-yillar) hukmronligi yillarida bu erda qurilish avj
olib ketgan. Muhtasham saroy, madrasa, maqbaralar barpo etilgan. Toshhovli
saroyi qurilgan. Pahlavon Mahmud maqbarasi qad ko’targan. Kalta Minor yuzaga
kelgan va hokazo 40
.
Ichan qal’a qurilishida Markaziy Osiyoda qadimdan qoMlanib kelingan
uslub - inshootlarni yuzma-yuz qurish uslubi (qo’sh) dan foydalanilgan.
Binolarning alohida ansambl holida qurilishi ham Xiva me'morchiligining o ‘ziga
xos jihatlaridan biri hisoblanadi. Masalan, Juma masjid yonida ikkita kichik
madrasa, Muhammad Amin Inoq va Muhammad Aminatpanoboy minorasi hamda
Matniyoz Devonbegi madrasasi qurilishi ancha yirik ansamblni tashkil etgan.
Polvon darvoza oldida bir necha masjid va madrasalar, hammom, toqi,
karvonsaroy va xon saroyini barpo etilishi o’ziga xos ansamblni tashkil etgan.
Qutlug’ Murod Inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid
o’rtasidagi maydoncha shu ansamblning kompozitsion markaziga aylangan. Xiva
yodgorliklari yog’och o’ymakorligi, sangtaroshlik, ganchkorlik, sirkor sopol va
boshqa rang-barang naqqoshlik bezaklari bilan bezatilgan. Shaharning vertikal
dominanti - koshinlari quyoshda yaltirab turuvchi Islom hoji minorasidir. Minora
bilan uning yaqinidagi Pahlavon Mahmud maqbarasining gumbazi bilan birgalikda
tevaraklaridagi pastroq inshootlarni yaxlitlikka keltirib turadi. Maqbara ro
‘parasida supa tarzli Sherg’ozixon madrasasi qurilgan. Ichki shaharning asosiy
ko’chalari Xivaning rabotida - tashqi shaharda, Dishan qal’ada davom etib, to’rt
tarafidagi boshqa shahar va qishloqlarga olib boradi. Dishan qal’ada jami o’nta
darvoza bo’lib, ulardan shimol tomondagi Urganchga olib boradigan ochiq qiyofali
Qo’sh darvoza o’ziga alohida e'tiborni tortadi 41
. Dishan qal’aning ikki ravoqli
naqshli Qo’sh darvozasi Juma masjidining arxitekturasi XVIII asrda barpo etilgan
ko’p ustunli Juma masjidi alohida ajralib turadi. Uning konstruktiv yechimi
Arabistonning qadimgi masjidlari bilan hamohang ekanligidan dalolat beradi.
40
Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: Sharq, 2004. 134-bet.
41
Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 25-bet.
38

Juma masjid ilk bor X - XI asrlarda qurilgan. Juma masjiding dastlabki binosi
buzilib ketgan va o’rniga 1788-yilda xuddi shu usulda undan kattaroq yangi masjid
qurilgan. Masjidning minorasi ham yangidan tiklangan. Juma masjidi tekis tomli,
bir qavatli imoratdir. Uni o’ziga xos o’yma naqshli ustunlar qo’riqxonasi
deyishadi. Bino tomini 218 ta naqshinkor ustun ko’tarib turadi. X - XI asrlarda
qo’yilgan naqshkor ustunlardan hozirgi vaqtda 25 tasi saqlangan. Masjidning
avvalgi ustunlari Xorazmdagi turli binolardan yig’ilib kelingan. Hamma ustunlar
muayyan kompozitsiya asosida joylashtirilgan. Bu inshootning eng nodirtomoni
uning ustunli yechimidadir. Ustunlar pastdan yuqoriga qarab qadahsimon shaklda
yo’g’onlashib boradi. Ustun o’rtasi kufiy usulda yozuv bilan naqshlanib, pastki
qismi juda qalin. ustki qismi nisbatan siyrak o ‘yma naqshlar bilan bezatilgan. Eng
qadimgi ustunlarga uchburchak shaklidagi chuqur relyefli, o’simliksimon naqshlar
solingan. XII asr ustunlarida avvalgilarining shakl mutanosibligi takrorlangan,
biroq naqshlar birmuncha qayta ishlangan, ulardagi kufiy yozuvlari barg va gul
naqshlari bilan chirmashtirib yuborilgan. Juma masjid ustunlarida Xorazm xalq
o’ymakorligining boy ijodiy imkoniyatlari mujassamlashgan. Toshhovlining m
e’moriy yechimi Toshhovli arxitekturayodgorligi 1830—1838-yillarda
Olloqulixori farmoyishiga ko’ra qurilgan. Dastlab haram, keyin mehmonxona va
arzxonalar bunyod qilingan. Toshhovli mahalliy qurilish materiallari (marmar,
pishgan g’isht, yog’och) dan foydalanib barpo etilgan. Saroy uch bo’limdan iborat
- arzhovli, ishrat hovli va haram. Devor va ayvonlari sirkor sopol, shiftlari esa
naqshlar bilan bezatilgan. Devorlari koshinlangan, ganch, yog’och, tosh o
‘ymakorligi, bo’yama naqshlar bilan bezatilgan. Saroyda mavjud 163 xonadan turli
maqsadlarda foydalanilgan. Ota darvoza Ichan qal’aning bosh darvozasidir.
Shaharning eng qadim gitizim Ko’hna ark ham shu tomondan, g’arbdan o ‘rab
olingan. Ota darvoza yodgorligi Ota darvoza oldining umumiy к ko’rinishi
Shimolda Bog’cha darvoza joylashgan, yaqinida quduq bor. Shahar shu yerdan
boshlanadi degan rivoyat bor. Ota darvozadan sharq tomonga Polvon
darvozagacha, Ichan qal’aning qoq o’rtasidan shaharning bosh ko’chasi o’tgan.
Ko’cha bo’ylab ketgan Minora, Juma masjid va Saidboy minoralari qatori
39

birgalikda chiroyli kompozitsiyani tashkil etgan. Kardo ko’chasi Bog’cha
darvozasi bilan qarshisidagi, janubiy tomondagi Tosh darvoza oralig’ida
joylashgan. Ikki asosiy ko’chaning chorrahasi shaharning geometrik va jamoat
markazini tashkil etgan. Bunday markaz Juma masjidi va uning minorasi bilan
qayd etilgan. Xiva me’moriy obidalarining ko’plari va e ’tiborlilari mazkur ko’cha
negizida vujudga kelgan. Ular Polvon darvoza tarafidagi qator inshootlar va
ularning tarkibidagi Olloqulixon arki toshhovlidir. Nurillaboy saroyi Dishan
qal’ada majm ular qatorida Nurillaboy saroyi muhim o’rin egallaydi. Uning va
unga o’xshash binolarning yechimlarida jahon arxitekturasining X X asr
boshlaridagi yangi naqshli jihatlari o’z aksini topgan Nuriltaboy saroyining noyob
naqshli ustuni Muhammad Aininxon madrasasi m e’morchiligi 1851-1852-yillarda
Ichan qal’ada Muhammad Aminxon madrasasi qurilgan Madrasa va minorani
Xivadagi eng katta va go’zal ansambl qilish mo’ljallangan, biroq ishlar oxirigacha
yetmay qolgan. Muhammad Aminxon madrasasi va uning yonida koshinkorlik
bilan jilo berilgan Kalla Minor - Madrasaning baland va bezakdor peshtoqi o’ziga
xos mayda ravoqchalarga bolingan, burchaklaridagi mezanali burjlar binoga
salobot va go’zal1ik bag’ishlab turibdi. Bino arxitekturasida Xiva
me’morchiligidagi badiiy va konstruktiv uslublarning eng yaxshi namunalari
qo’llanilgan 42
.
Madrasa ikki qavatli bo’lib, birinchi qavatda hujralar dahlizli, ikkinchi
qavatda esa hujralar peshayvonli qilib bunyod etilgan. Bu uslub Xiva
madrasalarida ilk bor ushbu binoda qo’llanilgan. Ayvonlarning qurilishi sodda
bo’lib hovlining umumiy arxitekturasiga mosdir. Ikki qavatli ayvonlardagi
bag’allar va qarama-qarshi qo’yilgan peshtoqlar sirkor parchinlar bilan
naqshlangan. Hujralar tepasi baxmal gumbaz bilan berkitilgan. Katta xonalarning
gumbazlari burchaklardan chiqarilgan toqili qiya sath-qanosga (parusga) qo’yilgan.
Peshtoqning yarim gumbaz tashkil etuvchi olti qirrali ko’rkam ravog’i ham sirkor
parchinlar bilan bezatilgan. Masjidning baland gumbazi peshtoqdan ancha yuqori
ko’tarilib turadi. Madrasaning umumiy ko’rinishidagi bunday assimetrik holat
42
Alimova D. O’zbekiston san’ati (1991-2001-yillar). T.: Sharq, 2001. 24-bet.
40

uning yonida baland minora ham bo’lishini taqozo etgandek tuyuladi. Bunday
uslub keyinroq Islomxo’ja madrasasi va minorasi kompleksida takrorlangan. Kalta
Minor Muhammad Aminxon madrasasi yonida 1855-yilda qurila boshlangan.
Xonning fikricha, bu minora Markaziy Osiyodagi minoralarning eng go’zali, eng
kattasi va eng balandi bo’lishi kerak edi, lekin uning xotinini bevaqt o ‘limi tufayli
minora oxirigacha qurilmay chala qolgan; Kalta nomi ham ana shundan qolgan.
Inshootning hozirgi balandligi 26 m, asosining diametri 14,2 m ni tashkil etadi. 0
‘z salobati, ko’lami, oq, yashil, firuza rangdagi koshinli naqshlari bilan minora
jozibadordir. Uning bezagida ko’k-firuza rangli koshinlar ko’p ishlatilgan, shu
tufayli u Ko’k Minor deb ham ataladi. Muhammad Rahimxon madrasasi Kattaligi
jihatdan Muhammad Aminxon madrasasidan keyingi o’rinda Muhammad
Rahimxon madrasasi turadi. Madrasa yozgi va qishki masjid, darsxona, kutubxona
va hujralardan iboratdir. Binoning old tomoni ikki qavatli, qolgan tomonlari bir
qavatli. Bino burchaklarida burjlar ishlangan, sirti sirkor parchinlar bilan
bezatilgan. Uning umumiy tuzilishi Xivaning boshqa madrasalaridan bir oz farq
qiladi. Xushqad peshtoqning ikki yonida besh ravoqli galereyalari bor.
Darvozaxona atrofidagi 9 ta xonaning usti gumbazlar bilan yopilgan. Binoning
ichki tuzilishi ham boshqa madrasalardan bir oz farq qiladi. Hovli 76 ta bir qavatli
hujralar bilan o ‘ralgan, tashqi ayvonning k o ‘cha tomoni past devor bilan
to’silgan 43
.
Pahlavon Mahmud maqbarasi Xiva arxitektura yodgorliklaridan biri
Pahlavon Mahmud maqbarasidir. U moviy gumbazli xonaqoh, maqbara va
ziyoratxonadan iborat kompleksdir. Maqbara Pahlavon Mahmud daxmasi ustida
1664-yilda qurilgan kichik sinch imorat o ‘rnida 1810 - 1835-yillarda bunyod
etilgan. Unga peshtoqli darvozaxona orqali kiriladi, so’ng kichik hovliga o’tiladi.
Qarshida buyuk peshtoq va gumbazli xonaqoh, maqbara, g'arbda qorixona, sharqda
nafis o ‘ymakor ustunli ayvon joylashgan. Hovli sahnida “muqaddas” quduq bor.
Xonaqoh peshtoqining yuzasi g’ishtin; gumbazi moviy rang sirkor koshinlar bilan
bezatilgan. Maqbaraning ichkarisi ham gumbaz qubbasigacha moviy rang sopol
43
Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.: Fan, 2009. 213-bet.
41

bilan juda nozik va nafis ishlangan. Bezak gullar orasidagi so’zlar Pahlavon
Mahmud ruboiylaridan keltirilgan. 1913-yilda Pahlavon Mahmud maqbarasi
hovlisining g’arbiga ikki qavatli qorixona, uning qarshisiga ayvon qurilgan.
Kompleks Xiva me’morchiligining noyob namunasi bo’lib, unda XIX asrdagi
badiiy san'at uslubi yorqin aks etgan 44
.
44
Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavhalar. T.: 2004. B.432.
42

Xulosa
“Markaziy Osiyo marvaridi” sifatida tanilgan O’zbekiston tarixiy Ipak
yo’lida joylashgan. Bu yerda turk va islom me’morchiligining noyob asarlari
saqlab qolingan. Asrlar davomida karvonlar o’tish joylaridan biri bo’lgan
O’zbekistondagi me’moriy obidalar tuzilishi va shakliga O’rta Osiyo aholisining
ijtimoiy hayoti, turmush tarzi va islom dini mafkurasi madaniy hayotga oid bu
sohaga ham kuchli ta’sir qilganini ko’rish mumkin va shu bilan birga betakror
madrasalar, ko’k gumbazli majmualar, karvonsaroylar, masjidlar va mashhur islom
olimlarining qabrlari bor. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, ajdodlarimizdan
qolgan madaniy tarixiy merosga e’tibor kuchaydi, tarixiy yodgorliklar davlat
nazorati ostiga olindi. Uning tashqi qiyofasi tubdan o’zgardi. Qolaversa,
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi natijasida uning yangi yo’nalishda ravnaq
topishi uchun qulay shart-sharoitlar yuzaga kedi. Asrlar davomida to’plangan va
avloddan-avlodga o’tib kelgan, boyib brogan me’morchilik yuqor darajada
rivojlandi. Istiqlol yillarida Buxoro, Samarqand, Termiz, Xiva, Toshkent. Qo’qon,
Shahrisabz kabi shaharlarda ulug’ ajdodlarimizning yuksak iste’dodi bilan bunyod
etilgan obidalar o’zining haqiqiy qadr-qimmatini topdi, ularni ta'mirlash va asl
qiyofasini tiklash davlatimiz siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylandi.
Toptalgan tariximiz, qutlug’ qadamjolar, hatto nomlari ham unutilayozgan obidalar
ta’mirlandi, qayta tiklandi. Imom al Buxoriy, Imom at-Termiziy, Abu Mansur al-
Moturudiy, Ahmad al-Farg’oniy, Burhoniddin al-Marg’inoniy, Mahmud az-
Zamaxshariy kabi ulug’ allomalarimizning sha’nlariga munosib yodgorlik
majmualar yaratildi. Toshkent, Samarqand va Shahrisabzda Sohibqiron Amir
Temur, Toshkentda Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Urganchda Jaloliddin
Manguberdi, Termizda Alpomish haykallari qad ko’tardi. Bugungi kunda
mamlakatimizda yetti mingdan ortiq yodgorlik, shu jumladan, 2500 ta me’moriy
obida, 2700 tadan ortiq monumental san’at asari davlat muhofazasiga olingan.
43

Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident asarlari
1. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. 7- jild. T.:
“O’zbekiston”, 1999. 456 bet.
2. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat
qilish eng buyuk saodatdir. T.: “O’zbekiston”,2017. 543 bet.
Asosiy adabiyotlar
1. Frederek S.S. Lost enlightment. Central Asia’s golden age from the arab
concuest to Tamerlane. New Jersey: “Princeton University press”, 2013. P.
686.
2. Agzamova G. O’zbekiston shaharlari. XVI-XIX asrning o’rtalarida.T.:
“Adabiyot uchqunlari”, 2017. 228 bet.
3. Murtozova S. O’zbekiston madaniyati tarixida Rossiya imperiyasi davriga
doir qo’shimcha manbalar. Qarshi: “Nasaf”, 2013. 60 bet.
4. Xamidov X. XVI-XIX asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.:
“Fan”, 2009. 223 bet.
5. Uralov A.S. Me’moriy shakllarni uyg’unlashtirish va bezash. Samarqand,
2003. 320 bet.
Internet saytlari
1. http://historyworld.net
2. http://xorazmiy.uz
3. http://Shosh.uz
4. http://Arxiv.uz
44

Mustaqillik yillari tadqiqotlarida O’rta Osiyo me’moriy obidalari tarixi

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi