Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 61.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

55 Продаж

Mustaqillik yillarida arab xalifaligi istilosi davri tarixining o’rganilishi

“ MUSTA QILLIK Y ILLA RIDA A RA B X A LIFA LIGI ISTILOSI DA VRI TA RIX IN IN G O‘RGA N ILISHI” MUNDARIJA: KIRISH ............................................................................................................................................................... 2-5 I BOB. ARAB XALIFALIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIXDA TUTGAN O‘RNI .......................................................................................................... 6-17 1.1. Mustaqillik yillarida Arab xalifaligining tashkil topishining o‘rganilishi ........... 6- 13 1.2. Arab xalifaligi tarixiga oid manbalar tavsifi .................................................................. 14-17 II BOB. ARAB XALIFALIGI TARIXINING RUS, O‘ZBEK VA CHET ELLIK TARIXCHILAR TOMONIDAN O‘RGANILISHI .................................. 18-25 2.1. Arab xalifaligi tarixi rus va o‘zbek tarixchilari nigohida ....................................... 18-21 2.2. Xorijiy mamlakatlarda Arab xalifaligi tarixining o‘rganilishi ………………..… 22- 25 XULOSA ...................................................................................................................................................... 26-27 FOYDDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI … 28- 29 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Bashariyat moddiy ne‘matlarni ishlab chiqarish, tabiat, jamiyat va inson tafakkurida amal qiladigan qonuniyatlarni bilish, moddiy xamda ma‘naviy olam xaqidagi bilimlarni yoshlarga o‘rgatish yo‘li bilan rivojlanadi. Bu jarayonlarga yetarli axamiyat bermaslik , ularning birontasini e‘tibordan chetda qoldirish jamiyatni inqirozga olib keladi. Moddiy ne‘matlarni ishlab chiqarish umuminsoniy tajriba bo‘lib, u jamiyatning iqtisodiy negizini yaratishga yo‘nalgan. Ishlab chiqarish qonuniyatlari, printsiplari, usullarini iqtisod fanlari o‘rganadi. Tabiat, jamiyat va tafakkur xodisalarini falsafa, tabiiy va ijtimoiy fanlar tadqiq etadi. Bu fanlar soxasida to‘plalgan bilimlar insoniyatning o‘zi uchun xiemat qiladi. Zero, bashariyat to‘plangan bilimlardan amaliyotda foydalanish yo‘li bilan o‘zini tabiiy injiqliklardan - ochlikdan, sovuqdan, ofatlardan , shuningdek, iqtisodiy va siyosiy tanazzuldan ximoya qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning bevosita tashabbusi bilan qabul qilingan hamda izchil amalga oshirilayotgan O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi taraqqiyotning yangi bosqichini boshlab berdi. Bu jarayonning amaliy natijalari, belgi va xususiyatlari bugungi kunda hayotimizning barcha jabhalarida , eng muhimi, xalqimizning ongu tafakkuri, intilishi va harakatlarida yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Harakatlar strategiyasi odamlarni ochiqlik, oshkoralik, shaffoflik muhitida yashash va ishlashga da‘vat etmoqda. Har bir soha faoliyati ulkan ta‘sir kuchiga ega bo‘lgan, fuqarolik jamiyatining ajralmas bir qismi bo‘lgan jamoatchilik nazorati ostida rivojlanishi zarurligini kun tartibiga qo‘ymoqda. Bunday muhitda insonning davlat, jamiyat va o‘zi oldida mas‘ulyatni to‘la his etib yashashi, so‘zi bilan ishi bir bo‘lishiga rioya etish fazilatlari asosiy mezon sifatida namoyon bo‘ladi. Harakatlar strategiyasi O‘zbekistonda xuquqiy demokratik asosdagi xalq davlatini barpo etish yo‘lini har tomonlama asoslab beradigan hujjat hisoblanadi. Harakatlar strategiyasining IV - bo‘limida Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustvor 2 yo‘nalishlari deb nomlangan 4.4 - bandida Ta‘lim va fan sohasini rivojlantirish masalalari o‘z aksini topdi 1 . Ya‘ni: - uzluksiz ta‘lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta‘lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish: - ta‘lim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital tahmirlash, ularni zamonaviy o‘quv va laboratoriya asboblari kompyuter texnikasi va o‘quv-metodik qo‘llanmalar bilan jihozlash orqali ularning moddiy - texnika bazasini mustahkamlash yuzasidan maqsadli chora-tadbirlarni ko‘rish tashkil etish nazarda tutilgan. Mamlakatimiz prezidenti Sh.M. Mirziyoyev Avvalgi uchrashuvlarda ta‘lim va ilm-fan, davlatning yoshlarga doir siyosatini amalga oshirish, ta‘limning yangi, zamonaviy usullarini, jumladan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish sohasidagi ishlar ahvoli tanqidiy ta‘lil qilib berilgan edi. Bu boradagi dolzarb vazifalarni amalga oshirish yoshlarimiz , jamiyatimiz va mamlakatimizning kelajagi uchun strategik ahamiyatga ega ekani sababli ushbu sohadagi ishlar shaxsan bosh vazirga yuklatilgan 2 . Ta‘lim nazariyasi talabaning umumpedagogik bilim darajasini kengaytiradi, pedagogik merosimizga xurmat bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Ta‘lim va tarbiya nazariyasi va amaliyoti, tarbiya va ta‘lim, uning rivojlanish jarayoni jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va har bir tarixiy bosqichda ilmiy bilimlar darajasi bilan bohliqligi to‘hrisida aniq tasavvur hosil qiladi. Bo‘lajak o‘qituvchi pedagogika tarixi kursini o‘rganish davomida boshqa psixologik- pedagogik o‘quv fanlari, pedagogik tushunchalar yuzasidan fikr yuritadi hamda ularning mohiyatini tushuna boradi 3 . 1 Mirziyoyev Sh.M. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, Toshkent.: O‘zbekiston, 2017. T. - 10 b. 2 Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016- yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma‘ruzasi, Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar. 3 Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq. Toshkent O‘zbekiston 2016-yil 3 Xalifalik tarixi butun insoniyat tarixining muhim qismi bo‘lib, ularsiz davlat va huquq taraqqiyoti qonuniyatlarini anglab bo‘lmaydi. U umumiy ilmiy qiziqishdan tashqari, nafaqat xalqlarning huquqiy madaniyati xususiyatlarini yaxshiroq tushunishga, balki bizning davrimizning ko‘plab ijtimoiy-siyosiy hodisalarining mohiyatini yanada aniqroq baholashga yordam beradigan dolzarb amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi . Ishning asosiy maqsadi ko‘plab materillar va adabiyotlar hamda eng yangi ma’lumotlarga tayangan holda mavjud mazkur masalani tarixiy yoritishdan iborat. Ma’lumki, arablar Xuroson, Movarounnhr va Xorazmni bosib olgach , hamishagidek o‘lkamizda ham qattiqqo‘llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini olib borganlar. Bu borada ustalik bilan islom dinidan foydalanilgan. Arab tili davlat tili, islom dini tili va fan tili darajasiga ko‘tarilgan. Mahaliy tilda yozilgan asarlar yo‘q qilingan, yerli bilimdonlar quvg‘in ostiga olingan. Kurs ishining vazifalari: -Jahonda arab xalifaligi davlatining tashkil topishi jarayonini yoritishi; - Arab xalifaligi hukmronligining Arabiston yarim orolidan chiqib , Xuroson, Movarounnahr, Hindiston , va hatto, Yevropagacha kengayish sabablarini ma’lum bir izchillikda ko‘rsatib berish; - Xalifalik davrida Movarounnahr va Xurosonda mavjud ijtimoiy, siyosiy hayotga baho berish; -IX-XI asrlarda Movarounnahr va Xorazmdagi madaniy hayotni tahlil qilish; Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rnini ochib berish. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan, to‘plangan ma‘lumotlardan hamda natijalaridan tarix fanidan maruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish да , shuningdek , seminar va dars mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rishda foydalanish mumkin. Kurs ishning obyekti: Arab xalifaligi istilosi masalasiga bag‘ishlangan ilmiy ishlar tahlili kurs ishining obyektini tashkil etadi. 4 Kurs ishining predmeti: Arab xalifaligi tashkil topishi tarixi , uning olimlar tomonidan o‘rganilishi masalasiga bag‘ishlangan ilmiy ishlar, ularda mazkur muammoni o‘rganish borasida erishilgan yutuqlar va yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar kurs ishining predmetini tashkil etadi. Kurs ishning tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, 2 t а bob, 4 ta bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I BOB. ARAB XALIFALIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIXDA TUTGAN O‘RNI 1.1.Arab xalifaligining tashkil topishi Markaziy Osiyo xalqlari tarixida VII-IX asrlar tarixi alohida o‘rin egallaydi. Chunki, ushbu davr mintaqa xalqlari hayotining barcha jabhalarida – xoh u siyosiy-iqtisodiy bo‘lsin, yoinki, ijtimoiy-madaniy bo‘lsin, yangi tub burilish va o‘zgarishlarni qamragan davr bo‘lgan va bu jarayon mahalliy xalqlarning keyingi tarixiy taraqqiyot yo‘lida o‘ziga xos omil bo‘lib xizmat qilgan. Markaziy Osiyoda amalga oshirilgan arab istilolari turkiy xalqlarning orasida islom dinining yoyilishiga hamda musulmon madaniyatining shakllanishiga sabab bo‘ldi. Bu jarayon ham islom, ham dunyo tarixini o‘zgartirib, yangi bir era – davr boshlanishiga olib keldi 4 .4 Ushbu davr mintaqada Arab xalifaligi hukmronligi davri bilan xarakterlanadi. Arab xalifaligining mintaqani o‘z tarkibiga kiritish jarayoni oson kechmagan, albatta. Bunda, ayniqsa, o‘sha davrlarda arablar tomonidan amalga oshirilgan istilochilik harakatlarining o‘rni alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Mintaqada amalga oshirilgan arab istilolari tarixini o‘rganar ekanmiz, Arab xalifaligining Markaziy Osiyoni, jumladan, Movarounnahrni bo‘ysundirish uchun olib borgan kurashlari uch asr yuzini ko‘rgan deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi. Arab xalifaligining mazkur mintaqada olib borgan harbiy yurishlari 53-hijriy (673- milodiy)-yildan toki 191-hijriy (807-milodiy) sanaga qadar davom etgan bo‘lib, ushbu vaqt davomida arab noiblari tomonidan Turon shahar va qishloqlariga qarshi 40 ga yaqin harbiyyurishlar amalga oshirilgan 5 . Taniqli sharqshunos akademik V.V. Bartold dalolatiga ko‘ra, arablarning Movarounnahrga qilgan eng so‘nggi bosqini 207 - hijriy-yilda (823 - milodiy yil) Ustrushonaga nisbatan amalga oshirilgan. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, xalifalikning Movarounnahrga nisbatan amalga oshirilgan dastlabki sinov chopqinlari hijriyning 32-yilida (milodiy 654-yil) yuz berganligini hisobga olib 4 Dr. Z. Kitapçi. Türkistan’in Müslüman Araplar Tarafindan Fethi. – Konya: Yedikubbe Yayinlari. Türk Islâm tarihi külliyâti 3, 2005. – 344 b 5 П. Равшанов. Ватан тарихидан. Турон VII - IX асрларда (Араб истилоси лавҳалари). – Қарши: Насаф, 2003. – бю 140. 6 olib, arablar mintaqani zabt etish uchun 169 yil sarflagan, deyish mumkin bo‘ladi. Mazkur dalil mahalliy aholining istilochilarga nisbatan qanchalik mardonavor, shiddatli kurash olib borganligini, bosqinchilarga uzluksiz qattiq qarshilik ko‘rsatganligini anglatib turadi. Arab xalifaligi (632 – 1258) – Arabiston yarim oroli, Yaqin va O‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini o‘z ichiga olgan saltanat bo‘lib, VII-VIII asrlarda tashkil topgan. Arab Xalifaligi asoschisi payg‘ambar Muhammad(s.a.v)ning eng yaqin safdoshi xalifa Abu Bakr – Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 630–715 yillar orasida bosib olganlar. Bu mamlakatlar asosan «Xula-fo Ar-Rashidin» («To‘g‘ri yo‘ldan boruvchi xalifalar») va umaviylar zamonida fath etildi.. Xalifa Umar davrida (634-644 –yillar) kuchli markazlashgan davlat va jangovar armiya tashkil topadi. Ko‘p sonli arab qo‘shinlari o‘z zarbalarini Vizantiya va Eronga qarshi yo‘naltiradilar. Bir necha o‘n yilliklar mobaynida arablar Suriya, Iroq, Eron, Misr va butun Shimoliy Afrikani istilo qiladilar. Arablar Vizantiyaga kuchli zarba beradilar. Jangari arablar g‘arbga va sharqqa tomon tobora ichkarilab boradilar. Arablar armiyasining asosiy zarbdor kuchini otliq qo‘shinlar tashkil qilardi. VII asr va VIII asrning birinchi yarmi mobaynida ulkan davlat – Arab xalifaligi tashkil topadi. Damashq shahri uning poytaxtiga aylanadi. Lekin Abbosiylar bu ulkan hududni butun saqlab qololmadilar.Ichki ixtiloflar ta‘siri ostida Arab Xalifati 8-asrning oxirlaridan boshlab mayda-mayda qismlarga parchalanib keta boshladi: 788-yilda Mag‘ribning g‘arbiy qismida (hozirgi Marokash) idrisiylar (788 – 985), uning sharqiy qismida (hozirgi Tunis) ag‘labiylar (800 – 909) hukmronligi o‘rnatildi. Xuroson va Movarounnahrda esa X asrning 20-yillaridan boshlab mahalliy sulolalar: Tohiriylar (821 – 873), Safforiylar (867 – 903) va Somoniylar (875 – 999) bosh ko‘tarib chiqdilar. Ular Arab Xalifatiga nomigagina tobe bo‘lib, aslida mustaqil hukmdor edilar. Arab Xalifati 1258-yilda mo‘g‘ullar tarafidan tugatildi. Movarounnahr (arabcha - daryoning narigi tomoni) - o rta asrlarda islomʻ mamlakatlarida keng tarqalgan geografik atamadir 6 . 6 A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019-yil, 445 - 455 b. 7 Uning xuddi shu ma noni anglatgan fors tilidagi «Varorud» va «Varojayxun»ʼ shakllari ham mavjud bo lib, ularning barchasi avval (XI asrgacha) Xuroson ʻ viloyatining davomi sifatida,XI asr boshidan e tiboran esa Turkiston,ya ni ʼ ʼ Qoraxoniylar davlati va undan keyingi turkiy davlatlar tarkibidagi ma muriy birlik ʼ sifatida tushunilgan.XI asrda Yevropa tarixshunosligida mazkur arab atamasining lotincha tarjimasi bo lmish yangi «Transoksiana» yoki «Transoksaniya» atamalari ʻ muomalaga kiritilgan. Hozirgi zamon tarixiy-geografik ilmiy adabiyotda Movarounnahr deganda,asosan, Turkmanistondan tashqari bo lgan O rta Osiyo ʻ ʻ hududlari, ya ni, O zbekiston, Tojikiston, Qirg iziston va Qozog istonning janubiy ʼ ʻ ʻ ʻ qismi tushuniladi. Qadimda Arabiston yarim orolida yashab kelayotgan arablar Somoniy qavmiga mansubdirlar. Arablarda VII asr boshlarida siyosiy tarqoqlik nihoyatda kuchaydi. Arabistonda sodir bo‘lgan bunday ijtomoiy va siyosiy vaziyat, mamlakatning birlashuviga olib keldi. Bunday harakatlar -ning asosiy tarfdori bo‘lib, shaharlarning savdogar va hunarmand aholisi ko‘tarildi. Bu harakat buyuk va birdan-bir haq yo‘l – yagona e’tiqodga da’vat qilishdan boshlandi.Bu yakkaxudolik dini bo‘lib, tarixda u itoat , tabelik va bo‘yin egish m`nolarini anglatuvchi islom nomi bilan shuhrat topadi.Buyuk va yagona tangri – Ollohning Yerdagi rasuli sifatida Arabistonning yirik markazi Makka shahrida duntoga kelgan Muhammad binni Abdulloh (570-632) bu harakatga rahnamolik qiladi. Islomni qabul qilib, Rasulullohga ergashgan uning izdoshlari O‘zlarini muslim (musulmonlar) ning xudo oldida teng ekani, rizq-ro‘zni barchaga Yaratguvhining o‘zi yetkazib berishi hamda jamiyatda adolatsizlik barham topishi haq ekanini targ‘ib etadilar 7 . Dastavval o‘z ona shahrida muvaffaqiyat qozona olmagan Muhammad 622- yil 16-iyulda Makkadan Madina shahriga hijrat qilishga majbur bo‘ladi. Xuddi shu kundan boshlab musulmon Sharqida qabul qilingan hijriy yil hisobi boshlanadi. Shunday qilib, islom bayrig‘i ostida Makka shahrida boshlagan 7 R.Murtazayev. O‘zbekiston tarixi. Toshkent 2001-yil 8 tavhidlik dini targ‘iboti Madinaga ko‘chadi va bu shahar kurashning markaziga aylanadi. Muhammad vafot etgach, avval Abu Bakr (632-634), so‘ngra Umar (634- 644), Usmon (644-656) va Ali (656-661) lar xalifa, ya’ni o‘rinbosar deb e’lon qilinadi.Ular hukmronlik qilgan davrda Arabiston islom dini to‘la g‘alaba qozonib, tarixda ilk bor o‘ta markazlashgan musulmon davlati – Arab xalifaligi tashkil topadi. Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Vizantiya va Eron bo‘ysundirilib, islom jahon dinlaridan biriga aylandi. Shuni ta‘kidlash o‘rinliki, arab qabilalarining islomni qabul qilib, siyosiy jihatdan yagona hokimiyatga birlashuvida islom islom aqidalari, e’tiqod talablari, shariat ahkomlari, huquqiy va axloqiy me’yorlarni o‘z ichiga qamrab olgan yangi mafkuraviy boy va o‘ta nodir manbai – Qur`oni Karimning ahamiyati nihoyatda buyuk bo‘ldi. Ko‘p mamlakatlar bo‘ysundurilib, behisob o‘ljalarga ega bo‘lgan Arab xalifaligi harbiy yurushlarni G‘arb va Sharqqa tomon kengaytishga harakat qiladi. 651-yili arabalar jangsiz Marv shahrini egallaydilar. Bu yerda o‘rnashib olgach, arablar Amudaryodan shimolda joylashgan boy viloyatlarni bosib olishga tayyorgarlik ko‘radilar. Movarounnahrni zabt etishning boshlanishi. Amudaryodan shimolda joylashgan yerlarni arablar Movarounnahr, ya’ni daryoning narigi tomoni deb ataganlar. Hozirgi Afg‘onistonning shimoliy, Eronning shimoli-sharqiy qismi hamda Janubiy Turkmanistondan to Amudaryogacha bo‘lgan hududlar esa Xuroson deb yuritiladi. Uning markazi Marv shahri edi. Bu viloyatniboshqarish uchun maxsus noib tayinlanib, u Marvda turar edi. Movarounnahrga bo‘lgan hujumlar Xuroson noibi tomonidan uyushtirilar edi. Arablar Movarounnahrga datlab uni bosib olish emas, balki harbiy jihatdan tayyorgar ko‘rish, mahalliy hukmdorlarni sinash maqsadida yurish qiladi. Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg‘ va 667-yilda Chag‘aniyondan boshlanadi. Narshaxiyning yozigacha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviya I (661-680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o‘tib, Buxoro 9 muzofotiga bostirib kiradi. Poykand va Romitonni egallab, Buxoro sharifini qamalga oladi. Yordamga kelgan turklar va buxoroliklarning birlashgan qo‘shinlari jangda arablardan yengiladi, bir lak (yuz ming)dirham hajmda boj to‘laydi. Bojdan tashqari arablar to‘rt ming asir, qurol, kiyim-kechak, oltin va kumush buyumlardan iborat ko‘p o‘ljalar bilan Marvga qaytadilar. Oaradan uch yil o‘tgach, Xuroson noibi Said ibn Usmon boshliq arab qo‘shinlari yana Buxoroga bostirib kiradilar. Sug‘d, Kesh va Nasaf viloyatlaridan yordamga kelgan bir yuz yigirma mingli harbiy kuchga suyanib Buxoro malikasi dushman bilan jang qilish uchun o‘z qo‘shinini safga tortadi. Biroq, sug‘dliklar vahimaga tushib Buxoroni o‘z taqdiriga tashlab, jang maydonidan chiqib ketadilar. Natijada malika katta boj to‘lab, malikazoda va dehqon aslzodalardan 80 nafarini garovga berib, yana sulh tuzishga majbur bo‘ladi. Said ibn Usmon Buxorodan Samarqand sari qo‘shin tortadi. Bir oydan oshiqroq davom etgan jangda sug‘dliklar qahramonona qarshilik ko‘rsatadilar. Said ular bilan sulh tuzib, kelishishga majbur bo‘ladi. Samarqanddan u o‘ljalar bilan bir qatorda 30 ming nafar asir olib qaytadi. Yo‘l-yo‘lakay u Termiz shahrini egallaydi. Shunday qilib, arablarning Movarounnahrga tomon qilgan dastlabki yurishlari aslida ayrim sarkardalarning boylik orttirish maqsadida o‘zboshimchalik bilan amalga oshirgan talonchigidan iborat edi. Natijada, Movarounnahrning bir qator viloyatlari talanib , vayron etiladi. Shubhasiz, arablarning talonchilik yurishlariga qarshi kurashish maqsadida Movarounnahrning mahalliy hukmdori o‘rtasida harbiy ittifoq tuzish uchun urinishlar bo‘lgan. VII asrning 80-yillari boshlarida ular hatto Sirdaryo etagida Xorazm yaqinidagi shaharlardan birida bir necha bor to‘planadi. Biroq, o‘zaro siyosiy nizolarni to‘xtatish, xalifalikka qarshi birlashib kurashish to‘g‘risidagi ularning sa’yi harakatlari amalgam oshmadi. Chunki Movarounnahrning siyosiy tarqoqligi hamda mahalliy hokimlar o‘rtasida nizolar bunga halaqit beradi.Bunday vaziyatdan esa arab lashkarboshlari ustalik bilan foydalanadilar. Movarounnahrning zabt etilishi. VII asr oxirlarida butun xalifaliklarda tartib o‘rnatilgach, arablar Movarounnahrni uzul-kesil bosib olishga kirihadilar. 704- 10 yilda Qutayba ibn Muslim Xurosonga noib qilib tayinlanadi. Unga Movarounnahrdan to Xitoy hududlarigacha bo‘lgan viloyatlarni xalifalikka bo‘ysundirish vazifasi yuklandi. Bu, shubhasiz, jiddiy va nihoyatda og‘ir vazifa edi. Harbiy yurishni Qutayba 705-yilda Balx viloyati atrofini zabt etishdan boshlaydi. Tez orada Chag‘niyon hokimi jangsiz taslim bo‘ladi. Shunday qilib, arablarning Movarounnahrga tomon yurishlarining ikkinchi davri boshlanadi. 707- yilda Qutayba katta qo‘shin bilan Amudaryodan o‘tib, Buxoro vohasiga kiradi. Uning bu yurishida sotqin Balx dehqoni va chag‘on-xodotlarning harbiy kuchlari ishtirok etadi. Poykandni qamalga oladi. Sug‘d va boshqa viloyatlardan kelgan kuchlar bilan poykandliklar qattiq turib, arablarga qarshilik ko‘rsatadilar. Qamal ellik kun davom etadi. Arablar shahar devoir ostidan lahim qazib, unga ruhna uradilar va ichkariga bostirib kiradilar. Poykand egallanib qo‘lida qurol tutishga qodir barcha erkak zoti qirib tashlanadi. Xotin-xalaj va yosh bolalar asirga olinib, shahar vayron etiladi. Poykand uzoq yillar davomida xarobazor bo‘lib yotadi. Poykand fojiasidan keyin beshafqat Qutayba boshliq bu havfli dushmanga zarba berib, uni dafn qilish maqsadida Sug‘d podshosi Tarxun , Buxoro hukmdori Xunukxudot va Shopurkom hokimi Vardonxudot boshliq katta harbiy kuch hamda iqrq ming lashkar bilan yordamga kelgan turklar Tarob va Romitan oralig‘ida to‘planadilar. Ittifoqchilar Qutayba qo‘shinini qurshovga oladilar. Uning ahvoli nihoyatda tanglashadi. Undan halos bo‘lish uchun Qutayba o‘ta makkorliok bilan hiyla ishlatib, Movarounnahrning viloyat hokimlari ustidan birin-ketin g‘alaba qozona boshlaydi. 707-709-yillar mobaynida u Buxoro va uning atroflariga bir necha hujumlar qiladi, ko‘pdan-ko‘p qal`alar va obobd yerlarni bosib oladi. Buxoro viloyatiga hokim qilib u buxorxudot Tug‘shadani va unga amir qilib o‘z yaqinlaridan birini tayin etadi. Amir buxurxudot ustidan nazorat qilib turish, Buxoroda qoldirilgan harbiy qismga askarboshi, aholiadn soliq undirish va uni o‘z vaqtida xalifalikka yetkazib berish kabi vazifalarni bajarar edi. Sulh shartnomasiga binoan buxoroliklar har yili xalifalikka ma’lum miqdorda boj to‘lash, uylarning yarmini 11 arablarga bo‘shatib berishga majbur edilar. Qutayba Buxoro shahrining ibodatxonasini jome masjidga aylantirib, sug‘diy tili va xadita bitilgan otashparastlikka oid asarlarni yoqotadi. Ibodat qilish uchun masjidga qatnagan mahalliy aholining har biriga ikki dirhamdam pul hadya qilib, ularni islom diniga tortishga harakat qildi. Manbalarda ta’kidlanishicha, ikki dirham olish uchun ko‘proq kambag‘allargina qiziqar edilar. Ammo boylar pulga ham qiziqmas va masjidga ham bormasdilar. 710-yilda Qutayba Shuman, Nasaf va Keshni bosib olib, Samarqandga hujum boshlash uchun tayyorgarlik ko‘rardi. Biroq, Xorazmda boshlangan ichki ziddiyatlar oqibatida yuzaga kelagan qulay fursat Qutaybani Sug‘d yurishini kechiktirib, Xorazmga qo‘shin tortishga jalb etadi. Xorazm shohi Chag‘on va Hurzod boshliq xalq qo‘zg‘alonidan qo‘rqib, 711-yilda yordam sorab Qutaybaga murojaat qiladi. Garchi dushman qo‘li bilan Hurzod tor-mor qilinib, o‘ldirilsada, ammo Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o‘z mustaqillgini yo‘qotib, xalifalikni bojdoriga aylanadi. Uning qo‘shini esa Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur edilar. Shu tariqa VIII asr o‘rtalariga kelib, fathlar natijasida ulkan musulmon davlati - Arab xalifaligi vujudga keldi. Unga unumdor tuproqli yerlar - Misr va Mesopotamiya kirgan, ular ilgari Qadimgi Rim va Vizantiyaning omborxonalari bo‘lgan. Arablar o‘sha paytda ma‘lum bo‘lgan barcha oltin konlarini egallab olishdi. Muhammadning eski tarafdorlari va Madina zodagonlari o‘rtasida hokimiyat tortishuvlaridan so‘ng, payg‘ambarning «o‘rinbosari» xalifa saylandi. Bu savdogar Abu Bakr, Muhammadning qaynotasi va do‘sti edi. Kelajakda arablarning har bir hukmdori o‘zini xalifa deb e‘lon qildi. Tarixi Tabariyda ham shu voqea qayd etilgan. Hijriy 51-yilda (milodiy 671- yil) Ziyod (ibn Abu Sufyon) Robi ibn Ziyod al-Xorisiyni Xuroson noibi qilib tayinlanadi. 51-yilning boshlarida u o‘z yaqinlari bilan Xurosonga kelib o‘rnashadi, ammo, uning Movarounnahr sari qo‘shin tortganligi aytilmaydi. 50 ming kishilik ko‘ch-karvon haqida eslatilmaydi ham. Tabariy tarixi bo‘yicha, bu voqea bundan 5-6 yil muqaddam yuz bergan bo‘lib chiqadi. Tarixi Tabariyda bayon etilishicha, 45-yilda, hali Muoviya xalifa bo‘lib turgan davrda , Ziyod (ibn 12 Abu Sufyon) Xulayd bin Abdulloh al-Hanafiyga Xuroson noibi qilib tayinlanganligini yozib yubordi. So‘ngra u ar-Robi bin Ziyod al-Xorisiyni 50 ming kishiga boshliq qilib, Xurosonga jo‘natdi…. Basra va Kufadan yig‘ilgan 50 ming kishilik qo‘shin (at-Tabariyda ularni ko‘chirib keltirilgan deyilmaydi), Xurosonni egallash uchun tashlangan qo‘shimcha kuch edi.Ar-Robi ibn Ziyod oradan ikki yil o‘tib, vafot etadi. 54-yilda, ya‘ni milodiy 673-yilning oxiri va 674-yilning boshlarida Xuroson noibi qilib Muoviya tomonidan Ubaydulloh ibn Ziyod tayinlanadi. Tabariy Ubaydulloh (ibn) Ziyod Xurosonga kelib, darhol Buxoro yurishiga otlanganligini zikr etadi. Narshaxiyning Tarixi Buxoro asarida yozilishicha 8 , … Xalifa Muoviya Ubaydulloh ibn Ziyodni Xurosonga jo‘natadi va u Jayhun daryosini kechib o‘tib, Buxoro zaminiga qadam qo‘yadi. Bu paytda u yerning podshohi Xotun bo‘lib, uning o‘g‘li Tug‘shoda hali kichkina edi. Keyin Ubaydulloh (ibn) Ziyod Poykand va Romtin (Romitan) ni egalladi, Buxorodan to‘rt ming asirni o‘ziga oldi. Bu 503-yilning oxiri 504-yilning avvalida bo‘ldi 9 . 8 Абу Бакр Мухаммад ибн Джаъфар ан - Наршахи . Та‘рих-и Бухара. История Бухары. Вступительная статья Д.Ю. Юсуповой. Перевод, комментарии и примечания Ш.С. Камолиддина. Археолого-топографический комментарий Е.Г. Некрасовой. – Т.: SMI-ASIA, 2011. – 45 c 9 Dr . Z . Kitap ç i . Türkistan’in Müslüman Araplar Tarafindan Fethi. – Konya: Yedikubbe Yayinlari. Türk Islâm tarihi külliyâti 3, 2005. – 44 b 13 1.2 А rab xalifaligi tarixiga oid manbalar tavsifi Qadimda Arabiston yarim orolida yashab kelayotgan arablar Somoniy qavmiga mansubdirlar.Arablarda VII asr boshlarida siyosiy tarqoqlik nihoyatda kuchaydi. Arabistonda sodir bo‘lgan bunday ijtomoiy va siyosiy vaziyat, mamlakatning birlashuviga olib keldi. Bunday harakatlarning asosiy tarfdori bo‘lib, shaharlarning savdogar va hunarmand aholisi ko‘tarildi.Bu harakat buyuk va birdan-bir haq yo‘l – yagona e’tiqodga da’vat qilishdan boshlandi.Bu yakkaxudolik dini bo‘lib, tarixda u itoat, tabelik va bo‘yin egish m`nolarini anglatuvchi islom nomi bilan shuhrat topadi.Buyuk va yagona tangri – Ollohning Yerdagi rasuli sifatida Arabistonning yirik markazi Makka shahrida duntoga kelgan Muhammad binni Abdulloh (570-632) bu harakatga rahnamolik qiladi. Islomni qabul qilib, Rasulullohga ergashgan uning izdoshlari O‘zlarini muslim (musulmonlar) ning xudo oldida teng ekani, rizq-ro‘zni barchaga Yaratguvhining o‘zi yetkazib berishi hamda jamiyatda adolatsizlik barham topishi haq ekanini targ‘ib etadilar. Ushbu targ‘ibot keyinchalik dunyo hamjamiyati madaniyatining ko‘p asrlar uchun rivojlanish yo‘lini belgilab berdi. Islom diniga e'tiqod qilgan xalqlarning hayotiga bugungi kungacha o‘z ta'sirini o‘tkazib keladi. Shunday qilib, xalifalik tarixi hamma narsa tarixining muhim qismi bo‘lib, insoniyat, xalifalik tarixisiz hayot va Islom dining qonunlarini tushunishi qiyin. Yer yuzidagi o‘nlab xalqlar (jumladan, bizning mamlakatimiz) madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish, balki zamonamizning ko‘pgina ijtimoiy-siyosiy hodisalarining mohiyatini to‘g‘riroq baholashimizga o‘z hissasini qo‘shadi. O‘tgan asrning o‘rtalarida, deyarli bir vaqtning o‘zida bir nechta mamlakatlarda turli tillarda islom dinining paydo bo lishi ʻ va xalifalik tarixiga bag ishlangan bir qancha yirik asarlar paydo bo ldi. Ushbu asarlarda Arab ʻ ʻ xalifaligining tashkil topishi, rivojlanishi, davlat boshqaruv tizimi, madaniyati, dini, milliy an‘analari haqida batafsil va qimmatli ma‘lumotlar berildi. Jumladan, G.Vaylning 3 jildli Xalifalar tarixi (1846-yil) nomli asarining birinchi jildi 1847– 1848-yillarda nashr etildi. 14 1854-yilda Fransuz yozuvchisi A. P. Kossen de Persevalning uch jildlik «Arablar tarixi bo‘yicha esse», asari, A. Sprengerning qisqacha «Muhammad hayoti» (1851) asari tayyorlanib, o‘n-yildan so‘ng nashr etilgan. 1858-yilda ingliz yozuvchisi V. Muirning «Muhammad hayoti» nomli asari nashr etildi. Ushbu asar uch asr mobaynida o‘quvchilar va til o‘rganuvchilar uchun bu davr, davlat tarixi haqidagi asosiy ma‘lumotlar manbayi sifatida xizmat qildi. Ushbu kitoblarning barchasi o‘sha zamondagi ilm-fan uchun benihoya buyuk yutuq edi. O‘rta asrlar arab tarixidan ma'lumotlarni ozmi-ko‘pmi qayta ishlab, tahrilangan holatda A. Sprengerning izzlanishlari natijasi ijobiy natija berdi va o‘sha davrning to‘plamini tayyorlashga muvaffaq bo‘ldi. Shu yillardan boshlab Qur‘on kitobi va uning matnini ilmiy o‘rganishga poydevor qo‘yildi, bundan oldin matn tahlili asosida uning alohida qismlarini, Islom dinining paydo bo‘lish yo‘llari va uning birinchi bosqichini o‘rganish borasidagi taraqqiyotni shakllanishini tasavvur qilib bo‘lmasdi. Keyinchalik avstriyalik I. Goldzier asarlari tanqidiylikka asos solib, islom mafkurasi shakllanishidagi ikkinchi muhim manba – hadislarni o‘rganishga kirishdi. Shu asosda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida islom dinining ilk davri tarixi, ta‘limotning tarkibiy elementlari bo‘yicha tadqiqotlar, Muhammad, islom dinining shakllanishida xristianlik va iudaizmning roli haqidagi qarashlar va izlanishlar boshlandi. Islom dinini o‘rganishdagi taraqqiyot fonida xalifalikning umumiy tarixiga oid tadqiqotlar, ma‘lumotlar salmog‘i ortib, 1891-yilda paydo bo lganʻ V.Myuirning xalifalik va Islom dini haqidagi qarashlari barchada qiziqish uyg‘otdi. A. Myullerning Islom tarixi kitobining birinchi jildi Arab xalifaligi, Islom dini haqidagi ma‘lumotlar, qarashlardan iborat bo‘lib, ushbu kitob rus tili tarixida alohida o‘rin tutadi. Tarjimonlar tarafidan 1895-yilda rus tiliga tarjima qilinganidan keyin bir necha o‘n yillar davomida eng muhim, keng tarqalgan darslik sifatida qaraldi. O‘quv yurtlari , talabalar xalifalik va musulmonlarning o‘rta asrlar tarixi haqidagi ko‘plab ma‘lumotlarni olishda foydalanishgan. Ushbu asar 15 XIX asrning ikkinchi yarmida ko‘p miqdorda nashr qilinganligi bilan ham alohida e‘tirof etiladi. O‘sha davrlarda Yevropa va Sharqda Arab yozma manbalari haqida sof tarixiy asarlar, turli biografik lug‘atlar, huquqiy risolalar va turli sharhlar chop etilgan. Bu butunlay boshqacha o‘rganish tajribasini taqdim etgan. Matnshunoslik va manba tadqiqotlari o‘sha davr va manbalarga boshqacha munosabatda bo‘lishni talab qiladi. Shular bilan bir qatorda, XIX-XX-asrlar boshida muhim ahamiyatga ega, yangi turdagi yana ikkita asar yaratiladi. Biri A. Mednikovning Falastin haqidagi arab manbalaridan olingan ma'lumotlarni tahlil qilishga bag‘ishlangan asar bo‘lsa, ikkinchisi J.Vellxauzenning Umaviylar xalifaligi haqidagi asardir. Arab dunyosida bu davr butunlay o‘zgacha uslubi bilan ajralib turadi. Xalifalik tarixiga oid yozuvlar uslubi va serjiloligi haqida J.Zeydanning besh jildlik Arab sivilizatsiyasi tarixi asari eng ahamiyatli hisoblanadi 10 . Bu asar arab tarixnavisligi, xattotligining yutuqlarini anglash, uni tushunishda olg‘a siljish uchun turtki bo‘ldi. Asrimizning boshlarida italyan muharriri L. Kayetani Islom va xalifalikning ilk tarixiga oid arab manbalari ma'lumotlarining to‘liq to‘plamini tuzishga kirishadi. Jahon urushi davrida u o‘zining olti jilddan iborat bo‘lgan «Islom yilnomalari»ni nashr etishga muvaffaq bo‘ladi. Asarda VI asrning oxiridan boshlab 644-yilgacha 11 davrda ma lum bo lgan deyarli barchaʼ ʻ arabcha manbalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Bu ishning beqiyosligiga ishonch hosil qilib, u bir vaqtning o‘zida yangi voqealarning qisqa ro‘yxati shaklidagi «Musulmon xronografiyasi» deb nomlagan asar nashrini ham boshlaydi 12 . Mutaxassisning ushbu takrorlnmas ma'lumotnomasi bo‘lgan asari to‘liq, uzluksiz o‘qish uchun imkonsiz edi, sababi yuqori narx va juda kichik nusxada ekanligi ushbu asarni bibliografik nodirlikka aylantirdi. Taniqli yozuvchi L. Kayetani ham qadim zamonlardan boshlangan arab dunyosining qisqacha tarixi qo‘llanmasini yaratmoqchi edi, uning ushbu rejasi qisman: faqat birinchi jild - 10 Зайдан , 1902. J.Zeydan, Ara sivilizatsiyasi tarixi, 1902-yil 11 L. Kayetani, Islom yilnomalari. 12 L. Kayetani, Musulmon xronografiyasi, 1912 16 antik davrga bag‘ishlangan va uchinchi – Payg‘ambar davriga bag‘ishlangan jildlarni yarata oldi. Keyinchalik islom paydo bo‘lganidan boshlab xalifalikning butun tarixini qamrab oluvchi tadqiqotlarni to‘plash va alohida qo‘llanma sifatida ishlab chiqish uchun urinishlar bo‘ldi. F. Xittining «Arablar tarixi» (1937-yilda nashr etilgan), K. Brokelmann tomonidan yozilgan va keyinchalik bir necha marta qayta nashr etilgan Musulmon xalqlari tarixi va davlatlari kitoblari qisqa davr mobaynida yozildi. Arab mamlakatlarida mustaqillikka erishganga qadar tarixiy tadqiqotlar, xalifalik tarixiga oid aksariyat asarlar Muhammad va birinchi xalifalar davri yoki ular bilan bog‘liq holda holda yaratilgan. O‘sha davrlarda shu va shu kabi xalifalik tarixini umumlashtiruvchi mukammal asar kitobxonlar uchun to‘liq tayyorlanmagan 13 . Xalifalikni o‘rganishdagi asosiy yutuq XIX asrda sodir bo‘ldi. Bular V.Myur, A.F.Kremerlarning asarlaridir. Ikkinchisi XIX asr oxirida xalifalikning asosiy tarixchilaridan biriga aylandi. U o‘zining Islom dinining hukmron g‘oyalari tarixi asarida islomning uchta asosiy g‘oyasini: xudo, payg‘ambarlar, davlat g‘oyalarini tushuntirishga harakat qilgan. Ularda u islom tomonidan yaratilgan diniy va ijtimoiy tuzumni tushunishning kalitini ko‘rsatishga harakat qiladi. A.Myuller «Islom tarixi» asarida arablar tarixini antik davrdan XIX asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga qamrab olgan. U dastlabki ikki jildda arablarning islomgacha bo‘lgan tarixidan Abbosiylar sulolasi qulashigacha bo‘lgan voqealarni tahlil qiladi 14 . Shu bilan birgalikda A.Metsning «Musulmon uyg‘onishi» asari III-IV asrlardagi arab xalifaligi tarixiga bag‘ishlangan. Asarni ikki asrga cheklab, muallif eng muhim ma'lumotlarni aks ettiruvchi juda ko‘p sonli manbalarni sinchkovlik bilan o‘rganishga muvaffaq bo‘ladi. 13 « История Халифата . В 4 томах . Том 1. Ислам в Аравии (570-633 гг.)»: Восточная литература, ; 2002 ISBN 5-02-016552-2, 5-02-018165-X 14 https://WorksPay.ru 17 II BOB А rab xalifaligi tarixining rus, o zbek va chet ʼ ellik tarixchilar tomonidan o rganilishi ʼ 2.1 А rab xalifaligi tarixi rus va o zbek tarixchilari nigohida ʼ Tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ko‘plab tadqiqotchilar arab xalifaligini o‘rganishga e‘tibor qaratganlar. G arb tarixchilari XVII-XVIII ʻ asrlardan boshlab arab xalifaligiga bir qator yozuvchilar, tarixchilar: Herbelot, Gibbon, Degin va boshqalar e tibor berishgan. Biroq, ularning asarlarini to‘laqonli ʼ deb bo‘lmaydi: bu tarixchilar keltirgan ko‘plab manbalar hali nashr etilmagan. Bundan tashqari, ular ko‘pincha bir-biridan iqtibos keltirgan. Rus tarixshunosligida ham ko‘proq XIX asrdagi xalifalik tarixiga e tibor berilgan. Dastlab G‘arb ʼ tarixchilarining tarjimalari katta o‘rin egallagan. Ammo bunday tarjimalarning asosiylaridan biri A.Krimskiyning fundamental tadqiqotlaridir. Krimskiy «Islom tarixi» asarida ustida ish olib boradi va uni kitobxonlar e‘tiboriga havola etadi. Bu asar islom tarixiga oid eng jiddiy va qiziqarli kitoblardan biridir. Rossiyada islom va xalifalikni o‘rganishga kirishgan yana bir yirik tarixchi V.Bartolddir. U Islom tarixiga oid eng yirik manbashunoslik va tarixnavislik asarlar muallifi hisoblanadi. Bular Islom va arab xalifaligi tarixiga oid asarlar va Yevropa va Rossiyada Sharqni o rganish tarixi asarlaridir. ʻ Sovet davri tarixshunosligida E.Belyayevning Arablar, islom va arab xalifaligi ilk o rta asrlarda va V.Naumkinning Xalifalik. Bu qanday boshlandi?» ʻ asarlari alohida e‘tirofga sazovor bo‘lgan.E.A. Belyaevning Ilk o‘rta asrlarda arablar, islom va arab xalifaligi asarida islom dinining paydo bo lishi, Arab ʻ xalifaligi (Umaviylar xalifaligi , Bag dod xalifaligi) ning tashkil topishi, uning ʻ siyosiy tarixi, xalifalikdagi ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlari alohida o rganiladi ʻ va qalamga olinadi. I.Yu. Krachkovskiy (1883-1951) arab filologiyasi va umuman arabshunoslik bo‘yicha eng muhim rus olimidir. Uning bir qator rus va arab tillaridagi asarlari arabshunoslikka o‘zining salmoqli hissasini qo‘shgan. L.R. Syukiyainen xalifalik tarixi va xalifalik haqida shunday izoh beradi: Odatda xalifani «saylash»da uchta asosiy yo‘l bor: bevosita jamoa tomonidan, saylov orqali va ikkinchisi jamoa tomonidan voris sifatida tayinlanish. Islom 18 ruhiga eng mos keladigani jamiyatning bunday shaklidir, deb ta‘kidlab o‘tadi. Islom olamida Abu Yusuf nomi bilan mashhur bo‘lgan Yoqub Abu Yusuf ibn Ibrohim al-Kufiy (735–798)ning ijtimoiy-falsafiy qarashlari , xalifalik soliq tizimining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Abu Yusuf tomonidan bir qancha asarlar yozib qoldirilgan. Ular ichida Kitob al-xaroj asari ancha mashhur bo‘lib, unda Abu Yusufning ijtimoiy-falsafiy qarashlari keng yoritilgan. Qolaversa, bu asar eng qadimiy qo‘lyozma (VIII asr) asarlar sirasiga kiradi. Kitob al-xaroj asarida islomdagi asosiy iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar to‘liq yoritilgani hamda arab xalifaligida soliq tizimi qay tarzda tarkib topganligini yoritish bilan bir qatorda juda qimmatli tarixiy ma‘lumotlar keltiriladi. Chunki asarning faqatgina qadimiy qo‘lyozma ekanligi emas, balki u bizga aynan VIII–IX asrlarda xalifalikda va yurtimiz hayotida soliq tizimi qanday bo‘lganligi va keyinchalik uni tarixiy evolyusiya natijasida qay tariqa o‘zgarganligini kuzatish imkonini beradi. Abu Yusufning qarashlari, ayniqsa, u tomonidan ishlab chiqilgan soliq tizimi va yerga bo‘lgan munosabat bevosita Markaziy Osiyo xalqlari hayotiga katta ta‘sir o‘tkazdi. Abu Yusuf yashagan davr islom tarixida katta ilmiy uyg‘onish bo‘lgan davr hisoblanadi. Bu davrda Qur‘oni karimni tafsir qilish, fiqh, falsafa, tarjimachilik juda taraqqiy etgan edi. Abu Yusuf ushbu kitobni Xalifa Horun ar- Rashid davrida bosh qozi bo‘lib ishlagan paytlarida yozgan. Abu Yusuf ushbu risolani xalifaning soliqqa tortish masalalari, davlat boshqaruvi, jinoyat qonunchiligi va boshqa masalalar bilan bog‘liq diniy me‘yorlar holati haqidagi so‘rovlariga javoban yozgan. Asar xalifaga nasihat qilish bilan boshlanib, uni yuksak ma‘naviyatli va odil hukmdor sifatida o‘z xalqi oldidagi vazifalarni sidqidildan ado etishi lozimligini ta‘kidlaydi. Kitobning yondashuvi pragmatik va huquqiy xususiyatga ega. Bu shunchaki islomning moliya tizimi to‘g‘risidagi risola emas, aksincha, bu o‘sha davrda jamiyatdagi o‘zgarishlar yoritilgan, islom qonunlari nuqtayi nazaridan amalga oshiriladigan soliq tizimini yaratish uchun qilingan ilk sa‘y-harakatlardir. U o‘zining yuksak tahlili bilan tarixiy dalillar asosida islom moliya tizimining moslashuvchanligi va barcha jamiyat hamda zamonlarga moslasha oladigan sifatga 19 ega ekanligini isbotlashga urindi. Abu Yusuf fiqh olimi va din ulamosi sifatida o‘z fikrlarini Qur‘oni karim oyatlari, Payg‘ambar (s.a.v) odatlari va taqvodor xalifalarning amallari bilan mustahkamlashga harakat qilgan. Xalifalikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat xalqning iqtisodiy holatini, shuningdek, madaniy hayotdagi bir qator diniy xurofiy botil e‘tiqodli mazhablarning vujudga kelishi hayotiy jarayonni murakkablashtirar edi. Abu Yusuf mana shunday murakkab siyosiy jarayonlarni hisobga olgan holda Kitob ul-xaroj asarini yozdi. U doimiy ravishda Horun ar-Rashidga o‘zining qarashlarini bildirib, maslahatlar beradi. Asarda Kimki, adolatli siyosat olib borsa, uning martabasi yuksak bo‘ladi va boshqaruvda yengillik bo‘ladi. Kimki, adolatsiz siyosat yurgizsa, undan xalq yuz o‘giradi va boshqaruvda og‘irlik sezadi 15 , deb ko‘p ta‘kidlanadi. Albatta xalifa bu so‘zlarni e‘tiborga olgan bo‘lishi kerak. Abu Yusuf arablar va ajamlar o‘rtasida ziddiyatni keltirib chiqarmaydigan g‘oyalarni bayon etgan. Asardagi najron xalqiga nisbatan olib borilgan siyosat yoki bo‘lmasa zimmiylarga nisbatan muomala haqidagi fikrlar bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Abu Yusuf ijtimoiy tenglik va adolatli boshqaruv bo‘lganda mamlakat taraqqiy etajagini anglab yetgan. Abu Yusufning bu g‘oyalari xalifalikda ajamlarga nisbatan odilona siyosat olib borishga turtki bo‘lgan. Boshqaruvning keyingi yillarida mahalliy hokimiyatni tub yerli aholidan chiqqan kishilarga berilganligida buni ko‘rishimiz mumkin. Xususan, xalifa Ma‘mun davrida Xuroson va Movarounnahr yerlari Tohir ibn Xusayn va Somonxudotning nabiralariga bo‘lib berildi. Ular keyinchalik o‘sha yerlarga hukmronlik qildilar. Aytish mumkinki, ular tuzgan davlatlarning negizi islom davlati asosida edi. Davlat tuzilishining har bir bo‘g‘inida xalifalik boshqaruvidagi qonuniy me‘yorlar ko‘zga tashlanadi. Yuqorida aytib o‘tilgan tarixchi, yozuvchilardan tashqari yana quyidagi olimlarni ham akohida ta‘kidlab o‘tsak maqsadga muvofiq bo‘ladi: A.S.Sagdullayev, R.Murtazayev, B.J. Eshov, A.A.Odilov, A.R.Muhammadjonov, R.Shamsutddinov, Sh.Karimov, Anvar Ahmad Nozim 15 (Абу Йусуф Йакуб б. Ибрахим ал-Куфи. Китаб ал-Харадж (Мусульманское налогообложение) / Пер. с арабского и комментарии А.Э.Шмидта. Супракомментарии к переводу А.С.Боголюбова. Подготовка к изданию, вступит.статья и указатели А.А.Хисматулина. СПб., 2001. – с. 8) 20 Mamatoxunov, S.A.Haydarov va boshqalar. Ushbu tarixchi va olimlarning manbalarida Arab xalifaligi davridagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayot haqidagi ma‘lumotlar yozilganligini bilishimiz mumkin. 21 2.2 Xorijiy mamlakatlarda А rab xalifaligi tarixining o rganilishi.ʼ Markaziy Osiyo xalqlarining fani va madaniyati turli tarixiy jarayonlar davrida ulardagi siyosiy va iqtisodiy tuzumning mohiyatiga qarab, ba’zan o‘sish, rivojlanish, ba’zan esa susayish kabi bosqichlarga ega bo‘lgan. Misol uchun, Markaziy Osiyo fani tarixida IX-XI asrlarni yirik madaniy yuksalish, XIII asrning boshi XIV asrlarni esa mo‘g‘ullar istilosi tufayli inqirozga yuz tutish, undan keyingi Amir Temur davrini esa nafaqat yo‘qotilgan mavqeyini yana tiklash, balki yangi cho‘qqilarni egallash davri deb atash mumkin 16 . Darhaqiqat, mutaxasislarning fikriga ko‘ra, Markaziy Osiyo fani va madaniyati bashariyat sivilizatsiyasining muhim va ajralmas qismi sanaladi. Biz mazkur kurs ishida IX-XI asrlarda Sharqdagi madaniy yuksalish bilan bog‘liq jarayonlarda Markaziy Osiyoning ahamiyati xususida ko‘proq to‘xtalamiz. E’tirof etish joiz, Markaziy Osiyoning siyosiy tarixi bu mintaqada qadimgi Yunoniston, Hindiston, Parfiya, Eron, Arabiston, Xitoy va mahaliy xalqlarning madaniy an’analari hamda ilmiy yutuqlari o‘zaro uyg‘unlashib bir-birini boyitgan, natijada esa yuksak sivilizatsiya shakllangan. IX-XI asrlarga kelib musulmon madaniyatidagi umumiy madaniy yuksalish Movarounnahr va Xuroson olimlari ijodida o‘zining yuqori choqqisiga ko‘tarildi. Ular haqida tadqiqot ishining bo‘lim va paragrflarida izchil va qiziqarli ma’lumotlar berishga harakat qilamiz. Markaziy Osiyo madaniyati arablar istilosiga qadar ham uzoq o‘tmishga ega edi. Mazkur hudud qulay geografik sharoitda joylashgani sababli, qadim zamonlardan Yaqin va O‘rta Sharq, Kavkaz, Sharqiy Yevropa, Hindiston va Xitoy bilan doimiy savdo va iqtisodiy aloqalari bardavom bo‘lgan. Bu esa o‘z navbatida, mazkur mintaqadagi shaharlar, qishloq xo‘jaligi (xususan, suniy irrigatsiya inshoatlari) turli mahaliy hunarmandchilik va konchilik an’analari, ilm va madaniyatning jadal sur`atlar bilan rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Ushbu ishda ko‘rilayotgan, o‘rganilayotgan mazkur muammo kurs ishi mavzusi sifatida va ayniqsa, arab musulmon madaniyatining jahon tarixida tutgan o‘rni tadqiqoti sifatida nisbatan kam o‘rganilgan. Quyida biz bu davr tarixi, aniqrog‘i Sharq xalqlari tarixi, fani va 16 Xayrullayev L.M. O‘rta Osiyoda ilk uyg‘onish davri madaniyati. T. 1994, 75-bet. 22 madaniyati bilan shug‘ullangan bazi xorijiy va mahaliy tadqiqotchilarning asarlari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tsak. Shveysariyalik sharqshunos Adam Mets o‘zining Musulmon renessansi asari bilan mutaxasislarga yaxshi tanish. Uning kitobi bir necha tillarga, xususan, rus va arab tillariga ham tarjima qilingan.Mazkur asar IX-X asrlarda Musulmon Sharqida yuz bergan madaniy rivojlanishning tarixiga bag‘ishlangan, va umuman, u IX-X asrlardagi Sharq fani va madaniyatini yorituvchi noyob qomus hisoblanadi. Asarda muallif qo‘llagan asosiy g‘oya, IX-X asrlarning Musulmon Sharqidagi uyg‘onish (renessans) davri ekanini ko‘rsatishga intilish deyish mumkin. Shuning uchun ham u o‘z asarini Musulmon renessansi debataydi. A.Metsning kitobi Sharq xalqlari ijtimoiy hayotining deyarli barcha qirralarini tarixiy manbalar asosida yoritib beruvchi muhim fundamental tadqiqot hisoblanadi. O‘rta asr Sharq xalqlari madanioyatini o‘rganishda avstraliyalik Gustav fon Gryunebuamning xizmatlarini eslash joiz: Uning 1970-yili Londonda nashr etilgan Klassik islom kitobida sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga doir muhim ma’lumotlar aks etgan. Muallif qalamiga mansub Zamonaviy islom: madaniy o‘zlikni anglash bo‘yicha tadqiqotlar hamda uning rahbarligi va bevosita ishtiroki natijasida yuzaga chiqqan to‘plamlardan. Musulmon sivilizatsiyasida umumiylik va har xilliklar` ham muhim ahamiyatga ega. Amerikalik mashhur fan tarixchisi Jorj Sartonning Fan tarixiga kirish nomli fundamental ishi qimmatli ma’lumotlarni o‘zida mujassam etgan. Asarda o‘rta asr fani rivojiga o‘z xissasini qo‘shgan ko‘pgina olimlar va tarjimonlar ijodiga keng o‘rin berilgan. Maks Meyerxofning Fan va tabobat nomli maqolasida o‘rta asr sharq xalqlari madaniy taraqqiyotining dolzarb masalalariga to‘xtab o‘tiladi. Yana bir ingliz olimi Donald Xill IX asr poytaxt – Bag‘dodda fan va texnikada yuz bergan muhim jarayonlarni tahlil qilgan. So‘nggi yillarda yaratilgan Abbosiylar davridagi arab adabiyoti, dini, ta’limi va fanining Kembrij tarixi va ayniqsa Arab fanlari tarixi bo‘yicha ensiklopediya kitoblarini muhim tadqiqotlar sirasiga kiritish mumkin. Ularda Sharq xalqlari ijtimoiy hayotining barcha sohalari, xususan, Abbosiylar davridagi fan va madaniyat tarixiga oid eng muhim masalalar o‘z yechimini topgan. Umuman 23 olganda, IX-XI asr fani va madaniyatini o‘rganishda A. Braun, F.Vyustenfeld, A.Kremer, O. Sayili, G.Le. Strenj, D. Surdel, R. Morelon, J.Saliba, D.King, E. Kennedi, G. Xudonard-Roshe, R.Rashed, Mariya - Tereza Debarxot, Donald Xill, J. Anavati, E.Savaj-Smit, F. Mishe, Mahdiy Muhsin kabi xorij olimlarining asarlari, tadqiqotlari asosiy vazifani o‘taydi. O‘rganilayotgan davr siyosiy, iqtisodiy va ilmiy-madaniy hayotdagi yuksalish masalalari Rossiyalik sharqshunoslardan V.V. Bartold, O.G.Bolshakov, B.A. Rozenfeld, I.Yu.Krachkovskiy, Ye.E. Bertels, A.B. Xalidov, A.P. Yushkevichlarning asarlarida o‘z ifodasini topgan. Mazkur tadqiqotga oid arab tilidagi izlanishlar orasida Jurji Zaydonning Islom sivilizatsiyasi tarixi, Hasan Ibrohim Hasanning to‘rt jilddan iborat Islomning siyosiy, diniy, madaniy va ijtimoiy tarixi, Said ad - Diyujiyning Bayt al-hikma, Ahmad Farid ar-Rifa‘iyning Al -Ma’mun davri , Said ashShahhat Zag‘lulning Suryoniylar va musulmon madaniyati , Qadriy Hafiz Tukanning Riyoziyot va falakiyotga doir arab ilmiy merosi, Abd al-Mun‘im Majidning Musulmon sivilizatsiyasining o‘rta asrlardagi tarixi, Muhammad Abd ar-Raxmon Marhabanning Arab fani tarixi bo‘yicha to‘plam va Hidr Axmad Ataullohning Abbosiylar davrida Bayt al-hikma kitoblarini alohida aytish joiz. Akademik V. V. Bartold o‘zining «Mo‘g‘illar bosqini davridagi Turkiston» nomli mashhur asarida yuqoridagi masalaga o‘rta asr manbalari asosida batafsil to‘xtalib, qishloqda yashovchi bir bevaning ikki o‘g‘lini Samarqand madrasalariga o‘qishga yuborib, ularning butun Madrasa tahsili davomida o‘qishini o‘zining tikuvchilk kasbidan tushgan daromadi bilan ta’minlab tura olganligi to‘g‘risida xabar beradi. O‘rta asr mualliflari qoldirgan ko‘pgina manba’larda xalifalik markaziga ketib qolgan ko‘pgina Movarounnahr va Xurosonlik olim, faylasuflarning tohiriylar, somoniylar va keyinroq xorazmshohlar tomonidan maxsus chaqirib olib kelinganliklari va ularning o‘z vatanlaridagi islomdan oldingi madaniyat, ilmfan va falsafa ravnaqini va mahaliy ilmiy-falsafiy an’analar, maktablarni qaytadan tiklashda qatnashganliklari, jonbozlik ko‘rsatganliklari to‘g‘risida xabarlar beriladi. 24 Xususan Nizomiy Aruziy Samarqandiy(XP) ,Roziy va Forobiy tohiriylar vasomoniylar tomonidan chaqirib olib kelinganliklari, o‘z yurtlarida ilm - fanni, falsafani o‘rganishni kuchaytirishda, islomdan oldingi mahaliy ilmiyfalsafiy va madaniy an’analar, maktablarni qaytadan tiklash va ravnaf toptirishida favqulodda rol o‘ynaganliklari haqida xabar beradi . Beruniy va Ibn Sino kabi mutafakkirlar butun hayotlari davomida Movarounnahr, Xuroson va Eron xududida yashab, o‘z ilmiy va falsafiy maktablarini yaratdilar 17 . 17 Abduqodir Zohidiy. O‘rta asr arab-musulmon madaniyati. 13-bet. 25 XULOSA Xulosa qilib aytganda, Arablar bepoyon Arabiston yarim orolida qadimdan yashab kelishgan. Uning hududi issiq iqlimi bo‘lgan cho‘l va yarim cho‘l qurg‘oqchil zonasida joylashgan. Qadimgi dunyo tarixi davomida bu taqir erlarda alohida qadriyat ko‘rmagan Yaqin Sharq imperiyalari tomonidan zabt etilmagan. Arab qabilalari ko‘chmanchi turmush tarzini olib borgan, chorva uchun yaylov izlab ko‘chib o‘tgan. Yarim orolning g‘arbiy qismida, Qizil dengizning sharqiy qirg‘og‘iga yaqin joyda savdo karvonlari uchun strategik yo‘l bo‘lgan. Uning yo nalishi bo yicha vohalarda savdo markazlari shakllangan bo lib, ularning engʻ ʻ ʻ muhimi milodiy 1-ming yillik o rtalarida Makka shahriga aylandi. ʻ Arab xalifaligi davlatining o ziga xosligi ularning qat iy, umuminsoniy dini – ʻ ʼ islom dini bilan bevosita bog liq bo lib, ma naviy va dunyoviy hokimiyatning ʻ ʻ ʼ bo linmasligidan kelib chiqib, Allohning qudrati, qudrati va bo linmasligi haqidagi ʻ ʻ teokratik g oya bilan uzviy bog liq edi. ʻ ʻ Qur'onda o‘z ifodasini topgan: «Allohdan o‘zga iloh yo‘q va Muhammad uning payg‘ambaridir». Islom musulmon olamida ijtimoiy tuzilmaning ham, davlat institutlarining ham, huquqiy institutlarning ham, axloqning ham musulmonlarning butun ma‘naviy sohasini belgilab berdi. Arab xalifaligi butun o rta asrlarda Muhammad payg ambar va uning vorislari ʻ ʻ tomonidan yaratilgan eng gullab-yashnagan davlatlardan biri bo lgan. ʻ Xalifalikning boshqa sharqiy feodal mamlakatlari kabi o ziga xos xususiyatlari ʻ barqarorlik, konservatizm , an anaviy axloq va huquq edi. Bundan tashqari, bunday ʼ jamiyat a'zolarining an'analari bilan bog‘liq holda, davlat tuzilishi va, albatta, odamlar hayotining asosiy va muhim belgilaridan biri qo‘yildi. Arab xalifaligiga bag‘ishlangan bir qancha manbalarva adabiyotlar guruhlari mavjud. Ushbu guruhlarning har biri o‘ziga xosligi va maxsus mazmuni, turli nuqtai nazarlarning mavjudligi tufayli eng sifatli va ishonchli fikrni olish imkonini beradi. Xususan, arab manbalari guruhi eng keng qamrovli hisoblanadi. Bular sunnatlar, arab shoirlarining asarlari va hadislardir. Manbalarning keyingi guruhi Arab xalifaligi davriga oid tarixiy asarlardir. Tarixchilar, jumladan: Ibn Kutayba, Belazuril, Abu Hanif ad-Dinavariy , Al- 26 Masudiy, Muhammad at-Tabariy va boshqalar bir qator asarlarida Arab xalifaligi va uning tarixiy taraqqiyot bosqichlari haqida ma lum qoidalarni yoritib berganlar.ʼ Geograf va huquqshunoslarni ham e‘tibordan chetda qoldirmaslik kerak: Abu Yusuf, Yahyo ibn Odam ham o‘z asarlarida tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan lahzalarni aks ettirgan. Tadqiqot maqsadida tarixchilar bevosita arab shoirlari ijodiga oid dastlabki mulohazalardan ham foydalanganlar, nasriy va she‘riy antologiyalarga aniqlik kiritganlar: Qo‘shiqlar kitobi, Komil, Yatimet-ad-dahr, Johizning to‘liq yarim badiiy asarlari va ko‘proq. Tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ko‘plab tadqiqotchilar arab xalifaligini o‘rganishga e‘tibor qaratganlar. G arb tarixchilari ʻ XVII-XVIII asrlardan boshlab arab xalifaligiga e tibor berishgan (d’Herbelot, ʼ Gibbon, Degin va boshqalar). Biroq, ularning asarlarini ob'ektiv deb bo‘lmaydi: bu tarixchilar keltirgan ko‘plab manbalar hali nashr etilmagan. Bundan tashqari, ular ko‘pincha bir-biridan iqtibos keltirgan. Xalifalikni o‘rganishdagi asosiy yutuq XIX asrda sodir bo‘ldi. Bular V.Myur, de Gu, A.F.Kremerlarning asarlaridir. Ikkinchisi XIX asr oxirida xalifalikning asosiy tarixchilaridan biriga aylandi. U o‘zining Islom dinining hukmron g‘oyalari tarixi asarida islomning uchta asosiy g‘oyasini: xudo g‘oyalari, payg‘ambarlar g‘oyalari, davlat g‘oyalarini tushuntirishga harakat qilgan. Ularda u islom tomonidan yaratilgan diniy va ijtimoiy tuzumni tushunishning kalitini ko‘rdi. A.Myuller «Islom tarixi» asarida arablar tarixini antik davrdan XIX asrgacha qamrab olgan. U dastlabki ikki jildda arablarning islomgacha bo‘lgan tarixidan Abbosiylar sulolasi qulashigacha bo‘lgan voqealarni tahlil qiladi. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki , Arab xalifaligi va musulmon madaniyati umuminsoniy tamaddunning bir qismi, millionlab odamlarning ma‘naviy salohiyatining muhim elementidir. 27 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari: 1. Mirziyoyev Sh.M. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, Toshkent.: O‘zbekiston, 2017. T. - 10 b II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va qarorlari: 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma‘ruzasi, Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar. 3. Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon , demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq. Toshkent O‘zbekiston 2016-yil III. Xorijiy olimlarning adabiyotlari: 1. Dr. Z. Kitapçi. Türkistan’in Müslüman Araplar Tarafindan Fethi. – Konya: Yedikubbe Yayinlari. Türk Islâm tarihi külliyâti 3, 2005. – 344 b 2. Медников , 1897; Медников , 1903; Wellhausen, 1902. 3. Зайдан , 1902. J.Zeydan, Arab sivilizatsiyasi tarixi, 1902-yil 4. L. Kayetani, Islom yilnomalari. 5. L. Kayetani, Musulmon xronografiyasi, 1912 6. « История Халифата . В 4 томах. Том 1. Ислам в Аравии (570-633 гг.)»: Восточная литература , ; 2002 ISBN 5-02-016552-2, 5-02-018165-X 7. (Абу Йусуф Йакуб б. Ибрахим ал-Куфи. Китаб ал-Харадж (Мусульманское налогообложение) / Пер. с арабского и комментарии 28 А.Э.Шмидта. Супракомментарии к переводу А.С.Боголюбова. Подготовка к изданию, вступит.статья и указатели А.А.Хисматулина. СПб., 2001. – с. 8) IV. O‘zbek olimlarining adabiyotlari: 1. П. Равшанов. Ватан тарихидан. Турон VII-IX асрларда (Араб истилоси лавҳалари). – Қарши: Насаф, 2003. – 140 b. 2. R.Murtazayev. O‘zbekiston tarixi. Toshkent 2001-yil 3. Абу Бакр Мухаммад ибн Джаъфар ан-Наршахи. Та‘рих-и Бухара. История Бухары. Вступительная статья Д.Ю. Юсуповой. Перевод, комментарии и примечания Ш.С. Камолиддина. Археолого-топографический комментарий Е.Г. Некрасовой. – Т.: SMI-ASIA, 2011. 4. Xayrullayev L.M. O‘rta Osiyoda ilk uyg‘onish davri madaniyati. T. 1994, 75-bet. 5. Abduqodir Zohidiy. O‘rta asr arab-musulmon madaniyati. 13-bet. V. Internet manbalar: https://WorksPay.ru https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-ishi/item/10599- 2021-05-19-10-36-34 https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/tarix/manaviyat-yulduzlari/markaziy-osiyoda-ix-xx- asr-boshida-madaniyat-rivoji-tarihidan 29

MUSTAQILLIK YILLARIDA ARAB XALIFALIGI ISTILOSI DAVRI TARIXINING O‘RGANILISHI

Купить