Mustaqillik yillarida muzeylar faoliyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	55.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Mustaqillik yillarida muzeylar faoliyati

Купить

Mundarija
Kirish.
I – BOB. Mustaqillik yillarida muzeylar faoliyatining takomillashuvi.
1.1 O‘zbekistonning ma'naviy yuksalishi va muzeylar taraqqiyoti.
1.2 Mustaqillik davrida O‘zbekistonda muzeylar va muzey ishi.
II – BOB. Muzeylar - yoshlar ongida qadriyatlarning shakllantirish omili.
2.1 Muzeyshunoslik istiqbollari va muzeylar faoliyatini rivojlantirish muammolari.
2.2 Tarbiyaviy ishlar tizimida muzeylarning o`rni.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish
1

Mavzuning dolzarbligi. Xalqimiz o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlab,
barcha sohalarda dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari darajasiga etib olishdek
ezgu maqsad sari intilmoqda. Uni amalga oshirish uchun yuksak malakali, ahloqiy
barkamol mutaxassislar kerak. Shu jihatdan, aqlan yetuk, ahloqan pok va jismonan
baquvvat insonlarni tarbiyalash masalasi davlatimiz oldida turgan muhim
vazifalardan biri sanaladi. Bu borada ajdodlarimizning boy ma’naviy, ahloqiy
merosining ahamiyati beqiyosdir. Darhaqiqat, buyuk siymolar bo’lmish ota-
bobolarimiz qoldirgan ma’naviy merosni ta’lim-tarbiya sohasiga tatbiq etish
jamiyatimizning ahloqan barkamol a’zolarini shakllanishida samarali vositadir. Bu
o’rinda O‘zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan muzeylar faoliyati alohida ahamiyat
kasb etadi.
Muzeylar madaniy-ma'rifiy muassasa hisoblanib, uning vazifasi tarixiy
hujjatlar, madaniy va ma'naviy yodgorliklarni to‘plash, tabiiy boyliklardan
namunalar jamlash va saqlash, ularni ilmiy jihatdan o‘rganib ko‘rgazmalarga
qo‘yish va keng xalq ommasiga havola qilishdan iborat. Muzeylar aholining keng
tabaqalari o‘rtasida madaniy-ma'rifiy ishlarni olib boradi. Muzeylar faoliyati
xalqning tarixiy taraqqiyot jarayonida rivojlanib borishi, qo‘lga kiritgan yutuqlari
hamda qoldirgan boy madaniy-ma'naviy merosi xususida juda katta bilimlar
beradi. Muzeylar madaniy-ma'rifiy muassasa sifatida ommaning ijtimoiy
ehtiyojlarini qondirish, ularni ma'naviy kamolotga yetkazishning eng yetakchi
vositalaridan hisoblanadi. Muzeylar faoliyatini yaqindan o‘rganish, ularning
mazmun va ma'no jihatdan rang-barang turlarini ajrata bilish, xalq ommasi orasida
keng targ‘ib etishning xilma-xil usullarini joriy qilish mavzuning dolzarbligidan
dalolat beradi. Mavzuning dolzarbligi yana shunda ko`rinadiki, ijtimoiy-
madaniy taraqqiyotning hozirgi bosqichida muzeylar faoliyatini umumiy tarzda
tahlil etish, undan xulosalar chiqarish juda muhimdir. Mustabid-sovet tuzumi
davrida milliy-ma`naviy qadriyatlarning toptalishi, aholi o`rtasida ruhiy
tushkunlikning yuzaga kelishi, muzeylarga rahbarlik qilishdagi ma`muriy
usullarning yanada takomillasha borishi mexanizmini ilmiy jihatdan tahlil etish
hozirgi kun madaniy-ma`naviy jarayonlari uchun juda zarur, bu esa mavzuning
2

dolzarblik darajasini yanada oshiradi deb hisoblaymiz.
Mavzuning maqsad va vazifasi
Mustaqil O’zbekistonda muzeylar faoliyatini rivojlantirish mavzuning maqsadi,
vazifalari esa - Respublikamizda muzeylarning
tashkil topish tarixi, ularni tashkil etishda mahalliy to‘plovchi-yig‘uvchilarning
o‘rni masalasini ko‘rib chiqish; - O‘zbekistonning ma'naviy
yuksalishi va muzeylar taraqqiyoti ; - Mustaqillik davrida
O‘zbekistonda muzeylar va muzey ishi; - Muzeyshunoslik
istiqbollari va muzeylar faoliyatini rivojlantirish muammolari;
- Muzey xazina-fondida
saqlanayotgan noyob-nodir eksponatlarning yoshlar tarbiyasidagi o`rnini
ko`rsatishdir. Mavzuning
o’rganilganlik darajasi O`zbekistonda muzeyshunoslik sohasida amalga
oshirilgan tadqiqotlar, adabiyotlar tahlili, muzeylarni qayta qurish, yangilarini
yaratish bo`yicha olib borilgan bunyodkorlik ishlarini umumlashtiruvchi
fundamental tadqiqot ishlari u qadar ko`p amalga oshirilmagan. Yurtimizda
muzeylar faoliyatiga oid ma’lumotlarni taniqli tarixchi olimlarimizdan
Ya.G’ulomov 1
, M.S.Yusupov 2
, N.Sodiqova 3
, M.Bekmuradov 4
, G.Rashidova 5
,
R.Al’meev, L.Man’kovskaya, D.Kuryazova, G.Fuzailova, M.Xasanova, I.Inamov,
B.Davletov, O.Ibragimovlarning 6
olib borgan tadqiqotlaridan va yozgan
monografiyalaridan ma’lumot olishimiz mumkin.
Kurs ishi tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I – BOB. Mustaqillik -yillarida muzeylar faoliyatining takomillashuvi.
1.1 O‘zbekistonning ma'naviy yuksalishi va muzeylar taraqqiyoti
1
G’ulomov Ya. O`zbekistonda moddiy-madaniy yodgorliklarni saqlash, o`rganish yo`llari.-Toshkent:1934.
2
Юсупов М.С. 50 лет Самаркандкого музея (1896-1946)-Самарканда 194
3
Садиқова Н Музейного дело в Узбекистане-Тошкент: Фан, 1975-290с; историография и истичники по
музейному строителъству.-Т.: Фан, 1987.
4
Bekmuradov M., Rashidova M Muzeyshunoslik. -T.: Voris Ali, 2006
5
Al’meev R. Buxoro gorod muzey.-T: Fan, 1999.
6
Muzeevedenie. -T.: Musiqa, 2006.
3

Hozirgi kunda jamiyat hayotida, xalqni fan va madaniyat bilan yaqindan
tanishuvida, ilm-fan va madaniyat rivojida, shuningdek xalq maorifida
muzeylarning o’rni tabora o’sib bormoqda. Mustaqillik tufayli respublikamizda
muzeylarga bo‘lgan e'tibor yanada oshdi. Xususan, keyingi 10 -yil ichida Davlat
qarmog‘idagi muzeylar soni 140 tani tashkil etdi. Shulardan tarix muzeylari 75 ta,
O‘lkashunoslik muzeylari 23 ta, badiiy san'at koshonalari 10 ta, memorial
muassasa 20 ta, adabiyot muzeylari 8 ta, tabiat muzeylari 4 tadan iborat. Ayni
paytda bularda 1 million 600 mingdan ortiq eksponatlar mavjud. Inson tinimsiz
go‘zallikka intiladi, go‘zallikni ijod qilmasdan, undan ma'naviy-ruhiy zavq
olmasdan va shu orqali o‘z turmushini bezatmasdan yashay olmaydi 1
.
Dunyodagi barcha xalqlar kabi o‘zbek xalqi ham juda
qadim davrlardan buyon xalq ruhiyati, turmush sharoitlarini o‘zida aks ettiruvchi
amaliy san'at asarlarini yaratib kelgan. Tabiiyki, moddiy madaniyat mahsuli
bo‘lgan xalq amaliy san'at asarlari ijtimoiy hayotning bir bosqichidan ikkinchisiga
meros bo‘lib o‘tib, avlodlarning beqiyos madaniy boyligiga aylanib boraveradi.
Jamiyatni ma'naviy-axloqiy kamolga yetkazishga keng aholi ommasini, ayniqsa,
yosh avlodni tarbiyalashda muzeylarning katta ahamiyat kasb etishini inobatga
olib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, Madaniyat va
sport ishlari va Xalq ta'limi Vazirligining 2002-yil iyun oyida qabul qilingan
Respublika Oliy va o‘rta- maxsus, kasb-hunar va umumiy o‘rta ta'lim muassasalari
o‘quvchi va yoshlari o‘rtasida ma'naviy ma'rifiy ishlarni kuchaytirish to‘g‘risidagi
qo‘shimcha buyruqlari va shu asosda viloyat hokimligining qaror, tadbir-rejalari va
ko‘rsatmalari muzeylar va o‘quv yurtlari o‘rtasidagi mustahkam aloqa o‘rnatish,
hamda madaniy ma'rifiy ishlarni hamkorlikda olib borishga keng 10 imkoniyatlar
yaratib berdi. Respublikamiz bo‘ylab bir qator yangi muzeylar tashkil etildi.
Jumladan, 1996-yil 18-oktyabrda Toshkentda ochilgan
Temuriylar tarixi Davlat muzeyi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan ma'rifiy va
ma'naviy ishlar borasida yirik tarixiy va madaniy yodgorlik, ilmiy tafakkur
markazi bo‘lib qoldi. Muzey eksponatlari juda katta tarixiy qimmatga ega bo‘lib,
1
Bekmurodov M. Rashidova M. Muzeyshunoslik – T.: Voris Ali, 2007. B.24.
4

Temuriylar davri ruhini beradi.
Muzeyga qo‘-yilgan tilla buyumlar, qurol-aslahalar,
lashkarboshi va oddiy jangchilarning kiyim - boshlari, musiqa asboblari, o‘sha
davrga xos jihozlar, Amir Temur, Bobur qo‘lyozmalari, Ulug‘bekning astranomik
qurilmalari va boshqa madaniy boyliklar shular jumlasidandir. 1996-yilning 1-
sentyabrida Toshkentda yana bir Osiyoda noyob va yagona bo‘lgan Olimpiya
shon-shuhrat muzeyi ochildi. Bu muzey o‘zbekistonlik sportchilarning turli jahon
musobaqalarida qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatlarini, medallarini faqat namoyish
etadigan joygina bo‘lib qolmay, balki mamlakatimizda sport harakatini
rivojlantirish markazi ham bo‘lib qoldi. Bu muzeylardan oldinroq,
mustaqilligimizning dastlabki-yillarida bir qator yangi muzeylar ochilgan edi.
Chunonchi, 1992-yil may oyida Namanganda ulug‘ o‘zbek shoiri Boborahim
Mashrab muzeyi ochildi. 1992-yil sentyabrda Xorazm viloyatining Xonqa
tumanida milliy mumtoz musiqa va kuylarning mashhur ijrochisi, Xorazm hofizlar
maktabining asoschisi Xojixon Boltaboev nomidagi o‘ziga xos noyob
maqomchilar muzeyi tashkil etildi. Urganchda
shu oyda esa qadimgi Xorazm Amaliy san'ati va tarixi muzeyi ochildi. Bu muzey
ekspozitsiyalarini uch mingga yaqin turli eksponatlar tarixiy hujjatlar, qadimgi
xorazmliklar foydalangan uy-joy anjomlari, tikuvchilik va gilam mahsulotlari,
idish - tovoqlar, mehnat qurollari tashkil etadi. 1992-yil noyabr oyida Buxoroda
O‘zbekistonda birinchi marta temirchilik muzeyi ochildi. 1992-yil dekabrda
Samarqand viloyatining Oqtosh shahrida ochilgan xalq baxshisi Islom shoir Nazar
o‘g‘lining Uy-muzeyi birinchi mehmonlarni qabul qildi 1
. 1993-yil 3-sentyabrda
Toshkentda o‘zbek ayollari ichidan chiqqan birinchi huquqshunos olima akademik
Xadicha Sulaymonova 11-muzeyi ochildi. 1993-yil 1-sentyabrda Toshkent Davlat
texnika universiteti qoshida O‘zbekistonda birinchi bo‘lib Politexnika muzeyi
ochildi. 10-sentyabrda Toshkentda o‘zbek raqqosasi Mukarrama Turg‘unboeva
muzeyi, 21-sentyabrda esa Navoiy viloyatining Tomdi tumanida mashhur cho‘pon,
ikki marta Mehnat qahramoni, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining faxriy
1
Mirzaaliyev E. Axmadaliyeva L. Millat qiyofasining ko`zgusi // Iqtisodiyot va soliq. 2009--yil. 20-may.
5

akademigi Jaboy Balimanovning hayoti va mehnat faoliyati haqida ma'lumot
beruvchi muzey faoliyat boshladi. Shu-yil noyabr oyida Toshkentda ochilgan
O‘zbekiston Xalq ta'limi tarixi muzeyi o‘z muxlislarini kutib oldi.
1994-yil may oyida
Toshkent shahrida Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoati instituti muzeyi,
oktyabrda O‘zbekiston xalq rassomi Usta Muhiddin Rahimov va uning o‘g‘li
Akbar Rahimovlarning ko‘rgazmali muzeyi ochildi. Toshkentda 1996-yil mayida
O‘zbekiston gidrometeorologiya xizmati muzeyi ishga tushdi. Shu -yilning 30-
noyabrida Toshkentda ochilgan qimmatbaho qog‘ozlar bozori tarixi muzeyiga
tashrif buyurgan tomoshabinlar birinchi marta turli davrlarga sayohat qilish
sharafiga muyassar bo‘ldilar. 1997-yil oktyabr oyida Buxoroda mashhur buxorolik
zarb qiluvchi usta Salim Hamidov muzeyi ochildi. Ma'lumki, tarix muzeylari xalq
xotirasining ifodasi hisoblanadi. 1999-yili O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan mamlakatimizda qatag‘on qurbonlari
xotirasini abadiylashtirish va “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuasini barpo
etishga qaror qilindi va bu borada ulkan ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Milliy
mustaqillik, Vatan ravnaqi, yurt ozodligi uchun jonini fido qilgan el
o‘g‘lonlarining qutlug‘ xotirasiga poytaxtda muazzam hiyobon barpo etildi.
Birinchi Prezidentimiz tashabbusi va rahnamoligida bunyod etilgan va 2002-yil 1-
avgustda – qatag‘on qurbonlarini yod etish kunida ochilgan “Qatag‘on qurbonlari
xotirasi” muzeyi quruvchilar, me'morlar va tarixchi olimlarning ulkan mehnati
mahsuli bo‘ldi.
Xalqimizning milliy qadr-qimmati tiklanishiga, o‘zligini qaytadan namoyon
etishga istiqlol yo‘l ochdi va biz ona Vatanimiz va xalqimiz tarixi bilan faxrlanish,
o‘tgan ajdodlarimizning qutlug‘ xotirasini e'zozlashdek yuksak insoniy-ma'naviy
imkoniyatlarga ega bo‘ldik. Majmua qay tarzda dunyoga kelganligi va muzey
aynan shu joyga mo‘ljallanganligi to‘g‘risida “Shahidlar xotirasi” xayriya
jamg‘armasi raisi Naim Karimovning keltirgan manbalaridan quyidagilar ayon
bo‘ladi: Bugun ko‘rkam ziyoratgoh barpo etilgan joylar XX asrning qariyb 80-
yillariga qadar Toshkentning eng pastqam, xilvat go‘shasi bo‘lgan. Bu yerdagi
6

birdan-bir inshoot “Alvasti ko‘prik” deb nomlangan.
Xuddi shu yerning 20-yillar adog‘idan boshlab mustabid
davlatga qatag‘on o‘rnida xizmat qilgani ham tasodifiy emas. Mutaxassislarning
bergan ma'lumotlariga ko‘ra, 20-40-yillar orasida bu yerda uchta qatlgoh bo‘lgan.
Ularning biri – televizion minoraning Ishchilar shaharchasi tomon tushgan
“oyog‘i” atrofida, ikkinchisi ziyoratgohning yuqori tarafida, nihoyat, uchinchisi
“Abraziv” zavodining o‘rnida bo‘lgan. Shu tarzda Yunusobod qariyb yarim asr
mobaynida xalqimiz tarixidagi eng dahshatli voqyealarning tilsiz guvohiga
aylangan. Muzeyda istiqlol -yillarida ma'naviy qadriyatlarimizni tiklash bo‘yicha
olib borilgan katta va muhim ishlar alohida ekspozitsiyalarda aks etgan. Bu
ekspozitsiyalarning joylashishi va ularni ko‘z qorachig‘iday saqlashda qanday
texnologiyalardan foydalanilayotgani juda muhimdir. Shahid ketgan ajdodlarimiz
xotirasiga bag‘ishlangan, g‘oyat qisqa muddatda qad rostlagan yodgorlik majmui
va muzeyi aynan shu joyda – ko‘p-ko‘p tarixiy voqyealarga guvoh bo‘lgan
qadimiy Bo‘zsuv sohilida bejiz barpo etilgani yo‘q.
Muzeyga kiraverishda mamlakatimiz
birinchi Prezidenti I. A. Karimovning “Mustabid tuzum davrida million-million
begunoh insonlarning umri xazon bo‘lganini, qancha-qancha oilalar xonavayron
bo‘lib, qancha-qancha go‘daklar yetim qolganini tarix, bugungi va kelajak avlod
hyech qachon unutmaydi” degan so‘zlari yozilgan. 130-yil davom etgan
mustamlakachilik -yillarida Vatan va xalq ozodligi yo‘lida qurbon bo‘lgan
ajdodlarimizning porloq xotirasi ana shu yodgorlikda o‘z abadiyatini topdi. Shu
tarixiy kundan bir-yil avval O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
mustamlakachilik davrida milliy istiqlol va taraqqiyot yo‘lidagi intilishlari uchun
nohaq ayblanib, turli jazo va tazyiqlarga mahkum etilgan vatandoshlarimiz
xotirasini abadiylashtirish yuzasidan amaliy ishlar olib borish uchun Jamoatchilik
komissiyasi tuzilgan edi. 1999-yil 22-iyul
kuni esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Qatag‘on qurbonlari
xotirasini abadiylashtirish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilinib va unda Yunusobod
tumanidagi Bo‘zsuv qirg‘og‘ida Mustamlakachilik davri qurbonlari yodgorlik
7

majmuini barpo etish hamda “Shahidlar xotirasi” xayriya jamg‘armasi tuzish
lozimligi qayd etilgan edi. Qatag‘onlarni xotirlash va e'zozlash, xalq ozodligi
yo‘lida qurbon bo‘lgan ajdodlarimizning porloq xotirasini tiklash maqsadida 2002-
yil 31 -avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimov
tashabbusi bilan “Qatag‘on qurbonlari xotirasi” muzeyi ochildi. Bu ham bo‘lsa
tarixiy o‘tmishimizga bo‘lan hukumatimizning e'tibori va Prezidentimizning
tashabbuslari edi 1
.
Bugungi kunda respublikaning katta va kichik shaharlarida, tumanlarida
xalqning boy tarixiy-madaniy xazinalarini namoyish qiluvchi 510 dan ziyod
muzeylar ishlab turibdi. Jamiyatni ma'naviy-axloqiy kamolga yetkazishda, keng
aholi ommasini, ayniqsa, yosh avlodni ma'rifatli qilishda muzeylarning roli katta
ahamiyat kasb etmoqda. Qariyb 32-yil muqaddam mustaqillikni qo‘lga kiritgan
xalqimiz o‘zanini topgan daryo misoli ruhan to‘lqinlanib, istiqlol yo‘lidan olg‘a
intilmoqda. O‘z davlatiga, taqdiriga, tarixiga ega bo‘lgan yurt qisqa vaqt ichida
asrlarga tatigulik taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tganligini jahon hamjamiyati e'tirof
etmoqda, mamlakatimiz fuqorolari har kunlik hayotida o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib
g‘urur to‘la qalblari ila sezib turishibdi. Darhaqiqat, boy tabiiy-iqtisodiy, tarixiy-
ma'naviy, aql-zakovat salohiyati, eng muhimi sabr-bardoshli, diyonatli,
vatanparvar va millatparvar, mehnatkash va bag‘ri keng, diyonatli xalqi bo‘lgan
mustaqil O‘zbekiston bugun rivojlangan davlatlar orasida munosib o‘rin
egallamoqda. Bu hayratomuz yutuqlarga eng avvalo xalqning azaliy orzu-umidlari,
maqsad-intilishlarini tom ma'noda ifodalovchi va har tomonlama himoya qiluvchi,
ajdodlarimiz qoldirgan boy tarixiy tajriba va ma'naviy merosga tayangan
mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish tamo-yillari mustahkam
poydevor bo‘lib xizmat qilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov ta'kidlaganidek,
«...tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va
haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta'bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni
tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi». Shundan kelib chiqib,
1
Kuryazova D. O`zbekistonda muzey ishi tarixi. -T.: San`at.2010. B. 9.
8

mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq O‘zbekistonning yangi tarixini
yaratish, xalqimizning boy merosini o‘rganish, buyuk ajdodlarimizning tabarruk
nomlari va obro‘-e'tiborini qayta tiklash va shu negizda milliy istiqlol mafkurasini
shakllantirish masalasi davlat siyosatining ustivor yo‘nalishi va vazifasi darajasiga
ko‘tarildi. Ma'lumki, diyorimiz jahon tarixi va sivilizatsiyasining eng
qadimiy maskanlari va markazlaridan biridir. Respublika hududida saqlanib qolgan
yuzlab bebaho arxeologik me'moriy va yozma yodgorlik, amaliy san'at va xalq
ijodiyoti namunalari - bularning barchasi xalqimizning boy va betakror tarixiy
ma'naviy merosidir. Ana shu merosni o‘rganish, uni avaylab asrash va kelajak
avlodlarga benuqson yetkazish biz, zamondoshlarning sharafli va ma'suliyatli
burchimiz va vazifamizdir. «O‘zbek xalqi yaratgan va milliy bisotimiz bo‘lib
qolgan noyob tarixiy yodgorliklarni saqlab qolish va ta'mirlash- ma'naviy
dasturimizning juda muhim qismidir. Ushbu milliy boylik bizga ajdodlarimizdan
meros bo‘lib qolgan, binobarin, biz uni ko‘z qorachig‘idek avaylab asrashimiz va
kelajak avlodlarga topshirishimiz lozim», - dedi Prezident I.Karimov Oliy
Majlisning birinchi sessiyasida so‘zlagan nutqida.
Darhaqiqat, respublikamizda 7 mingdan ko‘proq
yodgorlik, shu jumladan, 2500 me'moriy obida, 2700 dan ziyod arxeologiya
yodgorligi, 1800 dan ko‘proq monumental san'at asari davlat muhofazasiga
olingan. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonning barcha mintaqalarida, hatto olis
tumanlarida ayrim yodgorliklarni nurashdan saqlash va ta'mirlashdan ilmiy
tadqiqot ishlari asosida butun-butun me'moriy majmualarni va ko‘hna
shaharlarning tarixiy markazlarini qayta tiklashga o‘tildi. Mamalakatimiz
madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish sohasining huquqiy asoslari yaratilgan
– «Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish hamda ulardan foydalanish
to‘g‘risida», «Me'morchilik va shaharsozlik to‘g‘risida» gi qonunlar amal
qilmoqda. Bu yodgorliklarning taqdiri bilan bog‘liq barcha masalalar mazkur
qonunlarga asosan tartibga solib turiladi. Noyob me'morchilik – shaharsozlik
merosini saqlab qolish va avaylab asrash maqsadida 2000-yil 26-aprelda
«O‘zbekiston Respublikasida me'morchilik va shaharsozlikni yanada
9

takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Prezident Farmoni qabul qilindi.
O‘tgan -yillar davomida olib borilgan me'moriy-tiklash ishlari natijasida
Samarqandning Registon maydonidagi majmua yodgorliklari, Shohizinda,
Bibixonim me'moriy majmualari, Amir Temur maqbarasi, Ruhobod majmuasi,
Imom al-Buxoriy yodgorligi, Buxorodagi Kalon minorasi va masjidi, Mirarab
madrasasi, Labihovuz majmuasi, Ulug‘bek va Abdulazizxon madrasalari, avdo
gumbazlari, shahar tashqarisidagi Sitorai Mohixosa ansambli va Bahouddin
Naqshband majmuasi, Xivaning Ichan qal'asidagi barcha me'moriy yodgorliklar,
shu jumladan Ko‘hna ark, Muhammad Aminxon madrasasi va masjidi, Islomxo‘ja
minorasi, Dor-us-tilovat ansambllari va Temurning mashhur Oq saroyi,
Termizdagi Hakim at-Termiziy me'moriy yodgorligi va boshqa obidalar saqlab
qolindi. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining Xiva ichki shahri «Ichan qal'a» ni
Davlat me'moriy qo‘riqxonasi deb e'lon qilish haqidagi qarori yodgorliklarni
muhofaza qilish va ular atrofidagi muhitni saqlash ishi muhim voqyeadir.
Qo‘riqxona hududi hozirgi mavjud qal'a devorlari doirasida belgilanib, tarixiy,
badiiy va me'moriy qimmatga ega bo‘lgan barcha majmualarni o‘z ichiga oladi 1
.
Xivadagi ijobiy tajribadan foydalanib, Buxoro va Samarqand
shaharlarining tarixan tarkib topgan markazlari ham tarixiy-me'moriy
qo‘riqxonalar deb e'lon qilindi. Zamonaviy yangi shaharlar gurkirab o‘sib
borayotganligi munosabati bilan O‘zbekistonning eng qadimiy shaharlarini batafsil
rejalashtirish loyihalarini ishlab chiqish zarurati tug‘ildi. Buxoro, Samarqand,
Xiva, Shahrisabz, Toshkent shaharlari uchun shunday loyihalar ishlab chiqilib,
muhofaza qilinadigan, tartibga solinadigan hududlarning chegaralari aniq belgilab
qo‘yildi. Respublikadagi mutaxassis olimlar va xalq ustalarining yuksak ilmiy
salohiyati va mohirona mehnati tufayli shunday ishlarni amalga oshirish
imkoniyati tug‘ildi. O‘zbekistonning me'moriy yodgorliklarga boy o‘nta shahri
tarixiy shaharlar ro‘yxatiga kiritilgan. «Ichan qal'a»
qo‘riqxonasidagi yodgorliklar 1991-yildan, Buxoro markazidagi yodgorliklar esa
1993-yildan Jahon Xalqaro Madaniy Merosi Ro‘yxatida turadi. Hozirgi vaqtda
1
Bekmurodov M. Rashidova M. Muzeyshunoslik – T.: Voris Ali, 2007. –B.97.
10

Jahon Merosi qo‘mitasiga Shahrisabzdagi Temuriylar davri me'morchilik
yodgorliklariga oid hujjatlar topshirildi. Samarqand shahri yodgorliklariga doir
hujjatlar esa tayyorlandi. Bundan tashqari 26 ta nodir obida: Oq Ostona Bobo,
Arab ota, Ishratxona, Mir Said Bahrom maqbaralari, Bahouddin Naqshbandiy,
Chor Bakr, Shayx Muxtor Vali, Hakim at-Termiziy va boshqa yodgorliklarga doir
dastlabki talabnomalar ham taqdim etilgan. Keyingi bir qancha -yil mobaynida
ta'mirlash ishlariga davlat avvalgi o‘n yilliklardan qilingan harajatlardan bir necha
baravar ko‘p mablag‘ ajratdi. Respublikamizning birinchi
Prezidenti Islom Karimovning buyuk bobokalonlarimiz al-Farg‘oniy, Imom al-
Buxoriy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Jaloliddin Manguberdi tavallud sanalarini,
Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 -yilligi va «Alpomish» eposi
yaratilganligining 1000 -yilligini nishonlashga oid takliflari YuNeSKO tomonidan
ma'qullanib, mazkur qutlug‘ sanalar jahon miqyosida nishonlandi. Bu esa
xalqimizning ijod, tarixiy rivojlanish jarayonida dunyo tarixiga va umuminsoniy
sivilizatsiyaga qo‘shgan ulkan hissasi xalqaro hamjamiyat tomonidan zo‘r ehtirom
bilan e'tirof etilayotganligidan yorqin dalolatdir. Shuni ham alohida ta'kidlash
lozimki, ushbu tadbirlarga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish davomida o‘sha
davrlarga taalluqli tarixiy yodgorliklar va me'moriy obidalar qayta ta'mirlanibgina
qolmasdan, milliy an'analar bilan sug‘orilgan ko‘plab ajoyib zamonaviy me'moriy
majmualar va monumental asarlar bunyod etildi. Shuningdek keyingi yillarda
O‘zbekiston birinchi Prezidenti I. Karimovning tashabbusi va bevosita ishtiroki
bilan bir qator me'moriy xotira majmualari barpo etildi, ular shaharlarimiz
chiroyini tanib bo‘lmas darajada ochib yubordi, madaniy merosimizni boyitdi va
o‘zining buyuk kelajagini yaratayotgan mustaqil davlatimiz, jamiyatimiz ma'naviy
kamoloti yo‘lidagi yangi bosqichning ravshan guvohi bo‘lib xizmat qilmoqda.
1.2 Mustaqillik davrida O‘zbekistonda muzeylar va muzey ishi
Xalqimiz qadim zamonlardan beri o‘z tarixining shonli sahifalariga oid
noyob osori atiqalarini asrab-avaylab keladi. Ulug‘ insonlar, tabarruk allomalar
11

hamda xalq qahramonlaridan esdalik bo‘lib qolgan buyumlar, tarixiy manbalar
afsonalarga aylanib, avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Keyinchalik, masalan,
temuriylar davrida saroylarda, boshqa xazinalarda shunday noyob buyumlarni bir
joyga to‘plab, aziz mehmonlarga namoyish etish odat tusiga kira borgan.
Tarixchilarning asarlarida hazrat Sohibqiron Amir Temur vafotidan so‘ng uning
qurol-aslahalari, sovg‘alar va qator harbiy o‘ljalari maqbara ichiga qo‘-yilganligi
hamda bu narsalar haqida ziyoratchilarga so‘zlab berilganligi qayd etiladi.
Maqbaraga qo‘yilgan har bir buyum nodir tarixiy va madaniy yodgorlik hisoblanar
edi. Mamlakatimiz madaniy hayotida shu davrdan boshlab
muzeylar faoliyati shakllana boshlagan desak bo‘ladi. Buxoro amiri Abdul
Ahadxon saroyida tarixiy buyumlarni mehmonlarga namoyish etadigan maxsus
xonalar bo‘lgan. Bu xonalar “Moziygoh” deb atalib, tom ma'noda hozirgi muzey
tushunchasiga to‘g‘ri keladi. Shuningdek, Xiva xoni Muhammad Rahimxon Feruz
saroyida ham shunday “Ajoyibxona” bo‘lgan. “Mamlakatimizning uzoq uch ming
-yillik buyuk davlatchilik tarixi shundan dalolat beradiki, har doim ham o`zbek
yurti o`zining betakror iqtisodiy salohiyati bilan tabiiy ravishda ko`plarni o`ziga
rom etib kelgan 1
. Keyingi bir yarim asr mobaynida xalqimiz o`zining behisob
iqtisodiy-moddiy, madaniy-ma`rifiy boyliklaridan judo bo`ldi”. Biroq, mazkur
tazyiqlarga, yo`qotishlarga qaramasdan, o`zbek xalqi asl o`zligini saqlab qola
bilganligiga ham tarix guvohlik beradi. Shu davrlarda xalqimiz tarixini aks
ettiruvchi ko`plab noyob osori atiqalarimiz talon-taroj qilinib, yurtimizdan
tashqariga tashib ketildi. Sho`rolar davriga kelib muzeylarimiz kommunistik
mafkurani targ`ib etadigan siyosiy o`choqlarga aylantirildi 2
.
Mustaqillik tufayli o`zbek xalqi o`z qaddini
rostladi, uning xalqaro nufuzi kun sayin ortib bormoqda. Dunyo mamlakatlarining
turli millat va xalqlarning O`zbekistonga, o`zbek xalqiga munosabatining
o`zgarishi bu – ildizlari asrlar qa`riga, ko`hna tarixiga tutashgan taqdirimizga
bo`lgan ehtiromdir. Mamlakatimiz mustaqillik davriga qadam qo`ygandan beri
1
O`ljayeva Sh Muzeyshunoslik (o`quv qo`llanma). -T.: 2002. –B. 78.
2
A. Mavrulov, Z. Sayidboboyev. Muzeyshunoslik. T. 2018. B.64.
12

hayotimizning barcha sohalari kabi muzeylar faoliyatida ham katta tarixiy
o`zgarishlar sodir bo`ldi. O`zbekistonning mustaqillikka erishishi
iqtisodiy va siyosiy hayotning barcha jabhalarida bo`lganidek madaniy sohada, shu
jumladan, boy o`tmish merosimizni o`rganish, saqlash va uni keng xalq ommasiga
targ`ib etish borasida ham tub burilish yasadi. Mustaqillik -yillarida diyorimizda
bunyod etilgan turli muzeylar shubhasiz ana shu ezgu niyatlarni ro`yobga chiqarish
borasida muhim qadam bo`ldi, desak mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Mustaqil
vatanimizda milliy o‘zlikni tiklashga alohida e'tibor berilmoqda. Zero, bizning yurt
ajdodlarining tarixda ko‘rsatgan buyuk xizmatlarini xolis o‘rganish va targ‘ib etish
alohida ahamiyat kasb etadi. Sobiq sho‘rolar davrida faqat «Qizil imperiya»
mafkurasiga xizmat qilgan muzeylar endilikda milliy o‘zlikni anglashga xizmat
qilib kelmoqda. Mustaqillik davrida muzeylar ishiga alohida e'tibor berilmoqda.
Buning bir qancha omillari bor: Birinchidan, mustamlakachilik -
yillarida ongimizdan o‘chirib tashlangan milliy tuyg‘ularni qayta tiklash;
Ikkinchidan, milliy g‘urur, milliy ongni
yuksaltirish uchun unutilgan tariximizni qayta tiklash;
Uchinchidan, ajdodlar xurmatini joyiga qo‘yish, yosh
avlodni ajdodlar nomi va merosi bilan faxrlanishga o‘rgatish, milliy g‘ururini
yuksaltirish, buyuk an'analarning davomchisi etib tarbiyalash;
To‘rtinchidan, milliy qadriyatlarimiz bizga demokratik, xuquqiy,
qudratli O‘zbekiston davlatini barpo etish uchun «O‘zbekiston kelajagi buyuk
davlat» g‘oyasini ro‘yobga chiqarish uchun kerak;
Beshinchidan, milliy qadriyatlarimiz mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidan munosib o‘rin egallashi, kelgusi avlodlarga ozod va obod Vatan
qoldirish uchun kerak. Ushbu yo‘nalishlarga Prezidentimiz asarlarida qayta-qayta
to‘xtalib o‘tilmoqda. Ana shu maqsadlar hukumat siyosiy tadbirlarida o‘z ifodasini
topmoqda. 1998-yil 12-yanvarda «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va
takomillashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni
e'lon qilindi. Farmonda asosan O‘zbekiston hududida qadimdan shakllangan
muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularning xalqning ma'naviy - axloqiy
13

kamolotida tutgan o‘rnini oshirish, muzey fondlarida saqlanib kelayotgan
xalqimizning boy tarixini mustaqilligimizning odimlarini aks ettiruvchi, noyob,
nodir eksponatlarni avaylab asrash, o‘rganish, boyitib borish, dunyoga olib chiqish
va targ‘ib qilish, ulardan xalqimizning ongida milliy g‘urur va iftixor, istiqlol va
Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kuchaytirish yo‘lida keng foydalanish, muzeylarning
zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta'minlash, moddiy —
texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligi tajribalarini qo‘llashga
zarur sharoitlar, chora-tadbirlar — Madaniyat va sport ishlari vazirligi qoshida
muzeylarni qo‘llab quvvatlovchi «O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etildi. Bu
jamg‘arma muzeylar fondlarida -yillar davomida saqlanib kelayotgan xalqimizning
boy tarixidan guvohlik beruvchi noyob nodir eksponatlarni avaylab asrash, ularni
ilmiy tomonlarini o‘rganish, ta'mirlash, yangi eksponatlar bilan muzey zallarini
boyitish bilan shug‘ullanmoqda.
Bugungi kunda mamlakatimiz hududidagi turli muassasalar, korxonalar,
qurilish tashkilotlari, qishloq, jamoa boshqaruv xo‘jaliklari qoshida, shahar, tuman,
viloyat markazlarida, xalq ta'limi tizimida 1200 dan ortiq muzeylar bo‘lib, ularning
eng yiriklari poytaxtimizda joylashgan. Shu bilan birga, o‘nlab yozuvchilar,
shoirlar, rassomlar, olimlar va mashhur san'at arboblari uy muzeylari mavjud. Bu
muzeylar xalqimizning uzoq tarixidan hikoya qiluvchi, moziydan sado beruvchi
ma'naviyat maskanlari bo‘lib, milliy mafkura va tafakkurni rivojlantiruvchi,
yoshlarda milliy g‘urur va iftihorni yuksaltirishda ulug‘ qadamjolar bo‘lib
qolmoqda. O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasining «Muzeylar faoliyatini tubdan
qo‘llab quvvatlash masalalari to‘g‘risida»gi 5-mart 1998-yil 98-sonli qarori
«O‘zbekmuzey» jamg‘armasiga, O‘zbekiston muzeylar jamoatchilik kengashining
xalqaro muzeylar kengashi — IKOMga a'zo bo‘lganligini hisobga olib,
O‘zbekiston muzeylariga har tomonlama yordam ko‘rsatish vazifasi topshirildi.
Ushbu qarorda mamlakat muzeylarini ta'mirlash, zarur texnik vositalar va
zamonaviy asbob —uskunalar bilan jihozlash hamda mablag‘ bilan ta'minlash
vazifalari yuklatilgan. Mazkur qarordan ilhomlangan
14

«O‘zbekmuzey» xodimlari qator ishlarni amalga oshirmoqdalar 1
. Mavjud barcha
o‘zbek muzeylari fondidagi eksponatlarni yagona ro‘yxatini tuzish, eksponatlarni
doimiy himoya qilish sharoitlarini yaxshilash, saqlanayotgan eksponatlarning qat'iy
nazoratini ta'minlash, ilmiy konsepsiyalar ishlab chiqish, xorijiy mamlakatlardagi
muzeylarda saqlanayotgan tariximizga va ma'naviy boyligimizga oid osori-
atiqalarni, shuningdek, qadimiy qo‘lyozmalarni ro‘yxatga olish, ularni xalqimizga
tanishtirish, shuningdek, muzeylardagi nodir eksponatlarni dunyoga olib chiqish,
jahon xalqlariga tanishtirish sohasida tegishli tashkilotlar bilan hujjatlar ishlab
chiqish, shartnomalar tuzish ishlarini olib bormoqdalar.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ijtimoiy va
ma'naviy muxitni yanada sog‘lomlashtirish to‘g‘risida»gi hamda «Ma'naviy va
ma'rifiy islohotlarni samaradorligini yanada oshirish chora tadbirlari to‘g‘risi»dagi
qarorlariga javoban qator tadbirlar ishlab chiqildi. Shunga ko‘ra, mamlakatdagi
barcha muzeylarda har oyning bir kuni «Ochiq eshiklar kuni» deb e'lon qilindi.
Shu kuni muzeylarga o‘quvchilar, talabalar va boshqa tomoshabinlarga muzey
xodimlari bepul xizmat ko‘rsatmoqda. Shuningdek, tariximizning yorqin iz
qoldirgan allomalarga bag‘ishlab, muzeylarda «Barhayot siymolar» mavzusida
adabiy kechalar, «Istiqlol, ma'naviyat va muzey» mavzusida tadbirlar o‘tkazilib
kelinmoqda. Ayniqsa, Imom al-Buxoriy, Ahmad al-Farg‘oniy, Kamoliddin
Behzod, Jaloliddin Manguberdi, Ogaxiy, Boborahim Mashrab va boshqa
allomalarga bag‘ishlab muzeylarda o‘tkazilayotgan tadbirlar yoshlarni ajdodlar
me'rosiga sadoqat ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etmoqda 2
.
Ajdodlarimiz qoldirgan ma'naviy, madaniy, tarixiy merosni o‘rganish orqali
Al-Farg‘oniy, Al-Beruniy, Al-Xorazmiy, Ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Alisher
Navoiy, Amir Temur, Muhammad Rahimxon – Feruz, Najmiddin Kubro kabi
allomalar qomusiy bilimga ega, yuksak insoniy fazilatli siymolar bo‘lganligini
anglaymiz. Mamlakatimiz hayotida o‘rta asr uyg‘onish davri faoliyati, fan va
madaniyatning yuksak cho‘qqiga erishgan davri sifatida e'tirof etiladi. Jumladan,
1
Kuryazova D. O`zbekistonda muzey ishi tarixi. -T.: San’at, 2010. –B.72.
2
O`ljayeva Sh Muzeyshunoslik (o`quv qo`llanma). -T.: 2002. –B.100.
15

Amir Temur va uning ajdodlari hukmronlik qilgan davrda joylarda juda katta
ma'naviy o‘sish, yuksalish, madaniy taraqqiyot ko‘zga tashlanadi. Shu davr
tarixidan hikoya qiluvchi muzeyning tashkil etilishi esa u haqdagi tarixiy hujjatlar
hamda asarlarda aks etgan hayot haqiqatlaridan atroflicha ma'lumot beradi, kelajak
avlodga yangi va farovon hayot qurish ishlarida katta ahamiyat kasb etadi.
Tarixizdan ma'lumki, Turon Movaraunnaxr, Turkiston deya atab kelingan,
«Buyuk ipak yo‘li»da joylashgan O‘zbekiston Sharq bilan G‘arbni bog‘lovchi,
ularni iqtisodini, madaniyatini, san'atini, taraqqiyotini bog‘lab turadigan bir makon
bo‘lgan. «Buyuk ipak yo‘li»ning vorisi sifatida O‘zbekistonga ko‘plab
mamlakatlar AQSh, Yaponiya, Germaniya, Fransiya va Italiya kabi davlatlar juda
katta qiziqish bilan qaramoqda. Ular ajdodlarimiz me'ros qilib qoldirgan
muzeylarimizada saqlanayotgan noyob osori — atiqalarni ko‘rish, qadimiy —
tariximiz, boy madaniyatimiz bilan tanishish istaklarini bildirmoqdalar. «Amerika
Qo‘shma Shtatlarida qadimiy «Buyuk ipak yo‘li» da joylashgan, uyg‘onish davrida
ham, o‘rta asrlarda ham jahon taraqqiyotining, ilm —fan rivojining o‘chog‘i,
buyuk allomalar makon topgan, boy tarixi, madaniyatga ega bo‘lgan bugun ham
katta ilmiy — iqtisodiy taraqqiyot imkoniyatlariga ega bo‘lgan sizning
O‘zbekiston Respublikangizga xurmat, qiziqish juda kattadir»,— deb yozibdi
Islom Karimovga yo‘llagan xatida AQShdagi Markaziy Osiyo muzeyi direktori,
Pensilvaniya universitetining professori, doktor Fredrik Xiberg. Shu mazmundagi
xatlar Yaponiyadan, Fransiyadan, Germaniyadan, YuNeSKOdan, Xalqaro
muzeylardan tashkiloti IKOMdan tez —tez kelib turibdi.
Gap shundaki, hammasi ham o‘z mamlakatlarida
muzeylarimizdagi eksponatlarni ko‘chma ko‘rgazmasini tashkil etishni taklif
etmoqdalar. Mustaqillik davrida yurtimizda buyuk tarixiy siymolarga atalgan
xaykal va muzeylar soni ko‘payib bormoqda. Mustaqillik davrida buyuk tarixiy
siymolarga atalgan xaykal va muzeylar qurildi. Jumladan, Toshkentda 1993-yilda
Amir Temur Xiyoboni o‘rtasida Sohibqiron Amir Temurga Suvoriy haykal
o‘rnatildi. 1996-yilning 18-oktyabr kuni mamlakatimiz poytaxti Toshkentda buyuk
sarkarda va davlat arbobi Amir Temurga atab Sharq Milliy me'morchiligining
16

noyob va mo‘jizaviy namunasi sifatida bunyod etilgan Temuriylar tarixi davlat
muzeyining tantanali ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. Prezident I.Karimov muzey
ochilish marosimida so‘zlab «Bugun zo‘r shodiyona— bilan ochilayotgan
Temuriylar tarixi davlat muzeyi sohibqiron shaxsiyatiga nisbatan yurtimizdagi
tarixiy adolat tantana qilganing yana bir amaliy isbotidir. Aytish
mumkinki, Amir Temur hiyoboni go‘zal bir uzuk bo‘lsa, bu muzey shu uzukning
yoqut ko‘zidir. Muzeyni ziyorat qilgan har bir inson mening bu so‘zlarim shoirona
tashbeh yoki mubolag‘a emasligiga ishonch xosil qiladi. Bu muzeyda bizning
o‘tmishimiz ham, bugungi kunimiz va buyuk istiqbolimiz ham bamisoli ko‘zguda
aks etgandek namoyon bo‘ladi. Kimki o‘zbek nomini, o‘zbek millatini kuch
qudratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat
rivojiga qo‘shgan xissasini, shu asosda kelajakka ishonchini eslash kerak. Amir
Temurning bashariyat oldidagi o‘lmas hizmatlarini ma'rifatli jahon munosib
baholamoqda. Sohibqiron yubileyining YUNESKO tomonidan xalqaro miqiyosida
keng nishonlanganligi ana shu e'tirofning yorqin dalilidir. Shunday quvonchli va
hayajonli damlarda Amir Temurdek buyuk zot mansub bo‘lgan millat farzandlari
ekanimizni, tomirlarimizda Amir Temur shijoati jo‘sh urayotganini o‘ylasak,
anglasak, qalbimizni chinakam iftixor tuyg‘ulari qamrab oladi.
Amir Temur hayotining mazmuni, betakror faoliyatining asosiy ma'nosi —
Vatan ozodligi, vatanga muhabbat degan oliy qadriyatlardan iboratdir. Chuqurroq
o‘ylab qaralsa, bu vasiyat aynan yoshlar uchun— buyuk sohibqironning bugungi
avlodlari uchun aytilgan. Bu dunyoda xalqimiz, millatimiz, O‘zbekistonimiz bor
ekan, Amir Temur nomi barhayoti» Amir Temur va uning ajdodlari hayoti va
faoliyatidan xabar beruvchi ulkan, hashamatli muzey nafaqat xalqimiz, millatimiz
vakillarini, balki boshqa qardosh, horijiy mamlakatlar fuqarolarini ham o‘ziga jalb
qilib, ularda juda katta taassurot qoldirmoqda. Shahar markazining eng so‘lim
go‘shasida joylashgan muzey imorati o‘zining talqi viqori, muhtasham ko‘rinishi,
atroflaridagi favvoralar, yam-yashil manzaralar bilan birgalikda shahrimiz
chiroyiga chiroy qo‘shib, kishilar ma'naviyatini yuksaltirish, iftixor va milliy
g‘urur tuyg‘ularini shakllantirish ishida ham beqiyos vazifani amalga oshirmoqda.
17

Zero, Amir Temur hayotining mazmuni, betakror faoliyatining asosiy ma'nosi –
Vatan ozodligi, Vatanga muhabbat degan oliy qadriyatlardan iboratdir. Umumiy
maydoni besh ming kvadrat metrni tashkil ettan bu muzey 6 oy davomida qurilib
bitkazilgan. Muzey qurilishida butun mamlakat mutaxassislari ishtirok etgan.
Toshkentlik qo‘li gul quruvchilar, chinnisozlik va keramika,
«Mikond» korxonalarining mohir hunarmandlari, «Usta» birlashmasi,
Yugoslaviyaning «Torevik» firmasi va boshqa o‘nlab mehnat jamoalari bu ishga
munosib hissa qo‘shganlar. 1996-yil 1-sentyabrda davlatimiz mustaqilligining 5-
yillik to‘yida Toshkentda O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. A.
Karimov va Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi (XOQ) raisi X. A. Samaranch Olimpiya
shon — shuhrat muzeyining tantanali ravishda ochdilar. Muzeyni ochilish
marosimida sportchilar, murabbiylar, Jismoniy tarbiya va sport davlat qo‘mitasi,
O‘zbekiston Olimpiya qo‘mitasi, sport klublari va jamiyatlari vakillari ishtirok
etishdi. Muzeyni bezash ishlarida eng iqtidorli rassomlar va haykaltaroshlar,
O‘zbekiston xalq ustalari qatnashdilar. Muzeydagi eng asosiy mavzu — hozirgi
zamon Olimpiya o‘yinlari. Eksponatlardagi Olimpiya harakati qachon paydo
bo‘lgani, O‘zbekiston Milliy Olimpiya qo‘mitasining barpo etilganligi,
mamlakatimizda olimpiya g‘oyalarining taraqqiy etganligi, Olimpiya o‘yinlarining
o‘tkazilishi va shu o‘yinlarda g‘olib sovrindor bo‘lib chiqqan O‘zbekiston
sportchilarining ishtirok etayotganligi haqida hikoya qilinadi.
Muzeyga tashrif buyurganlar XX asr
Olimpiya o‘yinlarining shonli tarixida o‘z nomlarini qoldirgan bir qator sportchilar
bilan tanishadilar. G. Shamray (gimnastika), S. Babanina, N. Ustinova (suzish), V.
Duyunova, L. Pavlova (valeybol), R. Kazakov, A. Fadzaev, aka - uka Xadarsevlar
(kurash), R. Risqiev (boks), S. Ro‘ziev (qilichbozlik), R Gataulin (langarcho‘p
bilan sakrash), L. Axmedov, A. Xan (chim ustida xokkey), R.
Yambulatov(miltiqdan otish), N. Muhammadiyorov (og‘ir atletika), O. Chusovita,
R. G‘aliev (gimnastika), L. Cheryazova (fristayl) shular qatorida o‘rin olgan.
II – BOB. Muzeylar - yoshlar ongida qadriyatlarning shakllantirish omili.
18

2.1 Muzeyshunoslik istiqbollari va muzeylar faoliyatini rivojlantirish
muammolari
Bugun mustaqilligimiz kun sayin mustahkamlanib borayotgan sharoitda
yurtning, ona zaminning har bir farzandi uchun vatan tarixini sevish, o`rganishdan
ham muqaddasroq burch bo`lmasa kerak. Zero, Birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov ta`kidlaganidek, yurtimiz tarixi «Har bir fuqaroni, jumladan,
yoshlarimizni boy madaniy merosimizni qadrlashga, uni ko`z qorachig’iday
avaylab-asrashga, yurakyurakdan iftixor qilishga o`rgatadi.
O`zimizning boy o`tmish merosimizdan madad va ibrat olishga
imkon beradi. Odamlar qalbida ezgulik tuyg’ularini uyg’otib, bugungi avlod
kimlarning avlodi, kimlarning zoti va vorislari ekanini anglashga undaydi».
Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi O`zbekiston istiqloli
Respublikamiz ma`naviy hayotida yangi istiqbollarni ochdi. Xususan, jamiyat va
inson hayotida muhim o`rin tutuvchi muzey va muzeyshunoslikka davlat siyosati
darajasida e`tibor berildi. Xalqimiz mustaqillikka erishgach, O`zbekiston hududida
joylashgan muzeylar faoliyatini takomillashtirish ishlari boshlandi. Ular xalqning
ma`naviy-axloqiy kamolotida yanada muhim o`rin egallay boshladi. Jahon
muzeyshunosligi tajribalarini qo`llashga zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 12-yanvardagi Farmoni qabul
qilindi. Ushbu xujjat O`zbekistondagi muzeylar faoliyatida burilish nuqtasi bo`lib,
ularning tarixda yangi davr boshlanganini anglatadi 1
. Mustaqillik davrida
muzeyshunoslik va muzey ishiga oid dastlabki maxsus xujjat O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 -yil 23-dekbarda qabul qilgan
«Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari to`g’risida»gi Qarori
bo`ldi 2
. Albatta, bu xujjat o`z davri uchun muhim
ahamiyat kasb etdi. Unda Respublika muzeylarining vazifalari, istiqbollari belgilab
borildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 12-yanvarda qabul
1
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 -yil 12-yanvarda qabul qilingan “Muzeylar faoliyatini tubdan
yaxshilash va takomillashtirish to`g’risida”gi farmoni // Xalq so`zi, 1998 -yil 13-yanvar.
2
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 -yil 23-dekabrda qabul qilingan “Respublika muzeylari
faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari to`g’risida”gi qarori // Xalq so`zi, 1994 -yil 24-dekabr.
19

qilingan «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish
to`g’risida»gi Farmoni muzeylar maqomini yuksaltirishga qaratilgani bilan
qimmatlidir. Ushbu Farmonda O`zbekiston
hududida qadimdan shakllangan muzeylar tizimini yana takomillashtirish, ularni
xalqning ma`naviy-axloqiy kamolotida tutgan o`rnini yuksaltirish, muzey
fondlarida saqlanib kelinayotgan xalqimizning boy tarixini, mustaqilligimiz
odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlarni avaylab-asrash lozimligini
ta`kidlandi. Ularni o`rganish, boyitib borish, dunyoga olib chiqish va targ’ib etish,
xalqimiz ongida milliy g’urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg’ularini
kuchaytirish yo`lida keng foydalanish lozimligi ko`rsatiladi. Muzeylarni zamon
talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta`minlash, moddiy-texnika
bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligining eng ilg’or tajribalarini
qo`llash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish lozimligi ta`kidlanadi. Vazirlar
Mahkamasining 2008-yil 12-sentyabrda «Muzeylar to`g’risida»gi Qonunini e`lon
qilinishi muzeylar ish faoliyatini qayta tashkil etish, ularni me`yoriy-hujjatlarini
Qonun asosida yuritish, nodir-noyob xalq mulkini saqlash, kelajakka etkazish yo`l
yo`riqlari belgilab berilganligi bilan qimmatlidir. Mustaqillik yillarda muzeylarga
bo’lgan e`tibor va talab oshib bormoqda. Bu albatta, muzeylarning ijtimoiy
vazifalari bilan bog’liq. O’zbekiston xududida mavjud
muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularning xalqning ma`naviyaxloqiy
kamolotida tutgan o’rnini oshirish, muzey fondlarida saqlanib kelinayotgan
xalqimizning boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi, noyob, nodir
eksponatlarni avaylab asrash, o’rganish, boyitib borish, dunyoga olib, chiqish va
targ’ib qilish, ulardan xalqimiz ongida milliy g’urur va iftixorni, istiqlol va
Vatanga hurmat, sadoqat tuyg’ularini kuchaytirish yo’lida keng foydalanish,
muzeylarning zamon talabiga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta`minlash,
moddiy-texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligi tajribalarini
qo’llashga zarur shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Yana shu qatorda muzeylarni
internet tizimi bilan bog’lash va ilmiy jihatdan markaz bo’lishdir. O’zbekiston
Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning "Muzeylar faoliyatini tubdan
20

yaxshilash va takomillashtirish to’g’risida"gi farmoni muzeylar va muzey
xodimlarining hayotida katta burilish nuqtasi bo’ldi, desak adashmagan bo’lamiz.
Mamlakatimiz xududidagi
mavjud bo’lgan muzeylar tuzimini yanada takomillashtirish, ularni xalqning
ma`naviy-axloqiy kamolotida tutgan o’rnini yanada oshirish maqsadida
"O’zbekmuzey" Respublika jamg’armasi tuzildi. Bunga qo’shimcha yana
O’zbekiston Vazirlar mahkamasining 1998-yil 5-martdagi "Muzeylar faoliyatini
tubdan qo’llab quvvatlash masalalari to’g’risida"gi qarori "O’zbekmuzey"ga
O’zbekiston muzeylariga har tomonlama yordam ko’rsatish vazifasini topshirdi.
Ushbu qarorda mamlakat muzeylarini ta`mirlash zarur texnik va zamonaviy asbob
uskunalar bilan jihozlash hamda mablag’ bilan ta`minlash vazifalari yuklatilgan.
Tarmoq - muzeylar faoliyati yo’nalishini ishlab chiqarish, fan, san`atning biror
tarmog’iga tegishli bo’lishidir. Mustaqillik yillarida bu muzey tarmoqlariga e`tibor
bergan bo’lsak, Prezidentimiz qaroridan so’ng yildan yilga rivojlanib,
takomillashib bormoqda. Muzeylarning to’plovchilik va noshirlik faoliyati ham
rivojlanib o’smoqda.
Muzeylarning to’plovchilik faoliyatiga ilmiy etnografik, arxeologik
izlanishlar natijasida topilgan ilmiy asarlar, qo’lyozmalarni yig’ish va shular
asosida muzeylardagi imkoniyat darajasida muzey xodimlarining maqolalari bilan
chiqish tushuniladi. Bundan tashqari respublika miqyosida muzeylar faoliyatini
maxsus jurnallarda yoritib borish va nashiyotlarda, bekletlar, plakatlar chiqarish,
ko’rgazmalar tashkil etish va uslubiy kitoblarda yoritib borish va boshqa ko’plab
ishlarni amalga oshiridan iboratdir 1
. Bu boradagi shlar keyingi o‘n yillikda aytarli
darajada o‘sdi. Respublika miqyosida muzeylar faoliyatini maxsus jurnallarda,
jumladan, “Moziydan sado” jurnalida bir qator muzeylar faoliyatiga doir ilmiy va
publitistik maqolalar chop etildi.
2002-yilda chop etilgan O‘ljaeva Shohistaxon Mamajonovnaning
“Muzeyshunoslik” 2
deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasi bu boradagi ishlarning
1
Қорабоев У. Соатов Ғ. Ўзбекистон маданияти. – Т., 2011. B .14.
2
O ` ljayeva Sh . Muzeyshunoslik ( o ` quv qo ` llanma ). – T .: 2002.
21

ilgarilayotganligidan dalolat beradi. Bulardan tashqari bu borada qilinayotgan
ilmiy tadqiqot ishlari muzeylar faoliyatini keng ko‘lamli ilmiy o‘rganishda katta
yangilik bo‘ladi. Mustaqil respublikamiz bebaho tabiiy boyliklari bilangina emas,
balki tarixi, betakror obidalari hamda madaniy-ma'naviy yodgorliklari bilan ham
jahonga mashhur.
Iqtisodiy islohotlarning yangi davriga kirgan mustaqil respublikamiz oldida
muzey ishlarini yanada rivojlantirish, ma'naviyatimizni yuksaltirish kabi dolzarb
muammolar turibdi. Bu vazifani munosib tarzda bajarish uchun dastlab
muzeylarning terma, yig‘uv ishlarini hozirgi zamon darajasida tashkil etish kerak.
Bu qidiruv shaklidagi dala tadqiqotlarini, aholidan qimmatbaho bo‘lgan tarixiy
buyumlarni aniq maqsad asosida belgilashni, joyning yoki muayyan hududlarning
sayyohlik yo‘nalishlarini, ko‘z o‘ngimizda sodir bo‘lgan tarixiy voqyealar haqidagi
ma'lumotlarni to‘plash, muzey ahamiyatiga molik ashyolarni yig‘ish uchun
istiqbolliroq joylarda muzeylarning doimiy amal qiluvchi qidiruvlarini tashkil
etishni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston mustaqillik yillarida tarixiy yodgorliklar,
xususan, amaliy san'atga oid bebaho yodgorliklarni asrash va xalq amaliy san'ati,
hunarmandchiligini rivojlantirish ishida o‘ziga xos inqilobiy o‘zgarishlar amalga
oshirila boshlandi. «O‘zbek xalqi yaratgan va milliy bisotimiz bo‘lib qolgan noyob
tarixiy yodgorliklarni saqlab qolish va ta'mirlash – ma'naviy dasturimizning juda
muhim qismidir. Ushbu milliy boylik ajdodlarimizdan meros bo‘lib qolgan,
binobarin, biz uni ko‘z qorachig‘idek avaylab-asrashimiz va kelajak avlodlarga
topshirishimiz lozim», - deb uqtirgan edi birinchi Prezidentimiz Islom
Abdug‘anievich Karimov.
Mustaqillik yillarida xalq hunarmandchiligini rivojlantirish borasida katta
amaliy ishlar qilindi. Xususan, respublika Amaliy san'at muzeyi faoliyatida ham
katta o‘zgarishlarga erishildi, qisqa vaqt ichida muzey grant hisobiga olingan
zamonaviy jihozlar bilan ta'minlandi. Yaponiya hukumati tarafidan 2002-yili
taqdim qilingan bu jihozlar muzey video-elektron texnik vositalari bilan kuzatuv
va qo‘riqlash imkonini berdi. Shuningdek, AQSh, Italiya, Germaniya kabi
davlatlarda muzeyning ko‘chma ko‘rgazmalarini tashkil etishga erishildi.
22

O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi
ko‘magida muzey ilmiy xodimlari muzeyning nodir eksponatlari tizimidan uch
tilda – o‘zbek, ingliz va rus tillaridagi rangli albomni nashrdan chiqaradilar.
Hozirgi vaqtda muzey zahirasida saqlanayotgan jami ashyolarning jamlama
katalogini tuzish nihoyasiga yetkazildi. Tabiiyki, har qanday muzey o‘z zahirasini
yangi topilma va zamonaviy asarlar bilan boyitib boradi. Shu ma'noda Amaliy
san'at muzeyida ham xalq san'ati asarlarini yig‘ish va ularni muzey zahirasiga
qabul qilish uzluksiz davom etmoqda. Shuni alohida qayd qilish kerakki, aholi
qo‘lida bo‘lgan amaliy san'atning noyob namunalarini aniqlash va yig‘ish uchun
joylarda ilmiy-amaliy qidiruv ishlarini muntazam olib borish zarur. Amaliy san'at
muzeyi zahirasini boyitishning yana bir o‘ziga xos jihati – bu zamonaviy, ya'ni
hozirda yaratilayotgan amaliy san'at asarlarini muzey zahirasiga yig‘ish bo‘lib,
mazkur ish muzeyda faoliyat ko‘rsatayotgan ilmiy-badiiy kengash a'zolaridan
alohida ma'suliyatni talab qiladi. Saqlashga molik deb topilgan har bir
amaliy san'at asarini baholashda ilmiylik va xolislik nuqtai nazaridan yondashish
zarur. Zero, barcha hunarmandlar ham yuksak iste'dod egasi bo‘lmaganidek,
yaratilgan barcha buyum ham amaliy san'at asari hisoblanavermasligi ma'lum.
San'atshunos olimlarimizning ma'lumotlariga qaraganda, XX asr boshida
Buxoroning o‘zida 400 dan ziyod zargar, 600 dan ko‘proq misgar ishlagan.
Shulardan 50 tasigina badiiy yuksak va betakror asarlar yarata olgan, xolos. Badiiy
ijodning noyob, kishi qalbini o‘ziga rom qila oladigan kashfiyot darajasidagi
namunasigina muzey zahirasiga olinishi lozim. Shu ma'noda tuman, viloyat va
qishloq muzeylarining faoliyatini yuksaltirish, ularga ilmiy-uslubiy yordam
ko‘rsatish tizimini takomillashtirish davr talabidir. Muzeylarda
tadqiqot ishlari ko‘lamini kengaytirish lozim. Kandakorlik, kashtachilik, zargarlik
san'at tarixi, uning taraqqiyot bosqichlari mavzuida ko‘p ishlar qilingan. Kitoblar
yozilgan. Ammo, shu bilan birga xalq kandakorlik va kashtachilik san'atini ilmiy
falsafiy, etnogenetik va qiyosiy jihatdan o‘rganish, uning kitobot borasida qilinajak
ishlar ko‘p. Kandakorlik va kashta naqshlari xalqning falsafiy dunyoqarashi, urf-
odatlari tarixi, etnogenetikasini o‘rganishda muhim moddiy manba hisoblanadi.
23

Kandakorlik va kashtachilik san'atini qardosh xalqlar san'ati bilan qiyosiy tadqiq
etish ham muhim ilmiy ahamiyatga ega. Muzeylarimizda saqlanayotgan amaliy
san'at asarlari ilmiy tadqiqotlar uchun bebaho moddiy manba ekanligi bilan ham
alohida ilmiy qimmat kasb etadi. Muzeylararo qo‘shma
ko‘rgazmalar ko‘lamini har galgidan ham kengaytirish zarur. Negaki, Buxoro,
Xiva, Surxondaryodagi muzey zahiralarida shunday asarlar borki, ular nafaqat
mamlakatmizdagi markaziy muzeylarda, qo‘yingki, dunyoning hyech bir muzeyida
uchramaydi. Muzeylararo qo‘shma ko‘rgazmalarning afzallik tomonlaridan biri,
avvalo, minglab muzey ixlosmandlariga qulay imkoniyat yaratilishidir, qolaversa,
muzey xodimlari o‘zaro tajriba almashadilar va ilmiy uslubiy yordam oladilar.
O‘zbekiston Respublikasi Ma'naviyat va ma'rifat kengashi, Madaniyat va sport
ishlari vazirligi qoshidagi Muzeylar boshqarmasi, Respublika «O‘zbekmuzey»
jamg‘armasi tomonidan tashkil etilgan maxsus guruh uyushtirgan «XXI asrda
O‘zbekiston muzeylari» mavzuidagi Respublika seminar-kengashi qatnashchilari
viloyat va tumanlardagi muzeylar faoliyati bilan tanishib chiqib, ko‘plab fikr-
mulohazalar bildirishdi. Muzey ishining yana bir muhim jihati-turizm bilan bog‘liq
muammodir. Hozir muzeylarimizda ajdodlarimizdan qolgan, xalqning faxri va
ko‘rki bo‘lgan, uning ma'rifiy va ma'naviy darajasini belgilovchi ulkan va ulug‘vor
tarixiy meroslarimizni dunyo miqyosida namoyish etishning barcha imkoniyatlari
mavjud. Muzey-faqat tarixiy meros, san'at asarlarini asrash va saqlashgagina
xizmat qilib qolmay, tarbiyaning eng ta'sirchan, omilkor vositasi hamdir. Zero,
buni tarbiyaning hyech bir usuli bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Avlodlarimizni uzoq
o‘tmish ma'naviyati va madaniyatidan bahramand etish, ularning qalbida Vatanga,
shu aziz tuproqqa mehr ruhini singdirishda muzeylarning o‘rni va ahamiyati
beqiyosdir. Shunday ekan, «Muzey
ko‘rgazmalariaro sayohat» nomida bolalarga mo‘ljallangan turli adabiyotlar
salmog‘ini oshirish va saviyasini ko‘tarish lozim. Televidenieda muzeylar haqida
ko‘rsatuvlar ko‘lamini kengaytirish, uning mazmundorligi va ta'sirchanligiga
erishish ham davrning muhim talabidir. Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan, davr
suronlaridan o‘tib, bizgacha yetib kelgan-u hatto temirdan yasalgan oddiygina igna
24

bo‘lganda ham izsiz-samarasiz yo‘qolmasligi, san'at asarlari ruhi bizlar bilan
doimo yonma-yon yurmog‘i lozim. Bu, eng avvalo, har bir muzey xodimidan o‘z
ishiga cheksiz ma'suliyat bilan yondashuvni talab qiladi 1
.
Ilmiy jamlash, fondlarni saqlash va ulardan
foydalanishni tashkil etish masalalari katta amaliy ahamiyatga molik vazifa
hisoblanadi. Ko‘pincha tarixning jonli guvohlari deb ataladigan dalillar,
o‘tmishning bebaho xazinalarini saqlash muzey ashyolarining to‘g‘ri ilmiy hisob-
kitoblariga, ularning to‘g‘ri tasniflanishiga, ilmiy xolislik, tarixiylik, zamonaviy-
ilmiy yondashuvlar nuqtai nazaridan talqin etishga bog‘liq bo‘ladi. Bu yerda
muzeylarning bugungi kundagi faoliyatining yana bir muhim jihati haqida eslab
o‘tish zarur. Xususan, O‘zbekistonning mustaqil suveren, demokratik huquqqa ega
bo‘lgan davlat sifatida tiklanish va rivojlanish jarayonida sodir bo‘layotgan ulkan
tarixiy o‘zgarishlardan guvohlik beruvchi tarixiy g‘alabalarga oid yodgorliklarni
hozirgi va kelajak avlodlar uchun saqlab qolish haqida qayg‘urish ham kerak.
Muzey fondlarini saqlashga turli guruhlardagi harorat, namlik tartibini, havoni
bulg‘atuvchi omillardan himoya qilishni, to‘g‘ri yorug‘lik tartibini, biologik
zararkunandalarga qarshi kurashni va nihoyat muzey ashyolarini mexanik
zararlanishdan himoya etishni, shu jumladan, favqulodda holatlarda muzey
fondlarini himoya etishni hisobga olgan holda muzey ashyolarini saqlash uchun
eng samarador sharoit yaratishga e'tiborni kuchaytirish shu kunning amaliy
jihatdan yana bir muhim vazifasi hisoblanadi.
2.2 Tarbiyaviy ishlar tizimida muzeylarning o`rni
Mustaqil O‘zbekiston jahondagi eng ilg‘or mamlakatlar safidan o‘rin topib,
barqaror rivojlanishi uchun mustaqillik dunyoqarashiga ega bo‘lgan, milliy iftixor
1
Sodiqova N. Muzeynoe delo v Uzbekistane. –T.: Fan,1975. B.61.
25

tuyg‘usi bilan yo‘g‘rilgan, hur va erkin fikrlovchi, ayni vaqtda fuqarolik
mas'uliyatini chuqur his etadigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o‘z
kasbkori, ijtimoiy muhiti talab qiladigan darajada o‘zlashtirgan shaxsni tarbiyalab
voyaga yetkazishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi. Mustaqillik O`zbekistonimizda
yoshlarni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash masalasiga katta e`tibor
berilayotganligidan quvonamiz, fahrlanamiz. Yosh kishini bo`yinbog’ini chiroyli
tang’ish, teatrda o`zini yaxshi tutishga o`rgatish qiyin emas. O`tmish avlodlar
merosini uning hayotiy ehtiyoji ekanligini anglatish esa mushkuldir, bu shunchaki
maqsad emas, balki madaniyat yanada rivojlanishining zaruriy shartidir. Axir
hayot bir joyda turib qolmaydi.
Bugun bizga mikrokalkulyatorlar maqul tushgan bo`lsa, ertaga kompyuterlar
zaruriyatga aylandi. Kim buni tushunib etmasa, almisoqdan qolgan bisot bilan
yashashga umid qilsa, u holda hayotdan orqada qolib ketishi aniq. Milliy g‘urur
insonni o‘zi tug‘ilib o‘sgan, kindik qoni tomgan qishloq yoki shahar, ota-bobolari,
avlod va ajdodlarining maskanini ulug‘lashda, ota-onasi, akaukalari, xeshu
aqrabolarini e'zozlashda, yurtining o‘tmishi, buguni, kelajagi bilan faxrlanishda o‘z
aksini topadi. Shuning uchun ham, Yangi jamiyat qurilayotgan bugungi sharoitda,
Prezidentimiz aytganidek: “Vatan tuyg‘usi, vatan tushunchasi biz uchun
sajdagohday muqaddas, sajdagohday pok va ulug‘ bo‘lmog‘i kerak...” Milliy
g‘urur – bu Vatanni sevish haqidagi balandparvoz gaplar, chaqiriqlar, shiorlar
emas, balki el-yurtning porloq kelajagi uchun, xalq uchun, millat farovonligi
yo‘lida chinakamiga halol mehnat qilishdir. Ona zaminni chin qalbdan sevmoq,
uning manfaati yo‘lida butun bilim, qobiliyat, kuch-quvvatni safarbar qilmoq –
vatanparvarlik belgisidir 1
.
Milliy g‘urur tuyg‘usi milliy takabburlik, milliy manmansirash, milliy
kekkayishga tamomila qarama-qarshidir. Milliy g‘ururning shakllanishida madaniy
meros benihoya kata rol o‘ynaydi. Chunki, madaniy meros har bir millatning qadr-
qimmatidir. Inson aql-zakovatining mevasi bo‘lmish madaniy meros, xalqning bir
avloddan ikkinchi avlodiga o‘tib kelayotgan moddiy va ma'naviy qadriyatlarining
1
Mirzaaliyev E. Baxriddinov O. Tarix-ma`naviyat ko`zgusi. Namangan, 2006. B.27.
26

yig‘indisidir. Xudi shuning uchun ham madaniy merosning boyib borishida milliy
va umuminsoniy qadriyatlarning har tomonlama o‘zlashtirilishi, jahon madaniyati
qo‘lga kiritgan yutuqlarni chuqur bilish va unga amal qilish katta ahamiyatga
egadir 1
.
Madaniy merosimizni har tomonlama o‘rganish jamiyatimiz kelajagi bo‘lgan
yigit va qizlarda milliy g‘ururning shakllanish jarayonini tezlashtiradi. Butun
jahonni lol qoldirib, ming-minglab sayyohlarning kqzini qamashtirib, hayratga
solayotgan obidalar o‘z bag‘riga mashhur olimlar, fozillar, shoirlar, xattotlar,
rassomlarni birlashtirgan, sa-yillar, ma'rakalarda esa fuqarolar kayfiyatini
ko‘targan, ma'naviy quvvat bergan, yoshlarni esa odobu axloqqa, halolligu
poklikka, botirlikka, mardlik, vatanni himoya qilishga chaqirgan. Xalqimizning
madaniy merosi haqida yoshlarga bor haqiqatni yetkazish – ularda milliy g‘ururni
shakllantirishga yordam beradi. Shu kunning eng dolzarb muammolaridan biri
bo‘lgan har tomonlama rivojlangan, ma'naviy yetuk komil inson tarbiyasi
hamjamiyatimizning barcha jabhalarida o‘ziga xos tarzda amalga oshirilmoqda.
Bugungi o‘z-o‘zini anglab, mustaqilligimiz kun sayin mustahkamlanib borayotgan
sharoitda ona yurtning har bir farzandi uchun Vatan tarixini sevish, o‘rganish,
diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch yo‘q.. Shuning uchun ham o‘tmish
tarixiy va moddiy-madaniy yodgorliklarini o‘rganish, muhofaza qilishning rolini
oshirish muammolarini hal qilishga kata ahamiyat berilmoqda.
Mamlakatimiz birinchi Prezidenti I. A. Karimovning “Tarixiy
xotirasiz kelajak yo‘q” kitobchasida chuqur ilmiy ahamiyatga ega tarixiy
mavzudagi qator masalalar qo‘-yilganki, ularni to‘g‘ri talqin qilmay va hal qilinishi
haqida aniq tasavvurga ega bo‘lmay millatimizning, xalqimizning kelajagi haqida
gapirib bo‘lmaydi. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng xalqimiz oldida bir necha
yangi va muhim muammolar paydo bo‘ldi. Ularning mohiyati, mazmuni eng
avvalo millatimizni har tomonlama rivojlanishi va ravnaq topishini ta'minlash bilan
bog‘liqdir.
Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov tarix fanining dolzarb muammolari
1
Mirzaaliyev E, Qoraboyev E. Noyob yodgorliklar-tariximiz guvohi. //Ta`lim va tafakkur. 2007, №3, -B.16-17.
27

haqidagi maqolasida bu boradagi muhim yo‘nalishlarni ko‘rsatib berdi:
“Ma'naviyatni tiklash, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay,
boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak”. Uzoq
o‘tmish davrlarga borib taqaladigan tarixga boy, qadim madaniyatga ega bo‘lgan
xalqimiz oldida o‘z o‘tmishini, kelib chiqishi, ota-bobolari, urfodatlari, ma'naviy
boyliklarini, yuksak madaniyati, san'atini yanada chuqurroq o‘rganish, anglash va
bevosita davom ettirishdek vazifa turadi. Prezidentimiz “...tarix – xalq
ma'naviyatining asosidir”, deb ta'kidlar ekan, mustaqil vatanning har bir fuqarosi,
ayniqsa uning kelajagini belgilab beruvchi yoshlar o‘z tarixi va madaniyatini
yaxshi bilishlari shartdir. Tarixiy xotirani shakllantirish, uni rivojlantirish, shu
bilan birga hozirgi avlod ruhida milliy g‘urur tuyg‘ularini paydo qilish ishida
barcha madaniy-ma'rifiy muassasalar qatorida muzeylar ham o‘ziga yarasha
hissasini qo‘shmoqda. Darslik, qo‘llanma kitoblardan biz nazariy
bilimlarni olar ekanmiz, shu haqdagi Amaliy ko‘rgazmalar, ashyoviy dalillar
namoyish etilgan muzeylar bevosita ana shu nazariy bilimlarni yanada
mustahkamlashga xizmat qiladi. Ayni paytda falsafiy meros ham xalq
ma'naviyatining ajralmas va asosiy qismi hisoblanadi. Darhaqiqat, tarix, tarixiy
xotira ham ijtimoiy-falsafiy merosning shakllanishi va rivojlanishining eng muhim
manbalaridan biridir. Shu sababli ularning ikkovi ham inson faoliyati, xalqning
hayot yo‘lini, tarixiy jarayonning umumiy mohiyatini tushunish ob'ektidir 1
.
Shu bois
yurtboshimizning “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” va “Haqqoniy
tarixni bilmasdan turib esa, o‘zlikni anglash mumkin emas” degan fikrlari juda
qimmatlidir. Shuni aytish kerakki, tarixni tushunishda, yaqin o‘tmishda
bo‘lganidek faqat ishlab chiqarish omillariga bog‘lab o‘rganmasdan, balki uni har
tomonlama anglab, ayniqsa, ma'naviyatimizning asosiy manbai va negizi sifatida
o‘rganish zarur.
Tarixiy xotira – har bir xalq, millat o‘zining zamon va makondagi o‘rnini,
nasl-nasabini, o‘zligini anglashi, o‘zining haqiqiy tarixini, ma'naviyat va
1
Davlatov.B. Ibragimov O. Muzeyshunoslik atamalarining izoxli lug’ati. – T.: 2005.
28

madaniyati jihatdan tutgan o‘rnini, uning rivojiga qo‘shgan hissasini, o‘zining
milshliy iftixorini, g‘ururini mustaqil va xolisona anglab olishidir. Albatta, agar
xalq o‘zining tarixiy xotirasiga, tarixiy ongiga ega bo‘lsa, u muqarrar o‘zi
kechirgan tarixiy-ijtimoiy jarayonlarni chuqurroq tushunadi va talqin qiladi. Bu
urinishlar xalqning vakillari – olimlari, mutafakkirlarining ilmiy faoliyatida
mujassamlanadi va ular tomonidan jamiyatni, inson hayotini va ma'naviyatini
ilmiy-nazariy tahlil etishda, uning ma'lum nazariyasini, tamo-yillarini yaratishda
namoyon bo‘ladi. Inson va jamiyat hayoti zaminida shakllangan va keyinchalik
tarixiy xotira asosini tashkil qiladigan ma'naviy qadriyatlar, ya'ni “yo‘llar” keyingi
avlodlar ichki dunyosi orqali ma'naviy meros sifatida saqlanadi va rivojlanadi.
Insonlarni muayyan bir guruh, jamoa sifatida
ma'lum ma'naviy omil birlashtirib turadi. Ma'naviyat uzoq tarixga asoslangan
bo‘lib, barcha o‘tgan insonlar, avlodlar ruhini, ya'ni fikrlari, g‘oyalari va
e'tiqodlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Ma'naviy omil g‘oyat murakkab va
ko‘pqirrali bo‘lib, albatta, tarixiy xotira, milliy ongni ham qamrab oladi. Chunki
ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan holda rivojlanib boradi va bir-birining
takomillashishiga olib keladi. Albatta, har bir xalq, millatning tarixiy xotirasini
qamrab oladigan tarixi va milliy ongida ma'lum dinga mansubligi ham aks etadi.
Prezidentimiz tarixiy xotiraning yana bir nihoyatda muhim vazifasiga katta e'tibor
beradi. U ham bo‘lsa tarixiy xotiraning milliy iftixor, milliy g‘ururni
rivojlantirishdagi rolidir. Ma'lum xalq, millatning iftixori
masalasiga Abu Rayhon Beruniy quyidagicha yondoshadi: Har bir xalq jahon
madaniyatiga va ilmiga o‘zining maxsus hissasini qo‘shadi, shu bilan u boshqa
xalqlar orasida o‘ziga yarasha joy beradi, bu ilmiy-madaniy muvaffaqiyatlari bilan
esa faxrlansa va mag‘rurlansa arziydi. Beruniyning yayni ta'rifi bo‘yicha, har bir
xalq qandaydir fan yoki tajribani rivojlantirganligi bilan farqlanadi. Forobiy,
Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur kabi buyuk
ajdodlarimiz xalqimizning milliy iftixoridir. Shu kabi buyuk zotlarning asrlar
davomida aqlu zakovati ila bunyod etgan boy ma'naviyati tufayli xalqimiz mag‘rur
29

yashadi, mehnat qildi, doimo hurriyat va erk sari intildi 1
.
Ana shu milliy ong, ana shu milliy g‘urur bugungi istiqbolimizning oltin
poydevoridir. Bu poydevorga Shiroq va To‘maris, Beruniy va Forobiy, Abu Ali
ibn Sino va Al-Xorazmiy, Amir Temur va Bobur, Navoiy va Ulug‘bek kabi yuzlab
ulug‘ zotlar asos solganlar. Bobokalonlarimiz – Imom al-Buxoriy va Imom at-
Termiziyning nomlarini faxr bilan tilga olamiz. Ulug‘ bobomiz Xoja Ahmad
Yassaviy ruhi poklariga ehtiromimiz benihoya. Yuqorida ta'kidlangan ulug‘ alloma
va mutufakkirlar ijodi va faoliyatlarini yoritish, ularni yanada ta'sirchan, esda
qolarli darajada aks ettirib berishni muzeylar o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi.
Muzeylar faoliyatida anna shu boy ma'naviy va moddiy boyliklar, madaniy
yodgorliklar namoyishi va ilmiy tahlili asosiy o‘rinni egallaydi. Muzeyda
namoyish qilinayotgan har bir eksponat, xoh u qimmatbaho metal yoki toshlardan
ishlangan bo‘lsin, xoh Amaliy san'atning yorqin namunasi bo‘lsin, yoki ma'naviy
merosning betakror yorqin qirralari bo‘lsin, u shu xalqning o‘tmish hayoti,
tafakkuri, iste'dodi, iqtidoridan darak beradi.
Xulosa
Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o`zgarishlarni amalga oshirish
jarayonida, jamiyat a`zolarini, demokratik tafakkur va milliy g’oya ruhida
tarbiyalash vazifalarini bajarishda biz yuqorida ko`rib chiqdik, muzeylarning
1
Қорабоев У. Соатов Ғ. Ўзбекистон маданияти. – Т., 2011. B.104.
30

ahamiyati ortib bormoqda. Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma`naviyatini
uning tarixi o`ziga xos urf-odat va an`analari, hayotiy qadriyatlardan ayri holda
tasavvur etib bo`lmaydi. O`zbekiston Respublikasidagi muzeylar va tarixiy
me`moriy yodgorliklar millatning madaniy uyg’onishi, milliy g’oyani targ’ib etish,
xalq ongida milliy g’urur va qadriyatlarni kuchaytirishda, mustaqillik g’oyalariga
sodiqlik hissiyotini, demokratiya va taraqqiyotga ishonchni mustahkamlashda
muxim rol o`ynaydi.
Bu borada Birinchi prezidentimiz Islom Karimovning “Tarixiy xotirasiz
barkamol kishi bo`lmaganidek, o`z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham
bo`lmaydi”, “Tarixxalq ma`naviyatining asosidir”, “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo`q”, “O`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”, “Inson uchun tarixdan judo
bo`lish-hayotdan judo bo`lish demakdir” degan ahamiyatga molik so`zlari
muzeylar va muzey xodimlari uchun dasturamal bo`lib xizmat qilmoqda.
Ajdodlarimizdan meros qolgan nodir-noyob eksponatlarni asrab – avaylashimiz,
asrlar osha salobat to`kib bizgacha etib kelgan me`moriy obidalarimizni,
arxeologik yodgorliklarimizni himoya qilishimiz, shuningdek, ikkinchi jahon
urushi davri, azob-uqubatlari, xalqlarimizni matonatli jasoratlari bosib o`tgan hayot
yo`llarini atroflicha o`rganishimiz hamda kelajak avlodlarga etkazishdek muqaddas
ishlarni amalga oshirishimiz zarur.
Mustaqilligimiz sharofati tufayli mamlakatimizda insonni e`zozlash, milliy
va ma`naviy qadriyatlarimizni tiklanishiga katta e`tibor qaratilmoqda. Shu
jumladan Namangan viloyat hokimligining bevosita rahbarligi ostida viloyatning
“Ikkinchi jahon urushi”ga, “Qatog’on qurbonlarini yod etish”ga oid yo`nalishlarni
o`rganish, urush ishtirokchilarining hayot yo`lini jangovor ishlarini
umumlashtirish, tiklash bo`yicha keng ko`lamli, xayrli ishlar amalga oshirilib
kelinmoqda. Bunda ayniqsa viloyat “Xotira va qadrlash uyi” ilmiy xodimlari
O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati viloyat kengashi
bilan hamkorlikda olib borayotgan ishlari diqqatga sazovordir. Vatan tarixi,
xotirasi aynan muzeylarda aks etadi. Respublikamizda faoliyat olib borayotgan 80
dan ortiq davlat muzeylari turli toifalarda va turli yo`nalishlarda bo`lib, bugungi
31

kunda xalqimiz va turli mamlakatlardan tashrif buyurgan ziyoratchilarning ham
ma`naviy, ham ma`rifiy jihatdan ongini, ruhiyatini boyitishda muhim amaliyot
kasb etmoqda. 2008-yil “Muzeylar to`g’risida”gi Qonun qabul
qilindi. Bu esa muzey xodimlari faoliyatini yanada jonlantirish bilan birga
mas`uliyatini ham oshirdi. Muzey xodimlari faoliyati, muzeylarga oid bukletlar,
kitoblar, suratlar ko`rgazmasi tashkil etib borilmoqda. Umuman axolini, o`quvchi
yoshlarni tarbiyalashda muzeylarning roli beqiyosdir. Chunki barcha eksponatlarda
tarixiy jarayon, ajdodlar nafasi bor. Ular qoldirgan ma`naviyat, boy merosni
avaylab-asrash, avlodlarga etkazish esa muqaddas burchimizdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining xujjatlari.
1. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 23-dekabrda
qabul qilingan “Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari
to`g’risida”gi qarori // Xalq so`zi, 1994-yil 24-dekabr.
32

2. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 12-yanvarda qabul
qilingan “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish
to`g’risida”gi farmoni // Xalq so`zi, 1998-yil 13-yanvar.
3. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 5-martda qabul
qilingan “Muzeylar faoliyatini tubdan qo`llab-quvvatlash masalalari
to`g’risida”gi qarori. // Xalq so`zi, 1998 -yil 15-mart.
II. Asosiy adabiyotlar.
1. Bekmurodov M. Rashidova M. Muzeyshunoslik – T.: Voris Ali, 2007.
2. O`ljayeva Sh. Muzeyshunoslik (o`quv qo`llanma). – T.: 2002.
3. Sodiqova N. Madaniy yodgorliklar xazinasi. - T.: Fan, 1995.
4. Бартолд В.В. Задача русского востоковедения в Туркестане.
Сочинения. – Т.: 9.1977 .
5. Davlatov.B. Ibragimov O. Muzeyshunoslik atamalarining izoxli lug’ati. –
T.: 2005
6. Kuryazova D. O`zbekistonda muzey ishi tarixi. -T.: San’at, 2010.
7. Sodiqova N. Muzeynoe delo v Uzbekistane. –T.: Fan,1975.
8. Mirzaaliyev E. Baxriddinov O. Tarix-ma`naviyat ko`zgusi. Namangan,
2006.
9. Mirzaaliyev E, Qoraboyev E. Noyob yodgorliklar-tariximiz guvohi.
//Ta`lim va tafakkur. 2007, №3, -B.16-17.
10. A. Mavrulov, Z. Sayidboboyev. Muzeyshunoslik. T. 2018.
11. Ғофуров Н., Талапов Б. Музейшунослик (маъруза матн). –
Наманган, 2018.
12. Қорабоев У. Соатов Ғ. Ўзбекистон маданияти. – Т., 2011.
33

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi