Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 63.9KB
Покупки 1
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

55 Продаж

Mustаqillik yillаridа tаriхgа qiziqishning оrtishi, tаriх fаnidаgi yangi yo‘nаlishlаr vа qаrаshlаr

« MUSTА QILLIK Y ILLА RIDА TА RIХ GА QIZIQISHN IN G ОRTISHI, TА RIХ FА N IDА GI Y A N GI Y O‘N А LISHLА R VА QА RА SHLА R » Mundarija KIRISH ………………………………………………………………………………………………………. 2-4 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA TARIXNI O‘RGANISHDAGI YANGICHA Y O‘N А LISHLА R ………..................................................................................…. 5-16 1.1. Mustaqillik yillarida tarix fanida olib borilgan xorijiy aloqalar, O‘z MU Tarix fakulteti misolida .......................................…………………………..……………………..................…. 5-10 1.2. Mustaqillikdan keyin milliy tariximizni o‘rganishdagi yangicha yo‘nаlishlаr . ……………..........................................................................………..........................….......... 11-16 II BOB. MUSTAQILLIK DAVRI TARIXSHUNOSLIGINING DOLZARB VAZIFALARI VA QARASHLAR ..................................................................................….... 17-29 2.1. Mustaqillik davrda amalga oshirilgan tarixshunoslik ishlari .....…………......... 17-20 2.2. Mustaqillik davrida tarixshunoslikda amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar, tadqiqotlar va yangiliklar ..……………………….............................……...................................….. 21-29 XULOSA ………………………………………………………….………................….......…………..… 30-31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………..............……… 32-33 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovʻ о zining «Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida» «o z tarixini ʻ ʻ bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q» ʻ 1 , - deb ta’kidlashi bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini ʻ chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik. ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: ʻ «Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan ʻ qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch ʻ muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan ʻ olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni ʻ o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos ʻ ʻ ʻ beradi 2 . 1998-yil yozida mamlakatimizda ma’naviy - ilmiy hayotida, afkori ilm moydanida muhum voqea ro y berdi. Iyul oyida birinchi Prezidenti bir guruh ʻ еtakchi tarixchilar va ommaviy axborot vositalari xodimlari bilan uchrashdilar. Bu uchrashuvda yurtboshimiz tarix fanining muammolari haqida mutaxassislar bilan fikr almashdilar, kuyunib gapirdilar. Mustaqil O zbekiston tarixchi olimlar oldida ʻ turgan va tezda hal qilinishi kerak bo lgan qator masalalarni ochiq - oydin ʻ ko rsatdilar. Ushbu masala bilan bog liq bo lgan aniq vazifalar haqida so z yuritib, ʻ ʻ ʻ ʻ shunday deydilar: «Haqqoniy tariximizni barpo etish ishini nimadan boshlash lozim? Avvalo ko p ming yillik boy o tmishimizni tadqiq etishning yaxlit ʻ ʻ kontsentsiyasini, ya’ni, dasturini, ilmiy izlanishlarining uslubini, qo yiladigan ʻ vazifani amalga oshiradigan ilmiy muassasalari, ulardan potentsial kadrlar masalasini aniqlab olishdan» boshlamoq lozim. 1 Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 . 2 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5 ʻ 2 Haqiqatdan, O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovningʻ «Tarixiy xotirasiz kelajak yo q» asarida asl manbalar va ularning tahlili asosida ʻ Vatanimiz tarixini haqqoniy yaratish muammosi alohida ta’kidlandi. «Faqat bahs, munozara, taqlil mevasi bo lgan xulosalargina bizga to g ri yo l ko rsatishi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin» - deb yozadi yurtboshimiz. Umuman olganda, Islom Karimovning «O zbekistonning yangi tarixi ʻ markazi»ni tashkil etish haqidagi farmonidan (1996), «Tarixiy xotirasiz kelajak yo q» (1998) nomli risolasi, tarixchi olim va ijodiy ziyolilar bilan uchrashuvidagi ʻ (1998), «Turkiston» (1999) va «Fidokor» (2000) gazetalari muxbirlarininng savollarigi bergan javoblaridan, «O z FA Tarix instituti faoliyatini ʻ takomillashtirish to g risida»gi O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ʻ ʻ ʻ Qaroridan (1998) so ng tarix fani davlat siyosati darajasida ko tarildi ʻ ʻ 3 . Natijada, nafaqat Respublikamizda milliy qadriyatlarini tiklash, necha ming yillik ma’naviy - ma’rifiy merosni asrab - avaylash, mustamlakachilik davrida chetga olib chiqib ketilgan madaniy yodgorliklarni aniqlash va yurtimizga qaytarish borasida ko plab xayrli shilar amalga oshirila boshladi. Bu ishga xorijda ʻ yashayotgan hamyurtlarimiz ham o z hissalarini qo shmoqdalar. ʻ ʻ Mavzuni o‘rganilish darajasi. Ushbu davrning o‘rganilishini quyidagi bir nechta bosqichga yoki davrga bo‘lishimiz mumkin. 1-bosqich XX asrning 90-yillarida o‘rganilishi. 2-bosqich 2000-2010-yillar oralig‘ida yoritilishi. 3-bosqich 2011-yildan to hozirgi kungacha bo‘lgan yillarda o‘rganilishi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi O‘zbekiston tarixining mustaqillikka erishganidan keyin olib borilgan ishlarini o‘rganish va tahlil qilish. Buni amalga oshirishda quyidagi vazifalar mavjud: 1. Mustaqillikka erishganimizdan keyin tarix faniga qaratilgan e’tibor va qilingan ishlarni manbalar orqali o‘rganib chiqish; 3 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.352. 3 2. Erkinligimizning dastlabki 10 yilligida o‘z tariximizni yoritishdagi muammolar va dolzarb vazifalarni tahlil qilish, hamda ularga еchimlar izlash; 3. Tarixchi olimlarimiz tomonidan dastlabki 10 yillikda amalga oshirilgan tadqiqot ishlarini o‘rganib chiqish. Kurs ishining davriy chegarasi. Ushbu kurs ishining davriy chegarasi mustaqillikka erishgan 1991-yildan hozirgi 2024-yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Kurs ishining ob’ekti. XX asrning so‘nggi 10 yilligidan to 2024-yilgacha tarix bo‘yicha yaratilgan asarlar, monografiyalar, ma’ruza matnlari, dessertatsiyalar, maqolalar. Kurs ishi mavzuning nazariy va metodologik asoslari. Ushbu mavzuni yoritishda bugungi kunda tarixchi olimlar oldiga qo‘yilgan talablar asosida kelib chiqib, mavzuni haqqoniy, ob’ektiv yoritishga harakat qilindi. Shuningdek, mavzuning nazariy asosi solishtirish, qiyosiy tahlil, davrlashtirish, analiz va turli tarixiy uslublardan foydalanilgan holda yoritildi. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishidan Oliy va O‘rta ta’lim muassasalarida kurs ishi, mustaqil ta’lim ishlarida, shuningdek, maruza va seminar mashg’ulotlarida foydalanish mumkin. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, 2 bo‘lim xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA TARIXNI O‘RGANISHDAGI YANGICHA Y O‘N А LISHLА R 1.1. Mustaqillik yillarida tarix fanida olib borilgan xorijiy aloqalar, O‘z MU Tarix fakulteti misolida. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab mamlakatimizning har sohada rivojlanib borish uchun keng ko‘lamli ishlar olib borildi, xususan, tarix fani yurtimizda xalqimiz ma’naviyatini belgilab berishda muhum ahamiyat kasb etgani sababli, bu sohaning rivojlanishi uchun muhum qadamlar tashlandi. Ilmiy salohiyatni rivojlantirish maqsadida ham xorijiy davlatlarning talim muasasalari hamda ilmiy dargohlari bilan aloqalar o‘rnatishga alohida e’tibor qaratildi, negaki busiz tarix fanini rivojlantishda ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmas edi. Tarix fakultetining o‘qituvchilaridan dotsent R. Farmonov 1992-yilda – «Революция 1848-1849 гг. и эволюция французской политической системы II республики» nomli doktorlik dissertasyasini Moskva shahrida himoya qilganligi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 1992-1998 yillarda dekan bo‘lib faoliyat olib borgan X.G‘.G‘ulomov Tarix fakultetining xalqaro ilmiy faoliyatida yirik loyihalarni amalga oshirilishida raxbarlik qildi, xususan bu yillarda Yevropa Ittifoqining «Tempus-Tasis» dasturi «Tarix» loyihasida 3 yil davomida (1995-1998) ishtrok etdi. Fakultet o‘qituvchi, aspirant va talabalari o‘qish va malakalarini oshirish uchun Ekseter (Angliya), Renn - II (Fransiya), Fredeksberg seminarium (Daniya) universitetlarida bo‘lib kelishdi. Keyingi vaqtda tarix fakulteti boshqa fakultetlar bilan hamkorlikda Yevropa Ittifoqining «Yevrosiyo» loyixasi bo‘yicha Ekseter universiteti, Billefeld Unversiteti (Germaniya), Gent universiteti (Belgiya) bilan yaqindan faoliyat ko‘rsatib keldi. Rossiya Federatsiyasi Moskva Davlat Universiteti tarix fakulteti bilan yaqin aloqalar o‘rnatilgan 4 . Qayd е tilgan dasturda ishtirok е tgan va o‘z malakasini oshirishga erishgan t.f.n.,dots. A.G.Xolliev quyidagicha yodga oladi «Universitet va Tarix fakulteti ma’muriyati hamda ustozlarim tavsiyalariga ko‘ra Yevropa Ittifoqining «Tarix» va «Yevroosiya» (TASIS - TEMPUS) loyihalari 4 Тошкент шаҳар Марказий Давлат Архиви. фонд-38, опис-2, д-2325,2630 5 bo‘yicha 1996, 1997, 2001 yillarda Germaniya, Angliya davlatlarida malaka oshirish safarida bo‘ldim» 5 . Fakultet xalqaro aloqalarining rivojlanib borishida yirik tarixchi olimlarimizning xissalari ham katta bo‘ldi, jumladan, 1996-yilda prof. R.H.Murtazaeva boshchiligida O‘z MU Tarix fakulteti «Millatlararo totuvlik va bag‘rikenglik» ilmiy markaziga asos solindi. 1996-yil Italiyaning Boloniya shahridagi xalqaro anjuman, Rossiyaning Saransk shahridagi xalqaro anjuman, Qozoqistonning Almati shahridagi xalqaro anjuman, 1998-yil mart-aprel oylarida Angiliyaning Eksetr universitetida tajriba almashish ilmiy-amaliy safari, 2000-yil yanvar oyida Isroil mamlakatida davlat ta’lim tizimining ish tajribasini o‘rganish bo‘yicha ilmiy safar, shu-yilning 10-15 noyabr kunlarida Janubiy Koreyaning Yongnam va Myonju universitetlari o‘rtasida shartnoma imzolash ishlari olib borildi. Keyingi yillarda esa Tarix fanlari doktori, professor, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi A.S.Sagdullaev Rossiya Federatsiyasi Davlat arxivi bilan hamkorlikda Rossiya arxivlaridagi O‘zbekiston tarixining XX asr 20-80 yillariga doir noyob materiallarni o‘rganish va nusxalarini O‘zbekistonga olib kelish ishlarini tashkillashtirishga rahbarlik qildi (2000-2010). Yevropa komissiyasining INTAS dasturi doirasidagi PACT TIMOUR loyihasi bo‘yicha Fransiya, Rossiya, Italiya, Finlyandiya olimlari bilan hamkorligidagi ilmiy tadqiqotlarda O‘zbekiston ilmiy guruhiga rahbarlik qildi (2002-2004). Tarix fanlari doktori, professor R.H.Suleymanov Amerika, Yaponiya, Fransiya, Germaniya, Qozog‘iston va boshqa mamlakatlar arxeologlari bilan hamkorlik qilgan. Bir necha bor xalqaro konferensiyalarda ma’ruzalar bilan qatnashgan. Germaniya arxeologiya institutining muxbir a’zosi etib saylangan. «O‘zbekiston tarixi kafedrasi» 2003, 2004, 2008 yillarda uchta respublika, 2005, 2007, 2010 yillarda esa uchta xalqaro miqyosda ilmiy - amaliy anjumanlar o‘tkazildi. Kafedra professor – o‘qituvchilarining ilmiy sohadagi yutuqlaridan yana 5 Университет менинг ҳаётимда. 2008 “ЎЗБЕКИСТОН” 138-139 - б. 6 biri o‘tgan yillar mobaynida talabalar ilmiy - amaliy anjumanlari o‘tkazilishi an’anaga aylanib qolganligida bo‘ldi. «Manbashunoslik va maxsus tarix fanlari kafedrasi» (hozirgi «Manbashunoslik, arxivshunolsik va muzeyshunoslik» kafedrasi) dotsenti Z.A.Saidboboev 2003-yilning dekabrida Yaponiyada YuNESKO homiyligida o‘tkazilgan II Xalqaro «Buyuk ipak yo‘li» simpoziumida «Katta chizma kitobidagi O‘rta Osiyoga oid ma’lumotlar» nomli maqolasi bilan qatnashdi. 2005-yilning iyun oyida esa Marokash qirolligida SEPHIS tashkiloti tomonidan o‘tkazilgan xalqaro seminarda «O‘rta Osiyo tarixiy kartalarida o‘zbeklar tarqalgan hududlar» mavzusida ma’ruza o‘qidi. 2003-yilning aprel oyida dots.v.b.Z.Raxmonqulova O‘sh (Qirg‘iziston)da o‘tkazilgan davlatchilik tarixiga doir konferensiyada «O‘rta Osiyo xalqlarining Turkiya bilan madaniy aloqalari» nomli maqolasi bilan ishtirok etdi. Professor Sh. Kamoliddinov 2005-yilning mart va aprel oylarida Shvesariya Konf а ederatsiyasi va Buyuk Britaniyada ilmiy safarda bo‘lib qaytdi. Professor N. Abduraximovaning YuNESKO nashriyoti tomonidan «Chor Rossiyasi va O‘rta Osiyo. O‘rta Osiyoning svilizatsiya tarixi» mavzusidagi maqolasi 2005-yilda tashkilotning 6-doimiy jildida nashr etildi. Olima 2005-yilda Almati (Qozog‘iston)da bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada « Новые подходы к истории проблем колонизации Туркестана » nomli maqolasi bilan ishtirok etdi 6 . Dotsent Z.A.Saidboboev 2005-yilning iyulida Marokashning Rabot shahrida o‘tkazilgan tarixiy manbalarga doir ilmiy konferensiyada ham O‘rta Osiyoning tarixiy kartalariga doir ma’ruzam bilan ishtirok etdim. Tadqiqot yo‘nalishim mavzusi doir 2 ta grant g‘olibi bo‘lib, O‘zbekiston Fan va Texnologiyalar markazi tomonidan 1,5 yilga mo‘ljallangan. Ikkninchi esa Amerika Geografiya jamiyatining kutubxonasi (AGS Library) granti bo‘lib, unga muvofiq 2006-yil, dekabr – 2007-yil yanvar oylarida AQShning Viskonsin-Miluoki universiteti qoshidagi mazkur kutubxonda bo‘lib, bu sohada ko‘plab materiallar to‘pladim 2 . Dotsent Z.A.Saidboboev AQSh Geografiya jamiyati kutubxonasining grantida 6 Ўз МУ жорий архиви " Тарих факултети" “Манбашунослик, архившунослик ва музейшунослик” кафедрасининг 2003-2005 ўқув йилги ўқув ишлар ҳисоботидан Университет менинг ҳаётимда. 2008 “ЎЗБЕКИСТОН” 156 - б. 7 ishtirok etib g‘olib bo‘ldi. 2006-yilning dekabr - 2007 yil yanvarida mazkur grant asosida AQSh da bo‘lib qaytdi. Muxayo Isakova 2006-yilning dekabrida «Iste’dod» jamg‘armasi granti sovrindori sifatida Moskva Davlat Universitetida malaka oshirib qaytgan. 2008-yilda prof.R.H.Murtazaeva Xitoy Xalq Respublikasi poytaxti Pekin shahrida Millatlar Markaziy universitetining (SUN) Etnologiya va sotsiologiya institutida «O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik» mavzusida ma’ruzasi bilan hamda shu-yilda Qozog‘istonning Almati shahridagi xalqaro anjumanlarda ishtirok е tib, fakultetning xalqaro aloqalarining rivojiga o‘zining katta hissasini qo‘shdi 7 . Keyingi yillarda, xususan 2013-yilning 6-9 oktabr kunlarida Shvesariyaning Davos shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasida « Природные ресурсы в Узбекистане : история и их состояние в настоящем » mavzusidagi ma’ruzasi bilan, 2014-yilning 14 mart kuni Qozog‘istonning Astana shahrida xalqaro anjumandagi ishtiroki yanada diqqatga sazovordir 8 . Fakultet jamoasi Yevropaning va Moskva Davlat universiteti Markaziy Osiyo tadqiqotlari instituti bilan doimiy ravishda ilmiy tadqiqot va pedagogik sohalarda aloqalar olib boradi. Bugungi kunda Moskva Davlat universiteti Osiyo va Afrika mamlakatlari tarixi instituti bilan ilmiy to‘plam, ilmiy-amaliy anjumanlar o‘tkazib kelinmoqda. «Arxeologiya» kafedrasi xodimlari xorijda o‘tkazilgan xalqaro anjumanlarda ishtirok etib keldilar. Misol uchun, akad.Yu.F.Buryakov Turkiyada bo‘lib o‘tgan « История Сентралной Азии » xalqaro konferensiyada « Города Амир Темура » va « О 2200- лети г . Ташкента » mavzusida ma’ruza, prof.R.X . Suleymanovning «40- лет изучения настенной живописи дворса VII в . Самарканда » nomli ma’ruzasi 2010-yilda Seulda « Културные связи Кореи и Средней Азии » nomli to‘plamga nashr etildi. Akademik Yu.F.Buryakovning - Janubiy Koreyada «Историко-културные международные отношение в раннесредневековом Чаче. //Раннесредневековая култура Чача. Материалы международной 7 Илм фидойиси ва ҳаёт жонкуяри / Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети; маъсул муҳаррир: Ҳ.Болтабоев, А.А.Одилов. - Т.: МУМТОЗ СЎЗ, 2010. 128-130 - б. 8 Миллий университетда кечган ҳаёт мазмуни. Маъсул муҳаррирлар М.М.Ҳайдаров, А.А.Одилов. - Тошкент: МУМТОЗ СЎЗ, 2015. 38-39 - б. 8 конференции. Националный музей Кореи». Seul. 2010; Rossiyada – «Динамика развития городской културы Ташкентского оазиса.// Древние сивилизатси на среднем востоке. Археология, М. 2010., к.и.н.» M.I.Filanovichning Rossiyada – «Древние сивилизатси на Среднем Востоке. Археология, история, култура. Международной конференции, посвященной 80-летию G.V. Shishkinoy. Moskva, avgust, 2010. («Temple town» городища Мингурик в Ташкенте)»; Turkmanistonda – «Международная научная конференция «Археологическая и этнографическая наука Туркменистана в эпоху нового возрождения и великих преобразований: доттигнутые рубежи и новые перспективы». Ashxabad, 10-11 ноября 2010 (тезисы «Новые данные изучения култур РЖВ в Туркмении и Узбекистане»)», Fransiyada – Нидерландах - Круглый стол «Вопросы истории ранних исламских государств Средней Азии». Leyden (Нидерланды). Parij, 17-18 декабр 2010. va boshqalar xorijiy mamlakatlarda o‘tkazilgan ilmiy xalqaro konferensiyalarda ishtirok etdilar. «O‘zbekiston tarixi» kafedrasining iqtidorli o‘qituvchilari, dots.Z.R.Ishanxodjaeva, O.P.Kobzeva, k.o‘q.Z.M.Mustafaev, A.M.Hidirovlar Angliya, Germaniya, Daniya, Rossiya, Xitoy mamlakatlarida bo‘lib, o‘zlarining ilmiypedagogik malakalarini oshirib qaytganlar. Shu kunga qadar kafedra professoro‘qituvchirlari respublika va xalqaro ilmiy amaliy anjumanlarda ham ishtirok etib keladilar. Kafedra profesoorlari R.X.Murtazaeva, X.E.Yunusova, Z.R.Ishanxodjaeva, O.P.Kobzevalar, kafedra Dotsentlari N.Polvonov, T.Doroshenko, D.Inoyatova, K.Saipova va boshqalar Rossiya Federatsiyasi, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Ozarbayjon va boshqa davlatlarda o‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etdilar. Fakultet O‘zbekiston FA Tarix instituti, O‘zbekiston Respublikasi Bosh Arxivi, O‘zbekiston Respublikasi FA Arxeologiya instituti, Rossiya Fanlar Akademiyasining Etnologiya va Arxeologiya instituti, Lomonosov nomidagi MDU, shuningdek Novosibirsk, Tomsk, Altay, Yaroslavl Davlat universitetlari bilan doimiy ravishda aloqalarni davom ettirib kelmoqda. Kafedra professor- 9 o‘qituvchilari dunyoning top universitetlarida doimiy ravishda ma’ruzalar o‘qib kelmoqdalar. 2021-yilning o‘zida A.G.Muminov (Madrid Avtonom universiteti), Z.R.Ishanxodjaeva va J.E.Tog‘aev (L.N.Gumilyov nomidagi Yevroosiyo milliy universiteti), O.P.Kobzevalarning (Novosibirsk Davlat universiteti) ma’ruzalari dunyoning е takchi universitetlarida tashkil etildi. Kafedra tomonidan o‘quv jarayoniga xorijiy mutaxassislarning jalb qilinishiga ham alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Bu borada Turkiyaning Kastamonu universiteti, Novosibirsk davlat universiteti Gumanitar fanlar instituti, Sankt Peterburg texnika universiteti Gumanitar fanlar instituti, Qozog‘istondagi R.H.Suleymanov nomidagi Sharqshunoslik universiteti, Xodja Axmad Yassaviy nomidagi Xalqaro Qozoq- Turk universiteti, L.N.Gumilyov nomidagi Yevroosiyo milliy universitetlari professorlari doimiy ravishda o‘quv jarayoniga jalb etib kelinmoqda. 10 1.2. Mustaqillikdan keyin milliy tariximizni o‘rganishdagi yangicha yondashuvlar. O‘zbekiston davlat mustaqilligini qo‘lga kiritishi bilan tarixiy haqiqatni tiklash uchun, yangicha va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga kelgan. Vatanimiz tarixidagi noxolisliklar va «oq dog‘lar»ni milliy mustaqillik mafkurasi asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi. Bunga bosh mezon sifatida tarixiy dalil va voqealarga, butun tarixiy jarayonga respublika va uning xalqi manfaatlarini hisobga olgan holda prinsipial baho berish asos qilib olindi. Aynan shunday yondashuvlarning asosiy prinsiplari O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 1996-yil dekabrdagi «O‘zbekistonning yangi tarixini yaratish», 1998-yil iyuldagi «O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarorlarida bayon etilgan bo‘lib, ushbu ilmiy- ommabop kitobning mualliflar jamoasi ham shu asosda sovet davri O‘zbekiston tarixini, sovet davlatchiligining mustabidchilik mohiyatini xolisona yoritishga harakat qildi. O‘zbekistonning Mustaqillikka erishuvi tarix fani vazifalari va mohiyati tubdan o‘zgartirdi. Bunga binoan tarixshunoslik va tarixshunoslar ham yangi jamiyat talablari va mezonlari asosida o‘z oldida turgan vazifalarni qayta ko‘rish chiqib, bu jamiyat tafakkuriga mos keladigan tadqiqotchilik faoliyati shakllantirishga kirishdilar va o‘tgan yillar davomida ma‘lum natijalarga erishdilar. Mustaqillik yillarida tarixshunoslik sohasi dinamik ravishda, ma‘lum darajada maqsadli rivojlanib bordi. Bu kontekstda muammo tarixshunosligi holati va xususiyatlari haqida fikr yuritar ekanmiz, unig rivojidagi asosiy tendensiyalardan biri ushbu yo‘nalishdagi tarixshunoslar va ilmiy maktabning shakllanishi bo‘ldi. Bu ilmiy maktabning yangiligi shunda bo‘ldiki, tadqiqotchi o‘zini qiziqtirayotgan mavzuga oid tarixshunoslik manbalarini o‘rganish bilan cheklanmay, tadqiq qilinayotgan mavzu ramkasida «tarixshunoslik jarayoni» tushunchasini tashkil qiladigan masalalar doirasida ham ko‘rib chiqishni qamrab oldi. Tarixshunoslar bu tushunchaga «ilmiy 11 tadqiqotlarni tashkil etilishini», konkret tarixiy muammo oid nazari tasavvurlar tahlilini mujassamlashtirib, manbaviy asosidagi, tarixiy tadqiqot usullaridagi o‘zgarishlarni, tarixiy profildagi ilmiy muassasalar faoliyati xususiyatlarini, tarix fani rivojining har bir bosqichida kadrlar salohiyatini shakllanishi ko‘rsatishga urindilar. Muammo tarixshunosligi tadqiqotlari rivojidagi ikkinchi tendensyal tarixshunoslik manbalari janrining yiriklashuvi bo‘ldi: ilmiy anjumanlardagi materiallari, jurnal maqolalari bilan bir qatorda individual monografiyalar chop etildi, alohida muammolar bo‘yicha doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi o‘tkazilgan yirik ilmiy anjumanlar tarix fani rivoji kontekstida tarixshunoslik rivoji muammolariga ham e‘tibor qaratdi. Fanlar Akademiyasi Tarix institut o‘tkazilib kelayotgan an‘naviy tarixshunoslik o‘qishlari muammo tarixshunosli holati, mavzular doirasini belgilash, istiqbolda o‘rganiladigan dolzarb muammolarni aniqlashda muhim rol o‘ynab kelmoqda. Mustaqillik yillarida muammoviy tarixshunoslik sohasida amalga oshirilgan ishlarni tahlil qilishga o‘tar ekanmiz, shuni ta‘kidlash zarurki, 1990 yillarning boshlaridagi muammo tarixshunosligiga doir ishlar xususiyati shundan iborat bo‘ldiki, ular sovet davrida tadqiq qilinib, shu davrda yaratilgan adabiyotlar) sovet tarix fani g'oyalari asosida tahlil qilingan. Bu yillarda tadqiqotlar mavzusining yangilanishi ancha sekinlik bilan amalga oshdi. Tarixshunoslik tadqiqotlari mavzularining yangilanishiga ularni, sifat jihatidan o‘zgarishiga tarix tadqiqotlaridagi yangilanish jarayoni turtki bo‘ldi. Muammo tarixshunosligi rivojidagi Vatan tarixining dolzarb muammolarini qayta mushohada etishda yangicha yondoshuvlarga asoslangan tadqiqotlar 1990 yillarning o‘rtalaridan boshlab ayniqsa vujudga kela boshlaganligini kuzatish mumkin. Vatan tarixining dolzarb muammolarini o‘rganishda yangicha yondoshuvlarning ommalashuvida 1994 yilda tayyorlangan maqolalar to‘plami FA Tarix instituti tarixshunoslik bo‘limida tayyorlangan «XX asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (Tarixshunoslik ocherklari)»ni alohida ko‘rsatib o‘tmoqchimiz. Mazkur tarixshunoslik ocherklarida mustaqillik davri ilgari surgan, 12 sifat jihatidan yangi vazifalardan kelib chiqib, XX asrning dastlabki 30 yilligida O‘zbekiston tarixi fani rivojini asosiy bosqichlari har tomonlama izchillik bilan yoritildi 9 . Ushbu asarning ijobiy momenti sifatida ilmiy o‘rganish ob‘ektiga kirgan muammo va masalalarni nihoyatda chuqur va jiddiy, yangi nazariy-metodologik yondoshuvlar asosida o‘rganilganligini ta‘kidlash zarur. O‘zbekistonda amalga oshirilgan tarixshunoslik tadqiqotlarini xarakterlashga o‘tar ekanmiz, shuni alohida ta‘kidlash joizki, mustaqillik yillari ilmiy tarixshunosligida O‘zbekistonning alohida hududlar tarixshunosligi masalalari tadqiq qilindi. Xususan, Qoraqalpog‘iston, Buxoro, Xiva tarixshunosligiga oid ishlar chop etildi. Shuni ta‘kidlash zarurki, tadqiqotlarda O‘zbekiston tarixining umumiy va regional jihatlari turli muammoviy mavzuviy va xronologik resurslari vatan adabiyotlari doirasida tahlil qilish bilan chegaralanmaydi. Ishga yuqori mutaxassislik mahorati darajasida chet el tarixshunoslik manbalari jalb qilinadi. Bunday yondoshuv o‘z navbatida tahsinga sazovorki, bu orqali vatan tarixining u yoki bu muammosl tarixshunosligining yaxlit manzarasi yaratiladi. 1991-yillargacha sovet tarixshunosligida ilgari o‘rganilmagan prinsipial yangi mavzu paydo bo‘ldi. Gap tarixiy sivilizatsion kommunikatsiyalar muammosi avvalambor Buyuk ipak yo‘li haqida ketyabti. Bugungi kunda ushbu mavzu O‘zbekiston Respublikasi geosiyosiy va geoiqtisodiy manfaatlari nuqtai-nazaridan uning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuviga asosli ravishda intilayotganligi dunyoning turli davlatlari bilan (asosan iqtisodiy va transport kommunikatsiyalar sohasida) har tomonlama munosabat o‘rnatishida еtakchi mavzu bo‘lib qolmoqda So‘nggi yillardagi «istoriografik mahsulotlar» ijtimoiy-siyosiy mavzular еtarlicha intensiv tadqiq qilish bilan xarakterlanadi. Ular mustaqillikning o‘n yillarida qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘lgan O‘rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi va uning oqibatlari, milliy-ozodlik kurashlari, «bosmachilik harakati», milliy va diniy siyosatning amalga oshirilishi, xotin-qizlar muammosi 10 . 9 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.358. 10 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.360. 13 Jadidchilik tarixshunosligi masalasi tahlil qilishda original yondashuvni qo‘llayotgan Uzbekiston tarixshunosligi maktabida bir muammo doirasiga birlashgan ilmiy hamjamiyat xususiyatlarini namoyon qilmoqda. Mustaqillik yillaridagi muammoviy tarixshunoslikdagi eng katta yutuqlaridan biri bu O‘zbekiston tarixining turli mavzularini xorijlik tarixshunosligini yoritish bo‘ldi. Yangi avlod tarixchilarining chet tillari o‘zlashtirishi, xorijiy mamlakatlarga safarga chiqish, ilmiy markazlar, kutubxonalaridan foydalanish imkonining vujudga kelishi bilan bu sohadagi tadqiqotlar ayniqsa kengaydi. O‘zbekistonda tarixshunoslik tadqiqotlar rivojlanishining asosiy tamoyillari haqida aytilgan fikrlarimizga yakun yasar ekanmiz, tarix fani rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hozirgi zamon tarixshunosligi oldida quyidagi dolzarb muammolar borligi qayd etish lozim Tarixshunoslik tadqiqotlari tahlili asosiga qo‘yilgan tarixiy adabiyotlarlar yangicha nuqtai-nazardan o‘qib, o‘rganib chiqish kerak. Bunday tadqiqotchilar harakatlari tanqidiy ishning xolisligi va vatan tarixi tarixshunoslik muammolarini o‘rganish umuman va xususan qanday amalga oshirilganligin baholashda maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Tarixshunoslik tadqiqotlari mualliflari ilmiy tarixshunoslikning zarurligini ta‘kidlamoqdalar. U fanda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar sabablarini anlashga, zamonaviy tarixiy ong mohiyatini, ilgari surilayotgan konsepsiyalarning qanday tekshirilayotganini, yangi ilmiy bilimlar qanday qilib yangi shaklga kirishini tushunishga, tarix nafaqat bilim, balkim amalga oshayotgan jarayonni anglash vositasi sifatida ham zarur bo‘ladimi degan savollarga javob topishga yordam beradi. Muammo tarixshunosligi o‘zining rivoji davomida sifat jihatdan o‘zgarib, tarixshunoslik tadqiqot usullarini takomillashtirish uchun istiqbolda yaxshi imkoniyatlarga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiniig 1996 yil 18 sentabrdagi «O‘zbekistonning yangi tarix markazini tashkil etish to‘g‘risida»gi farmoyishi, hamda Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 16 dekabrdagi «O‘zbekistonning yangi tarixini yaratish to‘g‘risida»gi qarorlari esa muammoni o‘rganishda yana bir yangi bosqichni boshlab berdi. Tarix fanidagi bunday burilish pallasi muammoni nazariy 14 va uslubiy jihatdan qayta ko‘rib chiqishga, u bilan bog‘liq masalalarga doir umumlashgan tadqiqotlar yaratilishiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatdi. Umuman olganda, birinchi prezidentimiz Islom Karimovning «O zbekistonning yangi tarixi markazi»ni tashkil etish haqidagi farmonidanʻ (1996), «Tarixiy xotirasiz kelajak yo q» (1998) nomli risolasi, tarixchi olim va ʻ ijodiy ziyolilar bilan uchrashuvidagi (1998), «Turkiston» (1999) va «Fizokor» (2000) gazetalari muxbirlarininng savollarigi bergan javoblaridan, «O z FA Tarix ʻ instituti faoliyatini takomillashtirish to g risida»gi O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ ʻ Vazirlar Mahkamasining Qaroridan (1998) so ng tarix fani davlat siyosati ʻ darajasida ko tarildi ʻ 11 . Natijada, nafaqat respublikamizda milliy qadriyatlarini tiklash, necha ming yillik ma’naviy-ma’rifiy merosni asrab-avaylash, mustamlakachilik davrida chetga olib chiqib ketilgan madaniy yodgorliklarni aniqlash va yurtimizga qaytarish borasida ko plab xayrli ishilar amalga oshirila boshladi. Bu shiga xorijda ʻ yashayotgan hamuyrtlarimiz ham o z hissalarini qo shmoqdalar. ʻ ʻ Xususan, Turkiyada istiqomat qilayotgan bir guruh vatandoshlarimiz ulug ʻ bobokalonimiz hazrat Alisher Navoiyning «Xazoyin ul-maoniy» majmuasining o tgan asrning yigirmanchi yillarida O zbekistondan olib chiqib ketilgan ʻ ʻ qo lyozma nusxasini O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimovga ʻ yuborishdi. Islom Karimov bu benazir «Ma’nolar xazinasi» asarini she’riyat mulki sultonining ramziy uyi - Alisher Navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyiga tuxfa etdi. Mazkur qo lyozma XVIII asrda Samarqandda Usta Bobojon o g li Mulla ʻ ʻ ʻ Muqimjon Samarqandiy ismli xattot tononidan ko chirilgan. Bunaqangi nodir ʻ qo lyozma, arxiv hujjatlari ham chet elda ko p bo lib ularni qaytarish yoki nusxa ʻ ʻ ʻ olish burch va vazifamizdir 12 . O zbekiston halqlari tarixini yozish o z tarixshunosligiga ega bo lib, bugungi ʻ ʻ ʻ kunda ham dolzarb vazifalardan biridir 13 . 11 https://kompy.info 12 https://kompy.info 13 I.А.Kаrimоv. “Tаriхiy хоtirаsiz kеlаjаk yo‘q”. T. O‘zbеkistоn. 1998. – b 9. 15 Xulosa qiladigan bo‘lsam, Mustaqillik sharofati bilan O zbekistonning hechʻ qachon o zgarmaydigan, xolisona tarixini yozish imkoniyati tug ildi. O zbekiston ʻ ʻ ʻ xalqlari tarixining tarixshunoslik tahlili shuni ko rsatadiki, soxta yoritilgna tarix, ʻ hech qachon haqiqiy tarix asari bo lolmaydi. Uning tarbiyaviy ahamiyati ham ʻ bo lmaydi, yo q desak ham adashmaymiz, aksincha bunday asarlar xalqni ʻ ʻ chalg itadi, ongini o tmaslashtiradi. O zbekiston xalqlari tarixni bilishligi dolzarb ʻ ʻ ʻ vazifasi - tarixiylik-haqqoniylikdir, haqqoniylik esa tarixning jon ozig idir. ʻ 16 II BOB. MUSTAQILLIK DAVRI TARIXSHUNOSLIGINING DOLZARB VAZIFALARI VA QARASHLAR . 2.1. Mustaqillik davrda amalga oshirilgan tarixshunoslik ishlari. O zbekiston xalqlari tarixnavisligining dolzarb vazifalaridan biri davlatchilikʻ tarixini yoritishdir. Bu yo nalishda eng qadimgi davr tarixini o rganish muhim ʻ ʻ bo lib, birinchi galdagi vazifa yozma manbalar tarixiga katta e’tiborning ʻ qaratilishidir. Bu borada bir guruh olimlar tomonidan «Qadimgi yozma yodgarliklar» kitobining nashr etilishidir. Vazirlar Maxkamasining 1998-yil 24-iyuldagi «O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori ham o‘zbek tarixshunosligining bundan buyon yo‘nalishini belgilab olishda, o‘zbek milliy davlatchiligi tarixini tadqiq etishda muxim ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik yillarida tarixshunoslik tadqiqotlari ancha kengaydi. 5 ta doktorlik, 20 dan ortiq nomzodlik ishlari himoya qilindi. Ayniqsa, xorijiy tadqiqotchilar (AQSH, Koreya, Turkiya, Rossiya, Buyuk Britaniya, Germaniya) O‘zbekiston tarixshunoslari bilan ilmiy-amaliy aloqalar o‘rnatib, O‘zbekiston tarixshunosligining muhim muammolarini o‘rganishda davom etmoqdalar. O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha ilk yozma manba «Avesto»ni o‘rganish borasida muhim ishlar amalga oshirildi. M.Ishoqov tomonidan «Avesto»ning «Yangi kitobi» o‘zbek tiliga o‘girildi, nashr etildi 14 . Ayni paytda o‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish bo‘yicha ham izlanishlar boshlanib, uning ilk natijalari rus va o‘zbek tillarida «O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari» sifatida chop etildi 15 . Ushbu asarning o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligining tarixiga bag‘ishlangan qismida turk hoqonligi, G‘aznaviylar davlati, Qoraxoniylar xonligi va Amir Temur davlati haqida so‘z yuritilgan. Shuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarida davom ettirilgan davlatchilik an’analari hamda Rossiya imperiyasi va sovet davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan. 14 Avesto yangi kitobi. Mirsodiq Ishoqov tarjimasi. – Toshkent.: 2001. 15 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova va E.V.Retveladze. Mualliflar. T.Shirinov, M.Filanovich, B.Kochnev, R.Mukminova, G.Agzamova, N.Abdurahimova, D.A.Alimova, S.A‘zamxo‘jaev, Q.Rajabov, A.Golovanov. – Toshkent.: 2001. 17 Ushbu asarning o rta asrlarda o zbek davlatchiligining tarixiga bag ishlanganʻ ʻ ʻ qismida turk haqonligi, G aznaviylar davlati, Qoroxoniylar xonligi va Amir Temur ʻ davlati haqida so z uyritilgan. Shuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan ʻ Buxoro, Xiva va Qo qon xonlarida davom ettirilgan davlatchilik an`analari hamda ʻ Rossiya imperiyasi va sovet davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan. Bu davrda o zbek xalqining shakllanish tarixini o rganish borasida ilk ʻ ʻ izlanishlar boshlandi. Bu masalada Karim Shoniyozovning qarluq davlati tarixiga va o zbek xalqining shakllanishiga bag ishlangan kitoblari nashr qilindi ʻ ʻ 16 . O zbekistonning mustamlaka davri tarixini o rganish borasida ham ma’lum ʻ ʻ natijalarga erishildi. Turkistonning XX asr boshidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlar tarixi bo yicha «Turkiston v nachale XX veka» nomli asar mualliflar ʻ guruhi tomonidan tayyorlanib, R.Rajabova tahriri bilan chop etildi 17 . O zbekiston xalqlari tarixshunosligining yana bir dolzarb vasifasi, bu XX asr ʻ tarixini yoritishdir. XX asr insoniyat tarixida erkinlik, shu bilan birga inson huquqlqrining paymol bo lishi, tug ilishning ko payib, insoniyat sonining keskin ʻ ʻ ʻ o sishi, eng ayanchlisi millionlab insonlarning qirilib ketishi, ayniqsa ikkinchi ʻ jahon urishi yillaridagi fojialardir. Mazkur davrda O‘zbekiston xalqlari tarixlarida yana bir bor mustamlakachilik sirtmog‘iga tushdilar. Turkiston o‘lkasining rus mustamlakachiligi va sho‘ro hukmronligi davrida kechgan hayoti tarixiy ilmiy adabiyotlarda qay nuqtai nazardan bo‘lmasin har holda nisbatan to‘laroq ifoda etilgan deyish mumkin. Bu adabiyotlarni mazmun va mohiyat jihatdan 4 davrga ajratsa bo‘ladi. Birinchi davr - asosan 1917 yilgacha yozilgan tadqiqotlarni, ikkinchi davr - 20-50 yillarda, uchinchi davr esa 50 yildan to 80 yillar birinchi yarmiga qadar yaratilgan asarlarni qamrab oladi. To‘rtinchi davrga oid adabiyotlar tarixshunoslikda «qayta qurish» deb nom olgan 80 yillarning ikkinchi yarmidan to O‘zbekiston Respublikasining 16 Shoniyozov K. Qarluq va qarluqlar – Toshkent 1999: O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni D.Alimova, Z.Orifxonova va boshqalar – Toshkent 2001. 17 Turkiston v nachale XX vka: k istorii Ismonov natsional’noy nezavisimosti /Ruk.proekta D.Alimova, nauch.rezaktor R.Radjapova, avtorы R.Rajapova, R.Abdullaev, S.Agzamxodjaev, I.Alimov, A.Golovanov, R.Nurullaev, V.Ivanov, E.Prilutskiy, K.Rajabov, V.Semennok, M.Xasanov, -Tashkent, 2000. 18 mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik yillarida vujudga kelgan asarlar majmuidan iboratdir. Tarixshunosligimizdagi yana bir muhim muammo shundan iboratkim, mustaqilligimiz tufayli siyosiy, madaniy ongning o sishi, milliy ong vaʻ milliy g urur yuksalishiga sabab bo lmoqda. ʻ ʻ Imperiyaning parchalarish jarayoni nechog liq qiyin kechgan bo lsa, undan ʻ ʻ so ng yuzaga kelgan «Postimperiya» MDX makonidagi siyosiy, iqtisodiy, ʻ ma’daniy munosabatlar tarzi ham shu qadar murakkab tus oldi va bu xol davom etmoqda. Bu murakkablikning kamida ikki asosiy jihati mavjud. Birinchi jihati - mustaqil davlatlarning mundan buyongi taraqiyot yo li qanday kechadi? Ikkinsisi - ʻ «Postimperiya» hozirgi MDX makonida o zaro siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ʻ manaviy munosabatlar jarayonining buguni va kelajagi qanday bo ladi. ʻ O zbekistonda tarixshunoslik fanining rivojini jahon xalqlari tarixini ʻ o rganmasdan tasavvur qilib bo lmaydi, albatta. Shuning uchun jaxon ʻ ʻ mamlakatlari, xususan g arb davlatchiligi tajribasi to g risida, uning davlatchilik ʻ ʻ ʻ an`analargi haqida gap kelganda nusxa ko chirish emas, balki umuminsoniy ʻ ahamiyat kasb etgan tamoyillarni milliy davlatchilik an`analari bilan uyg unlashtirish nazarda tutiladi. Biz Angliya, Fransiya, GFR, RF va boshqa ʻ davlatlar tarixini o rganar ekanmiz, o zimizning davlatchiligimiz tarixshunoslik ʻ ʻ haqida ham mushohada qilishimiz mumkin. O zbekiston Respublikasi siyosiy ʻ tizimlarining shakllanishi bir tomondan chuqur milliy tarixiy ildizlar asosida kechayotgan bo lsa, ikkinchi tomondan jahon, qolaversa G arb dunyosining eng ʻ ʻ maqbul tajribalarini o zlashtirishning zamirida sodir bo lmoqda. Bu jarayon ham ʻ ʻ O zbekistonning jahon hamjamiyati bilan nechog liq integratsiyalashuvini ʻ ʻ namoyish etmoqda. Agar biz O zbekiston tarixini mustaqil davlat tarixi sifatida ko rishni istasak, ʻ ʻ unga jahon tarixi bilan bir butunlikda qarashimiz zarur. Uning uchun esa har bir tarixnavis oldigi chet el tarixshunosligini albatta bilish va undan foydalanish talabini qo yishimiz kerak. Biror - bir muammo tadqiqi faqat mamlakatimiz ʻ adabiyotlarigagina asoslanib qolmasligi darkor. Binobarin, faqat ichki emas, balki tashqi manbalardan (masalan arxivlar, taqdir taqozosi bilan chet elda voqealarning 19 bevosita ishtirokchisi bo lganlarning xotira materiallaridan) ham foydalanishʻ taqoza etiladi. Ham mahalliy, ham chet el manba va adabiyotlarini bilish tadqiqotchini eng xolis xulosalar chiqarish uchun kuchli vosita bilan ta’minlaydi. Jahon tarixi fani tarixshunosligini o rganishni rivojlantirishning vazifalari - ʻ tarix fani taraqqiyot yo nalishlari va istiqbollarning aniqlash, bu taraqqiyoti ta’sir ʻ etuvchi muhim omillar, ijtimoiy-siyosiy tuzim, davlatning fanga munosabati, xur fikrlik imkoni, xukmron mafkuraning ta’sirini o rganishdan iborat. Shuningdek ʻ tarixshunoslik tadqiqodlari muhum va dolzab muammolar haqida, fanda shakillangan ilmiy qarashlar, munozarali va mavxum masalalarni ham aniqlash imkoni beradi. Bu esa o z navbatida vatanimiz haqida nafaqat o z xalqimiz ʻ ʻ yurtimizda, balki butun jahonda shakllangan tarixiy bilimlar darajasini aniqlash va taxlil etish imkoni beradi. Demak, jaxon tarixi fani tarixshunosligini o rgarish va ʻ rivojlantirish birinchi navbatda manbalarni chuqur o rganish, eski o zbek yozuvi, ʻ ʻ arab, fars, tillari mutaxassislarini mujassamlashtirishni talab qilsa, ikkinchidan ingiliz, fransuz, nemis tarixshunosligiga ixtisoslashgan kadrlarni еtishtirishni talab etadi. 20 2.2. Mustaqillik davrida tarixshunoslikda amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar, tadqiqotlar va yangiliklar. Mustaqillikka erishganimizdan keyingi dastlabki ishlardan biri bu «Avesto»ning o‘rganilishi bo‘ldi. O rta Osiyo tarixi bo yicha ilk yozma manbaʻ ʻ «Avesto»ni o zgarish borasida muhum ishlar amalga oshirildi. M.Ishoqov ʻ tomonidan «Avesto»ning «Yangi kitobi» o zbek tilida ko chirildi, nashr etildi ʻ ʻ 18 . Ayni paytda o‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish bo‘yicha ham izlanishlar boshlanib, uning ilk natijalari rus va o‘zbek tillarida «O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari» sifatida chop etildi. Ushbu asarning o‘rta asrlarda o‘zbek davlatchiligining tarixiga bag‘ishlangan qismida turk hoqonligi, G‘aznaviylar davlati, Qoraxoniylar xonligi va Amir Temur davlati haqida so‘z yuritilgan. Shuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarida davom ettirilgan davlatchilik an’analari hamda Rossiya imperiyasi va sovet davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan 19 . Ushbu asarning o rta asrlarda o zbek davlatchiligining tarixiga bag ishlangan ʻ ʻ ʻ qismida turk haqonligi, G aznaviylar davlati, Qoroxoniylar xonligi va Amir Temur ʻ davlati haqida so z uyritilgan. Shuningdek, XVI-XIX asrlarda hukm surgan ʻ Buxoro, Xiva va Qo qon xonlarida davom ettirilgan davlatchilik an`analari hamda ʻ Rossiya imperiyasi va sovet davridagi boshqaruv tizimi tahlil etilgan. Bu davrda o zbek xalqining shakllanish tarixini o rganish borasida ilk ʻ ʻ izlanishlar boshlandi. Bu masalada Karim Shoniyozovning qarluq davlati tarixiga va o zbek xalqining shakllanishiga bag ishlangan kitoblari nashr qilindi ʻ ʻ 20 . O zbekistonning mustamlaka davri tarixini o rganish borasida ham ma’lum ʻ ʻ natijalarga erishildi. Turkistonning XX asr boshidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy 18 Avesto yangi kitobi. Mirsodiq Ishoqov tarjimasi. – Toshkent, 2001. 19 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Mas`ul muharrirlar D.A.Alimova va EV.Retveladze. Mualliflar. T.Shirinov, M.Filanovich, B.Kochnev, R.Mukminova, G.Agzamova, N.Abdurahimova, D.A.Alimova, S.A‘zamxo‘jaev, Q.Rajabov, A.Golovanov. – Toshkent, 2001. 20 Shaniyozov K. Qarluq va qarluqlar – Toshkent 1999: O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni D.Alimova, Z. Orifxonova va boshqalar – Toshkent 2001. 21 jarayonlar tarixi bo yicha «Turkiston v nachale XX veka» nomli asar mualliflarʻ guruhi tomonidan tayyorlanib, R.Rajabova tahriri bilan chop etildi 21 . O‘zbekiston mustaqilligi davri eng muhim hujjatlari «Yangi O‘zbekiston tarixi» 3 jildida (Toshkent, 2000), R.X.Murtazayeva tahriri ostida chop etilgan, «O‘zbekiston tarixi» (Toshkent, 2003) darsligida o‘z aksini topgan. Vatan tarixining dolzarb muammolarini o‘rganishda yangicha yondoshuvlarning ommalashuvida 1994 yilda tayyorlangan maqolalar to‘plami FA Tarix instituti tarixshunoslik bo‘limida tayyorlangan «XX asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (Tarixshunoslik ocherklari)»ni alohida ko‘rsatib o‘tmoqchimiz. Mazkur tarixshunoslik ocherklarida mustaqillik davri ilgari surgan, sifat jihatidan yangi vazifalardan kelib chiqib, XX asrning dastlabki 30 yilligida O‘zbekiston tarixi fani rivojini asosiy bosqichlari har tomonlama izchillik bilan yoritildi. Ushbu asarning ijobiy momenti sifatida ilmiy o‘rganish ob‘ektiga kirgan muammo va masalalarni nihoyatda chuqur va jiddiy, yangi nazariy-metodologik yondoshuvlar asosida o‘rganilganligini ta‘kidlash zarur. Mustaqillikning dastlabki yillarida milliy uyg‘onish davrimiz ya’ni jadidchilik davri ham alohida e’tibor bilan o‘rganildi. Tarixiy jihatdan yondoshilgan tadqiqotlarning dastlabkilari esa hajmi jihatdan katta bo‘lmagan maqola va ocherklardan iborat. Sh.Doniyorovning muxtoriyatning bostirilishiga bag‘ishlangan maqolasini shular jumlasiga kiritish mumkin. Maqolada muallif mazkur harakat mohiyati va ko‘lamiga to‘g‘ri baho bergan. U Turkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyida muhokama etilgan asosiy masalalardan biri - «hukumatni Janubiy-sharqiy ittifoqqa qo‘shilishini ham foydali bo‘lgan», deb hisoblaydi. Shu bilan bir qatorda tadqiqotchi «Turkiston taqdiri uchun, milliy istiqlol uchun, erk va hurlik uchun millatparvar ziyolilar kurashgan xolos», «muxtoriyatning asoschi va yo‘lboshchilarini asosan «milliy savdo-sanoat burjuaziyasi» tashkil etgan», «hukumat harbiy kuchga ham ega emas edi, qisqa muddatda harbiy kuch yig‘ishning umuman imkoni bo‘lmagan», degan bir qator 21 Turkestan v nachale XX veka: k istorii Ismonov natsional‘noy nezavisimosti /Ruk.proekta D.Alimova, nauch. rezaktor R.Radjapova, avtori R.Rajapova, R.Abdullaev, S.Agzamxodjaev, I.Alimov, A.Golovanov, R.Nurullaev, V.Ivanov, Ye.Prilutskiy, K.Rajabov, V.Semennok, M.Xasanov, -Toshkent, 2000. 22 noto‘g‘ri xulosalarga ham kelgan. Mazkur kamchiliklar tadqiqotchining asosan sovet davrida yaratilgan adabiyot va manbalardan foydalangani sababli kelib chiqqan, deb hisoblash mumkin. Shunga qaramay, mazkur tadqiqot mustaqillik davridagi muammoni o‘rganishda dastlabki qadamlardan biri ekanligi, keyingi tadqiqotlar yo‘lini boshlab bergani bilan ham ahamiyatlidir 22 . Turkistondagi XX asr boshidagi siyosiy tashkilotlar faoliyatini xolisona nuqtai nazarda maxsus tadqiq etgan R.M.Abdullaevning Turkistonning 1917 yil fevralidan keyingi siyosiy jarayonlarga bag‘ishlangan maqolasida esa «milliy harakat qatnashchilari butun Rossiya va o‘lkadagi syezd, rezolyusiyalaridan ruhlanib, kimlarnidir siyosatining ob‘ekti bo‘lib qolishni xohlamagan holda o‘zlari kutgan orzu-istaklarini tezlik bilan amalga oshirishni istaganliklari» ta‘kidlanadi 23 . Sovet rejimiga qarshi harakat masalalarini yangi manbalar asosida yoritgan Q.K.Rajabov tadqiqotida bevosita mazkur harakat namoyandalari, shu jumladan, muxtoriyat qo‘shiniga aloqador bo‘lgan katta va kichik Ergashlar xususida ham so‘z yuritgan. Ularning muxtoriyat hukumati davridagi faoliyati tadqiqotchi tomonidan xorijdagi vatandoshlar asarlari hamda sovet davri xotiralari orqali yoritib berilgan. A.M.Xudayqulovning nomzodlik dissertatsiyasida Turkiston taraqqiyparvarlarining ma‘rifatparvarlik faoliyati negizida xalqni faqat ma‘rifatli qilishgina emas, shu yo‘l bilan birinchi navbatda xalqni, taraqqiyotdan orqada qolayotgan mamlakatni qoloqliqdan, mustamlaka zulmidan xalos qilish vazifalari mujassamlashgan edi, degan xulosaga kelingan. Shu bilan birga tadqiqotchi muxtoriyat davrida vujudga kelgan milliy norasmiy matbuotga baho berishda sovet davri manba va adabiyotlaridan foydalangan bo‘lsa ham taraqqiyparvarlarning 1917 yildan keyingi matbuotini nafaqat son jihatdan, balki siyosiy jihatdan ham o‘sganligini e‘tirof etadi. Bundan tashqari I.Y.Tursunovning O‘zbekiston maorifchilarining istiqlol yo‘lidagi kurashi tarixiga bag‘ishlangan umumlashgan tadqiqotida milliy istiqlol mafkurasining vujudga kelishi va uni hayotga tadbiq etilishida ishtirok etgan 22 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B. 369-370. 23 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B. 370. 23 ma‘rifatparvarlarning o‘rni va roli, D.Toshqulov dissertatsiyasida Turkiston taraqqiyparvarlarining siyosiy-huquqiy g‘oyalari, siyosiy dastur va talablari tahlil qilib berilgan. Shu o‘rinda D.Toshqulovning ba‘zi bir sovet davri tadqiqotchilarining «milliy burjuaziya manfaatlarini himoya qilgan inqilobiy millatchilik harakati» sifatida taraqqiyparvarlarga bergan baholarini noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatib o‘tganligini ham ta‘kidlab o‘tish joiz. Muallifning fikricha, taraqqiyparvarlarning «xalqni ma‘rifatli qilish, mamlakatni ilg‘or rivojlangan davlatlar qatoriga qo‘shish uchun milliy kadrlar еtishtirish, iqtisodiyot, fan va madaniyatni rivojlantirish, ijtimoiy, diniy va milliy kelib chiqishidan qati nazar butun mamlakat uchun demokratik huquq va erkinliklar berish, demokratik respublika barpo etishga qaratilgan sa‘yi harakatlari ularning faqat milliy burjuaziya manfaatlarini himoya qilmaganligidan dalolat beradi». Taraqqiyparvarlarning mustaqillik uchun kurashi mohiyatiga tadqiqotchi quyidagicha baho beradi:»jadidlarning mustaqillik uchun kurashi oxir-oqibat butun mamlakat hududida mamlakat tabiiy zaxiralari, moddiy va ma‘naviy boyliklariga ega bo‘lgan, xalqaro munosabatlarning teng huquqli subyekti sifatidagi a‘zoligini ta‘minlashga qaratilgan tom ma‘nodagi davlat suverenitetini ta‘minlashga yo‘naltirilgan edi» 24 . Umuman olganda muammoga oid 90-yillarning birinchi yarmida yaratilgan tadqiqotlarda sovet tarix fanidagi kamchiliklar va undan chiqish yo‘llari, uslubiy jihatdan yangi tadqiqotlar borasida ilk qadamlar qo‘yilgani, milliy davlatchilik uchun kurash masalalariga oid ilmiy tadqiqot muammolari birmuncha kengayligi hamda keng nashrchilik ishlari boshlangani kuzatiladi. Biroq, bu davr tadqiqotlarida Turkiston muxtoriyatining mohiyati, еtakchi kuchlari va ularning milliy mustaqillik borasidagi harakatlari va bu boradagi qarashlari, mazkur harakatda turli aholi qatlamlarining ishtiroki, muxtoriyatni bostirilishi va uning oqibatlari har tomonlama to‘liq ochib berilmagan. 1996 yilning may oyidan boshlab O‘zR FA Tarix instituti qoshida tashkil etilgan «Jadidshunoslik markazi» ilmiy guruhi «Turkiston jadidchiligi» mavzusida 24 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B. 371. 24 fundamental tadqiqot ustida ish boshladi va shu yilning o‘zida institut tomonidan tayyorlangan «Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalaridan» nomli to‘plam nashrdan chiqdi. To‘plamda D.A.Alimova, S.S.Agzamxujaev, R.N.Shigabdinov, R.M.Abdullaev, Q.K.Rajabovlarning jadidchilik, muxtoriyatchilik va istiqlolchilik harakatlariga doir maqolalari o‘rin oldi. Chunonchi, t.f.d. D.A.Alimova jadidchilikning tarixiy mohiyati, siyosiy bosqichlari va intellektual darajasini ko‘rsatib berdi va birinchilardan bulib taraqqiyparvarlarning milliy davlatchilikka oid qarashlarini va harakat rahbarlarini tarixiy jarayonlardagi ishtirokini xolis tahlil qilib berdi. R.N.Shigabdinov Validiy hayoti va faoliyati hamda uning muxtoriyatchilik g‘oyasini rivojlantirishga qo‘shgan hissasini yoritishga, R.M.Abdullaev esa, 1917 yilda Turkiston o‘lkasida mavjud bo‘lgan siyosiy partiyalar va ularning faoliyatini ochib berishga harakat qilgan. Shu yili tadqiqotchi S.S.Agzamxujaev tomonidan Turkiston muxtoriyati tarixiga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasi himoya qilindi. Mazkur tadqiqot mustaqillik davrida muammoni yangi nuqtai nazar asosida tadqiq etgan dastlabki maxsus umumlashgan tadqiqotdir. Dissertatsiyada o‘lkadagi birinchi milliy- demokratik davlat bo‘lgan Turkiston muxtoriyati tajribasi umumlashtirilgan. Muammoni arxiv hujjatlarini davriy matbuot nashrlari hamda respublika va chet el adabiyotdarini qiyosiy tahlil qilinishi Turkiston muxtoriyati tarixining ko‘pgina qirralarini, harakatning еtakchi kuchlari hamda qatnashchilari faoliyatining muhim jihatlarini tiklash imkonini bergan 25 . Tadqiqotda Turkistonda muxtoriyatchilik g‘oyasining vujudga kelishi, rivojlanishi, bu jarayonda o‘lkadagi ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va taraqqiyparvar kuchlarning ishtiroki uch bosqichda ochib berilgan: 1. Muxtoriyatchilik g‘oyasining yuzaga kelishiga ta‘sir ko‘rsatgan ijtimoiy-siyosiy, tarixiy shart-sharoit va taraqqiyparvarlarda muxtoriyatchilik g‘oyasining vujudga kelishi. 2. Muxtoriyat uchun amaliy tayyorgarlik davri. 3. Milliy davlatchilikni tiklash uchun kurash: 25 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.372. 25 Turkiton muxtoriyatining vujudga keltirilishi va bolsheviklar tomonidan tor-mor etilishi. Birinchi va ikkinchi bosqichda ko‘rsatilgan masalalar, ya‘ni 1917 yil fevral inqilobidan keyin o‘lkada boshlangan siyosiy jarayonlar, milliy-siyosiy tashkilotlar faoliyati, ularning dasturi, o‘zaro munosabati, - imkoniyatlari va kamchiliklari, muxtoriyatchilik g‘oyasi paydo bo‘lish sabablari, o‘lkadagi turli siyosiy kuchlar va ijtimoiy toifalarning unga nisbatan munosabatlari mualif tomonidan ayniqsa, keng va atroflicha tahlil qilib berilgan. Shuningdek, muxtoriyatning tuzilishi, mahalliy aholi tomonidan xayrixohlik bilan qo‘llab-quvvatlanishi, harakat еtakchi kuchlarining tadbirlari hamda muxtoriyat hukumatini bolsheviklar tomonidan bostirilishi aniq tarixiy dalillar bilan ko‘rsatib o‘tilgan hamda quyidagi xulosalar chiqarilgan: - Turkiston sovetlarining III o‘lka syezdida qabul qilingan qarorlarda еvropalik jamoalar, asosan bolsheviklarning shovinistik kayfiyatlari aks etgan. - Turkiston muxtoriyatining Qo‘qon shahrida vujudga kelishi Toshkent ijro qo‘mitasi va Sovnarko‘mining hatti harakatlariga javob tariqasida yuzaga kelgan. - O‘lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyida turli millat vakillarining ishtirok etishi hamda unda qabul qilingan qarorlarda Turkistonda yashayotgan barcha aholi manfaatlari inobatga olinganligi uchun haqiqiy baynalminalchilik tamoyilini o‘zida mujassamlashtirgan. - Mazkur harakat mustamlaka zulmini tugatish uchun maydonga chiqqan, demokratiya tamoyillariga tayanuvchi va o‘lka tub aholisining tarixiy ehtiyojlarini hisobga olgan, Rossiya davlati doirasida suveren milliy davlat barpo etish maqsadini o‘zida mujassamlashtirgan harakat edi, - Turkiston muxtoriyati o‘lka aholisining turli ijtimoiy qatlamlari tomonidan qo‘llab-quvvatlangan hamda tub aholining ommaviy harakatini ifoda etgan. Muxtoriyatchilar va ulamo o‘rtasidagi kelishmovchiliklar muayyan darajada muxtoriyatning keyingi taqdiriga ta‘sir ko‘rsatgan. Muxtoriyatchilik harakatining mohiyati, muxtoriyat hukumati faoliyati davridagi o‘lkada hukm surgan tarixiy 26 vaziyat hamda muxtoriyatchi va bolsheviklar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarga oid qarashlari tadqiqotchining bundan keyingi tadqiqotlarida ham aks ettirilgan. Turkiston muxtoriyati masalalari X.Uzoqov, B.Do‘stqorayevlar ishlarida ham uchraydi. 1998-yilning 9-oktabrida esa O‘zR Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi, Jurnalistlarni qayta tayyorlash xalqaro jamoatchilik markazi, Konrad Adenauer nomli mintaqaviy fondi hamkorligida xalqaro anjuman o‘tkazilib, unda ishtirok etgan olimlar jadidchilik va uning namoyandalari, Turkistonda mustaqillik uchun kurashlar tarixi bilan bog‘liq masalalar xususida fikr almashdilar. Anjumanda t.f.d. D.A.Alimova tomonidan qilingan ma‘ruzada bu harakat «XIX asr oxiri - XX asr boshida Turkiston jamiyatining siyosiy kuchlar silsilasida zid progressiv yo‘nalishni ifoda etgan jahon ijtimoiy va milliy qadriyatlariga asoslangan, tub aholi manfaatlariga javob bergan va ijtimoiy taraqqiyotning pishib еtilgan ehtiyojlarini to‘la qondira oladigan harakat» deya baholandi. Olima «Jadidchilik ma‘rifatparvarlikdan siyosiy harakatgacha bo‘lgan murakkab rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi», - deb ta‘kidlab, uni ikki bosqichda tahlil etdi: 1. XX asr boshida harakatning ma‘rifatparvarlik yo‘nalishi. 2. 1915-1917- yillar - siyosiy, tashkiliy va miqdor jihatdan o‘sish davri. 3. Keyingi bosqich jahon urushi, fevral inqilobi ta‘sirida rivojlandi va taraqqiyparvarlarning mustaqillik g‘oya va hayollarini yuzaga kelishini jadallashtirdi. Tadqiqotchining keyingi tadqiqotlarida ham taraqqiyparvarlarning davlatchilik masalasiga qarashlari birinchi davrdanoq shakllana boshlaganligi va ikkinchi davrda aniq bir shaklga kelganligi e‘tirof etilgan 26 . XX asr oxiri - XXI asr boshlariga qadar O‘zbekiston tarixining XX asrning dastlabki, ayniqsa milliy davlatchilik uchun kurash jarayonlarining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy asoslariga oid tarixiy mavzularda ko‘plab maqola, risola, ilmiy to‘plam, monografiya va dissertatsiya ko‘rinishidagi tadqiqotlar yaratildi. Ularda Turkiston Muxtoriyati tarixi bilan bogliq bir qancha fakt va xulosalar iste‘molga 26 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.373-374. 27 kiritildi, yangicha yondashuvlar umumlashtirildi. Va shu asosda muammo yuzasidan yangi konsepsiya yaratildi. Chunonchi, D.A.Alimova risolasida Turkiston xalqining muxtoriyatni qo‘llab-quvvatlaganligi va uni sovetlar tomonidan ag‘darib tashlaganligi masalalariga atroflicha to‘xtalib, sovet hokimiyati muxtoriyati (TASSR) bilan milliy Turkiston muxtoriyati o‘rtasidagi farqlarni hujjatlar asosida ko‘rsatib berilgan bo‘lsa, «Turkestan v nachale XX veka: istoki natsionalnoy nezavisimosti» nomli monografiyada tarixchi olimlardan R.Ya.Radjapova, R.M.Abdullaev, S.S.A‘zamxo‗jaev, R.A.Nurullin, M.Xasanovlar 1917 yil fevralidan oktabrigacha bo‘lgan davr tarixi, muxtoriyat uchun qilingan harakatlar, Turkiston Muxtoriyatining tuzilishi, uning faoliyati, bostirilishi bilan bog‘liq bir qancha masalalarga to‘xtalib o‘tganlar. M.Xaydarov tadqiqotida esa mazkur harakat millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash masalasini demokratik yo‘l bilan hal etishga bel bog‘lagan xalq irodasi va ilg‘or ziyolilarning ko‘tarinki xatti-harakati zaminida vujudga kelganligi ta‘kidlanadi. Tadqiqotchi R.M.Abdullaev maqolasida hozirga qadar еtarlicha o‘rganilmagan Turkiston Muxtoriyati milliy qo‘shini bilan bo‘liq bir necha yangicha qarashlar ilgari surilgan. Maqolada Turkistonda milliy qo‘shin tashkil etish bilan bog‘liq tadbirlarga muxtoriyat tashkil etilgandan ancha ilgariroq kirishilganligini, Turkiston aholisining muxtoriyat va uning milliy qo‘shiniga munosabati xususida ham fikr yuritilgan. Muallifning yozishicha, «muxtoriyat e‘lon qilingan dastlabki kunlardanoq Turkistonning ko‘pgina aholi punktlarida xalq militsiyasi va qo‘shiniga yozila boshlagan». «Harbiy tayyorgarligi bor va muxtoriyat hukumatiga sodiq kishilar esa instruktor vazifasiga taklif etilgan». Biroq, tadqiqotchining fikriga ko‘ra, «moddiy va moliyaviy еtishmovchilik, tajribali va malakali harbiy kishilarning еtishmasligi muxtor hukumat tomonidan qabul qilingan qarorlarni jadal va samarali bajarishga imkon bermagan». Tadqiqotchi D.X.Ziyaeva esa bu davrda qizil armiya Turkistonda talonchilik va zo‘ravonlik siyosatini qo‘llagani bois mahalliy aholi o‘rtasida qizil armiyaga nisbatan norozilik kayfiyatlari kelib chiqqanligini hujjatlar asosida ko‘rsatib 28 o‘tgan. Shuningdek, bu davrda Turkiston Muxtoriyati harakatining alohida namoyandalari hayoti va faoliyatiga doir umumlashgan tadqiqotlar ham yaratildi 27 . Umuman, Turkiston Muxtoriyati tarixi masalalariga oid mustaqillik davri tadqiqotlari tahlili natijalaridan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, tarix fanida bugunga kelib tadqiqotchilar Turkiston muxtoriyati xalqining asriy orzu-niyatlari zaminida vujudga kelgan harakat, tashkilotchilari esa o‘z vatanini rivojlangan, mustaqil davlatlar qatoriga olib chiqishga intilgan, o‘z davrining ilg‘or taraqqiyparvar kishilari ekanligi, ularning maqsadi Turkistonni Rossiyadan ajratish emas, balki butun o‘lka aholisiga demokratik huquq va erkinliklar berilgan dastlabki mustaqil demokratik davlatni vujudga keltirish bo‘lgan, degan yagona bir to‘xtamga keldilar. Muammoni o‘rganishda qo‘lga kiritilgan yutuqlarni e‘tirof etish bilan birga yana muammoning tadqiq etilishi lozim bo‘lgan ba‘zi bir masalalar borligini aytib o‘tish o‘rinli. Ular qatoriga o‘rganilayotgan davrdagi yirik sarmoyadorlar, o‘lkadagi еvropalik (ayniqsa, so‘l eser, kadetlar partiyasi vakillari) va tub еrlik bo‘lmagan (polyaklar, yahudiylar, eronliklar va boshqa aholi qatlamlari va ularning muxtoriyat harakatlaridagi ishtiroki masalasini, muxtor hukumatning Xiva xonligi Buxoro amirligi, «Janubi-sharqiy ittifoq»i, Boshqird, Ukraina, Alash-O‘rda hukumatlari bilan bo‘lgan aloqalarini, shuningdek, muxtoriyat qo‘shini va Turkiston muxtoriyati barcha rahbar va qatnashchilarining hayoti va faoliyati, muxtoriyat tugatilgandan keyingi taqdiri masalalarini kiritish mumkin. Shuningdek, Turkiston Muxtoriyati muammolarining xorijiy tarixshunosligini ham tadqiq etilishi lozim bo‘lgan mavzular doirasiga kiritish mumkin. Turkiston Muxtoriyati tarixining bunday kemtik tomonlari kelgusidagi tadqiqotlar orqali to‘ldirilsa, Turkiston Muxtoriyati tarixini to‘laqonli yaratilishiga ma’lum ma’noda hissa qo‘shishi shubhasiz. 27 Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B.375. 29 XULOSA Xulosa qilib aytganda, Tarix - butun insoniyatning uzoq o‘tmishdan to hozirgi kunlargacha bosib o‘tgan hayotiy yo‘lini, avloddan avlodga meros qoluvchi, doimo rivojlanib, boyib boruvchi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy, davlat qurilishi sohalaridagi tajribalarini, xalqlarni еtaklagan tarixiy shaxslar faoliyatini tartibga solingan holda o‘rganuvchi, tasvirlovchidir. Tarixni o‘rganish, bilish - bu kishilik jamiyatining rivojlanish qonuniyatlari, taraqqiyotning mavjud bosqichdan yangi bosqichga o‘tish jarayonini, insonlarning inqirozli, turg‘unlik holatiga tushish sabablari va bu holatdan chiqish yo‘lidagi tajribalarini, har bir zarrasi qimmatga tushgan o‘tmish sabog‘ini umumlashtirish, tushunib еtish, anglab olish demakdir. Tarix tarixiy jarayonning qonuniyatlari va tendensiyalarini tushunib еtishga, hozirgi zamonni to‘g‘ri anglab olishga, kelajakni asosli ravishda ko‘ra bilishga ko‘maklashuvchi ilmdir. Tarix ko‘p qirrali, keng qamrovli bo‘lib, uni alohida mamlakatlar va xalqlar tarixi, mintaqalar tarixi, jahon tarixi kabilarga bo‘lib o‘rganish ham mumkin. Qadim zamonlardayoq Turon, Turkiston deb e’tirof etilgan ona Vatanimiz turli tarixiy yozma va arxeologik manbalarga ko‘ra Xitoy, Hindiston, Eron, Misr, Rim kabi qadimiy va buyuk mamlakatlar qatori dunyoda mashhurdir. Vatanimiz jahon tarixining turli xalqlar, sivilizatsiyalar tutashgan eng qaynoq chorrahalaridan biri sifatida butun insoniyat tarixining borishiga ma’lum darajada ta’sir etib bordi. Shu bilan birga, ajdodlarimiz hayotiga boshqa xalqlar, sivilizatsiyalarining ham ta’siri bo‘ldi. O‘zbekiston tarixi yoshlarga xalqimizning o‘tmishi, tarixi haqida bilim berish bilan chegaralanib qolmaydi, u yoshlarni vatanparvar, ma’naviy jihatdan komil fuqaro etib shakllantirishga xizmat qiladi. Vatanimiz tarixi “Har bir fuqaroni, jumladan, yoshlarimizni boy madaniy merosimizni qadrlashga, uni ko‘z qorachig‘iday avaylab - asrashga, yurak-yurakdan iftixor qilishga o‘rgatadi. Mustaqillikni asrab-avaylash, mustahkamlash, mamlakatimizni keyingi avlodlarga yanada qudratli, obod, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan holda еtkazish zamonamizning dolzarb vazifasiga, talabiga aylandi”. Bu mas’uliyatli, ayni paytda sharafli vazifaning qay darajada ado etilishi bugungi avlodlarga, xususan, 30 yoshlarga, ularning ma’naviy barkamolligiga bog‘liq. “Biron bir jamiyat, ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o‘z istiqbolini tasavvur eta olmaydi”, - deb ta’kidlagandi birinchi Prezidentimiz Islom Karimov. Bag‘rikeng xalqimizning qadriyatlari – tinchlik, ma’rifat, yuksak axloq-odob ifodachisi sifatida vaqtlar o‘tgan sayin, zamonlar kechgan sayin yulduzdek yarqirab, chiroy ochaveradi, kelajagi buyuk bo‘lgan yosh avlodni ma’naviy- ahxoqiy tarbiyalashda muhim omil sifatida xizmat qilaveradi. Bu haqiqatni chuqur anglagan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev: “...har bir suveren davlat o‘zining betakror tarixi va madaniyatiga egadir. Bu tarix, bu madaniyatning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi esa, haqli ravishda shu mamlakat xalqi hisoblanadi. Mustaqillik sharofati bilan O zbekistonning hech qachon o zgarmaydigan,ʻ ʻ xolisona tarixini yozish imkoniyati tug ildi. O zbekiston xalqlari tarixining ʻ ʻ tarixshunoslik tahlili shuni ko rsatadiki, soxta yoritilgna tarix, hech qachon haqiqiy ʻ tarix asari bo lolmaydi. Uning tarbiyaviy ahamiyati ham bo lmaydi, yo q desak ʻ ʻ ʻ ham adashmaymiz, aksincha bunday asarlar xalqni chalg itadi, ongini ʻ o tmaslashtiradi. O zbekiston xalqlari tarixni bilishligi dolzarb vazifasi - tarixiylik- ʻ ʻ haqqoniylikdir, haqqoniylik esa tarixning jon ozig idir. ʻ 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari. 1.1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - Toshkent.: «Sharq», 1998. 32b. 1.2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Т.: «Ўзбекистон», 2016, 56 б. 1.3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан курамиз. - Т.: «Ўзбекистон», 2017, 488 б. 2. Monografiyalar, risolalar, to‘plamlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, davriy nashrlar 2.1. Avesto yangi kitobi. Mirsodiq Ishoqov tarjimasi. - Toshkent, 2001. 2.2. Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – S.: SamDU nashri. 2021. – B. 352-375. 2.3. O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Mas’ul muharrirlarʻ D.A.Alimova va EV.Retveladze. Mualliflar. T.Shirinov, M.Filanovich, B.Kochnev, R.Mukminova, G.Agzamova, N.Abdurahimova, D.A.Alimova, S.A’zamxo jaev, Q.Rajabov, A.Golovanov. - Toshkent, 2001. ʻ 2.4. Shaniyozov K. Qarluq va qarluqlar - Toshkent 1999: O zbek xalqining ʻ shakllanish jarayoni D.Alimova, Z. Orifxonova va boshqalar - Toshkent 2001. 2.5. Илм фидойиси ва ҳаёт жонкуяри / Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети ; маъсул муҳаррир : Ҳ . Болтабоев , А . А . Одилов . - Т .: МУМТОЗ СЎЗ , 2010.- б. 128-130. 2.6. Туркестан в начале ХХ века: к истории Исмонов натсионалъной независимости /Рук.проекта Д.Алимова, науч. резактор Р.Раджапова, автори Р.Ражапова, Р.Абдуллаев, С.Агзамходжаев, И.Алимов, А.Голованов, Р.Нуруллаев, В.Иванов, Е.Прилутский, К.Ражабов, В.Семеннок, М.Хасанов, -Тошкент, 2000. 32 33 Internet saytlari 1. https://tarix.sinaps.uz 2. https://milliycha.uz 3. https://kompy.info 34

MUSTАQILLIK YILLАRIDА TАRIХGА QIZIQISHNING ОRTISHI, TАRIХ FАNIDАGI YANGI YO‘NАLISHLАR VА QАRАSHLАR

Купить