Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 424.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Musiqa

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

5 Sotish

Namudlar nazariyasi

Namudlar nazariyasi Mundarija Kirish I. Namudlar – mumtoz musiqamiz asosi I.1. Namudlarning tarkibiy tuzilishlari I.2. Namudlar cholg`u turlari II. XIX - XX asrlarda Namudlarning rivojlantirish bosqichlari II.1. Namudlarning nasr bo`limiga o`z hissasini qo`shgan buyuk musiqashunos olimlar II.2. Yunus Rajabiyning Namudlar rivoji uchun qo`shgan hissasi Xulosa Foydalangan adabiyotlar 1 Kirish Mavzu dolzarbligi: Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Xalqaro maqom san’ati anjumani ochilishida nutqida «Agar biz asl, haqiqiy san’atni bilmoqchi, o`rganmoqchi bo‘lsak, avvalo mumtoz maqom san’atini bilishimiz, o`rganishimiz kerak. Agar biz san`atni, madaniyatni ko`tarmoqchi bo‘lsak, avvalo mumtoz maqom san’atini ko‘tarishimiz kerak. Maqom ohanglari, maqom ruhi va falsafasi har bir inson qalbidan, avvalo, unib-o`sib kelayotgan yosh avlodimizning ongi va yuragidan chuqur joy olishi uchun bor imkoniyatlarimizni safarbar etishimiz zarur». Maqom san`ati haqida so`zlar ekan, prezident bu noyob boylikni ko`z qorachig`idek asrab-avaylash, undan dunyo ahlini bahramand qilish, kelgusi nasllarga bezavol yetkazish turli qit`a va mamlakatlar vakillarini bu go`zal maskanda mujassam etgan anjumanning asosiy maqsadi ekanini ta`kidlab o`tdilar. Yoshlar ta`lim-tarbiyasida milliy g`oyalarning aks ettishi xalqimizning asriy orzularining amalgam oshish inikosi hisoblanadi. Shu bois ham hozirgi kunda madaniyat va ma`naviyat, ta`lim va tarbiya ijtimoiy taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda. Kelajak taraqqiyoti va uni qanday kechishi ko`p jihatdan uning bunyodkorlari tarbiyasiga bog`liq. Ta`lim va tarbiyani milliy negizini mustahkamlash, uni jahon ilm-fanining eng so`ngi yutuqlariga tayangan holda takomillashtirib borish, ilm fanni rivojlantirish, ijtimoiy faol, ma`naviy yetuk, kasb-hunarli, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat va uni chuqur his etuvchi, ijodiy, erkin va mustaqil fikr yuritaoladigan shaxsni kamolga yetkazish davlatimiz siyosatida asosiy o`rinni egallaganligi bejis emas. Donishmand xalqimizda “Musiqaga oshno kishidan yomonlik chiqmaydi”,- degan qarashlar mavjud. Shuning uchun bo‘lsa kerak Markaziy Osiyo xalqlarida uyning to‘riga musiqa asbobini osib qo`yish yoki oila a`zolaridan biror kishi biror bir musiqa asbobida kuy chalish yohud ashula aytishi zarurligi xalqimizning ziyoli oilalariga qo`yilgan minimal talablaridan biri bo`lgan. Xalqimizning boy musiqa merosi, maqomlarimiz Markaziy Osiyo musiqa madaniyatining yuzaga kelishida, shakllanishida asosiy manba vazifasini o`tadi, 2 desak mubolag`a bo`lmaydi. Chunki uning noyob ohanglari, dilkash navolari va chuqur mazmunli she`riy matnlari inson ruhiyatiga ozuqa beruvchi manba ekanligini qayta-qayta ta`kidlash mumkin. XX asrda maqomchilik san`ati rivoji milliy negiz bilan uyg`unlashgan holda yanada taraqqiy topdi. O`zbekistonda «Namudlar»ning yangi milliy udumlari paydo bo`lishi ham serqirra maqom an`analarini nafaqat saqlanishi va himoya qilinishi, balki yanada yuksalishiga olib keldi. O`zbek mumtoz musiqasi, birinchi navbatda, kishiga ruhiy engillik baxsh etish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, kishining tashqi dunyoga estetik munosabatda bo'lishini shakllantiradi; uchinchi tomondan esa tarbiyaviy ta`sir vazifasini ham bajaradi. har bir musiqa asarining kishi ruhiyatiga ta`sirini qadim davrlarda yashab o'tgan olimlarning asarlari ham, hozirgi texnika taraqqiyoti davri samaralari ham isbotlab turibdi. Sharqning buyuk mutafakkirlari musiqaning inson ruhiyatiga ta'siri, turli his-tuyg'ular uyg'ota olish xususiyatlarini batafsil tahlil qilganlar. Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Safmddin Urmaviy, Qutbiddin Sheroziy, Abdulqodir Marog`iy, Abdurahmon Jomiy, Darvish Ali Changiylar maqomlar va umuman, mumtoz musiqaning kishilarga ta`sirini o`rganishgan. Maqom, uning sho`balari va qismlari insonga turlicha ta`sir qilishini uqtirib o`tishgan. 1 Ushshoq, Navo, Husayniy, Iroq, Dugoh, Buzruk kabi jozibador va ohangdor maqom yo'llari nafaqat Markaziy Osiyoda, balki Yaqin va O`rta Sharq xalqlari musiqa madaniyatidan o'rin olib, mashhur bo'lgan. Shu bois, o'zbek mumtoz musiqasi minglab yillar davomida shakllanib, sayqal topib, badiiylashib, yuksak pog`onalarga ko`tarilgan va xalqning madaniy - ma`naviy boyligiga aylangan. Shuni ham aytish kerakki, an`anaviy musiqa namunalariga ega bo'lmish o`zbek xalqi o`zining «Alpomish», «Go`ro`g`li» dostonlari, «Namudlar» va minglab musiqa folklor qo`shiqlari bilan dunyodagi badiiy merosga boy xalqlar qatoridan munosib o`rin olgan. 2001-yil may oyida Boysun madaniy muhiti va 2003-yil noyabr oyida O'zbek va tojik xalqlari mumtoz musiqasining nodir xazinasi bo`lmish «Namudlar» YUNESKO tomonidan «Insoniyatning og`zaki va nomoddiy madaniy merosi durdonasi» deb tan olindi. Shu tufayli asrlar mobaynida saqlanib kelayotgan Boysun an'anaviy madaniyatiga, «Namudlar» turkumiga 3 qiziqish dunyo miqyosida tobora oshib bormoqda. Bunda bu noyob merosimiz jahonning turli mamlakatlarida «Boysun» folklor ansambli, Turg`un Alimatov, Abduhoshim Ismoilov, Munojot Yo`lchiyeva, Yunus Rajabiy nomidagi maqomchilar ansambli va boshqa jamoalar hamda san`atkorlar tomonidan ijro etilishi; 1997-yildan har ikki yilda Samarqand shahrida o`tkazish an`anaga aylanib qolgan «Sharq taronalari» xalqaro musiqa festivali va 2002-yildan buyon o`tkazilayotgan «Boysun bahori» ochiq folklor festivaliga o`zimiz shohid bo`lmoqdamiz. Bu nufuzli musiqa anjumanlariga san`atkorlar bilan bir qatorda xalqimizning folklor va mumtoz musiqasi bilan shug`ullanuvchi ijodkorlar - olimlar ham tashrif buyurib, o`zlarining festival doirasidagi ilmiy-amaliy yig`ilishlarida xalq ijodi va maqomchilik san`atining tarixi, buguni va kelajagi haqida fikr yuritmoqdalar. _________ 4 1 'Rajabov Ishoq. Maqomlar masalasiga doir. Toshkent, 1963, 64—93-betlar I. Namudlar – mumtoz musiqamiz asosi I.1. Namudlarning tarkibiy tuzilishlari Ilk bor VII-VIII asrlarda xalq musiqasi negizi va mahalliy professional ijrochilik an‘analarining rivoji yirik turkumli janrlar shakllanishiga olib keldi. Jumladan, Borbad ijodiga mansub “Xusravoniy” turkumi. IX-X asrlarda maqomsimon cholg‘u va ashula-cholg‘u asar va turkumlar rivojlanadi. XI-XIII asrlardan boshlab, to XVII asrgacha Yaqin va O‘rta Sharqda “Duvozdahmaqom” – 12 maqom turkumi keng tarqalib, musiqa amaliyotida qo‘llanib keldi. XVIII asrda Buxoroda yangi turkum – “Namudlar” uzil-kesil shakllandi. Namudlar — Tojik, o zbek, qoraqalpok va buxoro yahudi xalqlari musiqiy merosida markaziyʻ o rin tutgan maqomlar turkumi; parda, ohang , usul, shakl, uslub kabi vositalar ʻ bilan o`zaro uzviy bog`langan mumtoz kuy va ashulalar majmui. 1 U muayyan shartsharoitlarda musiqiy folklor hamda kasbiy musiqa yo nalishlarida orttirilgan ʻ ko`p asrlik ilmiy ijodiy tajriba hamda izlanishlar natijasida yuzaga kelgan. Namudlar milliy hamda mintaqaviy mumtoz musiqa an analarining tarixan uzun ʼ taraqqiyot jarayoni natijasida bir qator bastakorlar avlodi san`atining qomusiy mahsulidir. XIX asrda “Xorazm maqomlari” turkumi va Farg`ona-Toshkent maqom yo`llari vujudga keladi. Shuningdek, yovvoyi (erkin ko rinishdagi) ʻ maqomlar, surnay, dutor yo`llari va boshqalar Namudlar ta`sirida rivojlandi. O`tgan zamon bastakorligida keng qo`llanilgan amal, kor, naqsh, peshrav, savt, tarona, qavl kabi janrlarning noyob namunalari Namudlar tarkibida bizgacha yetib 1 Rajabiy Yu. Musiqa merosimizga bir nazar. Т oshkent: 1978.- B. 8 5 keldi. 2007-yili Isoq Rajabovning “Maqomlar” nomli yirik risolasi YuNESKO tomonidan nashr etildi. 2003-yil noyabr oyida “Namudlar” YuNESKO tomonidan “Insoniyatning og‘zaki va nomoddiy madaniy merosi durdonasi” deb tan olindi. 2008-yili umumjahon Reprezentativ ro‘yxatiga kiritildi. Namudlar Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh va Iroq 2 maqomlaridan tashkil topgan bo lib, jami 250 dan ortiq har xil shakldagi kuy va ashula namunalaridanʻ iborat. Shu kunga qadar sozanda, hofiz va bastakorlar maqom yo`llarining ko`plab ijroviy talqinlarini kashf etdilar, ovoz, tanbur, surnay, dutor va boshqalar maqom yo llarida bir qismli va turkumli asarlar ijod qildilar, ular asosida yangi kuy va ʻ ashulalar yaratdilar. Oltita maqomdan birinchisi «Buzruk» nomi bilan mashhur bo`lib kelgan. Bu maqom haqidagi ma’lumotlar juda qadim zamondan beri, musiqa ilmiy risolalarida sharhlab kelingan edi. O`tmish olimlarining musiqiy risolalarida Buzruk muayyan lad tuzilmasini va unga mos kuy va ashulalarni ifodalagan. Buzruk maqomining jonli namunalarini bizgacha Namudlar tarkibidagi kuy va ashula yo`llari orqali ma’lumdir. «BUZRUK» iborasi forscha-tojikcha «Buzrug» so`zining o`zgargan shakli bo`lib, «katta», «ulug`» ma’nolarini bildirada. Har holda bu naqom juda ko`p kuy va ashula yo`llarini o`z ichiga olganligi uchun «katta», «ulug` maqom» - deb nomlangan bo`lsa kerak. Buzrukning asosiy qismlari RE – miksolidiy va doriy ladlariga mos keladi. Maqomlar ijrosida yetakchi soz sanalgan tanbur asbobi Buzruk naqomining ijro etilishida kvartaga sozlanadi. Buzrukning, cholg`u va ashula yo`llarini tinglar ekanmiz, I, II, IV, V, VI lad pag`onalari tayanch nuqtalari sifatida alohida ajralib turadi. 6 Namudlar va ularning sho`balari, maqom yo`larini kuy tuzilmalari haqida ko`rgazmali tasavvur hosil qilish uchun, akademik Yu.Rajabiy to`plab notaga olgan olti jildlik «Namudlar» kitobiga murojat qilinsin. Kitobning VI jildida so`ng so`z va namudlar jadvali maqom yo`llarini va ashula qismlarini ajratib olib tushunishda yordam beradi. Buzruk maqomi ham cholg`u (mushkulot) va ashula (nasr) bo`limlaridan tashkil topgan. Uning cholg`u bo`limi Tasnifi Buzruk, Tarjei Buzruk, Garduni Buzruk, Muxammasi Buzruk, Muxammasi Nasrulloyi, Saqili Islimiy, Saqili Sulton , - deb nomlangan cholg`u asarlaridan iborat. Tasnif va Tarje’ yo`llarida bir xil doira usuli qo`llaniladi: Tasnifi Buzruk ohanglari mazkur maqomning bosh mavzui sifatida uning boshqa qismlarida ham namoyon bo`lib turadi va uning ruhiy holati yaqqol sezilib turadi. Ayniqsa Tasnifi Buzrukdagi unsurlar va bozgo`yga o`xshash ohanglar boshqa maqomlarning qismlarida ham uchraydi. 2 Tasnifi Buzrukning hissiy ta’sir kuchi yuksak bo`lib, kishiga umid, ulug`vorlik ko`tarinki ruh baxsh etadi, Tarjei Buzruk esa tantanavor yangraydi. Tarjei Buzrukning peshrav elementlari Nasrulloiy, Ajam taronalari, Cho`li Iroq kabi ko`plab kuy va ashulalarda ham foydalanilgan. Buzruk maqomining Gardun yo`li murakkab 8/4-2/4-3/4-3/4 taktli doira usulida ijro etilib, yuksak professional musiqa asari sifatida puxta yaratalgan. Buzruk maqomining Muxammas va Saqil qismlari uchun xarakterli narsa shuki, ularda xona va bozgo`ylar hajmi bir xildir. Muxammaslarning xona va bozgo`ylari 16 taktli, Saqillarniki esa 24 taktli murakkab doira usuli jo`rligida ijro etiladi. Muxammas va Saqillarda uchraydigan Nasrulloyi, Islimxon iboralari bu kuylarni yaratgan bastakorlarning taxallusidir. Bular orasida Islimxon XVI asrda yashab ijod etgan shoir va ulkan bastakor bo`lib, turli maqomlar mavzuida kuy va ashulalar yaratgan edi. 2 T. Ye. Solomonova “O`zbek musiqasi tarixi”.T.1981.y. 7 Buzruk maqomining hamma cholg`u qismlari kuy tuzilishi jihatadan mukammad va betakror asarlar bo`lib, ohangdorligi balan kishini maftun etadi. Buzruk maqomining cholg`u va ashula yo`llari yuksak badiiy qiymatga ega. Buzrukning cholg`u bo`limidagi kuylar birin-ketin ijro etilgandan so`ng sho`balarga o`tiladi. Buzrukning ashula bo`limi birinchi guruh sho`balari taronalari bilan yaxlit holda, turkum tarzida ijro etiladi. Bu sho`’balarning asosiy yo`llari Saraxbori Buzruk, Talqini Uzzol, Nasrulloyi, Nasri Uzzol yakunlovchi qismi esa Ufari Uzzo l - deb nomlanadi. Ular orasida Nasrulloyi va Nasri Uzzol – Buzrukning «nasr» deyilgan sho`’balaridir. Ularning avjlarida asosan, Ushshoq, Uzzol, Muxayyari Chorgoh namudlari, Nasrulloyida esa Turk - deb atalgan avjdan foydalanilgan. Birinchi guruh sho`balari turkum Saraxbori Buzrukdan boshlanadi. U ikki chorak takt o`lchoviga mos doira usuli bilan ijro etiladi. Saraxbori Buzrukka aytiladigan she’r «Muzorei axrabi makfufi mahzuf» - deyilgan vaznda bo`lib, «Mafoilun-foilotun-mafoilun-foilun» tarzida talaffuz etiladi. Saraxbori Buzruk kuy tuzilishi jihatidan juda ham murakkab hamda bir necha kuy bo`laklaridan tarkib topgan. Bu asar cholg`u muqaddimasi bilan boshlanadi. Keyin bir bayt she’r bilan aytiladigan birinchi xati - daromad qismi tiladi. Saraxbori Buzrukning ikkinchi xati - miyonxat, uchinchi xati-dunasr, to`rtikchi xati- Uzzol namudi, beshinchi xati, oltinchi va ettinchi xatlar Muxayyara Chorgoh namudi va sakkizinchi xat – Furovard qismlaridan tarkib topgan I-II-III va oxirgi xatlar undov so`zlar bilan aytilarkan, xang va ohanglar bilan ijro etiladi. (Saraxbori Buzrukni tahlil etib eshitib ko`rish tavsiya etiladi.) 3 3 Yunusov R. Maqomlar xususida. Toshkent 1982 8 Saraxbori Buzruk kuy harakati jarayonida tertsiya, kvarta, kvinta, oktava darajasida sakrama harakatlar hamda turli pardalarga chekinishlar tez-tez sodir bo`lib turadi. Shu sababli uning lad qiyofasini ajratib olish qiyinroqdir. Tonallikning o`zgarishi holatlarini Saraxbori Buzrukdan keyin aytiladigan oltita uning taronalarida ham kuzatish mumkin. Bu taronalarning kuy tuzilishi lad qiyofasi, doira usuli, ularga aytiladigan she’r o`lchovlari bir- biridan tubdan farq etadi. Bunday hol ashula turkumining rang- barangligini, jozibadorligini ta’minlaydi. Binobarin Saraxbordek yirik ashula yo`lini tinglashdagi jiddiy va og`ir holatni engillashtiradi, hamda eshituv hissiyotiga dam beradi. Saraxbori Buzruk taronalari kichik shakldagi engil ashula yo`llaridir. Sarahbori Buzrukning VI- taronasi keyingi sho`’baga ulovchi vazifasini bajaradigan – suporish qismi deb hisoblanadi. Buzrukning ikkinchi sho`’basi Talqini Uzzoldir. Bu erda "Talqin" (asl ma’nosi-tushuntirish, nasihat) iborasi doyra usulining nomi bo`lib, "Uzzol" esa ma’lum kuy tuzilmasini ifodalaydi. "Uzzol" qadimiy musiqa risrlalarida ko`rsatilishicha o`n ikki maqomga kirgan ma'lum sho`’baning nomi. Namudlarda esa Buzruk maqomi tarkibiga kiritalgan. Uzzol iborasi esa X asrdan boshlab ma’lum. "Uzzol" arabcha so`z bo`lib, "tushish", "pastga sakrash" ma’nolarni bildiradi. Bunday ma’noni «Uzzol» nomli sho`’ba va uning qismlarining kuy harakatlaridan ham bilib olsa bo`ladi. Bunday kuy, masalan, "sol" notasidan boshlansa, kvarta darajasida pastga ya’ni "re" notasiga to`satdan sakraydi (fikrimizning dalili uchun, Nasri Uzzolning boshlanish qismini tinglab ko`rish kifoya). Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Buzrukdagi "Uzzol" nomi bilan bog`liq sho`’ba va qismlarda, ya’ni Talqini Uzzol, Nasri Uzzol va Ufari Uzzol kuy mavzulari va ohanglari jihatidan deyarli farq etmaydi. Bular orasadagi asosiy farq - doira usulining turlicha bo`lishidadir. Uzzol yo`li turli doira usuliga tushirilganda, 9 ba`zi o`zgarishlarga uchraydi va bir-birining o`zgacha nusxasi bo`lib, yangicha tus oladi va yangicha ta’sir kuchini kasb etadi. Masalan: Talqini Uzzol, Nasri Uzzol (nasrlar usulida) boshqacha tusga kiradi, Ufar usulida esa quvnoq va sho`xchan ashulaga aylanadi. Uzzol sho`balari va Ufar qismi quyidagi kuy bo`laklaridan tarkib topgan: Cholg` muqaddima, I - xat - daromad; II va III xatlar - miyonxat; to`rtinchi va beshinchi xatlar – Ushshoq - namudi; oltinchi xat - Muxayyari Chorgoh namudi; ettinchi xat - furovard, ya’ni tushurish qismlaridan iborat. Bu yerda Ushshoq namudi ya’ni Ushshoqning – Rost maqomining Ushshoq nomli sho`’balari asosida, Muhayyari Chorgoh namudi – Iroq maqomlarining shu nomli sho`’basi asosida yaratilgan. Uzzol sho`balari xalq orasida mashhur ashula yo`llari bo`lib o`ziga xos ohangdor va jozibalidir. Ularning mashhurligini shundan ham bilish mumkinki "Uzzol" ohanglari asosida boshqa ashula va kuy yo`llari avjida keng foydalaniladigan Uzzol namudi yuzaga kelgan edi. Uzzol namudi Namudlarda Buzruk, Rost maqomlari sho`’balari avjida keng foydalanilgan. Talqini Uzzolning bittagina taronasi bo`lib, u ham bo`lsa suporish, ya’ni keyingi sho`baga o`tishda ulovchi vazifasini bajaradi. Buzruk maqomining Nasr - deyilgan sho`’balaridan biri Nasrulloyidir. Nasrullo - shu nomli kuy va ashulani yaratgan bastakorning taxallusidir. Uzoq o`htmishda bu cholg`u va ashula yo`llari maxsus maqom hisoblangan, hamda "Rohaviy" nomi bilan mashhur bo`lgan. Nasrulloyi asari Buzrukning boshqa sho`balaridan tubdan farq qiladi. Uning tuzilishi ham ancha murakkab hamda bir necha kuy bo`laklaridan iborat. Bu sho`ba ham cholg`u muqaddimasi bilan boshlanadi. Birinchi va ikkinchi xatlar - daromad; uchinchi va to`rtinchi xatlar - miyonxat; beshinchi xat - daromadning yuqori pardalaridagi takrorlanishi, ya’ni "dunasr"; oltinchi va sakkizinchi xatlar - Turk avji, to`qqizinchi xat tushurim qismlaridan tashkil topgan. Nasrulloyining kuy va ashula yo`llari o`ziga xos orginal va jozibalik bo`lib, tinglovchilarga ancha yaqindir. Nasrulloyining ketidan uning uchta taronasi ijro etiladi. Uning birinchi 10 taronasi juda murakkab – 13 takt o`lchovidagi doira usuli bilan ijro etiladi. Ikkinchi taronasi 3/4 4/4 uchinchi taronasi 3/4 takt o`lchovida ijro etiladi. Ularning kuy mavzulari juda ham rang-barang, kishida ajoyib his – tuyg`ular uyg`otadi. Shuni aytish kerakki, turli sho`’balarning taronalarida qandaydir umumiylik borligini anglab olish mumkin, masalan: Saraxbori Buzruk bilan Nasrulloyining taronalari bir-birining ma’lum ritmik variantlari sifatida eshitiladi. Nasrulloyi xalq musyqa ijodiyotiga kuchli ta’sir ko`riatgan. Uning asosida turkum tarzida ijro etiladigan "Nasrulloyi" nomi bilan mashhur bo`lgan besh qismli kuylar, "Farg`ona Nasrullosi" deyilgan ashula yo`llari yaratilgan edi. Shunday qilib Buzruk maqomining cholg`u yo`llari ijro etilgandan keyin, turkum Saraxbori Buzrukka ulanib ketadi. Bu sho`’ba taronalari bilan aytilandan so`ng suporish vositasi bilan Talqini Uzzol hamda uning taronasiga o`tiladi. Keyin Nasrulloyi taronalari bilan ijro etilib, Nasri Uzzol ijro etiladi. Buzruk maqomining yaxlit turkumi Ufari Uzzol bilan yakunlanadi. Buzruk maqomi tarkibida ikkichi guruh sho`balari to`rtta bo`lib, "Mo`g`ulchai Buzruk", «Savti Sarvinoz», "Iroqi Buxoro" hamda «Rok» deb nomlanadi. Ikkinchi guruh sho`’balaridan biri "Mo`g`ulchai Buzruk" kuy tuzilishi jihatdan "Saraxbori Buzruk"ning ma’lum ritmik va melodik variantidir. Endi uni «Mo`g`ulchai Buzruk»ning boshlanish jumlalariga taqqoslab doira usuliga ham e’tibor bering. «Mo`g`ulchai Buzruk»ning kuy bo`laklari ham Saraxbori Buzrukdagi kabidir. Shu sho`’balar tarkibida daromad, o`rta pardalarda aytiladigan Miyonxat, Uzzol namudi va Muxayyari Chorgoh namudlari, furovard qismlari mavjud. Mo`g`ulchai Buzrukning asosiy yo`li besh chorak takt o`lchovida bo`lib, "Ramali musammani maxzuf", - deyilgan she’r vaznida ijro etiladi. 11 Foilotun-foilotun-foilotun-foilun. Mo`g`ulchai Buzrukning asosiy yo`li aytilgandan so`ng, uning shaxobchalari bo`lgan «Talqincha», «Qashqarcha», «Soqiynoma» va «Ufar» ijro etiladi, ular esa mazkur shaxobchalar nomi bilan bog`liq doira usulidagi ritmik variantlari sifatada gavdalanadi. Shu sababli ularning bittasi tahlil etilsa, boshqa shaxobchalarining ham kuy tuzilishini tasavvur etish mumkin. Lekin ular turli doira usuli, har xil she’r matnlari jo`rligida rang-barang tus oladi, boshqacha ruhiy ta’sir kuchini kasb etadi. Masalan, Mo`g`ulchai Buzrukning Qashqarchasini olib ko`raylik. Uning birinchi xati "Daromad", ikkinchi – uchinchi xatlari "Miyonxat", to`rtinchi – beshinchi xatlari "Dunasr" - ya’ni ashula boshlanish jumlalirining yuqori pardalardagi takrori, oltinchi - ettinchi xatlar Uzzol namudi, sakkizinchi – to`qchizinchi xatlar "Muxayyari Chorgoh" namudi va «Furovard» qismlaridan iborat. Buzruk maqomi ikkinchi guruh sho`’balaridan biri "Savti Sarvinoz" nomi bilan mashhur. "Sarvinoz", ba’zi maqomchilarning fikricha, bastakorning taxallusi, ya’ni savti Sarvinoz – shu san’atkor bastalagan savt yo`lidir. Savtlarning asosiy yo`li bir xil, besh chorakli takt o`lchovidagi doira usuli bilan ijro etilib, Mo`g`ulchalar doira usulidan farq qilmaydi. Lekin she’r o`lchovi "Hazaji musammani solim" - deyilgan vaznda. Mafoiylun-mafoiylun-mafoiylun-mafoiylun - tarzida talaffuz etiladi. Savt yo`llari orasida Savti Sarvinozning kuy harakati faol bo`lib, murakkab kuy tuzilishi va noyobligi bilan alohida ajralib turadi. 4 Savti Sarvinoz cholg`u muqaddima bilan boshlanadi. Uning I-xat "Daromad", II-III xatlar "Miyonxat", IV-V xatlar Ushshoq namudi bo`lib, Miyonxat VI xat bilan ashula boshlangan parda - tonikaga qaytib tushadi. So`ngra ashula yo`li cholg`u naqorat orqali 7-6 xatlardan iborat Turk avjiga ulanib ketadi. Turk avji ham Miyonxat jumlalari vositasi bilan bosh pardaga qaytib tushadi va tushirim qismi bilan yakunlanadi. Savti Sarzinoz tuzilishi murakkab bo`lsada, kuy ohanglariga boy, ajoyib ashula yo`llaridandir. Bu ashula ohanglari asosida XIX asrning oxirgi choragida 4 Ishoq Rajabov “Maqom asoslari” Toshkent-1992 12 Shahrisabzlik mashhur bastakor, maqomdon hofiz Abdurahmonbek uch qismli jozibador ashulalar turkumini yaragtan edi. Ular «Abdurahmonbegi» nomi bilan mashhur bo`lib hozirgi «Abdurahmonbegi» ashulalarini tinglasak ularning kuyi "Savti Sarvinoz" kuyi ekani yaqqol sezilib turadi. Lekin bastakor Savti Sarvinozdan foydalanib, puxta va jozibali ashulalar yaratgan edi. Bu ashula "Saraxbor" usulining tezlashtirilgan turidir. "Abdurahmonbegi" ashula yo`llari sermazmun, tinglovchilarga oson etib boradigan orombaxsh asarlar darajasida ishlangan. Bastakorning mahorati shundaki, «Abdurahmondegi-1» ashulasiga Navo namudidan ustalik bilan foydalangan bo`lib, bunday hol maqomchilikda ham uchraydi. Chunki, Buzrukda Navo namudi hech qachon foydalanilmagan edi. Savti Sarvinozning asosiy yo`li ijro etilgandan keyin uning Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufar shoxobchalari birin-ketin o`qiladi. Bu ashula yo`llari ham Mo`g`ulchalardagi kabi, turli doira usullarida yangicha sayqal topadi. Ulardagi kuy qiyofasi, tarkibiy qismlari Savti Sarvinozning bosh yo`lidagi kuy matnlarining xuddi o`zidir. «Buzruk» maqomining II guruhdagi sho`balaridan yana biri shinavandalarga ma’lum bo`lgan Iroqi Buxorodir. Iroqi Buxoro Namudlarga kiradigan VI maqom bo`lmish Iroqning Saraxboriga ohangdosh. Bunda Saraxbori Iroq butunicha olinib, Buzruk maqomi ladiga moslangan. Ashula boshlanadigan parda Saraxbori Iroqdagiga ko`ra to`rt pag`onaga baland ko`tarilgan hamda avjidagi ba’zi qaytariq jumlalar qisqartirilgan yoki ba’zi o`zgarishlar bilan olingan. 5 Iroqi Buxoro tarkibida Talqincha, Chapandoz, Soqiynoma va Ufar qismlari bo`lib, ularda tonallik o`zgarib turadi, kuy buo`laklari ham ba’zan bir-biri bilan mos kelmaydi. Masalan, Iroqning asosiy yo`lida Zebo pari avji bilan Muxayyari Chorgoh namudi foydalanilgan bo`lsa, uning Talqinchasa va Chapandozida Muxayyari Chorgoh o`rniga Turk avji keladi. Soqiynoma va Ufar qismlarida esa Zebo pari avjining yolg`iz o`zi foydalanilgan. Bu ashula yo`llarida boshqa pardalarga o`tish kabi kuy harakatlari ko`plab sodir bo`ladi. 5 O`zbek musiqasi tarixi xrestomatiyasi. Tuzuvchilar: T.Salamonova., R.Abdullayev. Toshkent “O`qituvchi”, 1983. 13 Iroqi Bo`xoroning shahobchalaridan umumiy tushuncha olish uchun uning yengilroq yo`llaridan Soqiynomai Iroqni olib ko`raylik. Bu ashula yo`lining I-xati «Daromad», II-III xatlari O`rta parda jumlalari - Miyonxat, IV-V xat Zebo pari avji, oxirgi VI-xat tushirim qismlaridan iborat. Bu jozibali ashula yo`li kishida nozik lirik kayfiyatlar qo`zg`aydi, ezgu hayollarga cho`mdiradi. O`zining kuy tuzilishi bilan bosh ashula yo`lidan anchagina farq etadi. Zebo pari avjida esa Iroq bilan hamohang bo`lib qoladi. Furovard qismida yana o`zgacha shakl oladi. Iroq yo`llari asosida ko`pgina xalq ashulalari, cholg`u va surnay yo`llari yaratilgan bo`lib, bu narsa Iroqning musiqa san’atimizda naqadar keng o`rin tutgani va mashhur bo`lib ketganidan dalolat beradi. Iroq yo`llari asosida "Cho`li Iroq", «Suvoriy» kabi mashhur cholg`u asarlari, "Toshkent Iroqi" kabi ashulalar yuzaga kolgan edi. Cho`li Iroq kuyida hatto Muxayyari Chorgoh namudi butunicha saqlangan. Toshkent iroqi esa Iroqi Buxorodagi "Daromad" bilan boshlanib, avj qismi esa Muxayyari Chorgohning ma’lum variantlarining takroridir. "Soqiynomai Iroq" asosida "Suvora" ashulasi va shu nomli ikki qismdan iborat kuylar yuzaga kelgan. Suvora kuylari Soqiynoma va Ufar usullarida chalinib avjidagi Zebo pari qismi tushirib qoldirilgan. Suvora so`zi - chavandoz, otliq ma’nolarida bo`lib, chavandozning ot ustidagi harakati va atrofdagi go`zal manzaralarni musiqiy vositalar orqali tasvirlaydi va kishini chuqur hayolga cho`mdiradi. Endi Ufari Iroqqa kelsak, u Iroq shaxobchalarining Ufar doira usulidagi variantidir. Ufari Iroq Farg`onada xotin-qizlar tamonidan juda ko`p aytiladigan «Farg`onacha» ashula yo`lini eslatadi. 14 Bu jozibali, rohatbaxsh ashula yo`lida aynan bir vaqtda xotin-qizlarning ichki his-tuyg`ulari, orzu-umidlari va istaklari, intilishlari ham o`z ifodasini topgan. Buzruk maqomining sho`’balaridan yana biri "Rok" nomi bilan mashhur. Rok iborasi hindcha "Rag", «Raga» so`zidan olingan bo`lib, O`rta Osiyo xalqlarining Hind xalqlari o`rtasidagi qadimdan mavjud bo`lgan musiqiy aloqalarining ifodasi bo`lsa kerak. Bunda Rokning kuy tuzilishi hind musiqasiga aloqasi bor deb o`ylash xatodir. Nazarimizda bu yerda nomigagina hindchadir. Shuni ham aytish kerakki, uyg`ur xaqida ham "Namudlar"dagi kabi Rok cholg`u va ashula yo`llari bo`lib, bizdagi Rok sho`’basiga o`xshaydi. Bular o`rtasidagi farq ijro uslubining turli ekanligidir. Buzrukdagi Rok sho` basi uchun xos narsa shuki, uning asosiy yo`li Savt– mo`g`ulchalariga o`xshamaydi, balki Talqin doira usulida ijro etiladi. Bianobarin, kuy tuzilishi ham ancha ixcham. Uning asosiy yo`li, talqinchasi, qashqarchasi va soqiynomasi hamda ufari, daromad, miyonxat, namudi uzzol va furovard qismlaridan iborat bo`lib, hamma shoxobchalarda avjlar qisqartirib olingan. Lekin bu qismlardagi kuy ohanglari bir-biridan ancha farq qiladi. Rok sho`’basining qismlari xalq orasida juda ham mashhur bo`lib, raqsbob ashula yo`llaridandir. Bu ashula yo`llari xalq yig`inlarida, to`y va bazmlarda ko`pchilik tamonidan raqs jo`rligida aytilib kelingan. kungacha xalqimizning sevimli ashula yo`llari bo`lib qolmoqda. Shuni ham alohida aytish kerakki, Rok qismlari surnay yo`llari sifatida ham mashhur. Ba’zan shodu xurramlik kayfiyatini ifodalagani uchun surnay, nog`ora va karnay ansambllarida ijro etilib, "Shodiyona" kuylari deb ataganlar. Lekin "Shodiyona" nog`ora usullari va ularga chalinadigan kuylar o`ndan ortiq sanaladi va orasida Rok qismlari ham ijro etilaveradi. Rost maqomi Bu maqom o`tmish musiqa risolalarida o`n ikki maqomlardan biri sanalgan. Sharq musiqa nazariyasiga oid kitoblarda Rostning eng qadimiy maqom ekani to`g`risida gapirilib bu haqda afsona keltiriladi. Afsonaga ko`ra, "Rost" Odam Atodan qolgan. Go`yo Odam Momo Havo bilan jannatdan yerga quviladi. Xudo ularning birini Mag`ribga, ikkinchisini Mashriqqa 15 jo`natada. Odam Ato Momo Havo ishqida sarson-sargardon bo`lib, uni axtaradi. Go`yo Odam Atoning chekkan nolasi, «ohu vohi» Rost maqomi pardalaridagi kuydan iborat edi. Shuning uchun musiqa kitoblari mualliflari Rost maqomini «Ummul-advor» ya’ni maqom lad doiralarining onasi deb hisoblaganlar. Mazkur afsonani keltirish bilan, musiqa olimlari Rostni eng qadimiy va ilk maqom yo`li ekanini isbotlamoqchi bo`lganlar. "ROST" iborasi esa "mos keladigan", "to`g`ri tushadigan"-ma’nolarini bildiradi. Musiqa risolalarida aytilishicha, bu maqomning ladiga juda ko`p kuy va ashulalar mos kelgani uchun "Rost" deb nomlangan. Darhaqiqat, O`zbek va Tojik xalqlari musiqasida hozirda ham bu maqom ladiga mos musiqa asarlari son- sanoqsiz ."Rost" maqomining asosiy yo`llari boshlanadigan parda, ya`ni tonikasi "DO" tovushi bo`lib, O`n ikki maqom tarkibida "Miksolidiy" ladiga yaqin bo`lgan, Namudlarda esa, "Miksolidiy va Ioniy" deyilgan lad qo`shilmasiga mos keladi. Buning sababi bor albatta, chunki o`n ikki maqomdagi Rost va Ushshoq maqomlari Namudlarda Rost maqomi shaklida birlashtirilgan edi. Mazkur Miksolidiy va Ioniy pardalari bir-biriga birmuncha yaqin bo`lib, ulardagi farq tovushqatorning yettinchi pag`onasidadar. Maqomlar ijrosida yetakchi sozlardan hisoblangan Tanbur torlari "Rost"' maqomida katta oktavaning "Do-Sol" notalariga sozlanib, uning I-II-IV-VI pog`onalari kuyning tayanch pardalaridir. 6 "Rost" maqomi ham cholg`u va ashula bo`limlaridan iborat. Dastlab uning cholg`u g`ismlari yaxlit holda birin-ketin ijro etiladi. Bu cholg`u qismlari "Tasnifi Rost", "Garduni Rost", «Muxammasi Rost», «Muxammasi Ushshoq», «Muxammasi Panjgoh», «Saqili Vazmin», «Saqili Rag-Rag» deb nomlanadi. Tasnifi Rostda bu maqomning bosh mavzui bayon etilib, kuy ohanglari jihatidan xalq kuylariga o`xshaydi. Uning xonalari peshrav vositasi bilan harakat qiladi va kichikroq hajmdagi bozgo`ylar bilan yakunlanib boradi. Tasnifi Rost o`z tuzilishi bilan "Usmoniya" kuyiga juda yaqin. Uning peshrav ohanglari esa juda ko`pgina xalq cholg`u kuylarida uchraydi. 6 Namudlar saboqlari. Birinchi to`plam. Toshkent, 2005. 16 Tasnifi Rostning xonalari borgan sari yuqori pardalarga ko`tarila borib, keyingi 6-7- xonalar hajmi juda ham kengayib ketadi, Masalan, birinchi xona 16 takt bo`lgani holda, yettinchi xona 94 taktga etadi. Xonalar kengayib borishi balan kuyning mazmuni ham chuqurlasha boradi. Rost maqomining boshqa cholg`u yo`llaridan Garduni Rost ohang e’tibori bilan Tasnifi Rostga yaqin. Lekin, Muxammas va Saqillar ohadnglari tubdan farq etadi. Muxammasi Rost bilan Muxammasi Ushshoq yo`llari bir-biriga ohangdosh. Ular ikki turli ladga moslab olingan bitta kuyning variantlaridir. Muxammasi Ushshoq esa, shinavandalarga juda ham yaqin kuy bo`lib, Kishida chuqur ham nozik his-tuyg`ular uyg`otadi. Ayniqsa Xorazm namunasi yengilroq, sho`xroq uslubda ijro etilib, shodu-xurramlik, xursandchilik kayfiyatini ham qo`zg`atadi. Rost maqomida uchta Muxammas yo`llari orasida Muxammasi Panjgoh ajralib turadi. Uning kuy tuzilishi ham o`ziga xos, boshqa muxammaslardan tubdan farq etadi. Panjgoh iborasi O`n ikki maqom majmuasida ma’lum sho`’baning ifodasi bo`lgan va besh pog`onali tovushq`atorni anglatgan. Shuning uchun uning lad asosi ham asl maqomdan farq etadi. Rost maqomida ikkita «Saqil» asari mavjud. Ular Saqili Vazmin va Saqili Rag-Rag deyilib, vazmin iborasi arabcha "Saqil" so`zining o`zi, Rag-Rag esa hindcha maqom ma’nosini bildiradi. Gardun, Muxammas, Saqil iboralari doira usullari ifodasi ekani aytib o`tidgan edi. Bu erda shuni aytish kerakki, noma’lum sabablarga ko`ra Rost maqomida Tarje’ deyilgan cholg`u qism uchramaydi. Rostning cholg`u yo`llari, kuy mavzui o`ziga xos bo`lib, doira usullari boshqa maqomlardagi kabidir. Ularning hammasi jozibali. yoqimli ohanglarga boy. Rost maqomining cholg`u yo`llari ijro etilib, ashula bo`limi yo`llariga o`tiladi. Rostning ashula yo`llari ham kuy mavzusi jihatdan xilma-xildir. Ular birinchi 17 va ikkinchi guruh sho`’balardan tarkib topgan. Birinchi guruh Saraxbori Rost, Talqini Ushshoq, Nasri Ushshoq, Navro`zi Sabo sho`’balari va Ufari Ushshoq qismidan iborat. Bu sho`’balardan ko`rinadiki, Rost maqomi asoso`y yo`llari uch xil kuy mavzuidagi ashulalardan, ya’ni Rost, Ushshoq va Nazro`zi Sabo ashula yo`llaridan iborat. Rost maqomining birinchi guruh sho`balari turkumning bosh mavzui bo`lgan Saraxbori Rost bilan boshlanadi. Undan so`ng uning to`rtta taronasi o`qiladi. Rostning turkumi keyingi sho`’ba bilan ulovchi vazifasini bajaruvchi suporish visitasi bilan Talqini Ushshoq sho`’basiga ulanadi. Talqini Ushshoqdan keyin uning taronasi aytiladi. Bu tarona aynan bir vaqtda suporish vazifasini o`taydi hamda Nasri Ushshoq sho`basiga ulanib ketadi. Nasri Ushshoqning birinchi, ikkinchi taronalari ijro etilib, suporish bilan Navro`zi Sabo sho`’basiga o`tiladi. Uning ketidan Navro`zi Saboning talqinchasi aytilib, Rostning birinchi guruh sho`balari turkumi Ufari Ushshoq va oxirgi suporish bilan yakunlanadi. Namudlar cholg`u turlari Maqomlar sozanda va xonandalar tomonidan yakka tarzda, shuningdek, jo rovozlik va jo rnavozlikda ijro etib kelingan. Xususan, Buxoroʻ ʻ amirlari saroyida eng so nggi davrda jo`rnavozlik asosan, 2 tanbur, 2 doira ʻ (doirachilar xonanda ham bo`lgan), afg`on rubobi, sato yoki qo biz, imkonga ko ra ʻ ʻ bo lamon cholg`ularidan iborat bo lgan. Maqom ijrochiligida tanbur yetakchi soz ʻ ʻ hisoblanadi. Chunki u torlarini maqom pardalariga moslab sozlashda va maqom yo llarini mukammal yangratishda birmuncha qulayliklarga ega. Doira esa sozanda ʻ va xonandalarning Namudlar qismlarini belgilangan usul negizida ijro etishlari uchun zarur vosita bo`lib xizmat qiladi. Har bir maqomning bosh tovushqatori o`ziga xos va nisbatan barqaror bo`lib, turkumning to`liq musiqiy ijro jarayonida uning pardalarida ayrim o`zgarishlar ham sodir bo`lib turadi. Chunki Namudlar shakllanishida maqomlar tarkibiga 12 maqomdan mazkur maqom pardalariga yaqin, kuy mavzui tabiatiga ohangdosh o zga sho`ba va maqom yo`llari ham ʻ kiritilgan. Ularning lad tonalligi asosiy maqom yo`llariga ba`zan mos kelmasligi 18 ham mumkin. Namudlarni tashkil etgan maqomlarning har biri ikki — cholg`u (mushkilot) va ashula (nasr) yirik bo`limlaridan iborat. Mushkulot bo`limi maqomlarning cholg`u bo`limlarida bir xil nom bilan ataladigan cholg`u qismlari bo`lib, ularning ohanglari turlicha bolsada, doira usullari bir xildir. Ular Tasnif, Tarji, Gardun, Muxammas va Saqil nomlari bilan mashhurdir. Tasnif, Tarje, Nag mai Oraz, Samoi, Xafif kabi cholg u qismlari bir-ʻ ʻ biriga o xshash, kichik hajmli; Gardun va ʻ Peshrav birmuncha rivojlangan; Muxammas va Saqil yo`llari uzun va murakkab doira usullari negizida ijod etilgan. Namudlar cholg`u yo`llarining ichki tuzilishi murakkab bo`lsada, o`zining ravon ohangdorligi va rangbarangligi bilan shu maqom kuy mavzulari bilan bevosita bog`liqdir. Bu asarlar teran falsafiy va turfa lirik kayfiyatlarni ifodalaydi, tinglovchilardan esa eshitish ko`nikmalariga ega bo`lishni talab etadi. Maqomlarda nomdosh bo`lmagan cholg`u qismlar ham uchraydi. Masalan: Navo maqomida – Nag`mai Oraz, Dugohda – Peshravi Dugoh va Samoyi Dugoh, Segohda Hafifi Segoh va hokazo. Maqom cholg`u yo`llarining kuy tuzilishi murakkab bo`lsada, o`zining rang – barangligi, ohangdorligi bilan eshituvchini maftun etadi. Ular uchun xos narsa shuki, har bir cholg`u qism xona va bozgoylardan tarkib topgan. Xona - uy, bo`lma, musiqa islohotida kuyning o`zgaruvchan va faol rivojlanuvchi bo`lagidir. Unda kuy ohanglari o`zgarib yangicha uslubda avjga tamon harakatlanib boradi va bosh pardaga qaytib tushadi. Xonalar tufayli kuy mazmunan boyib boradi. Bozgo`y – tojik tilida - qayta aytish, qaytariq demakdir va bu tuzilma kuyning xonalaridan so`ng takrorlanadigan, binobarin ularni tugallovchi vazifasini ham bajaradi. Xonalar bilan kuy takomillashadi, mazmunan chuqurlashadi va boyiydi. Bozgo`ylar esa, musiqiy fikirni yakunlab, umumlashtirib beradi. Maqom cholg`u yo`llarida xonalarning takomillashuvida ko`pincha "Peshrav" deyilgan kuy qismlari katta ahamiyatga molik. 19 Peshrav - tojikcha - oldinga yuruvchi, oldinga harakat etuvchi, degan ma'noni anglatadi. Ular xonalarning kuy harakatida turli balandliklarda bir necha bor takrorlanadi va bozgo`yga ulanib ketadi. Peshravlar kishiga ko`tarinki ruh baxsh etadi. Maqom cholg`u qismlarida doira usullarining ham o`rni kattadir. Masalan: Tasnif va Tarji qismlari bir xil doira usudila ijro etiladi; ba’zan boshqa maqomlarda qisqa shaklda ikki - uch taktli yoki Tarjei Iroqdagi kabi, besh taktli bo`lib ham kelishi mumkin. Gardun, Muxammas, Saqil, Hafif, Samoyi kabi iboralar bilan ataluvchi cholg`u qismlari shu nomli doira usullari ifodasidir. Bu erda bir narsa muhimki, Muxammas va Saqil qismlarining doira usullari juda murakkab bo`lib, Muxammaslarda 16 takt, Saqillarda 24 taktni tashkid etadi. Bu bilan birga ulardagi xona va bozgo`ylar hajmi bir - biriga teng. Nasr bo`limi Namudlarning ashula bo`limi sho`balari ham bastakorlik san`ati an`analarining mahsuli sifatada yuzaga kelgan. O`tmish davrlarda yashab ijod etgan shoir va olimlarning asarlarida bizga uncha tushukarli bo`lmagan, kuy, qo`hiq va ashulalarning shakli va yaratilgan uslublariga taalluqli ma`lumotlarga duch kelinadi. Bunday kitoblarni varaqlar ekanmiz, maqomlar va ularning sho`balari, nomi, bastakorlarning ismlari, ularning hayoti va ijodiy faoliyatiga taalluqli qimmatli satrlarni o`qiymiz. Bunga nisbatan ajratib olish mumkin. Masalan: Peshravni olaylik. Namudlarning deyarli hamma cholg`u yo`llari peshrav ohanglarida tuzilgan. Bu fikrni XVI-XVII asrda yaratilgan musiqa risolalaridagi ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Lekin Namudlardagi peshravlar o`tmishdagiga qaraganda ancha murakkab va takomillashtirilgan shakldadir. Peshrav yo`llarini tinglab ko`rilsa, pastga pog`onama – pag`ona harakat qilayotgan peshrav tuzilmalarining ichida ohang yuqoriga harakat qilayotgani va kuyni tashkil etadigan xonalar yuzaga kelayotganini ajratib olish mumkin. II. XIX - XX asrlarda Namudlarning rivojlantirish bosqichlari 2.1 Namudlarning nasr bo`limiga o`z hissasini qo`shgan buyuk adiblar 20 XIX asrga kelib musiqiy nazariy risolalar bilan bir qatorda «Bayoz»lar ham vujudga keladi. Ular muayyan kuylar nomi ko’rsatilgan qo’shiqlar matnidan iborat to’plam edi. Bu an’ananing taraqqiyoti Xamza Xakimzoda Niyoziy ijodida yaqqol aks etadi. Xamza «Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar» majmuasini tuzdi. Shoir xalq ichida mashxur bo’lgan ashulalarga o’zi milliy, vatanparvarlik ruhida she’rlar yozib, ular qaysi ashula usulida aytilishi, bu ashulaning qaysi joylarda tarqalganligi, ijrosi haqida ma’lumot beradi. Shuningdek, uning bastakor sifatidagi ijodi aloxida e’tiborga molik. U o’z she’rlariga musiqalar bastalagan. Ashulalari o’zining milliy ruhi, jangovar ruhi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, Xamzaning o`zbek musiqa tarixida birinchi vals yaratganligini ham ta`kidlamoq joiz. Akademik olim Abdurauf Fitratning o`zbek musiqashunosligiga qo`shgan xissasi beqiyosdir. Asrimiz boshida u milliy cholg’u asboblari haqida maxsus asar yozdi. Unda musiqa asboblarining deyarli barchasi nomma – nom keltirilib, ularning tafsiloti, tuzilishi to’liq yoritilgan. Buxoro Namudlari o`zbek maqomlarining aloxida shoxobchasi hisoblanadi. U Xorazm olti yarim maqomi va maqomning Farg’ona-Toshkent yo’llari bilan birga o’zbek maqomi asosini tashkil etadi. Uni notaga yozib olishning ham o’ziga yarasha tarixi bor. Aslini olganda Namudlarni notaga olish harakati ba`zi musiqashunoslar XIX asrning o’rtalarida boshlangan edi. Mashxur shoir va musiqa ilmining bilimdoni Komil Xorazmiy (1825-1857) va uning katta o`g`li Muhammad Rasul Mirzo tomonidan Xorazm notaqiyasi ixtiro qilingandi. Bu nota yozuvini yaratishda ular tanbur sozi pardalarini asos qilib olgandilar. Tabiiyki, bu nota tizimi maqomlarni o`rganishda o`z vaqtida katta axamiyat kasb etgan. Lekin tanbur tabulaturasida bu nota tizimi hozirgi nota yozuvi imkoniyatlariga ega bo’lmaganligi tufayli o’sha davrda Namudlar musiqasini yozib qoldirishga monelik qildi va kutilgan natijani bermadi. Buxoro Namudlarini yozib olish tarixi nisbatan boshqacharoq kechgan bo’lsa-da, asosan, XX asr davomida voqyelikka aylandi. To’g’ri, uning ayrim parchalari XX asr arafasida xarbiy kapelmeysterlar A.Eyxgorn va A.Leysek 21 tomonidan notaga ko’chirilgani haqida ma’lumotlar bor. Lekin nisbatan to’la nusxasining ilk bor notaga ko’chirilishida Abdurauf Fitrat tashabbuskor va tashkilotchi sifatida aloxida jonbozlik ko’rsatgani hammaga ham ma’lum bo’lmasa kerak. Fitrat 1921 yili Toshkentdan Buxoroga qaytgach, maorif va madaniyat ishlari bilan jiddiy shug’ullana boshladi: Sadri Ziyo, Musa Saidjonov kabi maslaqdoshlari bilan hamkorliqqa ilmiy jamiyat tuzib, turli fanlarga oid nodir qo’lyozmalarni to’plashga kirishdi. 1922-1923 yillarda Buxoro Xalq Sho’rolar Jumxuriyati (BXShJ) ning maorif noziri vazifasida ishlagan kezlari bu faoliyati doirasini yanada kengaytirdi. Fitrat musiqiy ta`limni va bu sohadagi tadqiqotlarni yo`lga qo`yishni ko`zlab, Buxoro shahrining Ravg’angaron guzarida ixtisoslashgan musiqa maktabi tashkil etdi. Bu maktab «Sharq musiqa maktabi» atalib, unda ta’lim jarayoni sharqona ustozu-shogird saboqlari asosida qo’rilgan edi. Maktabga o`sha zamonning mapgxur maqomxonlari va maqomdonlari Ota Jalol Nosir o’g’li, Ota G`iyos Abdug`ani o`g`li, Levicha (Levi Boboxonov), Abduraxmon Umarov, Ma’rufjon Toshpo’latov kabi ustoz san’atkorlar jalb etildi. Keyinchalik shu ustozlardan saboq olgan Sharq musiqa maktabi talabalari orasidan Shohnazar Soxibov, Fazliddin Shaxobov, Borux Zirkiyev kabi mohir maqomxonlar va zabardast bastakorlar Muxtor Ashrafiy, Mutal Burxonovlar yetishib chiqishdi. 7 Abdurauf Fitrat Sharq musiqa maktabida ta’limni tashkil etish jarayonida asrlar davomida xalq daxosi bilan yaratilgan. Buxoro Namudlarini shu ustozlardan yozib olish va abadiyligini ta’minlashni kechiktirmaslik zaruriyatini tushundi. Bu borada Fayzulla Xo`jayev bilan o`zaro fikrdoshliqda yechim topishga kirishdilar. Nixoyat ular kelishib, o`sha davrning yetuk musiqashunosi V.Uspenskiyga murojaat qildilar. V.Uspenskiy 4 bu ishga jiddiy va g`ayrat bilan kirishdi. Fitrat Namudlar kuylarini notaga yozib olish ishlarini quyidagicha tashkil etdi: Sharq musiqa maktabining muallimlari Ota Jalol boshchiligida navbatma-navbat Namudlar sho’balariga oid u yoki bu 7 Ishoq Rajabov “Maqomlar” Toshkent-2006 22 kuyni doira va tanbur jo’rligida ijro etishgan. V.Uspenskiy uni notaga ko’chirgan, so`ngra, albatta, shu yozib olgan kuyni fortepianoda chalib bergan. Ota Jalol boshchiligidagi hay’at nazoratida ma’qullangandan keyingina uni nashr qilishga tavsiya etishgan. Namudlarning yozib olinishi jarayonini tezlashtirishni va uning mukammal yozib olinishini ko’zlab Fitrat o’z uyida xaftada bir marta Ota Jalol boshchiligidagi Ota G’iyos, domla Xalim Ibodov, Levicha va boshqalardan iborat maqomxonlar ishtirokida musiqa kechasi uyushtirib turgan. Kechada ijrochilar yozib olingan asarlar sifatini muxokama qilishgan, sozandalar u yoki bu kuyni qayta-qayta ijro etishgan, bunda ijro aniqligi, tinikligi va jozibasiga axamiyat berishganki, bu V.Uspenskiyga Namudlarga xos siru-sinoatni chuqurroq hamda teranroq anglashga, Fitratga esa uning nazariy asoslarini idrok etish hamda taxlil qilib borishga imkoniyat yaratgan. Keyinchalik Fitratni badom etuvchilar uchun bu kechalar malomat toshlariga aylanganiga qaramay, har qalay xuddi shu kechalarda Buxoro Namudlarini ilk bor nisbatan to’la xajmda yozib olish va notaga ko’chirish ta’minlangan. Bu Fitratning o’zbek milliy musiqasini avlodlarga yetkazishda nechog`lik Fidoyilik ko`rsatganligini yaqqol tasdiqlaydi. Bu haqda Fitratning o’sha vaqtdagi shaxsiy kotibi, Sharq mumtoz adabiyoti bilimdoni, buxoroliklar orasida domla Izomiy nomi bilan tanilgan G’ulomjon Izomov (joylari jannatda bo’lsin!) xotiralari e’tiborlidir: «Xalqimizning bebaho boyligi bo’lgan Namudlarni keyingi avlodga yetkazish maqsadida Fayzulla Xo’jayev va Abdurauf Fitrat o’sha davrda O’rta Osiyo xalqlari musiqa merosini o’rganish uchun Turkiston o’lkasiga kelgan Moskvalik mashxur musiqa etnografi VA.Uspenskiyni Buxoroga taklif etishdi... V.A.Uspenskiy bu mashaqqatli vazifani 1923 yilda boshlab, 1924 yilda A.Fitrat va N.Mironovlar taxriri ostida Moskvada nashr ettirdi. F.Xo`jayev Uspenskiyning xizmat haqini sof Buxoro oltini bilan to’ladi». Buxoroning «sof oltini» bahosida bunyod etilgan bu kitob «Namudlar» («Olti poema») nomida chop etilgan bo’lib, olti maqomning har biri o’ziga xos ichki guruhlanish tartibida tubandagicha berilgan: «Buzruk» Namudlarning birinchi va boshlovchi maqomi bo’lib, mushkilot va ashula bo’limini ifodolovchi nasr qismlaridan iborat. «Rost» - 23 ikkinchi maqom bo’lib, mushkilot, nasr va ufor qismlaridan iborat. Butun maqom 20 kuy atrofida. «Navo». - uchinchi maqom bo’lib, mushkilot, nasr va ufor qismlaridan iborat. Butun maqom 28 kuydan iborat tarkibda berilgan. «Dugoh» Sh to’rtinchi maqom, unda ufor qismi yo’q, asosan mushkilot va nasr qismlari mavjud. Butun maqom esa 35 kuyni ichiga oladi. «Segoh» - beshinchi maqom; u ham mushkilot va nasr qismlaridan iborat. Butun maqom 29 kuydan tashkil topgan. Nixoyat, yakunlovchi oltinchi maqom bo’lgan. «Iroq» - mushkilot, nasr va ufor kabi uch qismdan tarkib topgan. Umuman, yakuniy maqom 23 kuydan iborat. V.Uspenskiy Buxoro Namudlariga taalluqli 158 ta kuyni notaga ko’chirishga muvaffaq bo’lgan. Bu juda katta muvafaqqiyat edi. Shu sababli notaga olish ishi nixoyasiga yetgach, Buxoro maorif vazorati tomonidan V.Uspenskiyga quyidagi mazmunda guvohnoma berilgan: «...V.Uspenskiyga qadimiy maqomlarni notaga ko’chirish topshirilgan edi. U bu ishni juda muvaffaqiyatli bajardi. Uning tomonidan yozib olingan «Buzruk», «Rost», «Navo», «Dugoh», «Segoh» va «Iroq» maqomlari «Narkompros» Kengashining maxsus komissiyasi tomonidan tekshirilib ma’qullandi va muallifga katta minnatdorchilik bildirildi». Shubxasiz, A.Fitrat va F.Xo’jayevlar tashabbusi hamda V.Uspenskiy g’ayrati bilan amalga oshirilgan bu xayrli nashr Buxoro Namudlarini notaga ko’chirishdagi dastlabki qadam bo’lib, milliy musiqa madaniyatimiz tarixida muxim xodisa edi. Bu nashr Buxoro Namudlarini yanada mukammalroq qilib notaga ko’chirishdan iborat keyingi ishlarga, shuningdek, maqomlarni ilmiy tadkiq etishga yo’l ochib berganligi bilangina emas, balki O.Matyoqubov «Maqomot» kitobida yozganidek: «...maqom parchalarining joy-joyiga to’g’ri qo’yilganligi va umuman lad tizimining mukammal aks ettirilganligi bilan keyinchalik yuzaga kelgan ayrim to’plamlarga qaraganda birmuncha ustun»ligi bilan ham ayricha axamiyat kasb etgandi. Shunga qaramay, bu nashrda bir qator kemtiklarga yo’l qo’yilganligidan ham ko’z yumib bo’lmaydi. Albatta, bu kemtikliklarning kelib chiqishiga ma’lum obyektiv va subyektiv sabablar mavjud. Zero, Buxoro Namudlari notaga ko`chirilayotganda, asosan, ijrochilar bergan ma’lumot va axborotlargagina tayanilgandi. Ijrochilarning aksariyati esa usta 24 ijrochi sifatida tanilgan bo’lsalar-da, musiqaning, jumladan, Namudlarning nazariy asoslarini mukammal bilishmas, nota ilmidan bexabar ustodlar edi. Shu sababli ular aksar holatlarda V.Uspenskiy yozib olgan sho’balar notasini o’qib, tekshirish imkoniyatiga ega emasdilar, faqat shu notaning fortepianodagi ijrosini eshitib, uning qanday darajada ko’chirilganligini baholay olishardi xolos. Bunday sharoitda har qancha tajriba va bilimga ega bo’lsa-da, notanish an’analarga, ijro uslubiga, sozlarga ega bo’lgan boshqa bir xalqning milliy musiqasini notaga ko’chirishda V.Uspenskiy ma’lum kamchiliklarga yo’l qo`yishi tabiiy edi. Kamchilikning dastlabkisi va eng kattasi maqomlarning nasr-ashula qismlarida she’r matnlarining tashlab ketilganligidir. Ba’zi manbalarda yozilishicha, V.Uspenskiy notada o’zbekcha va tojikcha she’rlarni berishga qiynalganligi uchun ularni aloxida qog’ozda yozib olgan, deya qusur sababi izohlanadi. Ikkinchi qusur – ba`zi sho`balarning usul - ritm tuzilishida chalkashliklar uchrashida ko’rinadi. Zero, Namudlarning nota matni tanburda «bas» kalitida yozilgan aslida skripka kalitida yozilgan matn ancha qulay imkoniyatlarga ega bo`lur edi. Biroq Buxoro Namudlari o`z tarixi davomida birinchi marta notaga ko’chirilganligi inobatga olinsa, bunday kamchiliklar uning badiiy qimmatini zarracha pasaytirmaydi. Aksincha, mazkur nashr V.Uspenskiydan keyin uni notaga tushirganlar uchun asos va dasturi amal vazifasini o’taganligidan tashqari, yozib olinishi jarayonidagi baxsu-munozaralar Abdurauf Fitratning «O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi», «O’zbek musiqasi to’g’risida» hamda V.Uspenskiyning «Klassicheskaya muzshka uzbekov» («O’zbeklarning mumtoz musiqasi», 1927) singari tadqiqotlarining yuzaga kelishiga turtki bo’ldi. Bu asarlar, o’z navbatida o’zbek maqomshunosligi, qolaversa, zamonaviy musiqashunosligining qaror topishi, shakllanishi va taraqqiy topishida muxim axamiyat kasb etdi. Maqom bo’yicha fundamental tadqiqot muallifi I.Rajabov musiqaning estetik va tarbiyaviy xususiyatlari haqida fikr yuritar ekan , «musiqa kishining xis- tuyg’ularini, undagi insoniy fazilatlarni o’lchab beradigan tarozidir», - deb yozadi. Maqomlarning inson ma’naviyatini yuksalishtirishdagi rolini Oqilxon Ibroximov obrazli tarzda tarzda quyidagicha ifodalaydi: «...maqomlar musiqasining 25 ma’naviyat jabxasida nixoyatda muxim o’rin tO`tganligidan, uning xatto ruhiy ekanligidan darak beradi». Rivoyatga ko`ra Temuriylar davrida yashagan Xoja Abdulqodir Marog‘iy, Sohibqiron g‘azabiga uchragach, bir qancha vaqt yolg‘iz yashab, qalandarona hayot kechirdi. Kunlar o‘tdi. Sarkarda o‘z lashkari bilan Iroqqa yurish qilish harakatiga tushdi. Bundan xabar topgan Abdulqodir Amirning qulog‘iga yetib boradigan bir nazm tuzishga qaror qildi. Shunday xayol bilan, u bir g‘azal bitdi, uni bastaladi. So‘ng temirchiga borib, shu kuy nag‘malarini hosil qiluvchi har xil kattalikdagi qo‘ng‘iroqchalar yasatdi. Sarbon bilan kelishib, bu qo‘ng‘iroqchalarning qaysi tuyaga osilishi kerakligini ham kelishib oldi va kuyni bexato hosil qiladigan bir tartibda tuyalarga ostirdi. Karvon yo‘lga chiqdi. Tuyalar harakatga kelib yura boshlagach, belgilab qo‘yilganidek kuy chalina boshladi. Sohibqiron musiqa ilmidan xabardor edi, musiqani yaxshi tushunardi. Qo‘ng‘iroqchalardan taralayotgan bu yoqimli kuy Amirni befarq qoldirmadi. Bu kuy Iroq maqomi yo‘lida yaratilgan bo‘lib, uni bastakor “Amali tarona” deb atagan edi. Temur kuyga e‘tibor qilar, kuy esa o‘z ohangidan adashmasdi. Shunda u saroy musiqashunoslarining peshqadami bo‘lib qolgan, ayni paytda bosh xonandalik vazifasida turgan va ushbu tadbirdan ogoh Xoja Abdulloh Loriyni huzuriga chorlab, unga dedi: – Mug‘anniy, eshityapsanmi, bu qo‘ng‘iroqchalar bir chiroyli kuy chiqarmoqda? – Shohim, - dedi Loriy, - bir begunohning gunohidan kechsangiz, men buning sirini aytaman. Amir: – Bo‘pti, men uning gunohidan kechdim, - dedi. – Xoja Abdulqodir sizga o‘zining sodiqligini izhor qilish niyatida “Iroq” maqomi yo‘lida ushbu kuyni bastaladi, - dedi mehtar va Amir qoshida ana shu yangrab turgan kuy jo‘rligida Abdulqodir yozib bergan yangi g‘azalni kuylay boshladi: Chun miravi so‘yi Iroq faromusham nakun… 26 (Mazmuni: Iroq sari yo‘lga chiqsang, meni unutma). Natijada Amir Abdulqodirning sodiqligiga shubha qilmay, unga avvalgiday marhamatlar ko`rsata boshladi. Maqomlarning tarixiy, nazariy, estetik masalalari uzoq o`tmishdan shu kunga qadar musiqashunoslar tomonidan har tomonlama o rganilmoqda. Xususan,ʻ Urta asrlar musiqa risolalarida Sharq mumtoz musiqasiga xos pardalad tuzilmalari keltirilib, maqomot hamda xalq musiqasiga xos tovushqator va usullar tuzilishi haqida mulohazalar yuritilgan. 19-asr boshi va o`rtalarida shahriga oid maxsus yozma she riy to plam — bayozlar yuzaga keldi. Ularda maqomlarga aytilgan ʼ ʻ g azal matnlari keltirilgan, maqom va sho balar nomlari hamda ijro etiladigan ʻ ʻʼ ashulalar turkumining tartibi ko rsatilgan. Komil Xorazmiy va uning o g li ʻ ʻ ʻ Muhammad Rasul tanbur chizig i yordamida yozib olgan Xorazm maqomlari ham ʻ shahrining 19-asr namunalari haqida qimmatli ma lumot beradi. Namudlar ashula ʼ yo llarida o zbek hamda fors mumtoz shoirlaridan Rudakiy, Jomiy, Lutfiy, ʻ ʻ Navoiy, Bobur, Fuzuliy, Hofiz, Amiriy, Nodira, Zebunniso, Ogahiy va boshqalarning ishqiylirik, falsafiy, nasihatomuz, diniy mazmundagi g`azallari, shuningdek, xalq to`rtliklari jalb etilgan. Namudlar asosan, og`zaki tarzda avloddan avlodga ustoz shogird an`anasida o`tib keldi. 1920-yillarda Buxoro, Samarqand, Toshkent shahrilarida maxsus musiqa maktablari, bilim yurtlari tashkil qilinib, ularda maqom va xalq musiqa namunalarini o`zlashtirishga e tibor ʼ qaratildi; Ota Jalol, Otag`iyos Abdug aniyev, Domla Halim Ibodov, Shorahim ʻ Shoumarov, Abdusoat Vahobov, Usto Shodi Azizov kabi maqomdon sozanda va hofizlar yoshlarga saboq berish uchun jalb etildilar. Misol uchun, B uxoro maqomlarining bilimdoni, mohir tanburchi, zabardast hofiz Ota Jalol Nosirov 1845-yili Buxoroda tavallud topgan. Otasi Nosir ota masjidda muazzinlik vazifasida ishlagan. Xalq musiqa merosi, ayniqsa, maqom sho‘balaridan xabardor kishi bo‘lgan. U yoshligidan musiqaga mehr qo`yadi, kasbni o‘rganish maqsadida davrining maqom bilimdonlaridan biri, mashhur xonanda Tillaboy hofizga shogird tushadi. Ota Jalol ustozidan Namudlarning «Nasr» bo‘limiga tegishli bo‘lgan qismlarini o‘rganadi. 27 Ota Jalol 20 yoshlarida saroy hofizligiga qabul qilinadi. U noyob iste`dodi hamda shirali ovozi bilan tez orada saroy ahli e`tiborini qozonadi. Shundan so‘ng uni saroy musiqachilarining boshlig‘i etib tayinlashadi. U o‘z davrining nufuzli maqom ustozlaridan bo`lib yetishadi va Amir Muzaffarxon, Abdulahadxon va Olimxon saroylarida maqomchilar guruhiga rahbarlik qiladi. U faoliyati davomida mohir tanburchi va xonanda sifatida shakllanadi. Namudlarning cholg‘u va ashula yo‘llarini tartibli holda ijro etishga muyassar bo`ladi. Ota Jalol Namudlarni ijro etish jarayonida unga ijodiy yondashadi. Uning faoliyatida ijodiy munosabatlar bo`lganligi xususida ayrim manbalarda bayon etiladi. Xususan, «Segoh» maqomiga mos savt bog`laydi va uni «Savti Jaloliy» deb nomlaydi. Bu borada A. Fitrat o‘zining «O`zbek klassik musiqa va uning tarixi» risolasida quyidagi fikrlarni bayon etadi: «Segoh maqomida savt sho‘basi yoq edi. Mashhur musiqachi Ota Jalol tomonidan mening tashviqim bilan 1922-yilda «Savt» bastalangan edi» 5 . Ota Jalol XX asrning 20-yillarida Buxoroda ochilgan «Sharq musiqa maktabi»da faoliyat ko‘rsatadi. O`z davrining nufuzli sozanda va xonandalariga maqom san`atini o`rgatadi. «1923-yilda V.A. Uspenskiy tomonidan Buxoro «Namudlar»i notaga olinishida ham keksa ustoz eng asosiy tayanch vazifasini bajargan. V.A. Uspenskiy «Namudlar» mushkilot va nasrlarini notaga ko`chirishda Ota G`iyos Abdug`ani, Abdurahmon Tanburiy (Umarov), Domla Halim Ibodov, Ma`rufjon Toshpo`latov kabi qator atoqli sozandalar ijrolariga asoslangan» 6 . Buxoro «Namudlari» 1924-yilda Abdurauf Fitrat tashabbusi ostida, Ota Jalol hamda Ota G`iyos va V.A. Uspenskiylar bilan birga notaga ko‘chirilgan va «Olti musiqali poemalar» ( Шесть музыкальных поэм ) nomi bilan Moskvada nashr qilingan. Ota Jalol 1928-yili Samarqand shahrida ochilgan Musiqa va xoreografiya ilmiy-tadqiqot institutida ustozlik faoliyatini olib boradi. Bu dargohda u Halim Ibodov, Hoji Abdulaziz Abdurasulov, Shodi Azizov, Shonazar Sohibov kabi bir qator san`at arboblariga hamda taniqli kompozitorlar bo‘lmish M. Ashrafiy, M. Burhonov, T. Sodiqov, Sh. Ramazonov va boshqalarga saboq beradi. Ota Jalol Nosirov 1928-yilda 83 yoshida Samarqandda vafot etgan. 28 Ota G`iyos Abdug‘ani – Buxoro ijrochilik maktabining yorqin namoyandasi, mashhur tanburchi va musiqashunos. Faoliyati davomida «Namudlar»ning mushkilot bo‘limiga tegishli aksariyat kuylar ijrochiligini mukammal egallagan. Ota G‘iyos uzoq yillar davomida saroy sozandasi sifatida faoliyat olib borgan. XX asrning 20-yillarida Buxoroda ochilgan «Sharq musiqa maktabi»da sozandalikdan ustozlik qiladi. Asosan «Namudlar» cholg`u yo`llaridan saboq bergan, tanbur chalishni o`rgatgan. Ota G`iyos ham 1923-yilda V.A. Uspenskiy rahbarlik qilgan «Namudlar»ning notaga yozib olinishida qatnashadi. U shu davrning taniqli hofizi Ota Jalol, maqom bilimdonlari Mirzanazrulloh Tanburiylar bilan birgalikda faoliyat olib boradi. Natijada notaga olingan Buxoro «Namudlar»i to`plam bo‘lib, 1924-yili nashr etiladi. Ota G`iyos o`z davrida tanbur ijrochiligida o`ziga xos maktabga asos soladi. 2.2 Namudlarni dunyoga tanitishda Yunus Rajabiyning hissasi Bastakor, xonanda va sozanda, akademik Yunus Rajabiy 7 1897 yilda Toshkentda tug`ilgan. Avval madrasada, so`ng 1919-1922 yillarda Turkiston xalq konservatoriyasida, 1934 yilda Toshkent Oliy musiqa maktabining tayyorlov kursida, 1940—1941 yillarda Moskvada bastakorlar kursida ta’lim olgan Yunus Rajabiy xalq musiqa merosini Mirzaqosim Hofiz, Sh. Shoumarov, To‘ychi Hofiz, Domla Halim Ibodovlardan o‘rgangan. Mehnat faoliyatini 1923—1925 yillarda Samarqand pedagogika bilim yurti to‘garagi o‘qituvchisi sifatida boshlab, 29 1925—1926 yillarda Samarqand teatrining musiqa rahbari, 1927—1959 yillarda O‘zbekiston radio qo‘mitasi qoshidagi xalq cholg‘u asboblari ansambli tashkilotchisi va badiiy rahbari, 1942—1945 yillarda Toshkent viloyat Yangiyo‘l musiqali drama va komediya teatrining musiqa rahbari, 1959— 1976 yillarda O‘zbekiston Televideniesi va radio eshittirish Davlat qo‘mitasi huzuridagi maqom ansambli tashkilotchisi va badiiy rahbari vazifalarida ishladi. Yunus Rajabiy avvalo keng madaniy jamoatchilikka o‘tkir shirali ovozga ega bo‘lgan iste’dodli xonanda sifatida tanilgan edi. U aytgan «Girya», «Nolish», «Ko‘cha bog‘i», «Eshvoy», «Kurd», «Qalandari», «Shahnozi Gulyor», «Bayot», «Qaro ko‘zim», «Dugohi Husayni», «Chorgoh», «Miskin», «Nasrulloyi» kabi maqom yo‘llaridagi ashulalar, u tiklagan «Subhidam», «Yolg‘iz», «Sayqal», «Segoh», «Dugoh» va boshqa qadimgi o‘zbek kuy va ashulalari hamon tinglovchilarga estetik zavq bag‘ishlab, dillarga orom berib kelmoqda. Xonandalikni bastakorlik bilan baqamti olib borgan san’atkor o‘zbek musiqali drama janrida samarali ijod etib, kuylar, qo‘shiqlar, raqs kuylari, xor asarlari yozdi. Dastlab Xurshidning «Farhod va Shirin» (1922—1925), «Layli va Majnun» (1926), O‘. Ismoilovning «Rustam» (1933), A. Hidoyatovning «Avaz» (1935), Hamzaning «Xolisxon» (1940) spektakllariga xalq ashulalari asosida kuylar bastalagan bo‘lsa, keyinchalik S. Abdulla va Chustiyning «Qo`chqor Turdiev» (1942), B. Nadejdin bilan hamkorlikda A. Umariy va Uyg‘unning «Qasos» (1941), K. Yashinning «Farhod va Shirin» (1944), G. Mushel ь bilan hamkorlikda H. Olimjonming «Muqanna» (1943), Xalilov bilan hamkorlikda S. Qosimov va L. Mamatxonovning «Nodira» (1942—1943), 30 B.Zeydman bilan hamkorlikda H. G‘ulomning «O‘g‘il uylantirish» (1964), Sayfi Jalil bilan hamkorlikda Y. Mahsumovning «Navoiy Astrobodda (1968) kabi musiqali dramalarini va T. Sodiqov, D. Zokirov, B. Zeydmanlar bilan hamkorlikda «Zaynab va Omon» operasini yozib, o‘zbek musiqali drama janrining shakllanishiga katta hissa qo‘shdi. «Fabrika yallasi»,«Yor-yor»,«Mirzacho‘lda to‘y», «O‘zbekiston», «Qahramonlar haqida qo‘shiq», «Bizning davron», «Vatan haqida qo‘shiq» «Xalqlar do‘stligi», «Bahor keldi», «Shodlik», «Dugonalarga», «Koshki», «Gulbargi», «G‘alaba» kabi kuy, xor asarlari, marshlari, «O‘yin bayoti», «O‘yin dugohi», «Paxta» singari raqs kuylarini ham yaratdi. O`zbek musiqa merosini to‘plashda Yu. Rajabiyning xizmatlari nihoyatda qatta. U 1935 yildan boshlab kuy va qo‘shiqlarni,maqomlarni to‘play boshladi. Shuning natijasi o‘laroq E.Romanovskaya, A.Akbarovlar 1939 yilda tuzgan «O‘zbek xalq qo‘shiqlari» to‘plamidan Yu. Rajabiy notaga solgan 29 ta ashula va qo‘shiqlar o‘rin oldi. Yu. Rajabiy 1955—1959 yillarda (Y. Akbarov tahriri ostida) 5 jildlik «O‘zbek xalq muzikasi» to‘plamlarini nashr ettirdiki, ularga turli janrlardagi mingga yaqin o‘zbek (bir qancha tojik, uyg‘ur) kuy va ashulalar, «Buxoro Namudlari», Toshkent, Farg‘ona maqom cho‘llari, qatta ashulalar, Hamza qo‘shiqlari, o‘nlab bastakorlarning asarlari kiritilgan. Maqom ansambli bilan uzoq ishlashi natijasida, 1966-1974 yillarda (F. Qaramatov tahririda) «Namudlar»ning 6 jildlik yangi nashrini tayyorladi. Mazkur kitoblarga izoh beruvchi 1978 yilda nashr etilgan «Muzika merosimizga bir nazar» asari maqomchilarning ijro uslublarini o‘rganishda muhim qo‘llanma bo‘ldi. Yunus Rajabiyning o‘zbek musiqa va qo‘shiq san’ati kamolotidagi katta xizmatlari 1958 yilda «O`zbekiston xalq artisti» unvoni, Respublika Davlat mukofoti (1973) bilan taqdirlandi. 1966 yilda O`zbekiston Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zoligiga saylandi. O`zbekiston musiqa san’atining ulkan arbobi Yunus Rajabiy 1976 yilda Toshkent shahrida vafot etdi. O‘zbekiston Televidenie va radio eshittirish Davlat qo‘mitasi qoshidagi «Maqom» ansambliga, Jizzax musiqali drama teatriga va Toshkent musiqa pedagogika bilim yurtiga, Toshkentdagi markaziy ko‘chalarning biriga Yunus 31 Rajabiy nomi berildi. Respublikamiz madaniy jamoatchiligi 1997 yilda Yunus Rajabiyning 100 yillik yubileyini keng nishonladi. O‘zbek milliy madaniyati rivojiga ulkan hissa qo‘shganligi uchun u 2000 yilda «Buyuk xizmatlari uchun»ordeni bilan mukofotlandi. Shuni ham takidlash joizki, 7 – fevral 2018 – yil Amerikadagi Buxoro yahudiylari va O`zbekistondan kelgan san’at ustalari ishtirokida o`tgan IV Xalqaro Namudlar festivali akademik Yunus Rajabiyning xotirasiga bag’ishlanib o`tkazildi . Maqsad – xalqlarni Namudlar orqali birlashtirish. O`zbek – tojik xalqlari musiqa merosi bo`lgan Namudlarni Amerikadagi Buxoro yahudiylari diasporasi targ`ib qiladi. Bu yo`lda O`zbekiston madaniyat ishlari vazirligi, O’zbekistonning Nyu-Yorkdagi konsullik bo`limi va Vashingtondagi elchixona bilan hamkor. Ilk festival 2012 yilda atoqli san`atkor, yetuk maqom ijrochisi Turg`un Alimatovning ijodiga bag`ishlangan edi. Shundan beri festivalni xalqaro doirada o`tkazish an`anaga aylangan. Mumtoz kuy - qo`shiqlarni O`zbekistondan kelgan yetuk san`atkorlar va Amerikada yashab ijod qilayotgan Buxoro yahudiylari ijro etdi. O`zbekistondan tashrif buyurgan maqom ustalari orasida Yunus Rajabiyning avlodlari ham bor. “Namudlar festivalining bu galgisi akademik Yunus Rajabiyning 120 yilligiga bag’ishlaganimizning sababi, ustoz nafaqat Namudlarni abadiylashtirdi, uning xizmatlari tufayli 80-100 yillar oldin ijod qilgan san’atkorlar nomi bizgacha yetib keldi. Ustoz Rajabiy tufayli Mixail va Isroil Tolmasov, Gabriel Mullakanovlarning nomi dunyoga tanildi. Borux Zirkiyev birga ishlagan, Siroj Aminov, Izro Malakov, Isoq Kataev, Berta Davidovalar uning ansamblida ijro etgan. Yunus Rajabiyning ko`plab yetuk shogirdlaridan eng kenjasi O`zbekiston xalq artisti Muhabbat Shamaeva bo`lgan. Festivaldan oldin konferensiya uyushtirdik. Unda musiqashunoslar qatori, Rajabiylar sulolasi vakillari ham ishtirok etdi. Hasan Rajabiy Ishoq Mavashov homiyligidagi “Barhayot Namudlar” jamg’armasi pul mukofoti bilan taqdirlandi. Uning o’zbek musiqa san’atiga qo’shayotgan hissasiga Buxoro yahudiylarining e’tiboridan mamnunligi bizni ham quvontirdi, albatta. 32 Xulosa Mustaqillik yillari o`zbek an`anaviy musiqasiga e`tibor yanada kuchaydi. Milliy qadriyatlar, an`analar, urf-odatlar va marosimlarning tiklanishi musiqa sohasida ham ancha o'zgarishlarga olib keldi. Qadimiy milliy musiqamizdagi boy badiiy-tasviriy vositalar bilan bir qatorda, yangi janr va turlarini o'zlashtirish natijasida o'zbek musiqa san`ati yana ham yuksak darajaga ko'tarildi. Xususan, mamlakatimizda yuksak mumtoz musiqa namunalarini avaylabasrash, jonlantirish, ravnaq topishiga qaratilgan bir qancha ibratli ishlar amalga oshirildi. Movoraunnaxr, ayniqsa, O`zbekiston xalqlari musiqiy merosini o`rganish borasida,birinchidan; Musiqashunos-manbashunos olimlardan; Abdurauf Fitrat, Galina Pugachenkova, Tatyana Vizgo, Fayzulla Karomatli, Said Saidiy, Ishoq Rajabov, Otanazar Matyoqubov, Abdumannon Nazarov, Rustam Abdullaev, Oqilxon Ibrohimov, R.Yunusovlarning ajdodlarimiz musiqa merosini o’rganishga doir olib borgan tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Ayniqsa, I.Rajabovning ”Maqomlar masalasiga doir”, ”Maqomlar”, O.Matyoqubovning ”Maqomot” asarlari va S.Saidiyning “Namudlar va maqom doyra usullari semantikasi”da milliy qadriyatlarimizdan bo’lmish maqomlarning nazariy va amaliy asoslari. Ikkinchidan; Qariyib 2000 yillik ko’xna tarixga ega bo’lgan ushbu sohada, buyuk Т uron zaminida musiqa madaniyati va ijrochilik san`atining rivojlanishi qadim zamonlarga bog’lanib ketadi. Buyuk sharq allomalari Borbad Marvaziy, Muhammad Al- Х orazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al Farg`oniy, Abu Ali ibn Sino, Paxlavon Mahmud, Umar Hayyom, Mirzo Ulug’bek, Zaxiriddin Muhammad Bobur, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Paxlavon Muhammad, Najmiddin Kavkabiy, Darvish Ali Changiy va boshqa ulug’ bobokalonlarimiz o’zlarining risolalarida ijrochilik san’ati, musiqa ilmi va tarixi, cholg’u sozlarining tuzilishi, ijroviy uslublari, san’atkorlik qonun - qoidalariga oid qimmatli ma’lumotlarni bayon etib ketganlar. Uchinchidan; Kulliyotning oily maqom bilan bog’lanishida davom maqomlar yaratilib, bunda, yana Xoja 33 Abdulqodirdan rivoyat qilinib, u o’zining “botin idroki” va “fahmi zohiri” bilan mazkur 8 maqomga yana to’rttasini Isfahon, Buzruk, Kuchak va Husayniylarni qo’shganligi bayon etiladi. O` zbek xalqi musiqa boyliklari asosida yuzaga kelgan Namudlar, o` z navbatida, zamonaviy musiqa san ati rivojlanishiga samarali ta sir ko rsatdi. O` zbekiston bastakorlari va kompozitorlari o` z ijodida Namudlardandan keng ko` lamda foydalanishni davom ettirmoqdalar. Hozirgi davrda O zbekiston bo` ylab Namudlarni ijro etishga ixtisoslashgan professional ansambllar, havaskor badiiy jamoalar maqomlarni ijodiy o` zlashtirish hamda targ` ib etish borasida samarali faoliyat ko`rsatmoqdalar. So'nggi yillarda o'zbek mumtoz musiqasini o'rganishga, o'zlashtirishga va targ'ib etishga, ularni yanada ravnaq toptirishga qaratilgan qator e'tiborli ishlar amalga oshirildi. Endilikda o'zbek mumtoz musiqamiz, kengroq, an'anaviy musiqamiz maxsus fanlar sifatida musiqa, san'at va madaniyat ta'lim tizimiga joriy etila boshlanganligini ta'kidlash kerak. 1972-yili an'anaviy ijrochilik ilk bor Toshkent konservatoriyasida joriy etilgan bo'lsa, 1990-yillardan boshlab o'rta maxsus bilim yurtlarida va 2002-yildan akademik litseylar va musiqa maktablarida an'anaviy ijrochilik bo'limlari o'z faoliyatlarini boshladi va yosh avlodning milliy an'analarimiz ruhida tarbiyalash jadallashtirildi. O'zbek mumtoz musiqasi va an'anaviy ijrochiligi nafaqat konservatoriya, madaniyat va san'at institutlari, musiqa, san'at va madaniyat kollejlari, akademik litseylarida, balki umumta'lim maktablarining o'quv jarayoni hamda ta'lim-tarbiya tizimidan ham munosib o'rin ola boshladi. Respublikamiz miqyosida muntazam ravishda uyushtirilayotgan ko`rik-tanlovlar, bir jihatdan, buyuk san`atkorlarimizning musiqa madaniyatimizga qo`shgan hissasini, ularning o`ziga xos mahorat va iste`dod qirralarini aniqlashga, ommalashtirishga imkon bersa, ikkinchi tomondan, xalq orasida mumtoz san`atimiz va san`atkorlarimizning ijodini keng tarqalishi va kelajakda yanada davom ettirib, rivojlanishiga olib keladi degan umiddamiz. Bu nodir ma'naviy xazinani yoshlar ongi, faoliyatiga zamonaviy vosita va uslublar asosida singdira olish zarur. Ana shunda avlodlar va qadriyatlar vorisligi, 34 an'analarning umrboqiyligi, musiqa san'atimiz istiqboli, ravnaqi va zamonaviyligini ta`minlagan bo`lamiz. Adabiyotlar ro`yxati 1. Rajabov I, Maqomlar masalasiga doir, T. 1963 2. Rajabiy Yu. Musiqa merosimizga bir nazar. Тoshkent: 1978.- B. 8 3. T. Ye. Solomonova “O`zbek musiqasi tarixi”.T.1981.y. 4. Yunusov R. Maqomlar xususida. Toshkent 1982 5. O`zbek musiqasi tarixi xrestomatiyasi. Tuzuvchilar: T.Salamonova., R.Abdullayev. Toshkent “O`qituvchi”, 1983. 6. Ishoq Rajabov “Maqom asoslari” Toshkent-1992 7. Fayziyev O. va boshqalar. «O`quvchilarda musiqiy nafosat tarbiyasini shakllantirish yo`lari» T.1992 8. Fayziyev O. “Musiqa va tarbiya”. Istiqlol nashriyoti. Toshkent, 2004. 9. Namudlar saboqlari. Birinchi to`plam. Toshkent, 2005. 10. Ishoq Rajabov “ Maqomlar ” Toshkent-2006 11. Alpomish. Doston. Aytuvchi Fozil Yoldosh o‘gli. -Toshkent: Adabiyot va san’at, 2015, 430 b. 35

Namudlar nazariyasi

Sotib olish