Namudlar nazariyasi - Musiqa - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	424.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Musiqa

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

46 Sotish

Namudlar nazariyasi

Sotib olish

Namudlar nazariyasi
Mundarija
Kirish
I. Namudlar – mumtoz musiqamiz asosi
I.1. Namudlarning tarkibiy tuzilishlari
I.2. Namudlar cholg`u turlari
II. XIX - XX asrlarda Namudlarning rivojlantirish bosqichlari
II.1. Namudlarning nasr bo`limiga o`z hissasini qo`shgan buyuk
musiqashunos olimlar
II.2. Yunus Rajabiyning Namudlar rivoji uchun qo`shgan hissasi
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar

1

Kirish
Mavzu dolzarbligi: Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Xalqaro maqom
san’ati anjumani ochilishida nutqida «Agar biz asl, haqiqiy san’atni bilmoqchi,
o`rganmoqchi bo‘lsak, avvalo mumtoz maqom san’atini bilishimiz, o`rganishimiz
kerak. Agar biz san`atni, madaniyatni ko`tarmoqchi bo‘lsak, avvalo mumtoz
maqom san’atini ko‘tarishimiz kerak. Maqom ohanglari, maqom ruhi va falsafasi
har bir inson qalbidan, avvalo, unib-o`sib kelayotgan yosh avlodimizning ongi
va yuragidan chuqur joy olishi uchun bor imkoniyatlarimizni safarbar etishimiz
zarur».
Maqom san`ati haqida so`zlar ekan, prezident bu noyob boylikni ko`z
qorachig`idek asrab-avaylash, undan dunyo ahlini bahramand qilish, kelgusi
nasllarga bezavol yetkazish turli qit`a va mamlakatlar vakillarini bu go`zal
maskanda mujassam etgan anjumanning asosiy maqsadi ekanini ta`kidlab o`tdilar.
Yoshlar ta`lim-tarbiyasida milliy g`oyalarning aks ettishi xalqimizning
asriy orzularining amalgam oshish inikosi hisoblanadi. Shu bois ham hozirgi kunda
madaniyat va ma`naviyat, ta`lim va tarbiya ijtimoiy taraqqiyotning hal qiluvchi
omiliga aylanib bormoqda. Kelajak taraqqiyoti va uni qanday kechishi ko`p
jihatdan uning bunyodkorlari tarbiyasiga bog`liq. Ta`lim va tarbiyani milliy
negizini mustahkamlash, uni jahon ilm-fanining eng so`ngi yutuqlariga tayangan
holda takomillashtirib borish, ilm fanni rivojlantirish, ijtimoiy faol, ma`naviy
yetuk, kasb-hunarli, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat va uni chuqur his
etuvchi, ijodiy, erkin va mustaqil fikr yuritaoladigan shaxsni kamolga yetkazish
davlatimiz siyosatida asosiy o`rinni egallaganligi bejis emas.
Donishmand xalqimizda “Musiqaga oshno kishidan yomonlik
chiqmaydi”,- degan qarashlar mavjud. Shuning uchun bo‘lsa kerak Markaziy
Osiyo xalqlarida uyning to‘riga musiqa asbobini osib qo`yish yoki oila a`zolaridan
biror kishi biror bir musiqa asbobida kuy chalish yohud ashula aytishi zarurligi
xalqimizning ziyoli oilalariga qo`yilgan minimal talablaridan biri bo`lgan.
Xalqimizning boy musiqa merosi, maqomlarimiz Markaziy Osiyo musiqa
madaniyatining yuzaga kelishida, shakllanishida asosiy manba vazifasini o`tadi,
2

desak mubolag`a bo`lmaydi. Chunki uning noyob ohanglari, dilkash navolari va
chuqur mazmunli she`riy matnlari inson ruhiyatiga ozuqa beruvchi manba
ekanligini qayta-qayta ta`kidlash mumkin. XX asrda maqomchilik san`ati rivoji
milliy negiz bilan uyg`unlashgan holda yanada taraqqiy topdi. O`zbekistonda
«Namudlar»ning yangi milliy udumlari paydo bo`lishi ham serqirra maqom
an`analarini nafaqat saqlanishi va himoya qilinishi, balki yanada yuksalishiga olib
keldi. O`zbek mumtoz musiqasi, birinchi navbatda, kishiga ruhiy engillik baxsh
etish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, kishining tashqi dunyoga estetik
munosabatda bo'lishini shakllantiradi; uchinchi tomondan esa tarbiyaviy ta`sir
vazifasini ham bajaradi. har bir musiqa asarining kishi ruhiyatiga ta`sirini qadim
davrlarda yashab o'tgan olimlarning asarlari ham, hozirgi texnika taraqqiyoti davri
samaralari ham isbotlab turibdi. Sharqning buyuk mutafakkirlari musiqaning inson
ruhiyatiga ta'siri, turli his-tuyg'ular uyg'ota olish xususiyatlarini batafsil tahlil
qilganlar. Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Safmddin Urmaviy, Qutbiddin Sheroziy,
Abdulqodir Marog`iy, Abdurahmon Jomiy, Darvish Ali Changiylar maqomlar va
umuman, mumtoz musiqaning kishilarga ta`sirini o`rganishgan. Maqom, uning
sho`balari va qismlari insonga turlicha ta`sir qilishini uqtirib o`tishgan. 1
Ushshoq,
Navo, Husayniy, Iroq, Dugoh, Buzruk kabi jozibador va ohangdor maqom yo'llari
nafaqat Markaziy Osiyoda, balki Yaqin va O`rta Sharq xalqlari musiqa
madaniyatidan o'rin olib, mashhur bo'lgan. Shu bois, o'zbek mumtoz musiqasi
minglab yillar davomida shakllanib, sayqal topib, badiiylashib, yuksak
pog`onalarga ko`tarilgan va xalqning madaniy - ma`naviy boyligiga aylangan.
Shuni ham aytish kerakki, an`anaviy musiqa namunalariga ega bo'lmish
o`zbek xalqi o`zining «Alpomish», «Go`ro`g`li» dostonlari, «Namudlar» va
minglab musiqa folklor qo`shiqlari bilan dunyodagi badiiy merosga boy xalqlar
qatoridan munosib o`rin olgan. 2001-yil may oyida Boysun madaniy muhiti va
2003-yil noyabr oyida O'zbek va tojik xalqlari mumtoz musiqasining nodir
xazinasi bo`lmish «Namudlar» YUNESKO tomonidan «Insoniyatning og`zaki va
nomoddiy madaniy merosi durdonasi» deb tan olindi. Shu tufayli asrlar mobaynida
saqlanib kelayotgan Boysun an'anaviy madaniyatiga, «Namudlar» turkumiga
3

qiziqish dunyo miqyosida tobora oshib bormoqda. Bunda bu noyob merosimiz
jahonning turli mamlakatlarida «Boysun» folklor ansambli, Turg`un Alimatov,
Abduhoshim Ismoilov, Munojot Yo`lchiyeva, Yunus Rajabiy nomidagi
maqomchilar ansambli va boshqa jamoalar hamda san`atkorlar tomonidan ijro
etilishi; 1997-yildan har ikki yilda Samarqand shahrida o`tkazish an`anaga aylanib
qolgan «Sharq taronalari» xalqaro musiqa festivali va 2002-yildan buyon
o`tkazilayotgan «Boysun bahori» ochiq folklor festivaliga o`zimiz shohid
bo`lmoqdamiz. Bu nufuzli musiqa anjumanlariga san`atkorlar bilan bir qatorda
xalqimizning folklor va mumtoz musiqasi bilan shug`ullanuvchi ijodkorlar -
olimlar ham tashrif buyurib, o`zlarining festival doirasidagi ilmiy-amaliy
yig`ilishlarida xalq ijodi va maqomchilik san`atining tarixi, buguni va kelajagi
haqida fikr yuritmoqdalar.

_________
4

1
'Rajabov Ishoq. Maqomlar masalasiga doir. Toshkent, 1963, 64—93-betlar
I. Namudlar – mumtoz musiqamiz asosi
I.1. Namudlarning tarkibiy tuzilishlari
Ilk bor VII-VIII asrlarda xalq musiqasi negizi va mahalliy professional
ijrochilik an‘analarining rivoji yirik turkumli janrlar shakllanishiga olib keldi.
Jumladan, Borbad ijodiga mansub
“Xusravoniy” turkumi. IX-X asrlarda
maqomsimon cholg‘u va ashula-cholg‘u
asar va turkumlar rivojlanadi. XI-XIII
asrlardan boshlab, to XVII asrgacha
Yaqin va O‘rta Sharqda
“Duvozdahmaqom” – 12 maqom
turkumi keng tarqalib, musiqa
amaliyotida qo‘llanib keldi. XVIII asrda
Buxoroda yangi turkum – “Namudlar”
uzil-kesil shakllandi. Namudlar —
Tojik, o zbek, qoraqalpok va buxoro yahudi xalqlari musiqiy merosida markaziyʻ
o rin tutgan maqomlar turkumi; parda, ohang , usul, shakl, uslub kabi vositalar
ʻ
bilan o`zaro uzviy bog`langan mumtoz kuy va ashulalar majmui. 1
U muayyan
shartsharoitlarda musiqiy folklor hamda kasbiy musiqa yo nalishlarida orttirilgan
ʻ
ko`p asrlik ilmiy ijodiy tajriba hamda izlanishlar natijasida yuzaga kelgan.
Namudlar milliy hamda mintaqaviy mumtoz musiqa an analarining tarixan uzun
ʼ
taraqqiyot jarayoni natijasida bir qator bastakorlar avlodi san`atining qomusiy
mahsulidir. XIX asrda “Xorazm maqomlari” turkumi va Farg`ona-Toshkent
maqom yo`llari vujudga keladi. Shuningdek, yovvoyi (erkin ko rinishdagi)
ʻ
maqomlar, surnay, dutor yo`llari va boshqalar Namudlar ta`sirida rivojlandi.
O`tgan zamon bastakorligida keng qo`llanilgan amal, kor, naqsh, peshrav, savt,
tarona, qavl kabi janrlarning noyob namunalari Namudlar tarkibida bizgacha yetib
1
Rajabiy Yu. Musiqa merosimizga bir nazar. Т oshkent: 1978.- B. 8
5

keldi. 2007-yili Isoq Rajabovning “Maqomlar” nomli yirik risolasi
YuNESKO tomonidan nashr etildi. 2003-yil noyabr oyida “Namudlar”
YuNESKO tomonidan “Insoniyatning og‘zaki va nomoddiy madaniy merosi
durdonasi” deb tan olindi. 2008-yili umumjahon Reprezentativ ro‘yxatiga kiritildi.
Namudlar Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh va Iroq 2
maqomlaridan tashkil
topgan bo lib, jami 250 dan ortiq har xil shakldagi kuy va ashula namunalaridanʻ
iborat. Shu kunga qadar sozanda, hofiz va bastakorlar maqom yo`llarining ko`plab
ijroviy talqinlarini kashf etdilar, ovoz, tanbur, surnay, dutor va boshqalar maqom
yo llarida bir qismli va turkumli asarlar ijod qildilar, ular asosida yangi kuy va
ʻ
ashulalar yaratdilar.
Oltita maqomdan birinchisi «Buzruk» nomi bilan mashhur bo`lib kelgan.
Bu maqom haqidagi
ma’lumotlar juda qadim
zamondan beri, musiqa
ilmiy risolalarida
sharhlab kelingan edi.
O`tmish olimlarining
musiqiy risolalarida
Buzruk muayyan lad
tuzilmasini va unga mos
kuy va ashulalarni ifodalagan. Buzruk maqomining jonli namunalarini bizgacha
Namudlar tarkibidagi kuy va ashula yo`llari orqali ma’lumdir.
«BUZRUK» iborasi forscha-tojikcha «Buzrug» so`zining o`zgargan shakli
bo`lib, «katta», «ulug`» ma’nolarini bildirada. Har holda bu naqom juda ko`p kuy
va ashula yo`llarini o`z ichiga olganligi uchun «katta», «ulug` maqom» - deb
nomlangan bo`lsa kerak. Buzrukning asosiy qismlari RE – miksolidiy va doriy
ladlariga mos keladi. Maqomlar ijrosida yetakchi soz sanalgan tanbur asbobi
Buzruk naqomining ijro etilishida kvartaga sozlanadi. Buzrukning, cholg`u va
ashula yo`llarini tinglar ekanmiz, I, II, IV, V, VI lad pag`onalari tayanch nuqtalari
sifatida alohida ajralib turadi.
6

Namudlar va ularning sho`balari, maqom yo`larini kuy tuzilmalari
haqida ko`rgazmali tasavvur hosil qilish uchun, akademik Yu.Rajabiy to`plab
notaga olgan olti jildlik «Namudlar» kitobiga murojat qilinsin. Kitobning VI
jildida so`ng so`z va namudlar jadvali maqom yo`llarini va ashula qismlarini
ajratib olib tushunishda yordam beradi.
Buzruk maqomi ham cholg`u (mushkulot) va ashula (nasr)
bo`limlaridan tashkil topgan. Uning cholg`u bo`limi Tasnifi Buzruk, Tarjei
Buzruk, Garduni Buzruk, Muxammasi Buzruk, Muxammasi Nasrulloyi, Saqili
Islimiy, Saqili Sulton , - deb nomlangan cholg`u asarlaridan iborat.
Tasnif va Tarje’ yo`llarida bir xil doira usuli qo`llaniladi:
Tasnifi Buzruk ohanglari mazkur maqomning bosh mavzui sifatida uning
boshqa qismlarida ham namoyon bo`lib turadi va
uning ruhiy holati yaqqol sezilib turadi. Ayniqsa
Tasnifi Buzrukdagi unsurlar va bozgo`yga
o`xshash ohanglar boshqa maqomlarning
qismlarida ham uchraydi. 2
Tasnifi Buzrukning
hissiy ta’sir kuchi yuksak bo`lib, kishiga umid,
ulug`vorlik ko`tarinki ruh baxsh etadi, Tarjei
Buzruk esa tantanavor yangraydi. Tarjei Buzrukning peshrav elementlari
Nasrulloiy, Ajam taronalari, Cho`li Iroq kabi ko`plab kuy va ashulalarda ham
foydalanilgan. Buzruk maqomining Gardun yo`li murakkab 8/4-2/4-3/4-3/4 taktli
doira usulida ijro etilib, yuksak professional musiqa asari sifatida puxta yaratalgan.
Buzruk maqomining Muxammas va Saqil qismlari uchun xarakterli narsa shuki,
ularda xona va bozgo`ylar hajmi bir xildir. Muxammaslarning xona va bozgo`ylari
16 taktli, Saqillarniki esa 24 taktli murakkab doira usuli jo`rligida ijro etiladi.
Muxammas va Saqillarda uchraydigan Nasrulloyi, Islimxon iboralari bu kuylarni
yaratgan bastakorlarning taxallusidir. Bular orasida Islimxon XVI asrda yashab
ijod etgan shoir va ulkan bastakor bo`lib, turli maqomlar mavzuida kuy va
ashulalar yaratgan edi.
2
T. Ye. Solomonova “O`zbek musiqasi tarixi”.T.1981.y.
7

Buzruk maqomining hamma cholg`u qismlari kuy tuzilishi jihatadan
mukammad va betakror asarlar bo`lib, ohangdorligi balan kishini maftun etadi.
Buzruk maqomining cholg`u va ashula yo`llari yuksak badiiy qiymatga ega.
Buzrukning cholg`u bo`limidagi kuylar birin-ketin ijro etilgandan so`ng
sho`balarga o`tiladi. Buzrukning ashula bo`limi birinchi guruh sho`balari taronalari
bilan yaxlit holda, turkum tarzida ijro etiladi. Bu sho`’balarning asosiy
yo`llari Saraxbori Buzruk, Talqini Uzzol, Nasrulloyi, Nasri Uzzol yakunlovchi
qismi esa Ufari Uzzo l - deb nomlanadi.
Ular orasida Nasrulloyi va Nasri Uzzol – Buzrukning «nasr» deyilgan
sho`’balaridir. Ularning avjlarida asosan, Ushshoq, Uzzol, Muxayyari Chorgoh
namudlari, Nasrulloyida esa Turk - deb atalgan avjdan foydalanilgan.
Birinchi guruh sho`balari turkum Saraxbori Buzrukdan boshlanadi. U ikki
chorak takt o`lchoviga mos doira usuli bilan ijro etiladi. Saraxbori Buzrukka
aytiladigan she’r «Muzorei axrabi makfufi mahzuf» - deyilgan vaznda
bo`lib, «Mafoilun-foilotun-mafoilun-foilun» tarzida talaffuz etiladi.
Saraxbori Buzruk kuy tuzilishi jihatidan juda ham murakkab hamda
bir necha kuy bo`laklaridan tarkib topgan. Bu asar cholg`u muqaddimasi bilan
boshlanadi. Keyin bir bayt she’r bilan
aytiladigan birinchi xati - daromad qismi
tiladi. Saraxbori Buzrukning ikkinchi xati -
miyonxat, uchinchi xati-dunasr, to`rtikchi xati-
Uzzol namudi, beshinchi xati, oltinchi va
ettinchi xatlar Muxayyara Chorgoh namudi va
sakkizinchi xat – Furovard qismlaridan tarkib
topgan I-II-III va oxirgi xatlar undov so`zlar
bilan aytilarkan, xang va ohanglar bilan ijro
etiladi. (Saraxbori Buzrukni tahlil etib eshitib
ko`rish tavsiya etiladi.) 3
3
Yunusov R. Maqomlar xususida. Toshkent 1982
8

Saraxbori Buzruk kuy harakati jarayonida tertsiya, kvarta, kvinta, oktava
darajasida sakrama harakatlar hamda turli pardalarga chekinishlar tez-tez sodir
bo`lib turadi. Shu sababli uning lad qiyofasini ajratib olish qiyinroqdir.
Tonallikning o`zgarishi holatlarini Saraxbori Buzrukdan keyin aytiladigan oltita
uning taronalarida ham kuzatish mumkin. Bu taronalarning kuy tuzilishi lad
qiyofasi, doira usuli, ularga
aytiladigan she’r o`lchovlari bir-
biridan tubdan farq etadi. Bunday
hol ashula turkumining rang-
barangligini, jozibadorligini
ta’minlaydi. Binobarin Saraxbordek yirik ashula yo`lini tinglashdagi jiddiy va og`ir
holatni engillashtiradi, hamda eshituv hissiyotiga dam beradi. Saraxbori Buzruk
taronalari kichik shakldagi engil ashula yo`llaridir. Sarahbori Buzrukning VI-
taronasi keyingi sho`’baga ulovchi vazifasini bajaradigan – suporish qismi deb
hisoblanadi. Buzrukning ikkinchi sho`’basi Talqini Uzzoldir. Bu erda "Talqin"
(asl ma’nosi-tushuntirish, nasihat) iborasi doyra usulining nomi bo`lib,
"Uzzol" esa ma’lum kuy tuzilmasini ifodalaydi.
"Uzzol" qadimiy musiqa risrlalarida ko`rsatilishicha o`n ikki
maqomga kirgan ma'lum sho`’baning nomi. Namudlarda esa Buzruk maqomi
tarkibiga kiritalgan. Uzzol iborasi esa X asrdan boshlab ma’lum.
"Uzzol" arabcha so`z bo`lib, "tushish", "pastga sakrash" ma’nolarni
bildiradi. Bunday ma’noni «Uzzol» nomli sho`’ba va uning qismlarining kuy
harakatlaridan ham bilib olsa bo`ladi. Bunday kuy, masalan, "sol" notasidan
boshlansa, kvarta darajasida pastga ya’ni "re" notasiga to`satdan sakraydi
(fikrimizning dalili uchun, Nasri Uzzolning boshlanish qismini tinglab ko`rish
kifoya). Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Buzrukdagi "Uzzol" nomi bilan bog`liq
sho`’ba va qismlarda, ya’ni Talqini Uzzol, Nasri Uzzol va Ufari Uzzol kuy
mavzulari va ohanglari jihatidan deyarli farq etmaydi. Bular orasadagi asosiy farq -
doira usulining turlicha bo`lishidadir. Uzzol yo`li turli doira usuliga tushirilganda,
9

ba`zi o`zgarishlarga uchraydi va bir-birining o`zgacha nusxasi bo`lib, yangicha tus
oladi va yangicha ta’sir kuchini kasb etadi.
Masalan: Talqini Uzzol, Nasri Uzzol (nasrlar usulida) boshqacha tusga
kiradi, Ufar usulida esa quvnoq va sho`xchan ashulaga aylanadi. Uzzol sho`balari
va Ufar qismi quyidagi kuy bo`laklaridan tarkib topgan: Cholg` muqaddima, I -
xat - daromad; II va III xatlar - miyonxat; to`rtinchi va beshinchi xatlar – Ushshoq
- namudi; oltinchi xat - Muxayyari Chorgoh namudi; ettinchi xat - furovard, ya’ni
tushurish qismlaridan iborat. Bu yerda Ushshoq namudi ya’ni Ushshoqning – Rost
maqomining Ushshoq nomli sho`’balari asosida, Muhayyari Chorgoh namudi –
Iroq maqomlarining shu nomli sho`’basi asosida yaratilgan.
Uzzol sho`balari xalq orasida mashhur ashula yo`llari bo`lib o`ziga xos
ohangdor va jozibalidir. Ularning mashhurligini shundan ham bilish mumkinki
"Uzzol" ohanglari asosida boshqa ashula va kuy yo`llari avjida keng
foydalaniladigan Uzzol namudi yuzaga kelgan edi.
Uzzol namudi Namudlarda Buzruk, Rost maqomlari sho`’balari avjida
keng foydalanilgan. Talqini Uzzolning bittagina taronasi bo`lib, u ham bo`lsa
suporish, ya’ni keyingi sho`baga o`tishda ulovchi vazifasini bajaradi.
Buzruk maqomining Nasr - deyilgan sho`’balaridan biri Nasrulloyidir.
Nasrullo - shu nomli kuy va ashulani yaratgan bastakorning taxallusidir. Uzoq
o`htmishda bu cholg`u va ashula yo`llari maxsus maqom hisoblangan, hamda
"Rohaviy" nomi bilan mashhur bo`lgan.
Nasrulloyi asari Buzrukning boshqa sho`balaridan tubdan farq qiladi.
Uning tuzilishi ham ancha murakkab hamda bir necha kuy bo`laklaridan iborat. Bu
sho`ba ham cholg`u muqaddimasi bilan boshlanadi. Birinchi va ikkinchi xatlar -
daromad; uchinchi va to`rtinchi xatlar - miyonxat; beshinchi xat - daromadning
yuqori pardalaridagi takrorlanishi, ya’ni "dunasr"; oltinchi va sakkizinchi xatlar -
Turk avji, to`qqizinchi xat tushurim qismlaridan tashkil topgan. Nasrulloyining
kuy va ashula yo`llari o`ziga xos orginal va jozibalik bo`lib, tinglovchilarga ancha
yaqindir.
Nasrulloyining ketidan uning uchta taronasi ijro etiladi. Uning birinchi
10

taronasi juda murakkab – 13 takt o`lchovidagi doira usuli bilan ijro etiladi.
Ikkinchi taronasi 3/4 4/4 uchinchi taronasi 3/4 takt o`lchovida ijro etiladi. Ularning
kuy mavzulari juda ham rang-barang, kishida ajoyib his – tuyg`ular uyg`otadi.
Shuni aytish kerakki, turli sho`’balarning taronalarida qandaydir umumiylik
borligini anglab olish mumkin, masalan: Saraxbori Buzruk bilan Nasrulloyining
taronalari bir-birining ma’lum ritmik variantlari sifatida eshitiladi. Nasrulloyi
xalq musyqa ijodiyotiga kuchli ta’sir ko`riatgan. Uning asosida turkum tarzida ijro
etiladigan "Nasrulloyi" nomi
bilan mashhur bo`lgan besh
qismli kuylar, "Farg`ona
Nasrullosi" deyilgan ashula
yo`llari yaratilgan edi.
Shunday qilib Buzruk
maqomining cholg`u yo`llari
ijro etilgandan keyin, turkum
Saraxbori Buzrukka ulanib ketadi. Bu sho`’ba taronalari bilan aytilandan so`ng
suporish vositasi bilan Talqini Uzzol hamda uning taronasiga o`tiladi. Keyin
Nasrulloyi taronalari bilan ijro etilib, Nasri Uzzol ijro etiladi. Buzruk maqomining
yaxlit turkumi Ufari Uzzol bilan yakunlanadi.
Buzruk maqomi tarkibida ikkichi guruh sho`balari to`rtta bo`lib,
"Mo`g`ulchai Buzruk", «Savti Sarvinoz», "Iroqi
Buxoro" hamda «Rok» deb nomlanadi. Ikkinchi guruh sho`’balaridan
biri "Mo`g`ulchai Buzruk" kuy tuzilishi jihatdan "Saraxbori Buzruk"ning ma’lum
ritmik va melodik variantidir. Endi uni «Mo`g`ulchai Buzruk»ning boshlanish
jumlalariga taqqoslab doira usuliga ham e’tibor bering. «Mo`g`ulchai Buzruk»ning
kuy bo`laklari ham Saraxbori Buzrukdagi kabidir. Shu sho`’balar tarkibida
daromad, o`rta pardalarda aytiladigan Miyonxat, Uzzol namudi va Muxayyari
Chorgoh namudlari, furovard qismlari mavjud. Mo`g`ulchai Buzrukning asosiy
yo`li besh chorak takt o`lchovida bo`lib, "Ramali musammani maxzuf", - deyilgan
she’r vaznida ijro etiladi.
11

Foilotun-foilotun-foilotun-foilun.
Mo`g`ulchai Buzrukning asosiy yo`li aytilgandan so`ng, uning shaxobchalari
bo`lgan «Talqincha», «Qashqarcha», «Soqiynoma» va «Ufar» ijro etiladi, ular esa
mazkur shaxobchalar nomi bilan bog`liq doira usulidagi ritmik variantlari sifatada
gavdalanadi. Shu sababli ularning bittasi tahlil etilsa, boshqa shaxobchalarining
ham kuy tuzilishini tasavvur etish mumkin. Lekin ular turli doira usuli, har xil
she’r matnlari jo`rligida rang-barang tus oladi, boshqacha ruhiy ta’sir kuchini kasb
etadi. Masalan, Mo`g`ulchai Buzrukning Qashqarchasini olib ko`raylik. Uning
birinchi xati "Daromad", ikkinchi – uchinchi xatlari "Miyonxat", to`rtinchi –
beshinchi xatlari "Dunasr" - ya’ni ashula boshlanish jumlalirining yuqori
pardalardagi takrori, oltinchi - ettinchi xatlar Uzzol namudi, sakkizinchi –
to`qchizinchi xatlar "Muxayyari Chorgoh" namudi va «Furovard» qismlaridan
iborat.
Buzruk maqomi ikkinchi guruh sho`’balaridan biri "Savti Sarvinoz" nomi
bilan mashhur. "Sarvinoz", ba’zi maqomchilarning fikricha, bastakorning taxallusi,
ya’ni savti Sarvinoz – shu san’atkor bastalagan savt yo`lidir. Savtlarning asosiy
yo`li bir xil, besh chorakli takt o`lchovidagi doira usuli bilan ijro etilib,
Mo`g`ulchalar doira usulidan farq qilmaydi. Lekin she’r o`lchovi "Hazaji
musammani solim" - deyilgan vaznda. Mafoiylun-mafoiylun-mafoiylun-mafoiylun
- tarzida talaffuz etiladi. Savt yo`llari orasida Savti Sarvinozning kuy harakati faol
bo`lib, murakkab kuy tuzilishi va noyobligi bilan alohida ajralib turadi. 4
Savti Sarvinoz cholg`u muqaddima bilan boshlanadi. Uning I-xat
"Daromad", II-III xatlar "Miyonxat", IV-V xatlar Ushshoq namudi bo`lib,
Miyonxat VI xat bilan ashula boshlangan parda - tonikaga qaytib tushadi. So`ngra
ashula yo`li cholg`u naqorat orqali 7-6 xatlardan iborat Turk avjiga ulanib ketadi.
Turk avji ham Miyonxat jumlalari vositasi bilan bosh pardaga qaytib tushadi va
tushirim qismi bilan yakunlanadi.
Savti Sarzinoz tuzilishi murakkab bo`lsada, kuy ohanglariga boy, ajoyib
ashula yo`llaridandir. Bu ashula ohanglari asosida XIX asrning oxirgi choragida
4
Ishoq Rajabov “Maqom asoslari” Toshkent-1992
12

Shahrisabzlik mashhur bastakor, maqomdon hofiz Abdurahmonbek uch qismli
jozibador ashulalar turkumini yaragtan edi. Ular «Abdurahmonbegi» nomi bilan
mashhur bo`lib hozirgi «Abdurahmonbegi» ashulalarini tinglasak ularning kuyi
"Savti Sarvinoz" kuyi ekani yaqqol sezilib turadi. Lekin bastakor Savti
Sarvinozdan foydalanib, puxta va jozibali ashulalar yaratgan edi. Bu ashula
"Saraxbor" usulining tezlashtirilgan turidir.
"Abdurahmonbegi" ashula yo`llari sermazmun, tinglovchilarga oson etib
boradigan orombaxsh asarlar darajasida ishlangan. Bastakorning mahorati
shundaki, «Abdurahmondegi-1» ashulasiga Navo namudidan ustalik bilan
foydalangan bo`lib, bunday hol maqomchilikda ham uchraydi. Chunki, Buzrukda
Navo namudi hech qachon foydalanilmagan edi. Savti Sarvinozning asosiy yo`li
ijro etilgandan keyin uning Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufar
shoxobchalari birin-ketin o`qiladi.
Bu ashula yo`llari ham Mo`g`ulchalardagi kabi, turli doira usullarida yangicha
sayqal topadi. Ulardagi kuy qiyofasi, tarkibiy qismlari Savti Sarvinozning bosh
yo`lidagi kuy matnlarining xuddi o`zidir. «Buzruk» maqomining II guruhdagi
sho`balaridan yana biri shinavandalarga ma’lum bo`lgan Iroqi Buxorodir.
Iroqi Buxoro Namudlarga kiradigan VI maqom bo`lmish Iroqning
Saraxboriga ohangdosh. Bunda Saraxbori Iroq butunicha olinib, Buzruk maqomi
ladiga moslangan. Ashula boshlanadigan parda Saraxbori Iroqdagiga ko`ra to`rt
pag`onaga baland ko`tarilgan hamda avjidagi ba’zi qaytariq jumlalar qisqartirilgan
yoki ba’zi o`zgarishlar bilan olingan. 5
Iroqi Buxoro tarkibida Talqincha, Chapandoz, Soqiynoma va Ufar qismlari
bo`lib, ularda tonallik o`zgarib turadi, kuy buo`laklari ham ba’zan bir-biri bilan
mos kelmaydi. Masalan, Iroqning asosiy yo`lida Zebo pari avji bilan Muxayyari
Chorgoh namudi foydalanilgan bo`lsa, uning Talqinchasa va Chapandozida
Muxayyari Chorgoh o`rniga Turk avji keladi. Soqiynoma va Ufar qismlarida esa
Zebo pari avjining yolg`iz o`zi foydalanilgan. Bu ashula yo`llarida boshqa
pardalarga o`tish kabi kuy harakatlari ko`plab sodir bo`ladi.
5
O`zbek musiqasi tarixi xrestomatiyasi. Tuzuvchilar: T.Salamonova., R.Abdullayev. Toshkent “O`qituvchi”, 1983.
13

Iroqi Bo`xoroning shahobchalaridan umumiy tushuncha olish uchun uning
yengilroq yo`llaridan Soqiynomai Iroqni olib ko`raylik.
Bu ashula yo`lining I-xati «Daromad», II-III xatlari O`rta parda jumlalari -
Miyonxat, IV-V xat Zebo pari avji,
oxirgi VI-xat tushirim qismlaridan
iborat. Bu jozibali ashula yo`li
kishida nozik lirik kayfiyatlar
qo`zg`aydi, ezgu hayollarga
cho`mdiradi. O`zining kuy tuzilishi
bilan bosh ashula yo`lidan
anchagina farq etadi. Zebo pari
avjida esa Iroq bilan hamohang bo`lib qoladi. Furovard qismida yana o`zgacha
shakl oladi.
Iroq yo`llari asosida ko`pgina xalq ashulalari, cholg`u va surnay yo`llari
yaratilgan bo`lib, bu narsa Iroqning musiqa san’atimizda naqadar keng o`rin
tutgani va mashhur bo`lib ketganidan dalolat beradi. Iroq yo`llari asosida "Cho`li
Iroq", «Suvoriy» kabi mashhur cholg`u asarlari, "Toshkent Iroqi" kabi ashulalar
yuzaga kolgan edi. Cho`li Iroq kuyida hatto Muxayyari Chorgoh namudi butunicha
saqlangan.
Toshkent iroqi esa Iroqi Buxorodagi "Daromad" bilan boshlanib, avj qismi
esa Muxayyari Chorgohning ma’lum variantlarining takroridir.
"Soqiynomai Iroq" asosida "Suvora" ashulasi va shu nomli ikki qismdan
iborat kuylar yuzaga kelgan. Suvora kuylari Soqiynoma va Ufar usullarida chalinib
avjidagi Zebo pari qismi tushirib qoldirilgan.
Suvora so`zi - chavandoz, otliq ma’nolarida bo`lib, chavandozning ot
ustidagi harakati va atrofdagi go`zal manzaralarni musiqiy vositalar orqali
tasvirlaydi va kishini chuqur hayolga cho`mdiradi.
Endi Ufari Iroqqa kelsak, u Iroq shaxobchalarining Ufar doira usulidagi
variantidir. Ufari Iroq Farg`onada xotin-qizlar tamonidan juda ko`p aytiladigan
«Farg`onacha» ashula yo`lini eslatadi.
14

Bu jozibali, rohatbaxsh ashula yo`lida aynan bir vaqtda xotin-qizlarning
ichki his-tuyg`ulari, orzu-umidlari va istaklari, intilishlari ham o`z ifodasini
topgan.
Buzruk maqomining sho`’balaridan yana biri "Rok" nomi bilan mashhur. Rok
iborasi hindcha "Rag", «Raga» so`zidan olingan bo`lib, O`rta Osiyo xalqlarining
Hind xalqlari o`rtasidagi qadimdan mavjud bo`lgan musiqiy aloqalarining ifodasi
bo`lsa kerak. Bunda Rokning kuy tuzilishi hind musiqasiga aloqasi bor deb o`ylash
xatodir. Nazarimizda bu yerda nomigagina hindchadir. Shuni ham aytish kerakki,
uyg`ur xaqida ham "Namudlar"dagi kabi Rok cholg`u va ashula yo`llari bo`lib,
bizdagi Rok sho`’basiga o`xshaydi. Bular o`rtasidagi farq ijro uslubining turli
ekanligidir.
Buzrukdagi Rok sho` basi uchun xos narsa shuki, uning asosiy yo`li Savt–
mo`g`ulchalariga o`xshamaydi, balki Talqin doira usulida ijro etiladi. Bianobarin,
kuy tuzilishi ham ancha ixcham. Uning asosiy yo`li, talqinchasi, qashqarchasi va
soqiynomasi hamda ufari, daromad, miyonxat, namudi uzzol va furovard
qismlaridan iborat bo`lib, hamma shoxobchalarda avjlar qisqartirib olingan. Lekin
bu qismlardagi kuy ohanglari bir-biridan ancha farq qiladi. Rok sho`’basining
qismlari xalq orasida juda ham mashhur bo`lib, raqsbob ashula yo`llaridandir. Bu
ashula yo`llari xalq yig`inlarida, to`y va bazmlarda ko`pchilik tamonidan raqs
jo`rligida aytilib kelingan. kungacha xalqimizning sevimli ashula yo`llari bo`lib
qolmoqda. Shuni ham alohida aytish kerakki, Rok qismlari surnay yo`llari sifatida
ham mashhur. Ba’zan shodu xurramlik kayfiyatini ifodalagani uchun surnay,
nog`ora va karnay ansambllarida ijro etilib, "Shodiyona" kuylari deb ataganlar.
Lekin "Shodiyona" nog`ora usullari va ularga chalinadigan kuylar o`ndan ortiq
sanaladi va orasida Rok qismlari ham ijro etilaveradi.
Rost maqomi Bu maqom o`tmish musiqa risolalarida o`n ikki
maqomlardan biri sanalgan. Sharq musiqa nazariyasiga oid kitoblarda Rostning
eng qadimiy maqom ekani to`g`risida gapirilib bu haqda afsona keltiriladi.
Afsonaga ko`ra, "Rost" Odam Atodan qolgan. Go`yo Odam Momo Havo bilan
jannatdan yerga quviladi. Xudo ularning birini Mag`ribga, ikkinchisini Mashriqqa
15

jo`natada. Odam Ato Momo Havo ishqida sarson-sargardon bo`lib, uni axtaradi.
Go`yo Odam Atoning chekkan nolasi, «ohu vohi» Rost maqomi pardalaridagi
kuydan iborat edi. Shuning uchun musiqa kitoblari mualliflari Rost maqomini
«Ummul-advor» ya’ni maqom lad doiralarining onasi deb hisoblaganlar. Mazkur
afsonani keltirish bilan, musiqa olimlari Rostni eng qadimiy va ilk maqom yo`li
ekanini isbotlamoqchi bo`lganlar.
"ROST" iborasi esa "mos keladigan", "to`g`ri tushadigan"-ma’nolarini
bildiradi. Musiqa risolalarida aytilishicha, bu maqomning ladiga juda ko`p kuy va
ashulalar mos kelgani uchun "Rost" deb nomlangan. Darhaqiqat, O`zbek va Tojik
xalqlari musiqasida hozirda ham bu maqom ladiga mos musiqa asarlari son-
sanoqsiz ."Rost" maqomining asosiy yo`llari boshlanadigan parda, ya`ni tonikasi
"DO" tovushi bo`lib, O`n ikki maqom tarkibida "Miksolidiy" ladiga yaqin bo`lgan,
Namudlarda esa, "Miksolidiy va Ioniy" deyilgan lad qo`shilmasiga mos keladi.
Buning sababi bor albatta, chunki o`n ikki maqomdagi Rost va Ushshoq
maqomlari Namudlarda Rost maqomi shaklida birlashtirilgan edi. Mazkur
Miksolidiy va Ioniy pardalari bir-biriga birmuncha yaqin bo`lib, ulardagi farq
tovushqatorning yettinchi pag`onasidadar. Maqomlar ijrosida yetakchi sozlardan
hisoblangan Tanbur torlari "Rost"' maqomida katta oktavaning "Do-Sol" notalariga
sozlanib, uning I-II-IV-VI pog`onalari kuyning tayanch pardalaridir. 6
"Rost" maqomi ham cholg`u va ashula bo`limlaridan iborat. Dastlab uning
cholg`u g`ismlari yaxlit holda birin-ketin ijro etiladi. Bu cholg`u qismlari "Tasnifi
Rost", "Garduni Rost", «Muxammasi Rost», «Muxammasi Ushshoq»,
«Muxammasi Panjgoh», «Saqili Vazmin», «Saqili Rag-Rag» deb nomlanadi.
Tasnifi Rostda bu maqomning bosh mavzui bayon etilib, kuy ohanglari
jihatidan xalq kuylariga o`xshaydi. Uning xonalari peshrav vositasi bilan harakat
qiladi va kichikroq hajmdagi bozgo`ylar bilan yakunlanib boradi. Tasnifi Rost o`z
tuzilishi bilan "Usmoniya" kuyiga juda yaqin. Uning peshrav ohanglari esa juda
ko`pgina xalq cholg`u kuylarida uchraydi.
6
Namudlar saboqlari. Birinchi to`plam. Toshkent, 2005.
16

Tasnifi Rostning xonalari borgan sari yuqori pardalarga ko`tarila borib,
keyingi 6-7- xonalar hajmi juda ham kengayib ketadi, Masalan, birinchi xona 16
takt bo`lgani holda, yettinchi xona 94 taktga etadi. Xonalar kengayib borishi balan
kuyning mazmuni ham chuqurlasha boradi. Rost maqomining boshqa cholg`u
yo`llaridan Garduni Rost ohang e’tibori bilan Tasnifi Rostga yaqin. Lekin,
Muxammas va Saqillar ohadnglari tubdan farq etadi. Muxammasi Rost bilan
Muxammasi Ushshoq yo`llari bir-biriga ohangdosh. Ular ikki turli ladga moslab
olingan bitta kuyning variantlaridir.
Muxammasi Ushshoq esa, shinavandalarga juda ham yaqin kuy bo`lib,
Kishida chuqur ham nozik his-tuyg`ular uyg`otadi. Ayniqsa Xorazm namunasi
yengilroq, sho`xroq uslubda ijro etilib, shodu-xurramlik, xursandchilik kayfiyatini
ham qo`zg`atadi. Rost maqomida uchta Muxammas yo`llari orasida Muxammasi
Panjgoh ajralib turadi. Uning kuy tuzilishi ham o`ziga xos, boshqa
muxammaslardan tubdan farq etadi. Panjgoh iborasi O`n ikki maqom majmuasida
ma’lum sho`’baning ifodasi bo`lgan va besh pog`onali tovushq`atorni anglatgan.
Shuning uchun uning lad asosi ham asl maqomdan farq etadi.
Rost maqomida ikkita «Saqil» asari mavjud. Ular Saqili Vazmin va Saqili
Rag-Rag deyilib, vazmin iborasi arabcha "Saqil" so`zining o`zi, Rag-Rag esa
hindcha maqom ma’nosini bildiradi. Gardun, Muxammas, Saqil iboralari doira
usullari ifodasi ekani aytib o`tidgan edi. Bu erda shuni aytish kerakki, noma’lum
sabablarga ko`ra Rost maqomida
Tarje’ deyilgan cholg`u qism
uchramaydi. Rostning cholg`u yo`llari,
kuy mavzui o`ziga xos bo`lib, doira
usullari boshqa maqomlardagi kabidir.
Ularning hammasi jozibali. yoqimli
ohanglarga boy. Rost maqomining
cholg`u yo`llari ijro etilib, ashula
bo`limi yo`llariga o`tiladi.
Rostning ashula yo`llari ham kuy mavzusi jihatdan xilma-xildir. Ular birinchi
17

va ikkinchi guruh sho`’balardan tarkib topgan. Birinchi guruh Saraxbori Rost,
Talqini Ushshoq, Nasri Ushshoq, Navro`zi Sabo sho`’balari va Ufari
Ushshoq qismidan iborat. Bu sho`’balardan ko`rinadiki, Rost maqomi asoso`y
yo`llari uch xil kuy mavzuidagi ashulalardan, ya’ni Rost, Ushshoq va Nazro`zi
Sabo ashula yo`llaridan iborat. Rost maqomining birinchi guruh sho`balari
turkumning bosh mavzui bo`lgan Saraxbori Rost bilan boshlanadi. Undan so`ng
uning to`rtta taronasi o`qiladi. Rostning turkumi keyingi sho`’ba bilan ulovchi
vazifasini bajaruvchi suporish visitasi bilan Talqini Ushshoq sho`’basiga ulanadi.
Talqini Ushshoqdan keyin uning taronasi aytiladi. Bu tarona aynan bir
vaqtda suporish vazifasini o`taydi hamda Nasri Ushshoq sho`basiga ulanib ketadi.
Nasri Ushshoqning birinchi, ikkinchi taronalari ijro etilib, suporish bilan Navro`zi
Sabo sho`’basiga o`tiladi. Uning ketidan Navro`zi Saboning talqinchasi aytilib,
Rostning birinchi guruh sho`balari turkumi Ufari Ushshoq va oxirgi suporish bilan
yakunlanadi.
Namudlar cholg`u turlari
Maqomlar sozanda va xonandalar tomonidan yakka tarzda,
shuningdek, jo rovozlik va jo rnavozlikda ijro etib kelingan. Xususan, Buxoroʻ ʻ
amirlari saroyida eng so nggi davrda jo`rnavozlik asosan, 2 tanbur, 2 doira
ʻ
(doirachilar xonanda ham bo`lgan), afg`on rubobi, sato yoki qo biz, imkonga ko ra
ʻ ʻ
bo lamon cholg`ularidan iborat bo lgan. Maqom ijrochiligida tanbur yetakchi soz
ʻ ʻ
hisoblanadi. Chunki u torlarini maqom pardalariga moslab sozlashda va maqom
yo llarini mukammal yangratishda birmuncha qulayliklarga ega. Doira esa sozanda
ʻ
va xonandalarning Namudlar qismlarini belgilangan usul negizida ijro etishlari
uchun zarur vosita bo`lib xizmat qiladi. Har bir maqomning bosh tovushqatori
o`ziga xos va nisbatan barqaror bo`lib, turkumning to`liq musiqiy ijro jarayonida
uning pardalarida ayrim o`zgarishlar ham sodir bo`lib turadi. Chunki Namudlar
shakllanishida maqomlar tarkibiga 12 maqomdan mazkur maqom pardalariga
yaqin, kuy mavzui tabiatiga ohangdosh o zga sho`ba va maqom yo`llari ham
ʻ
kiritilgan. Ularning lad tonalligi asosiy maqom yo`llariga ba`zan mos kelmasligi
18

ham mumkin. Namudlarni tashkil etgan maqomlarning har biri ikki — cholg`u
(mushkilot) va ashula (nasr) yirik bo`limlaridan iborat.
Mushkulot bo`limi maqomlarning cholg`u bo`limlarida bir xil nom
bilan ataladigan cholg`u qismlari bo`lib, ularning ohanglari turlicha bolsada, doira
usullari bir xildir. Ular Tasnif, Tarji, Gardun, Muxammas va Saqil nomlari bilan
mashhurdir. Tasnif, Tarje, Nag mai Oraz, Samoi, Xafif kabi cholg u qismlari bir-ʻ ʻ
biriga o xshash, kichik hajmli; Gardun va
ʻ
Peshrav birmuncha rivojlangan; Muxammas
va Saqil yo`llari uzun va murakkab doira
usullari negizida ijod etilgan. Namudlar
cholg`u yo`llarining ichki tuzilishi murakkab
bo`lsada, o`zining ravon ohangdorligi va
rangbarangligi bilan shu maqom kuy mavzulari bilan bevosita bog`liqdir. Bu
asarlar teran falsafiy va turfa lirik kayfiyatlarni ifodalaydi, tinglovchilardan esa
eshitish ko`nikmalariga ega bo`lishni talab etadi. Maqomlarda nomdosh
bo`lmagan cholg`u qismlar ham uchraydi. Masalan: Navo maqomida – Nag`mai
Oraz, Dugohda – Peshravi Dugoh va Samoyi Dugoh, Segohda Hafifi Segoh va
hokazo. Maqom cholg`u yo`llarining kuy tuzilishi murakkab bo`lsada, o`zining
rang – barangligi, ohangdorligi bilan eshituvchini maftun etadi. Ular uchun xos
narsa shuki, har bir cholg`u qism xona va bozgoylardan tarkib topgan.
Xona - uy, bo`lma, musiqa islohotida kuyning o`zgaruvchan va faol
rivojlanuvchi bo`lagidir. Unda kuy ohanglari o`zgarib yangicha uslubda avjga
tamon harakatlanib boradi va bosh pardaga qaytib tushadi. Xonalar tufayli kuy
mazmunan boyib boradi.
Bozgo`y – tojik tilida - qayta aytish, qaytariq demakdir va bu tuzilma
kuyning xonalaridan so`ng takrorlanadigan, binobarin ularni tugallovchi vazifasini
ham bajaradi. Xonalar bilan kuy takomillashadi, mazmunan chuqurlashadi va
boyiydi. Bozgo`ylar esa, musiqiy fikirni yakunlab, umumlashtirib beradi. Maqom
cholg`u yo`llarida xonalarning takomillashuvida ko`pincha "Peshrav" deyilgan kuy
qismlari katta ahamiyatga molik.
19

Peshrav - tojikcha - oldinga yuruvchi, oldinga harakat etuvchi, degan
ma'noni anglatadi. Ular xonalarning kuy harakatida turli balandliklarda bir necha
bor takrorlanadi va bozgo`yga ulanib ketadi. Peshravlar kishiga ko`tarinki ruh
baxsh etadi.
Maqom cholg`u qismlarida doira usullarining ham o`rni kattadir. Masalan:
Tasnif va Tarji qismlari bir xil doira usudila ijro etiladi; ba’zan boshqa
maqomlarda qisqa shaklda ikki - uch taktli yoki Tarjei Iroqdagi kabi, besh taktli
bo`lib ham kelishi mumkin. Gardun, Muxammas, Saqil, Hafif, Samoyi kabi
iboralar bilan ataluvchi cholg`u qismlari shu nomli doira usullari ifodasidir. Bu
erda bir narsa muhimki, Muxammas va Saqil qismlarining doira usullari juda
murakkab bo`lib, Muxammaslarda 16 takt, Saqillarda 24 taktni tashkid etadi. Bu
bilan birga ulardagi xona va bozgo`ylar hajmi bir - biriga teng.
Nasr bo`limi Namudlarning ashula bo`limi sho`balari ham bastakorlik
san`ati an`analarining mahsuli sifatada yuzaga kelgan. O`tmish davrlarda yashab
ijod etgan shoir va olimlarning asarlarida bizga uncha tushukarli bo`lmagan, kuy,
qo`hiq va ashulalarning shakli va yaratilgan uslublariga taalluqli ma`lumotlarga
duch kelinadi. Bunday kitoblarni varaqlar ekanmiz, maqomlar va ularning
sho`balari, nomi, bastakorlarning ismlari, ularning hayoti va ijodiy faoliyatiga
taalluqli qimmatli satrlarni o`qiymiz.
Bunga nisbatan ajratib olish mumkin. Masalan: Peshravni olaylik.
Namudlarning deyarli hamma cholg`u yo`llari peshrav ohanglarida tuzilgan. Bu
fikrni XVI-XVII asrda yaratilgan musiqa risolalaridagi ma’lumotlar ham
tasdiqlaydi. Lekin Namudlardagi peshravlar o`tmishdagiga qaraganda ancha
murakkab va takomillashtirilgan shakldadir. Peshrav yo`llarini tinglab ko`rilsa,
pastga pog`onama – pag`ona harakat qilayotgan peshrav tuzilmalarining ichida
ohang yuqoriga harakat qilayotgani va kuyni tashkil etadigan xonalar yuzaga
kelayotganini ajratib olish mumkin.

II. XIX - XX asrlarda Namudlarning rivojlantirish bosqichlari
2.1 Namudlarning nasr bo`limiga o`z hissasini qo`shgan buyuk adiblar
20

XIX asrga kelib musiqiy nazariy risolalar bilan bir qatorda «Bayoz»lar
ham vujudga keladi. Ular muayyan kuylar nomi ko’rsatilgan qo’shiqlar matnidan
iborat to’plam edi. Bu an’ananing taraqqiyoti Xamza Xakimzoda Niyoziy ijodida
yaqqol aks etadi. Xamza «Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar» majmuasini
tuzdi. Shoir xalq ichida mashxur bo’lgan ashulalarga o’zi milliy, vatanparvarlik
ruhida she’rlar yozib, ular qaysi ashula usulida aytilishi, bu ashulaning qaysi
joylarda tarqalganligi, ijrosi haqida ma’lumot beradi. Shuningdek, uning bastakor
sifatidagi ijodi aloxida e’tiborga molik. U o’z she’rlariga musiqalar bastalagan.
Ashulalari o’zining milliy ruhi, jangovar ruhi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari,
Xamzaning o`zbek musiqa tarixida birinchi vals yaratganligini ham ta`kidlamoq
joiz.
Akademik olim Abdurauf Fitratning o`zbek musiqashunosligiga qo`shgan
xissasi beqiyosdir. Asrimiz boshida u milliy cholg’u asboblari haqida maxsus asar
yozdi. Unda musiqa asboblarining deyarli barchasi nomma – nom keltirilib,
ularning tafsiloti, tuzilishi to’liq yoritilgan. Buxoro Namudlari o`zbek
maqomlarining aloxida shoxobchasi hisoblanadi. U Xorazm olti yarim maqomi va
maqomning Farg’ona-Toshkent yo’llari bilan birga o’zbek maqomi asosini tashkil
etadi. Uni notaga yozib olishning ham o’ziga yarasha tarixi bor. Aslini olganda
Namudlarni notaga olish harakati ba`zi musiqashunoslar XIX asrning o’rtalarida
boshlangan edi. Mashxur shoir va musiqa ilmining bilimdoni Komil Xorazmiy
(1825-1857) va uning katta o`g`li Muhammad Rasul Mirzo tomonidan Xorazm
notaqiyasi ixtiro qilingandi. Bu nota yozuvini yaratishda ular tanbur sozi
pardalarini asos qilib olgandilar. Tabiiyki, bu nota tizimi maqomlarni o`rganishda
o`z vaqtida katta axamiyat kasb etgan. Lekin tanbur tabulaturasida bu nota tizimi
hozirgi nota yozuvi imkoniyatlariga ega bo’lmaganligi tufayli o’sha davrda
Namudlar musiqasini yozib qoldirishga monelik qildi va kutilgan natijani bermadi.
Buxoro Namudlarini yozib olish tarixi nisbatan boshqacharoq kechgan
bo’lsa-da, asosan, XX asr davomida voqyelikka aylandi. To’g’ri, uning ayrim
parchalari XX asr arafasida xarbiy kapelmeysterlar A.Eyxgorn va A.Leysek
21

tomonidan notaga ko’chirilgani haqida ma’lumotlar bor. Lekin nisbatan to’la
nusxasining ilk bor notaga ko’chirilishida Abdurauf Fitrat tashabbuskor va
tashkilotchi sifatida aloxida jonbozlik ko’rsatgani hammaga ham ma’lum bo’lmasa
kerak. Fitrat 1921 yili Toshkentdan Buxoroga qaytgach, maorif va madaniyat
ishlari bilan jiddiy shug’ullana boshladi: Sadri Ziyo, Musa Saidjonov kabi
maslaqdoshlari bilan hamkorliqqa ilmiy jamiyat tuzib, turli fanlarga oid nodir
qo’lyozmalarni to’plashga kirishdi. 1922-1923 yillarda Buxoro Xalq Sho’rolar
Jumxuriyati (BXShJ) ning maorif noziri vazifasida ishlagan kezlari bu faoliyati
doirasini yanada kengaytirdi. Fitrat musiqiy ta`limni va bu sohadagi tadqiqotlarni
yo`lga qo`yishni ko`zlab, Buxoro shahrining Ravg’angaron guzarida ixtisoslashgan
musiqa maktabi tashkil etdi. Bu maktab «Sharq musiqa maktabi» atalib, unda
ta’lim jarayoni sharqona ustozu-shogird saboqlari asosida qo’rilgan edi. Maktabga
o`sha zamonning mapgxur maqomxonlari va maqomdonlari Ota Jalol Nosir o’g’li,
Ota G`iyos Abdug`ani o`g`li, Levicha (Levi Boboxonov), Abduraxmon Umarov,
Ma’rufjon Toshpo’latov kabi ustoz san’atkorlar jalb etildi. Keyinchalik shu
ustozlardan saboq olgan Sharq musiqa maktabi talabalari orasidan Shohnazar
Soxibov, Fazliddin Shaxobov, Borux Zirkiyev kabi mohir maqomxonlar va
zabardast bastakorlar Muxtor Ashrafiy, Mutal Burxonovlar yetishib chiqishdi. 7
Abdurauf Fitrat Sharq musiqa maktabida ta’limni tashkil etish jarayonida
asrlar davomida xalq daxosi bilan yaratilgan. Buxoro Namudlarini shu ustozlardan
yozib olish va abadiyligini ta’minlashni kechiktirmaslik zaruriyatini tushundi. Bu
borada Fayzulla Xo`jayev bilan o`zaro fikrdoshliqda yechim topishga kirishdilar.
Nixoyat ular kelishib, o`sha davrning yetuk musiqashunosi V.Uspenskiyga
murojaat qildilar.
V.Uspenskiy 4
bu ishga jiddiy va g`ayrat bilan
kirishdi. Fitrat Namudlar kuylarini notaga yozib olish
ishlarini quyidagicha tashkil etdi: Sharq musiqa
maktabining muallimlari Ota Jalol boshchiligida
navbatma-navbat Namudlar sho’balariga oid u yoki bu
7
Ishoq Rajabov “Maqomlar” Toshkent-2006
22

kuyni doira va tanbur jo’rligida ijro etishgan. V.Uspenskiy uni notaga ko’chirgan,
so`ngra, albatta, shu yozib olgan kuyni fortepianoda chalib bergan. Ota Jalol
boshchiligidagi hay’at nazoratida ma’qullangandan keyingina uni nashr qilishga
tavsiya etishgan. Namudlarning yozib olinishi jarayonini tezlashtirishni va uning
mukammal yozib olinishini ko’zlab Fitrat o’z uyida xaftada bir marta Ota Jalol
boshchiligidagi Ota G’iyos, domla Xalim Ibodov, Levicha va boshqalardan iborat
maqomxonlar ishtirokida musiqa kechasi uyushtirib turgan. Kechada ijrochilar
yozib olingan asarlar sifatini muxokama qilishgan, sozandalar u yoki bu kuyni
qayta-qayta ijro etishgan, bunda ijro aniqligi, tinikligi va jozibasiga axamiyat
berishganki, bu V.Uspenskiyga
Namudlarga xos siru-sinoatni chuqurroq hamda teranroq anglashga,
Fitratga esa uning nazariy asoslarini idrok etish hamda taxlil qilib borishga
imkoniyat yaratgan. Keyinchalik Fitratni badom etuvchilar uchun bu kechalar
malomat toshlariga aylanganiga qaramay, har qalay xuddi shu kechalarda Buxoro
Namudlarini ilk bor nisbatan to’la xajmda yozib olish va notaga ko’chirish
ta’minlangan. Bu Fitratning o’zbek milliy musiqasini avlodlarga yetkazishda
nechog`lik Fidoyilik ko`rsatganligini yaqqol tasdiqlaydi. Bu haqda Fitratning o’sha
vaqtdagi shaxsiy kotibi, Sharq mumtoz adabiyoti bilimdoni, buxoroliklar orasida
domla Izomiy nomi bilan tanilgan G’ulomjon Izomov (joylari jannatda bo’lsin!)
xotiralari e’tiborlidir: «Xalqimizning bebaho boyligi bo’lgan Namudlarni keyingi
avlodga yetkazish maqsadida Fayzulla Xo’jayev va Abdurauf Fitrat o’sha davrda
O’rta Osiyo xalqlari musiqa merosini o’rganish uchun Turkiston o’lkasiga kelgan
Moskvalik mashxur musiqa etnografi VA.Uspenskiyni Buxoroga taklif etishdi...
V.A.Uspenskiy bu mashaqqatli vazifani 1923 yilda boshlab, 1924 yilda A.Fitrat va
N.Mironovlar taxriri ostida Moskvada nashr ettirdi. F.Xo`jayev Uspenskiyning
xizmat haqini sof Buxoro oltini bilan to’ladi». Buxoroning «sof oltini» bahosida
bunyod etilgan bu kitob «Namudlar» («Olti poema») nomida chop etilgan bo’lib,
olti maqomning har biri o’ziga xos ichki guruhlanish tartibida tubandagicha
berilgan: «Buzruk» Namudlarning birinchi va boshlovchi maqomi bo’lib,
mushkilot va ashula bo’limini ifodolovchi nasr qismlaridan iborat. «Rost» -
23

ikkinchi maqom bo’lib, mushkilot, nasr va ufor qismlaridan iborat. Butun maqom
20 kuy atrofida. «Navo». - uchinchi maqom bo’lib, mushkilot, nasr va ufor
qismlaridan iborat. Butun maqom 28 kuydan iborat tarkibda berilgan.
«Dugoh» Sh to’rtinchi maqom, unda ufor qismi yo’q, asosan mushkilot va nasr
qismlari mavjud. Butun maqom esa 35 kuyni ichiga oladi. «Segoh» - beshinchi
maqom; u ham mushkilot va nasr qismlaridan iborat. Butun maqom 29 kuydan
tashkil topgan. Nixoyat, yakunlovchi oltinchi maqom bo’lgan. «Iroq» - mushkilot,
nasr va ufor kabi uch qismdan tarkib topgan. Umuman, yakuniy maqom 23 kuydan
iborat. V.Uspenskiy Buxoro Namudlariga taalluqli 158 ta kuyni notaga
ko’chirishga muvaffaq bo’lgan. Bu juda katta muvafaqqiyat edi. Shu sababli
notaga olish ishi nixoyasiga yetgach, Buxoro maorif vazorati tomonidan
V.Uspenskiyga quyidagi mazmunda guvohnoma berilgan: «...V.Uspenskiyga
qadimiy maqomlarni notaga ko’chirish topshirilgan edi. U bu ishni juda
muvaffaqiyatli bajardi. Uning tomonidan yozib olingan «Buzruk», «Rost»,
«Navo», «Dugoh», «Segoh» va «Iroq» maqomlari «Narkompros» Kengashining
maxsus komissiyasi tomonidan tekshirilib ma’qullandi va muallifga katta
minnatdorchilik bildirildi». Shubxasiz, A.Fitrat va F.Xo’jayevlar tashabbusi hamda
V.Uspenskiy g’ayrati bilan amalga oshirilgan bu xayrli nashr Buxoro Namudlarini
notaga ko’chirishdagi dastlabki qadam bo’lib, milliy musiqa madaniyatimiz
tarixida muxim xodisa edi. Bu nashr Buxoro Namudlarini yanada mukammalroq
qilib notaga ko’chirishdan iborat keyingi ishlarga, shuningdek, maqomlarni ilmiy
tadkiq etishga yo’l ochib berganligi bilangina emas, balki O.Matyoqubov
«Maqomot» kitobida yozganidek: «...maqom parchalarining joy-joyiga to’g’ri
qo’yilganligi va umuman lad tizimining mukammal aks ettirilganligi bilan
keyinchalik yuzaga kelgan ayrim to’plamlarga qaraganda birmuncha ustun»ligi
bilan ham ayricha axamiyat kasb etgandi. Shunga qaramay, bu nashrda bir qator
kemtiklarga yo’l qo’yilganligidan ham ko’z yumib bo’lmaydi. Albatta, bu
kemtikliklarning kelib chiqishiga ma’lum obyektiv va subyektiv sabablar mavjud.
Zero, Buxoro Namudlari notaga ko`chirilayotganda, asosan, ijrochilar bergan
ma’lumot va axborotlargagina tayanilgandi. Ijrochilarning aksariyati esa usta
24

ijrochi sifatida tanilgan bo’lsalar-da, musiqaning, jumladan, Namudlarning nazariy
asoslarini mukammal bilishmas, nota ilmidan bexabar ustodlar edi. Shu sababli
ular aksar holatlarda V.Uspenskiy yozib olgan sho’balar notasini o’qib, tekshirish
imkoniyatiga ega emasdilar, faqat shu notaning fortepianodagi ijrosini eshitib,
uning qanday darajada ko’chirilganligini baholay olishardi xolos. Bunday
sharoitda har qancha tajriba va bilimga ega bo’lsa-da, notanish an’analarga, ijro
uslubiga, sozlarga ega bo’lgan boshqa bir xalqning milliy musiqasini notaga
ko’chirishda V.Uspenskiy ma’lum kamchiliklarga yo’l qo`yishi tabiiy edi.
Kamchilikning dastlabkisi va eng kattasi maqomlarning nasr-ashula qismlarida
she’r matnlarining tashlab ketilganligidir. Ba’zi manbalarda yozilishicha,
V.Uspenskiy notada o’zbekcha va tojikcha she’rlarni berishga qiynalganligi uchun
ularni aloxida qog’ozda yozib olgan, deya qusur sababi izohlanadi. Ikkinchi qusur
– ba`zi sho`balarning usul - ritm tuzilishida chalkashliklar uchrashida ko’rinadi.
Zero, Namudlarning nota matni tanburda «bas» kalitida yozilgan aslida skripka
kalitida yozilgan matn ancha qulay imkoniyatlarga ega bo`lur edi. Biroq Buxoro
Namudlari o`z tarixi davomida birinchi marta notaga ko’chirilganligi inobatga
olinsa, bunday kamchiliklar uning badiiy qimmatini zarracha pasaytirmaydi.
Aksincha, mazkur nashr V.Uspenskiydan keyin uni notaga tushirganlar uchun asos
va dasturi amal vazifasini o’taganligidan tashqari, yozib olinishi jarayonidagi
baxsu-munozaralar Abdurauf Fitratning «O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi»,
«O’zbek musiqasi to’g’risida» hamda V.Uspenskiyning «Klassicheskaya muzshka
uzbekov» («O’zbeklarning mumtoz musiqasi», 1927) singari tadqiqotlarining
yuzaga kelishiga turtki bo’ldi. Bu asarlar, o’z navbatida o’zbek maqomshunosligi,
qolaversa, zamonaviy musiqashunosligining qaror topishi, shakllanishi va taraqqiy
topishida muxim axamiyat kasb etdi.
Maqom bo’yicha fundamental tadqiqot muallifi I.Rajabov musiqaning
estetik va tarbiyaviy xususiyatlari haqida fikr yuritar ekan , «musiqa kishining xis-
tuyg’ularini, undagi insoniy fazilatlarni o’lchab beradigan tarozidir», - deb yozadi.
Maqomlarning inson ma’naviyatini yuksalishtirishdagi rolini Oqilxon Ibroximov
obrazli tarzda tarzda quyidagicha ifodalaydi: «...maqomlar musiqasining
25

ma’naviyat jabxasida nixoyatda muxim o’rin tO`tganligidan, uning xatto ruhiy
ekanligidan darak beradi».
Rivoyatga ko`ra Temuriylar davrida yashagan Xoja Abdulqodir
Marog‘iy, Sohibqiron g‘azabiga uchragach, bir qancha vaqt yolg‘iz yashab,
qalandarona hayot kechirdi. Kunlar o‘tdi. Sarkarda o‘z lashkari bilan Iroqqa yurish
qilish harakatiga tushdi. Bundan xabar topgan Abdulqodir Amirning qulog‘iga
yetib boradigan bir nazm tuzishga qaror qildi. Shunday xayol bilan, u bir g‘azal
bitdi, uni bastaladi. So‘ng temirchiga borib, shu kuy nag‘malarini hosil qiluvchi
har xil kattalikdagi qo‘ng‘iroqchalar yasatdi. Sarbon bilan kelishib, bu
qo‘ng‘iroqchalarning qaysi tuyaga osilishi kerakligini ham kelishib oldi va kuyni
bexato hosil qiladigan bir tartibda tuyalarga ostirdi. Karvon yo‘lga chiqdi. Tuyalar
harakatga kelib yura boshlagach, belgilab qo‘yilganidek kuy chalina boshladi.
Sohibqiron musiqa ilmidan xabardor edi, musiqani yaxshi tushunardi.
Qo‘ng‘iroqchalardan taralayotgan bu yoqimli kuy Amirni befarq qoldirmadi. Bu
kuy Iroq maqomi yo‘lida yaratilgan bo‘lib, uni bastakor “Amali tarona” deb atagan
edi. Temur kuyga e‘tibor qilar, kuy esa o‘z ohangidan adashmasdi. Shunda u saroy
musiqashunoslarining peshqadami bo‘lib qolgan, ayni paytda bosh xonandalik
vazifasida turgan va ushbu tadbirdan ogoh Xoja Abdulloh Loriyni huzuriga
chorlab, unga dedi:
– Mug‘anniy, eshityapsanmi, bu qo‘ng‘iroqchalar bir chiroyli kuy
chiqarmoqda?
– Shohim, - dedi Loriy, - bir begunohning gunohidan kechsangiz, men
buning sirini aytaman.
Amir:
– Bo‘pti, men uning gunohidan kechdim, - dedi.
– Xoja Abdulqodir sizga o‘zining sodiqligini izhor qilish niyatida “Iroq”
maqomi yo‘lida ushbu kuyni bastaladi, - dedi mehtar va Amir qoshida ana shu
yangrab turgan kuy jo‘rligida Abdulqodir yozib bergan yangi g‘azalni kuylay
boshladi:
Chun miravi so‘yi Iroq faromusham nakun…
26

(Mazmuni: Iroq sari yo‘lga chiqsang, meni unutma).
Natijada Amir Abdulqodirning sodiqligiga shubha qilmay, unga avvalgiday
marhamatlar ko`rsata boshladi.
Maqomlarning tarixiy, nazariy, estetik masalalari uzoq o`tmishdan shu
kunga qadar musiqashunoslar tomonidan har tomonlama o rganilmoqda. Xususan,ʻ
Urta asrlar musiqa risolalarida Sharq mumtoz musiqasiga xos pardalad tuzilmalari
keltirilib, maqomot hamda xalq musiqasiga xos tovushqator va usullar tuzilishi
haqida mulohazalar yuritilgan. 19-asr boshi va o`rtalarida shahriga oid maxsus
yozma she riy to plam — bayozlar yuzaga keldi. Ularda maqomlarga aytilgan
ʼ ʻ
g azal matnlari keltirilgan, maqom va sho balar nomlari hamda ijro etiladigan
ʻ ʻʼ
ashulalar turkumining tartibi ko rsatilgan. Komil Xorazmiy va uning o g li
ʻ ʻ ʻ
Muhammad Rasul tanbur chizig i yordamida yozib olgan Xorazm maqomlari ham
ʻ
shahrining 19-asr namunalari haqida qimmatli ma lumot beradi. Namudlar ashula
ʼ
yo llarida o zbek hamda fors mumtoz shoirlaridan Rudakiy, Jomiy, Lutfiy,
ʻ ʻ
Navoiy, Bobur, Fuzuliy, Hofiz, Amiriy, Nodira, Zebunniso, Ogahiy va
boshqalarning ishqiylirik, falsafiy, nasihatomuz, diniy mazmundagi g`azallari,
shuningdek, xalq to`rtliklari jalb etilgan. Namudlar asosan, og`zaki tarzda
avloddan avlodga ustoz shogird an`anasida o`tib keldi. 1920-yillarda Buxoro,
Samarqand, Toshkent shahrilarida maxsus musiqa maktablari, bilim yurtlari tashkil
qilinib, ularda maqom va xalq musiqa namunalarini o`zlashtirishga e tibor
ʼ
qaratildi; Ota Jalol, Otag`iyos Abdug aniyev, Domla Halim Ibodov, Shorahim
ʻ
Shoumarov, Abdusoat Vahobov, Usto Shodi Azizov kabi maqomdon sozanda va
hofizlar yoshlarga saboq berish uchun jalb etildilar.
Misol uchun, B uxoro maqomlarining bilimdoni, mohir tanburchi,
zabardast hofiz Ota Jalol Nosirov 1845-yili Buxoroda tavallud topgan. Otasi Nosir
ota masjidda muazzinlik vazifasida ishlagan. Xalq musiqa merosi, ayniqsa, maqom
sho‘balaridan xabardor kishi bo‘lgan. U yoshligidan musiqaga mehr qo`yadi,
kasbni o‘rganish maqsadida davrining maqom bilimdonlaridan biri, mashhur
xonanda Tillaboy hofizga shogird tushadi. Ota Jalol ustozidan Namudlarning
«Nasr» bo‘limiga tegishli bo‘lgan qismlarini o‘rganadi.
27

Ota Jalol 20 yoshlarida saroy hofizligiga qabul qilinadi. U noyob
iste`dodi hamda shirali ovozi bilan tez orada saroy ahli e`tiborini qozonadi.
Shundan so‘ng uni saroy musiqachilarining boshlig‘i etib tayinlashadi. U o‘z
davrining nufuzli maqom ustozlaridan bo`lib yetishadi va Amir Muzaffarxon,
Abdulahadxon va Olimxon saroylarida maqomchilar guruhiga rahbarlik qiladi. U
faoliyati davomida mohir tanburchi va xonanda sifatida shakllanadi. Namudlarning
cholg‘u va ashula yo‘llarini tartibli holda ijro etishga muyassar bo`ladi. Ota Jalol
Namudlarni ijro etish jarayonida unga ijodiy yondashadi. Uning faoliyatida ijodiy
munosabatlar bo`lganligi xususida ayrim manbalarda bayon etiladi. Xususan,
«Segoh» maqomiga mos savt bog`laydi va uni «Savti Jaloliy» deb nomlaydi. Bu
borada A. Fitrat o‘zining «O`zbek klassik musiqa va uning tarixi» risolasida
quyidagi fikrlarni bayon etadi: «Segoh maqomida savt sho‘basi yoq edi. Mashhur
musiqachi Ota Jalol tomonidan mening tashviqim bilan 1922-yilda «Savt»
bastalangan edi» 5
.
Ota Jalol XX asrning 20-yillarida Buxoroda ochilgan «Sharq musiqa
maktabi»da faoliyat ko‘rsatadi. O`z davrining nufuzli sozanda va xonandalariga
maqom san`atini o`rgatadi. «1923-yilda V.A. Uspenskiy tomonidan Buxoro
«Namudlar»i notaga olinishida ham keksa ustoz eng asosiy tayanch vazifasini
bajargan. V.A. Uspenskiy «Namudlar» mushkilot va nasrlarini notaga ko`chirishda
Ota G`iyos Abdug`ani, Abdurahmon Tanburiy (Umarov), Domla Halim Ibodov,
Ma`rufjon Toshpo`latov kabi qator atoqli sozandalar ijrolariga asoslangan» 6
.
Buxoro «Namudlari» 1924-yilda Abdurauf Fitrat tashabbusi ostida, Ota
Jalol hamda Ota G`iyos va V.A. Uspenskiylar bilan birga notaga ko‘chirilgan va
«Olti musiqali poemalar» ( Шесть музыкальных поэм ) nomi bilan Moskvada
nashr qilingan. Ota Jalol 1928-yili Samarqand shahrida ochilgan Musiqa va
xoreografiya ilmiy-tadqiqot institutida ustozlik faoliyatini olib boradi. Bu dargohda
u Halim Ibodov, Hoji Abdulaziz Abdurasulov, Shodi Azizov, Shonazar Sohibov
kabi bir qator san`at arboblariga hamda taniqli kompozitorlar bo‘lmish M.
Ashrafiy, M. Burhonov, T. Sodiqov, Sh. Ramazonov va boshqalarga saboq beradi.
Ota Jalol Nosirov 1928-yilda 83 yoshida Samarqandda vafot etgan.
28

Ota G`iyos Abdug‘ani – Buxoro ijrochilik maktabining yorqin
namoyandasi, mashhur tanburchi va musiqashunos. Faoliyati davomida
«Namudlar»ning
mushkilot bo‘limiga tegishli aksariyat kuylar ijrochiligini mukammal
egallagan.
Ota G‘iyos uzoq yillar davomida saroy sozandasi sifatida faoliyat olib
borgan.
XX asrning 20-yillarida Buxoroda ochilgan «Sharq musiqa maktabi»da
sozandalikdan ustozlik qiladi. Asosan «Namudlar» cholg`u yo`llaridan saboq
bergan, tanbur chalishni o`rgatgan. Ota G`iyos ham 1923-yilda V.A. Uspenskiy
rahbarlik qilgan «Namudlar»ning notaga yozib olinishida qatnashadi. U shu
davrning taniqli hofizi Ota Jalol, maqom bilimdonlari Mirzanazrulloh Tanburiylar
bilan birgalikda faoliyat olib boradi. Natijada notaga olingan Buxoro «Namudlar»i
to`plam bo‘lib, 1924-yili nashr etiladi. Ota G`iyos o`z davrida tanbur ijrochiligida
o`ziga xos maktabga asos soladi.
2.2 Namudlarni dunyoga tanitishda Yunus Rajabiyning hissasi
Bastakor, xonanda va sozanda, akademik Yunus Rajabiy 7
1897 yilda
Toshkentda tug`ilgan. Avval madrasada, so`ng 1919-1922 yillarda
Turkiston xalq konservatoriyasida, 1934 yilda Toshkent Oliy musiqa maktabining
tayyorlov
kursida, 1940—1941 yillarda Moskvada bastakorlar kursida ta’lim olgan
Yunus
Rajabiy xalq musiqa merosini Mirzaqosim Hofiz, Sh. Shoumarov, To‘ychi
Hofiz, Domla Halim Ibodovlardan o‘rgangan. Mehnat faoliyatini 1923—1925
yillarda
Samarqand pedagogika bilim yurti to‘garagi o‘qituvchisi sifatida boshlab,
29

1925—1926 yillarda Samarqand teatrining musiqa rahbari, 1927—1959
yillarda O‘zbekiston radio qo‘mitasi
qoshidagi xalq cholg‘u asboblari
ansambli tashkilotchisi va badiiy
rahbari, 1942—1945 yillarda
Toshkent viloyat Yangiyo‘l
musiqali drama va komediya
teatrining musiqa rahbari, 1959—
1976 yillarda O‘zbekiston
Televideniesi va radio eshittirish
Davlat qo‘mitasi huzuridagi maqom
ansambli tashkilotchisi va badiiy
rahbari vazifalarida ishladi. Yunus
Rajabiy avvalo keng madaniy jamoatchilikka o‘tkir shirali ovozga ega bo‘lgan
iste’dodli xonanda sifatida tanilgan edi. U aytgan «Girya», «Nolish», «Ko‘cha
bog‘i», «Eshvoy», «Kurd», «Qalandari», «Shahnozi Gulyor», «Bayot», «Qaro
ko‘zim», «Dugohi Husayni», «Chorgoh», «Miskin», «Nasrulloyi» kabi maqom
yo‘llaridagi ashulalar, u tiklagan «Subhidam», «Yolg‘iz», «Sayqal», «Segoh»,
«Dugoh» va boshqa qadimgi o‘zbek kuy va ashulalari hamon tinglovchilarga
estetik zavq bag‘ishlab, dillarga orom berib kelmoqda. Xonandalikni bastakorlik
bilan baqamti olib borgan san’atkor o‘zbek musiqali drama janrida samarali ijod
etib, kuylar, qo‘shiqlar, raqs kuylari,
xor asarlari yozdi. Dastlab Xurshidning «Farhod va Shirin» (1922—1925),
«Layli va Majnun» (1926), O‘. Ismoilovning «Rustam» (1933), A. Hidoyatovning
«Avaz» (1935), Hamzaning «Xolisxon» (1940) spektakllariga xalq ashulalari
asosida kuylar bastalagan bo‘lsa, keyinchalik S. Abdulla va Chustiyning
«Qo`chqor Turdiev» (1942), B. Nadejdin bilan hamkorlikda A. Umariy va
Uyg‘unning «Qasos» (1941), K. Yashinning «Farhod va Shirin» (1944), G.
Mushel ь bilan hamkorlikda H. Olimjonming «Muqanna» (1943), Xalilov bilan
hamkorlikda S. Qosimov va L. Mamatxonovning «Nodira» (1942—1943),
30

B.Zeydman bilan hamkorlikda H. G‘ulomning «O‘g‘il uylantirish» (1964), Sayfi
Jalil bilan hamkorlikda Y. Mahsumovning «Navoiy Astrobodda (1968) kabi
musiqali dramalarini va T. Sodiqov, D. Zokirov, B. Zeydmanlar bilan hamkorlikda
«Zaynab va Omon» operasini yozib, o‘zbek musiqali drama janrining
shakllanishiga katta hissa qo‘shdi. «Fabrika yallasi»,«Yor-yor»,«Mirzacho‘lda
to‘y», «O‘zbekiston», «Qahramonlar haqida qo‘shiq», «Bizning davron», «Vatan
haqida qo‘shiq» «Xalqlar do‘stligi», «Bahor keldi», «Shodlik», «Dugonalarga»,
«Koshki», «Gulbargi», «G‘alaba» kabi kuy, xor asarlari, marshlari, «O‘yin
bayoti», «O‘yin dugohi», «Paxta» singari raqs kuylarini ham yaratdi. O`zbek
musiqa merosini to‘plashda Yu. Rajabiyning xizmatlari nihoyatda qatta. U 1935
yildan boshlab kuy va qo‘shiqlarni,maqomlarni to‘play boshladi. Shuning natijasi
o‘laroq E.Romanovskaya, A.Akbarovlar 1939 yilda tuzgan «O‘zbek xalq
qo‘shiqlari» to‘plamidan Yu. Rajabiy notaga solgan 29 ta ashula va qo‘shiqlar
o‘rin oldi.
Yu. Rajabiy 1955—1959 yillarda (Y. Akbarov tahriri ostida) 5 jildlik
«O‘zbek xalq muzikasi» to‘plamlarini nashr ettirdiki, ularga turli janrlardagi
mingga yaqin o‘zbek (bir qancha tojik, uyg‘ur) kuy va ashulalar, «Buxoro
Namudlari», Toshkent, Farg‘ona maqom cho‘llari, qatta ashulalar, Hamza
qo‘shiqlari, o‘nlab bastakorlarning asarlari kiritilgan. Maqom ansambli bilan uzoq
ishlashi natijasida, 1966-1974 yillarda (F. Qaramatov tahririda) «Namudlar»ning 6
jildlik yangi nashrini tayyorladi. Mazkur kitoblarga izoh beruvchi 1978 yilda nashr
etilgan «Muzika merosimizga bir nazar» asari maqomchilarning ijro uslublarini
o‘rganishda muhim qo‘llanma bo‘ldi. Yunus Rajabiyning o‘zbek musiqa va
qo‘shiq san’ati kamolotidagi katta xizmatlari 1958 yilda «O`zbekiston xalq artisti»
unvoni, Respublika Davlat mukofoti (1973) bilan taqdirlandi. 1966 yilda
O`zbekiston Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zoligiga saylandi. O`zbekiston
musiqa san’atining ulkan arbobi Yunus Rajabiy 1976 yilda Toshkent shahrida
vafot etdi. O‘zbekiston Televidenie va radio eshittirish Davlat qo‘mitasi qoshidagi
«Maqom» ansambliga, Jizzax musiqali drama teatriga va Toshkent musiqa
pedagogika bilim yurtiga, Toshkentdagi markaziy ko‘chalarning biriga Yunus
31

Rajabiy nomi berildi. Respublikamiz madaniy jamoatchiligi 1997 yilda Yunus
Rajabiyning 100 yillik yubileyini keng nishonladi. O‘zbek milliy madaniyati
rivojiga ulkan hissa qo‘shganligi uchun u 2000 yilda «Buyuk xizmatlari
uchun»ordeni bilan mukofotlandi.
Shuni ham takidlash joizki, 7 – fevral 2018 – yil Amerikadagi Buxoro
yahudiylari va O`zbekistondan kelgan san’at ustalari ishtirokida o`tgan IV Xalqaro
Namudlar festivali akademik Yunus Rajabiyning xotirasiga bag’ishlanib
o`tkazildi . Maqsad – xalqlarni Namudlar orqali birlashtirish.
O`zbek – tojik xalqlari musiqa merosi bo`lgan Namudlarni Amerikadagi
Buxoro yahudiylari diasporasi targ`ib qiladi. Bu yo`lda O`zbekiston madaniyat
ishlari vazirligi, O’zbekistonning Nyu-Yorkdagi konsullik bo`limi va
Vashingtondagi elchixona bilan hamkor. Ilk festival 2012 yilda atoqli san`atkor,
yetuk maqom ijrochisi Turg`un Alimatovning ijodiga bag`ishlangan edi. Shundan
beri festivalni xalqaro doirada o`tkazish an`anaga aylangan. Mumtoz kuy -
qo`shiqlarni O`zbekistondan kelgan yetuk san`atkorlar va Amerikada yashab ijod
qilayotgan Buxoro yahudiylari ijro etdi. O`zbekistondan tashrif buyurgan maqom
ustalari orasida Yunus Rajabiyning avlodlari ham bor. “Namudlar festivalining bu
galgisi akademik Yunus Rajabiyning 120 yilligiga bag’ishlaganimizning sababi,
ustoz nafaqat Namudlarni abadiylashtirdi, uning xizmatlari tufayli 80-100 yillar
oldin ijod qilgan san’atkorlar nomi bizgacha yetib keldi. Ustoz Rajabiy tufayli
Mixail va Isroil Tolmasov, Gabriel Mullakanovlarning nomi dunyoga tanildi.
Borux Zirkiyev birga ishlagan, Siroj Aminov, Izro Malakov, Isoq Kataev, Berta
Davidovalar uning ansamblida ijro etgan. Yunus Rajabiyning ko`plab yetuk
shogirdlaridan eng kenjasi O`zbekiston xalq artisti Muhabbat Shamaeva bo`lgan.
Festivaldan oldin konferensiya uyushtirdik. Unda musiqashunoslar qatori,
Rajabiylar sulolasi vakillari ham ishtirok etdi. Hasan Rajabiy Ishoq Mavashov
homiyligidagi “Barhayot Namudlar” jamg’armasi pul mukofoti bilan taqdirlandi.
Uning o’zbek musiqa san’atiga qo’shayotgan hissasiga Buxoro yahudiylarining
e’tiboridan mamnunligi bizni ham quvontirdi, albatta.
32

Xulosa
Mustaqillik yillari o`zbek an`anaviy musiqasiga e`tibor yanada
kuchaydi. Milliy qadriyatlar, an`analar, urf-odatlar va marosimlarning tiklanishi
musiqa sohasida ham ancha o'zgarishlarga olib keldi. Qadimiy milliy
musiqamizdagi boy badiiy-tasviriy vositalar bilan bir qatorda, yangi janr va
turlarini o'zlashtirish natijasida o'zbek musiqa san`ati yana ham yuksak darajaga
ko'tarildi. Xususan, mamlakatimizda yuksak mumtoz musiqa namunalarini
avaylabasrash, jonlantirish, ravnaq topishiga qaratilgan bir qancha ibratli ishlar
amalga oshirildi.
Movoraunnaxr, ayniqsa, O`zbekiston xalqlari musiqiy merosini
o`rganish borasida,birinchidan; Musiqashunos-manbashunos olimlardan; Abdurauf
Fitrat, Galina Pugachenkova, Tatyana Vizgo, Fayzulla Karomatli, Said Saidiy,
Ishoq Rajabov, Otanazar Matyoqubov, Abdumannon Nazarov, Rustam Abdullaev,
Oqilxon Ibrohimov, R.Yunusovlarning ajdodlarimiz musiqa merosini o’rganishga
doir olib borgan tadqiqotlari diqqatga sazovordir.
Ayniqsa, I.Rajabovning ”Maqomlar masalasiga doir”, ”Maqomlar”,
O.Matyoqubovning ”Maqomot” asarlari va S.Saidiyning “Namudlar va maqom
doyra usullari semantikasi”da milliy qadriyatlarimizdan bo’lmish maqomlarning
nazariy va amaliy asoslari. Ikkinchidan; Qariyib 2000 yillik ko’xna tarixga ega
bo’lgan ushbu sohada, buyuk Т uron zaminida musiqa madaniyati va ijrochilik
san`atining rivojlanishi qadim zamonlarga bog’lanib ketadi. Buyuk sharq
allomalari Borbad Marvaziy, Muhammad Al- Х orazmiy, Abu Nasr Forobiy,
Ahmad al Farg`oniy, Abu Ali ibn Sino, Paxlavon Mahmud, Umar Hayyom, Mirzo
Ulug’bek, Zaxiriddin Muhammad Bobur, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy,
Paxlavon Muhammad, Najmiddin Kavkabiy, Darvish Ali Changiy va boshqa ulug’
bobokalonlarimiz o’zlarining risolalarida ijrochilik san’ati, musiqa ilmi va tarixi,
cholg’u sozlarining tuzilishi, ijroviy uslublari, san’atkorlik qonun - qoidalariga oid
qimmatli ma’lumotlarni bayon etib ketganlar. Uchinchidan; Kulliyotning oily
maqom bilan bog’lanishida davom maqomlar yaratilib, bunda, yana Xoja
33

Abdulqodirdan rivoyat qilinib, u o’zining “botin idroki” va “fahmi zohiri” bilan
mazkur 8 maqomga yana to’rttasini Isfahon, Buzruk, Kuchak va Husayniylarni
qo’shganligi bayon etiladi.
O` zbek xalqi musiqa boyliklari asosida yuzaga kelgan Namudlar, o` z
navbatida, zamonaviy musiqa san ati rivojlanishiga samarali ta sir ko rsatdi.
O` zbekiston bastakorlari va kompozitorlari o` z ijodida Namudlardandan keng
ko` lamda foydalanishni davom ettirmoqdalar. Hozirgi davrda O zbekiston bo` ylab
Namudlarni ijro etishga ixtisoslashgan professional ansambllar, havaskor badiiy
jamoalar maqomlarni ijodiy o` zlashtirish hamda targ` ib etish borasida samarali
faoliyat ko`rsatmoqdalar. So'nggi yillarda o'zbek mumtoz musiqasini o'rganishga,
o'zlashtirishga va targ'ib etishga, ularni yanada ravnaq toptirishga qaratilgan qator
e'tiborli ishlar amalga oshirildi. Endilikda o'zbek mumtoz musiqamiz, kengroq,
an'anaviy musiqamiz maxsus fanlar sifatida musiqa, san'at va madaniyat ta'lim
tizimiga joriy etila boshlanganligini ta'kidlash kerak. 1972-yili an'anaviy ijrochilik
ilk bor Toshkent konservatoriyasida joriy etilgan bo'lsa, 1990-yillardan boshlab
o'rta maxsus bilim yurtlarida va 2002-yildan akademik litseylar va musiqa
maktablarida an'anaviy ijrochilik bo'limlari o'z faoliyatlarini boshladi va yosh
avlodning milliy an'analarimiz ruhida tarbiyalash jadallashtirildi. O'zbek mumtoz
musiqasi va an'anaviy ijrochiligi nafaqat konservatoriya, madaniyat va san'at
institutlari, musiqa, san'at va madaniyat kollejlari, akademik litseylarida, balki
umumta'lim maktablarining o'quv jarayoni hamda ta'lim-tarbiya tizimidan ham
munosib o'rin ola boshladi. Respublikamiz miqyosida muntazam ravishda
uyushtirilayotgan ko`rik-tanlovlar, bir jihatdan, buyuk san`atkorlarimizning musiqa
madaniyatimizga qo`shgan hissasini, ularning o`ziga xos mahorat va iste`dod
qirralarini aniqlashga, ommalashtirishga imkon bersa, ikkinchi tomondan, xalq
orasida mumtoz san`atimiz va san`atkorlarimizning ijodini keng tarqalishi va
kelajakda yanada davom ettirib, rivojlanishiga olib keladi degan umiddamiz. Bu
nodir ma'naviy xazinani yoshlar ongi, faoliyatiga zamonaviy vosita va uslublar
asosida singdira olish zarur. Ana shunda avlodlar va qadriyatlar vorisligi,
34

an'analarning umrboqiyligi, musiqa san'atimiz istiqboli, ravnaqi va
zamonaviyligini ta`minlagan bo`lamiz.

Adabiyotlar ro`yxati
1. Rajabov I, Maqomlar masalasiga doir, T. 1963
2. Rajabiy Yu. Musiqa merosimizga bir nazar. Тoshkent: 1978.- B. 8
3. T. Ye. Solomonova “O`zbek musiqasi tarixi”.T.1981.y.
4. Yunusov R. Maqomlar xususida. Toshkent 1982
5. O`zbek musiqasi tarixi xrestomatiyasi. Tuzuvchilar: T.Salamonova.,
R.Abdullayev. Toshkent “O`qituvchi”, 1983.
6. Ishoq Rajabov “Maqom asoslari” Toshkent-1992
7. Fayziyev O. va boshqalar. «O`quvchilarda musiqiy nafosat tarbiyasini
shakllantirish yo`lari» T.1992
8. Fayziyev O. “Musiqa va tarbiya”. Istiqlol nashriyoti. Toshkent, 2004.
9. Namudlar saboqlari. Birinchi to`plam. Toshkent, 2005.
10. Ishoq Rajabov “ Maqomlar ” Toshkent-2006
11. Alpomish. Doston. Aytuvchi Fozil Yoldosh o‘gli. -Toshkent: Adabiyot va
san’at, 2015, 430 b.
35

Namudlar nazariyasi

Sotib olish