• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 356.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 26 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Narx iqtisodiy kategoriya sifatida | Нарх иқтисодий категория сифатида

30haqida chuqur tahlil va tadqiqot olib bordim. O‘rganishlarim davomida angladimki, narx – bu nafaqat bozor iqtisodiyotining asosiy vositasi, balki resurslardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarish va iste’molni muvozanatlashtirishda hal qiluvchi omildir. Narxning iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyati shundaki, u tovar va xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif asosida shakllanadi va iqtisodiy faoliyatning barcha ishtirokchilari uchun muhim axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, erkin narx shakllanishi sharoitida bu axborotlar bozordagi raqobatni kuchaytiradi, ishlab chiqaruvchilarni innovatsiyalarga undaydi va iste’molchilarni oqilona tanlovga yo‘naltiradi. 2022–2025 yillar davomida olib borilgan statistik tahlillar shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston iste’mol bozorida narxlar o‘sishi inflyatsion bosim, tashqi iqtisodiy omillar (energiya narxlarining o‘zgarishi, import tovarlari narxlari), ichki ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi va logistika muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan. Shu bilan birga, narxlarning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha hukumat tomonidan olib borilgan chora- tadbirlar (subsidiya siyosati, erkin bozor mexanizmlarini kengaytirish, tariflarni erkinlashtirish) iqtisodiyotda muvozanatni saqlab qolishga yordam berdi. Kurs ishining ikkinchi bobida erkin narx shakllanishining milliy iqtisodiyotga ta’siri atroflicha yoritildi. Bu jarayon, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi, energetika va oziq-ovqat sektorlarida ijobiy samaradorlikni oshirdi. Erkin narxlar resurslarni samaraliroq taqsimlashga olib kelib, ayrim sohalarda samaradorlikni oshirdi, bozorda raqobat muhiti shakllanishiga xizmat qildi. Biroq, narx erkinligi to‘laqonli ijobiy natija berishi uchun monopoliyalarning oldini olish va sog‘lom raqobat muhitini yaratish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ish davomida shuningdek, iste’mol bozoridagi narxlarning dinamikasi tahlil qilinib, bu jarayon ichki va tashqi omillar bilan chambarchas 25Milliy iqtisodiyotda erkin narx shakllanishining yana bir muhim jihati — raqobatni kuchaytirishidir. Bozor mexanizmi raqobatbardosh ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantiradi, bu esa innovatsion faoliyat, mahsulot sifati va ishlab chiqarish samaradorligining ortishiga olib keladi. Shu bilan birga, raqobat tufayli iste’molchilar uchun qulay narxlar vujudga keladi. Narxning erkin shakllanishi iqtisodiyotda inflatsiya va deflyatsiya jarayonlariga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar talab ortiqcha bo‘lsa, narxlar ko‘tariladi (inflatsiya), agar talab kamaygan bo‘lsa, narxlar pasayadi (deflyatsiya). Bunday holatlarda markaziy bankning pul-kredit siyosati muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston misolida qaralganda, 1990-yillar boshida narxlar ustidan davlat nazoratining qisqarishi boshlangan va bozor mexanizmlariga asoslangan narx tizimi bosqichma-bosqich joriy etilgan. Bu jarayon dastlab muayyan qiyinchiliklarga olib kelgan bo‘lsa-da, hozirda iqtisodiy barqarorlik va o‘sish uchun muhim omillardan biriga aylangan. Erkin narx shakllanishi shuningdek, tashqi savdo faoliyatiga ham ta’sir qiladi. Mahsulot va xizmatlarning bozor bahosi xalqaro bozor narxlari bilan uyg‘unlashgan holda shakllansa, eksport va import hajmlarining muvozanati saqlanadi. Bu esa milliy valyuta kursining nisbiy barqarorligiga va to‘lov balansining ijobiy shakllanishiga zamin yaratadi. Narx mexanizmining erkinligi tadbirkorlik muhitiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tadbirkorlar o‘z mahsulotlariga real bozor bahosini o‘rnatish orqali foyda olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa ularni ishlab chiqarishni kengaytirishga, yangi ish o‘rinlari yaratishga va investitsiyalarni jalb qilishga undaydi. Shu bilan birga, erkin narx tizimining salbiy jihatlari ham mavjud. Ayrim holatlarda monopoliyalar yoki oligopoliyalar bozorni egallab olib, narxlarni sun’iy ravishda oshirish orqali iste’molchilar manfaatiga zid harakat 7I BOB. Narxning iqtisodiy mohiyati va shakllanish omillari 1.1. Narx tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni Narx — bu iqtisodiyotda eng muhim kategoriyalardan biri bo‘lib, u tovarlar va xizmatlarning qiymatini pul ifodasida aks ettiradi. Narxning mavjudligi bevosita bozor munosabatlari va almashuvning mavjudligi bilan bog‘liq. Insoniyat tarixida iqtisodiy aloqalar rivojlangan sari, narx tushunchasi ham murakkablashib borgan va hozirda u butun bir iqtisodiy nazariyani tashkil etadigan darajada keng ko‘lamli va o‘zgaruvchan mazmunga ega bo‘lib qolgan. Narx orqali bozor subyektlari – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida iqtisodiy manfaatlar muvofiqlashtiriladi. Bu kategoriya yordamida tovarlar va xizmatlar qiymati aniqlanadi, resurslar taqsimlanadi, ishlab chiqarish rejalari tuziladi va foyda kutilmalari belgilanadi. Iqtisodiy mexanizmning yuragi sifatida narx kategoriyasi ishlab chiqarish, taqsimot, almashtirish va iste’mol bosqichlarida boshqaruvchi rol o‘ynaydi. Narxning tarixiy shakllanishi Narx tushunchasining paydo bo‘lishi qadimgi almashinuv munosabatlariga borib taqaladi. Dastlab tovarlar bir-biri bilan bevosita ayirboshlanar edi, ya’ni natural almashuv mavjud edi. Bu bosqichda narx 9Rag‘batlantiruvchi va tormozlovchi funksiyasi – Narxlar ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab chiqarishga yoki aksincha, ishlab chiqarishni kamaytirishga undaydi. Resurslarni taqsimlash funksiyasi – Narx resurslarning qanday taqsimlanishini belgilaydi. Yuqori daromad keltiruvchi sohalarga ko‘proq resurs jalb qilinadi. Ijtimoiy taqsimot funksiyasi – Narx orqali jamiyatdagi turli qatlamlar o‘rtasida daromadlar taqsimoti yuz beradi. Narx siyosati orqali davlat ijtimoiy tenglikni saqlashga harakat qiladi. Nazariy qarashlar: Narx va qiymat Iqtisodiy nazariyada narx va qiymat tushunchalari doimo bir-biriga bog‘liq holda ko‘rib chiqiladi. Klassik iqtisodchilar narxni tovarning qiymatidan kelib chiqadigan kategoriya deb qaraganlar. Ularning fikriga ko‘ra, narx – bu tovar ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat miqdorining puldagi ifodasidir. Boshqa tomondan, neoklassik iqtisodchilar narxni subyektiv qiymat tushunchasi asosida tahlil qiladilar. Ularning fikricha, narxlar iste’molchilarning subyektiv qadriyatlari, talab va taklifga asoslanadi. Keynesiylar esa narxni davlat siyosati, investitsiyalar hajmi va foiz stavkalari bilan bog‘lab tushuntirishadi. Narx shakllanishining asosiy omillari Narxlar har doim bir necha asosiy omillarning ta’sirida shakllanadi: Talab va taklif – Bozorning asosiy mexanizmi bo‘lib, ular o‘rtasidagi muvozanat narxni belgilaydi. Ishlab chiqarish xarajatlari – Xom ashyo, ishchi kuchi, transport, energiya va boshqa resurslar narxga ta’sir ko‘rsatadi. Raqobat darajasi – Monopoliya, oligopoliya yoki erkin raqobat sharoiti narxga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. 18Narxlarni tartibga solish mexanizmlaridan biri bu davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlar hisoblanadi. Bu narxlar strategik ahamiyatga ega tovarlar (masalan, elektr energiyasi, gaz, benzin, ayrim dori-darmonlar, transport xizmatlari va h.k.) uchun davlat tomonidan belgilanadi. Bu mexanizm aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, inflyatsiyani jilovlash va ayrim korxonalarni asossiz foyda olishdan to‘xtatish maqsadida qo‘llaniladi. Bundan tashqari, davlat buyurtmalari tizimi orqali narxlarni nazorat qilish amaliyoti ham keng qo‘llaniladi. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yoki farmatsevtika mahsulotlariga davlat buyurtmasi berilganda, ishlab chiqaruvchi va davlat o‘rtasida kelishilgan narx belgilanadi. Bu tizim ijtimoiy muhim mahsulotlarni doimiy va barqaror narxlarda yetkazib berishni ta’minlaydi. Antimonopoliya siyosati orqali ham narxlar ustidan bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatiladi. Davlat Monopoliyaga qarshi qo‘mitasi ayrim yirik korxonalar tomonidan narxni sun’iy oshirish, bozorda hukmronlik qilish harakatlarini nazorat qiladi. Bu orqali bozor muvozanatini saqlashga va narxlarning adolatli shakllanishiga erishiladi. Narxlarni tartibga solishda subsidiya va imtiyozlar tizimi ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, aholining kam ta’minlangan qatlamlari uchun energiya resurslari yoki ayrim oziq-ovqat mahsulotlari subsidiyalash orqali past narxlarda taqdim etiladi. Bu iqtisodiy mexanizm ijtimoiy tenglikni saqlash va iqtisodiy bosimni kamaytirish uchun xizmat qiladi. O‘zbekiston shuningdek, xalqaro bozor bilan integratsiya jarayonida narxlarni tartibga solishda eksport-import bojxona bojlari, tariflar, kvotalar va standartlashtirish usullaridan foydalanadi. Bu vositalar import mahsulotlar narxiga ta’sir ko‘rsatib, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. 11Shu bois, narxni chuqur o‘rganish va uning iqtisodiyotdagi rolini aniqlash nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham nihoyatda muhimdir. Narxning iqtisodiyotdagi o‘rnini to‘g‘ri baholash, davlat siyosatida samarali narx siyosatini yuritish va bozor mexanizmini to‘g‘ri yo‘naltirish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin. O‘zbekiston sharoitida narx mexanizmining takomillashuvi bozor islohotlarining muvaffaqiyati uchun hal qiluvchi omillardan biri bo‘lib qolmoqda. 1.2. Narxning turlari va vazifalari Narx – bozor iqtisodiyotining asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u tovar va xizmatlarning qiymatini pulda ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Narx orqali tovarlar va xizmatlar bozorda almashiladi, iqtisodiy manfaatlar muvozanatlashadi, resurslar taqsimlanadi va iste'molchi bilan ishlab chiqaruvchi o‘rtasida iqtisodiy aloqalar vujudga keladi. Narx iqtisodiy faoliyatni tashkil etishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Bozor mexanizmlarining samarali ishlashi narxlar orqali yuzaga chiqadi. Shu sababli narxlarning turlari va ularning turli xil iqtisodiy vazifalari iqtisodiyotda alohida ahamiyat kasb etadi. Narxlar turlicha mezonlar asosida tasniflanadi. Ular bozor sharoitlari, iqtisodiy munosabatlar shakli, davlat aralashuvi darajasi, qo‘llanilish sohasi, shakllanish usuli, foydalanish yo‘nalishi kabi omillar asosida farqlanadi. Narx turlarini to‘g‘ri aniqlash va ulardan samarali foydalanish, iqtisodiy siyosat yuritishda, ishlab chiqarishni tashkil qilishda, import-eksport munosabatlarini tartibga solishda muhim ahamiyatga ega. Narxlarning asosiy turlari Erkin narx – bozor mexanizmi asosida, ya’ni talab va taklif asosida shakllanadigan narx. Bu narx turida davlat aralashuvi minimal darajada bo‘ladi. Ko‘pchilik tovarlar va xizmatlar uchun erkin narxlar mavjud. 12Tartibga solinadigan narx – davlat tomonidan belgilab qo‘yiladigan narx bo‘lib, muhim ijtimoiy ahamiyatga ega mahsulotlar uchun qo‘llaniladi. Masalan, elektr energiyasi, gaz, bug‘doy narxlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Kelishilgan narx – ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o‘rtasida oldindan kelishuv asosida belgilanadigan narx. Ko‘pincha yirik xaridlar, kontraktlar tuzilganda qo‘llaniladi. Birja narxi – tovar birjalarida talab va taklif asosida shakllanadigan narx. Bunday narxlar tez-tez o‘zgaradi va bozor kon'yunkturasiga bog‘liq bo‘ladi. Import narxi – xorijdan keltirilgan mahsulotlarga nisbatan qo‘llaniladigan narx bo‘lib, unga bojxona to‘lovlari, transport xarajatlari va boshqa qo‘shimchalar kiritiladi. Eksport narxi – mamlakatdan tashqariga sotiladigan mahsulotlar narxi. Bu narx xalqaro bozor kon'yunkturasiga bog‘liq bo‘ladi. Chakana narx – tovarlarning yakuniy iste’molchiga sotilish narxi. Bu narxda ishlab chiqaruvchining narxiga savdo qo‘shimchalari, soliqlar va boshqa xarajatlar qo‘shiladi. Ulgurji narx – tovarlar yirik hajmda savdo qilinayotgan vaqtda qo‘llaniladigan narx bo‘lib, u odatda chakana narxdan past bo‘ladi. Ichki narx – mamlakat ichidagi iqtisodiy aloqalarda qo‘llaniladigan narx turi Xalqaro narx – turli davlatlar o‘rtasida amalga oshiriladigan savdo munosabatlarida ishlatiladigan narx turi. Sof narx – faqat tovar qiymatini o‘zida aks ettiradigan narx bo‘lib, unga qo‘shimcha xarajatlar (transport, soliq) qo‘shilmaydi. To‘liq narx – tovarning qiymati bilan birgalikda unga bog‘liq barcha xarajatlarni o‘z ichiga oluvchi narx turi. Narxning asosiy vazifalari Narxlar iqtisodiy muvozanatni saqlash va iqtisodiy faoliyatni tartibga solish bo‘yicha bir necha muhim funksiyalarni bajaradi: 26qilishlari mumkin. Bunday holatlarda davlatning tartibga soluvchi roli muhim ahamiyat kasb etadi. Erkin narx shakllanishining ijtimoiy ta’siri ham mavjud. Masalan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari yoki kommunal xizmatlar narxining oshishi aholining ijtimoiy zaif qatlamlari uchun og‘irlik tug‘dirishi mumkin. Shu sababli, ayrim strategik tovarlar va xizmatlar bo‘yicha davlat tomonidan narx nazorati yoki subsidiyalar tatbiq etiladi. Erkin narx mexanizmi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. U resurslarning optimal taqsimoti, raqobat muhitining rivojlanishi, bozor signallarining tezkor yetkazilishi, va makroiqtisodiy muvozanatning saqlanishida beqiyos ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan qaraganda, O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonida narxlarni liberallashtirish, bozor signallarini buzmasdan yetkazish, va davlat aralashuvini maqbullashtirish masalalari ustuvor ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, 2022–2025 yillarda energetika, transport va oziq-ovqat sohalarida narxlarni erkinlashtirish orqali iqtisodiy samaradorlik oshirilmoqda. 2.3. Iste’mol bozoridagi narxlarning dinamikasi va tahlili O‘zbekiston iste’mol bozori — aholining kundalik ehtiyojlarini ta’minlovchi mahsulotlar va xizmatlar bilan to‘liq shug‘ullanuvchi muhim iqtisodiy maydon bo‘lib, narxlarning dinamikasi milliy iqtisodiyot barqarorligining bevosita ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, 2022–2025 yillar oralig‘ida global iqtisodiy o‘zgarishlar, logistika tizimidagi qiyinchiliklar va ichki iqtisodiy islohotlar fonida iste’mol narxlarida sezilarli tebranishlar kuzatildi. Narxlar dinamikasi haqida gap ketganda, avvalo, iste’mol narxlari indeksi (INI) ko‘rsatkichiga e’tibor qaratish lozim. INI orqali umumiy inflyatsiya sur’ati, ya’ni iste’molchilar uchun tovar va xizmatlarning o‘rtacha narx 6Kurs ishi mavzusining predmeti — narxning iqtisodiy kategoriyasi sifatida ahamiyati, unga ta’sir qiluvchi omillar, davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlari va narx dinamikasining iqtisodiyotga ta’siridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — narxning iqtisodiy mohiyatini ochib berish, uning shakllanish omillarini tahlil qilish va O‘zbekiston sharoitida olib borilayotgan narx siyosatini o‘rganishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Narx tushunchasining nazariy asoslarini yoritish;  Narxning turlarini va ularning iqtisodiy vazifalarini tahlil qilish;  Narxga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni aniqlash;  O‘zbekiston Respublikasida narxlarni tartibga solish amaliyotini ko‘rib chiqish;  Erkin narx shakllanishining milliy iqtisodiyotga ta’sirini baholash;  Iste’mol bozorida narxlarning dinamikasini statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 2Mavzu : Narx iqtisodiy kategoriya sifatida Mundarija Kirish …………………………………………………………………….….. I BOB. Narxning iqtisodiy mohiyati va shakllanish omillari 1.1. Narx tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni ……….….……………. 1.2. Narxning turlari va vazifalari …………………………….……………… 1.3. Narxga ta’sir qiluvchi asosiy omillar …………………….……………… II BOB. O‘zbekistonda narx siyosati va bozor iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar 2.1. O‘zbekistonda narxlarni tartibga solish mexanizmlari ………. ………….. 2.2. Erkin narx shakllanishining milliy iqtisodiyotga ta’siri …………………. 2.3. Iste’mol bozoridagi narxlarning dinamikasi va tahlili ……. ……………... Xulosa ………………………………………….. …………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….. 15Tovarlarning o‘rnini bosuvchi yoki to‘ldiruvchi mahsulotlarning mavjudligi: masalan, choy va kofe narxidagi o‘zgarishlar bir-biriga bevosita ta’sir qiladi. Iste’molchilar didi, odatlari va urf-odatlar: moda yoki mavsumiy talablar narxga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kelajakdagi narxlar bo‘yicha kutilmalar: agar aholi tovar narxining oshishini kutayotgan bo‘lsa, hozirgi talab ko‘payadi. Kredit siyosati va foiz stavkalari: past foizli kreditlar orqali tovar xarid qilish osonlashadi va bu narxga bosimni oshiradi. 2. Taklif omillari Taklif — bu ma’lum bir narxda ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif etilayotgan mahsulotlar hajmi. Taklifga ta’sir qiluvchi asosiy omillar: Ishlab chiqarish xarajatlari: xom ashyo, yoqilg‘i, ishchi kuchi xarajatlari oshsa, narx ham oshadi. Texnologik rivojlanish: samarali texnologiyalar joriy etilishi ishlab chiqarish tannarxini kamaytiradi, bu esa narxni tushirishga yordam beradi. Soliq va boj stavkalari: yuqori soliqlar narxga bosim qiladi, subsidiya esa arzonlashtiradi. Resurslar mavjudligi: cheklangan resurslar mahsulot tanqisligini keltirib chiqarib, narxni oshiradi. Iqlim va tabiiy omillar: qishloq xo‘jaligida hosildorlikning pasayishi taklifni kamaytirib, narxni oshiradi. 3. Davlat aralashuvi Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham davlat narx siyosatiga muayyan darajada ta’sir ko‘rsatadi: Narxni tartibga solish: davlat ayrim tovarlar narxini cheklashi mumkin (masalan, benzin, non). Subsidiya va kompensatsiyalar: ayrim sohalarga subsidiyalar berilishi ishlab chiqarish tannarxini pasaytiradi. 14Chakana va ulgurji narxlar iste’molchi va savdo tizimi o‘rtasidagi munosabatlarni belgilaydi. Bugungi kunda, raqamli iqtisodiyot va onlayn savdo rivojlanishi bilan narx turlari yanada murakkablashmoqda. Masalan, dinamik narxlash (real vaqt rejimida narxni avtomatik o‘zgartirish), personalizatsiyalangan narxlar (foydalanuvchi xulqiga asoslangan narxlar) kabilar yangi narx siyosatini shakllantirmoqda. Narxning turlari va vazifalarini o‘rganish bozor munosabatlarini chuqur anglash, iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri yuritish, resurslarni oqilona taqsimlash va iqtisodiy subyektlar faoliyatini samarali tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, narx siyosati har doim davlatning va korxonalarning diqqat markazida bo‘lishi lozim. To‘g‘ri tanlangan narx turlari va ularni maqbul shakllarda qo‘llash – iqtisodiy barqarorlik va o‘sishning muhim omillaridan biridir. 1.3. Narxga ta’sir qiluvchi asosiy omillar … Narx — bu tovar yoki xizmat qiymatini ifodalovchi iqtisodiy kategoriya bo‘lib, uni shakllantirish va o‘zgarishiga bir qator omillar ta’sir qiladi. Bozor mexanizmi sharoitida narxlar taklif va talabning o‘zaro munosabatiga asoslangan holda shakllanadi. Shu sababli narxga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni quyidagi asosiy guruhlarga ajratish mumkin: talab omillari, taklif omillari, davlat aralashuvi, ishlab chiqarish xarajatlari, tashqi iqtisodiy omillar va bozordagi raqobat muhiti. 1. Talab omillari Talab — bu ma’lum bir narxda iste’molchilar sotib olishga tayyor bo‘lgan tovarlar va xizmatlar miqdorini bildiradi. Narxga ta’sir qiluvchi talab omillariga quyidagilar kiradi: Aholi daromadlari miqdori: daromad oshsa, talab ortadi, narxlar yuqoriga ko‘tarilishi mumkin. 31bog‘liqligi aniqlandi. Narxlarning ko‘tarilishi asosiy oziq-ovqat mahsulotlariga, kommunal xizmatlarga va transport tariflariga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. Ammo ayrim yillarda ichki ishlab chiqarishning oshishi, import o‘rnini bosuvchi tovarlar hajmining ko‘payishi tufayli narxlar barqarorlashgan. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, narx iqtisodiy kategoriya sifatida nafaqat iqtisodiy jarayonlarning aks ettiruvchisi, balki ularni boshqaruvchi kuch sifatida ham muhim rol o‘ynaydi. Men ushbu kurs ishi orqali narxning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni, shakllanish mexanizmlari, ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta’siri va milliy iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlashdagi roli haqida batafsil bilimlarga ega bo‘ldim. Kelgusida bu mavzuni chuqurlashtirib o‘rganish, amaliyot bilan bog‘lash va iqtisodiy siyosatga oid tahliliy fikrlar bildirish salohiyatim yanada oshadi, degan umiddaman. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili 3313) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 29strategiyaning ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarilishi, logistika tizimidagi muammolarning hal etilishi va ichki raqobat muhitining yaxshilanishi asosiy sabablardan biridir. Xulosa Men ushbu kurs ishida narxning iqtisodiy kategoriya sifatida tutgan o‘rni, uning shakllanish tamoyillari hamda iqtisodiy muomaladagi ahamiyati 13Hisob-kitob (o‘lchov) vazifasi – Narxlar tovar va xizmatlarning qiymatini pulda o‘lchab beradi. Bu orqali mahsulotlar qiymati solishtiriladi, iqtisodiy samaradorlik baholanadi. Tashkiliy funksiyasi – Narxlar ishlab chiqarish va iste’molni muvofiqlashtirishda, resurslarni samarali taqsimlashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Yuqori narxlar ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab chiqarishga undaydi. Axborot funksiyasi – Narxlar orqali bozorda muayyan tovar yoki xizmatga bo‘lgan talab va taklif haqida axborot tarqaladi. Iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ushbu axborotga qarab qarorlar qabul qiladi. Muvofiqlashtiruvchi vazifa – Narxlar orqali iqtisodiy subyektlar harakati muvofiqlashtiriladi. Ya’ni, narxlar resurslar oqimini, ishlab chiqarish hajmini, iste’mol darajasini tartibga soladi. Rag‘batlantiruvchi funksiyasi – Narxlar foydani shakllantiradi va iqtisodiy subyektlarni foydali faoliyatga undaydi. Yuqori foyda keltiradigan mahsulotlarni ishlab chiqarish ko‘payadi. Taqsimlovchi funksiyasi – Narxlar iqtisodiyotdagi resurslarning turli sohalarga taqsimlanishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Samarali ishlatiladigan sohalarga ko‘proq resurslar jalb qilinadi. Nazorat funksiyasi – Narxlar orqali davlat va iqtisodiy subyektlar ishlab chiqarish va iste’mol faoliyatini kuzatadi, soliq, rentabellik, xarajatlar darajasini nazorat qiladi Narx turlari va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni Narx turlari iqtisodiy muhitga mos ravishda har xil funksiyalarni bajaradi. Masalan, tartibga solinadigan narxlar ijtimoiy adolatni saqlashga yordam bersa, erkin narxlar bozor muvozanatini ta’minlaydi. Eksport va import narxlari mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarida muhim rol o‘ynaydi. 27o‘zgarishlari o‘lchanadi. Davlat statistika qo‘mitasining hisobotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda INI quyidagicha shakllangan: Yil INI (%) Inflyatsiya sabablari 2022-yil 12.3% Global oziq-ovqat inqirozi, logistika muammolari 2023-yil 9.2% Monetar siyosatning qat’iylashuvi, import qisqarishi 2024-yil 8.1% Raqamli nazorat kuchayishi, subsidiyalar kamayishi 2025- yil* 7.6% Bozorlar barqarorlashuvi, ichki ishlab chiqarish oshishi (*2025-yil uchun prognoz asosida) 2022-yilgi inflyatsiya asosan xalqaro ta’minot zanjirlaridagi uzilishlar, energiya va g‘alla narxlarining keskin o‘sishi bilan izohlanadi. Bu yilning o‘zida non, go‘sht, yog‘ va sabzavotlar narxi o‘rtacha 15–20 foizga oshdi. Ayniqsa, benzin va dizel yoqilg‘ilariga bo‘lgan talab narxlarni keskin oshishiga sabab bo‘ldi. 2023-yilda esa narxlar nisbatan barqarorlashdi. Markaziy bank tomonidan olib borilgan qat’iy pul-kredit siyosati, foiz stavkalarining ko‘tarilishi va import jarayonlarining optimallashtirilishi narxlarning keskin ko‘tarilishini jilovladi. Shu bilan birga, ichki ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash orqali ayrim tovarlar segmentida barqaror narx muhitiga erishildi. 2024-yilga kelib, iste’mol narxlari o‘sishi avvalgi yillarga nisbatan yanada pastlashdi. Bu esa raqamli nazorat tizimlarining joriy etilishi, noqonuniy savdo aylanmalarining qisqarishi va "raqobatbardosh mahsulotlar milliy dasturi" doirasidagi chora-tadbirlar natijasidir. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hajmi oshgani sababli mavsumiy mahsulotlar narxi nisbatan tushdi. 2025-yilda bu tendensiya davom etishi kutilmoqda. Prognozlarga ko‘ra, narxlarning o‘sishi 7.6% atrofida bo‘ladi. Bunda ichki talab va taklif 22Yil Inflatsiya (%) Asosiy tartibga solish mexanizmi subsidiyalar 2025 * 6,9% Algoritmik monitoring, raqamlashtirish Shunday qilib, 2022–2025 yillar davomida O‘zbekistonda narxlarni tartibga solish bosqichma-bosqich liberallashib, bozor mexanizmlariga o‘tish strategiyasi amalga oshirilmoqda. Davlat bevosita narx belgilovchidan ko‘ra, nazoratchi va yo‘naltiruvchi roliga o‘tmoqda. Kelgusida ushbu yondashuv mahsulotlar sifatini oshirish, raqobatni kuchaytirish va narxlar barqarorligini ta’minlashga xizmat qilishi kutilmoqda. 212024-yilga kelib, narxlarni tartibga solishda bozor mexanizmlariga tayanish kuchaydi. Bunda raqobatni rag‘batlantirish, ichki ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash, infratuzilmani rivojlantirish asosiy vositalarga aylandi. Narx shakllanishida talab va taklifning o‘zaro uyg‘unlashuvi muhim o‘rin egalladi. Hukumat tomonidan ishlab chiqaruvchilarga subsidiya, kredit va soliq imtiyozlari ajratish orqali ularni narx siyosatida ijtimoiy mas’uliyatni saqlashga undash davom ettirildi. 2024-yilda inflyatsiya darajasi 8,1%gacha pasaydi. Xususan, oziq-ovqat mahsulotlari narxining o‘sish sur’ati 6,3%ni tashkil qildi. Bu natijalarga yetishda mahalliy ishlab chiqarishni kengaytirish, logistika tizimini isloh qilish va raqamlashtirishning rolini ta’kidlash zarur. Narxlar ustidan monitoring onlayn platformalar orqali amalga oshirilgani ham muhim omil bo‘ldi. 2025-yilning dastlabki choragi yakunlariga ko‘ra, inflyatsiya darajasi 6,9% atrofida bo‘lib turibdi. Bu esa narx siyosatining bosqichma-bosqich bozor mexanizmlariga o‘tish jarayonining ijobiy samara berayotganidan dalolat beradi. Davlat faqat zarur bo‘lgan hollarda – ijtimoiy himoya sohalarida, favqulodda vaziyatlarda va monopoliyalar mavjud bo‘lgan bozorlarda narxlarga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, 2025-yilda narxlarni tartibga solishning yangi – algoritmik tahlil va sun’iy intellekt asosidagi monitoring tizimi joriy etilishi boshlangan. Quyidagi jadvalda 2022–2025 yillar davomida inflatsiya darajasi va tartibga solish strategiyalari taqqoslab berilgan: Yil Inflatsiya (%) Asosiy tartibga solish mexanizmi 2022 12,3% Davlat tomonidan bevosita narx belgilash 2023 9,7% Monitoring va bojxona imtiyozlari 2024 8,1% Bozor mexanizmlariga o‘tish, 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Narx iqtisodiy kategoriya sifatida Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 8tushunchasi shakllanmagan bo‘lib, faqat nisbiy qiymatlar mavjud edi. Keyinchalik turli tovarlar umumiy ekvivalent sifatida ishlatilgan — masalan, chorva, tuz, paxta, bug‘doy kabi. Pul birligining paydo bo‘lishi esa narxning aniq ifodalanishini ta’minladi. Pul muomalasining rivojlanishi bilan narxlar aniq pul birliklarida ifodalanadigan bo‘ldi. Bu iqtisodiy faoliyatda hisob-kitob qilishni, solishtirishni, rejalashtirishni ancha yengillashtirdi. Aynan narx orqali tovarlar bozor qiymatini topadi va ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlariga strategik yondashuv bilan narx belgilash orqali foyda olishga intiladi. Narxning iqtisodiyotdagi roli Narx iqtisodiy muvozanatni shakllantirishda asosiy mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. U ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida vositachilik qiluvchi asosiy vositadir. Bozor mexanizmida narxlar o‘zgaruvchan bo‘lib, talab va taklif ta’sirida shakllanadi. Bu holat bozorni “o‘z-o‘zini boshqaruvchi tizim”ga aylantiradi. Masalan, ma’lum bir tovar bo‘yicha talab oshsa, narx ko‘tariladi, bu esa ishlab chiqaruvchini ko‘proq ishlab chiqarishga undaydi. Narx shuningdek iqtisodiyotda signal beruvchi vosita vazifasini bajaradi. U orqali resurslar qayerda zarur ekanligi aniqlanadi. Yuqori narxlar muayyan sohaga ko‘proq investitsiya jalb qiladi, past narxlar esa esa taklifni qisqartiradi. Bu jarayon iqtisodiy resurslarning eng samarali taqsimlanishini ta’minlaydi. Narxning asosiy funksiyalari Narx iqtisodiy faoliyatda bir nechta muhim funksiyalarni bajaradi: Hisob-kitob va o‘lchov funksiyasi – Narx yordamida tovar va xizmatlarning qiymatini aniqlash mumkin. Bu funksiyasi tufayli mahsulotlar orasidagi qiymat farqi ko‘rinadi va iqtisodiy qarorlar uchun asos bo‘ladi. Axborot beruvchi funksiyasi – Narxlar bozor ishtirokchilariga qaysi mahsulot qanchalik kerakli, qanday talab mavjudligi haqida signal beradi. 23 28o‘rtasidagi muvozanat muhim omil bo‘ladi. Aholining daromadlari oshishi esa ba’zi tovarlarga bo‘lgan talabni oshirishi mumkin. Narx o‘zgarishlari eng ko‘p kuzatilgan mahsulotlar: Go‘sht mahsulotlari – narxlar 2022-yildan beri 30% ga oshgan; Asosiy don mahsulotlari (un, guruch) – 25–28% oralig‘ida; Yog‘ va shakar – 2022-yilgi global narx inqirozidan keyin barqarorlashdi; Benzin va dizel yoqilg‘ilari – valyuta kurslari va import hajmiga bog‘liq ravishda tebrangan; Uy-joy ijarasi va xizmatlar – urbanizatsiya va talabning o‘sishi sababli doimiy oshib bormoqda. Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, yildan-yilga narxlarning o‘sish sur’ati pasayib bormoqda. Bu esa hukumat tomonidan olib borilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik siyosatining samaradorligidan dalolat beradi. Narxlar dinamikasi bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi bo‘lib, bunda davlat aralashuvi va bozor mexanizmlari o‘zaro uyg‘unlikda bo‘lishi lozim. O‘zbekistonda 2022–2025 yillarda narxlar siyosati milliy iqtisodiy 5Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Narx iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiy nazariyaning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, uni chuqur o‘rganish nazariy jihatdan bozor iqtisodiyotining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Bu kurs ishi orqali narxning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar, uning turli funksiyalari, bozordagi rolini nazariy asosda yoritish mumkin. Ayniqsa, narx mexanizmi orqali iqtisodiy muvozanatga qanday erishish mumkinligi, talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni aniqlash kabi masalalarning nazariy tahlili, bozor iqtisodiyotining asosiy qonuniyatlarini anglashga xizmat qiladi. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa, birinchi navbatda, O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan narx siyosatini tahlil qilish orqali, mavjud yutuq va muammolarni aniqlash, ularni bartaraf etish yo‘llarini tavsiya qilishda namoyon bo‘ladi. Masalan, oziq-ovqat, energetika, transport va boshqa asosiy sektorlar bo‘yicha narx dinamikasining statistik tahlili asosida, bozordagi real vaziyat ko‘rsatiladi. Bu esa davlat organlari, tadbirkorlik subyektlari va iste’molchilar uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga asos yaratadi. Shuningdek, narxlarning o‘zgaruvchanligi, inflyatsiya holatlari, import va eksport narxlarining o‘zaro bog‘liqligi kabi masalalarni yoritish orqali, iqtisodiy xavflarni oldindan aniqlash va samarali qarorlar qabul qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Shu ma’noda, kurs ishi natijalari iqtisodiy siyosat yuritishda, korxonalar tomonidan narx strategiyasini ishlab chiqishda va ta’lim jarayonida amaliy qo‘llanilishi mumkin. Xususan, kelajakda iqtisodchi mutaxassislar bo‘lishi kutilayotgan talabalar uchun bu mavzu iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, amaliy tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti — bozor iqtisodiyoti sharoitida narx mexanizmining ishlashi, uning turlari va shakllanish jarayonlaridir. 32davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17- oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021- yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015- yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 16Soliq siyosati: aksiz, QQS va boshqa soliqlar narx tuzilmasining muhim qismidir. Bozorni qo‘llab-quvvatlash dasturlari: ichki ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish orqali narxga barqarorlik kiritiladi. 4. Tashqi iqtisodiy omillar Global bozor narxlarning shakllanishida va o‘zgarishida muhim rol o‘ynaydi: Import va eksport hajmlari: importning ko‘pligi ichki narxlarni tushirishi mumkin, eksport esa ichki bozorda taqchillikni keltirib chiqarib narxni oshiradi. Valyuta kursi: milliy valyutaning qadrsizlanishi import tovarlar narxini oshiradi. Xalqaro xomashyo narxlari: neft, metall, bug‘doy kabi asosiy resurslarning global narxi mahalliy narxga ta’sir ko‘rsatadi. Geosiyosiy vaziyatlar: urushlar, sanksiyalar va pandemiyalar narxlar tebranishiga sabab bo‘ladi. 5. Raqobat muhiti Raqobat darajasi ham narx shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi: Monopoliya sharoitida narxlarni faqat bir ishlab chiqaruvchi belgilaydi. Erkin bozor sharoitida ko‘p ishlab chiqaruvchilar bo‘lganida narxlar arzonroq va raqobatbardosh bo‘ladi. Oligopoliya holatida bir nechta yirik korxona narxlarni nazorat qiladi. 6. Psixologik va ijtimoiy omillar Ayrim holatlarda narxga ijtimoiy va psixologik omillar ham ta’sir qiladi: "Prestijli narx": qimmat mahsulotning sifatli degan tasavvuri mavjud bo‘lib, bu narxni sun’iy oshiradi. Reklama: mijozlar ongiga singdirilgan brendga bo‘lgan ishonch narxni ko‘tarishga xizmat qiladi. 4etiladi 1 . Ushbu kurs ishining mavzusi ham aynan narxning ko‘p qirrali mohiyatini ochib berish va uni milliy iqtisodiy jarayonlar bilan bog‘liq holda tahlil qilish zaruratidan kelib chiqadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Narx tushunchasi qadimdan iqtisodiy tafakkur markazida bo‘lib kelgan. Klassik iqtisodchilar – A. Smit, D. Rikardo, K. Marks narxning mehnat qiymati nazariyasiga asoslangan tahlillarni berganlar. Neoklassik iqtisodchilar – A. Marshall va boshqa olimlar esa narxni talab va taklif qonunlari orqali tushuntirishga harakat qilganlar. Keynesiy nazariya vakillari esa narxni pul-moliya tizimi va davlat aralashuvi nuqtai nazaridan tahlil qilgan. Monetaristlar (xususan, M. Fridman) esa narxlar darajasi ustidan nazoratni pul massasi va foiz stavkalari orqali amalga oshirish g‘oyasini ilgari surgan. O‘zbekiston iqtisodchilari tomonidan ham narxga oid ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borilgan. Jumladan, M. Xodiev, A. Hakimov, I. Yusupov, Sh. Toshpo‘latov kabi olimlar o‘z asarlarida narx shakllanishining milliy iqtisodiy tizimdagi roli, davlat siyosati, inflyatsiya, talab-taklif muvozanati hamda import- eksport narxlari masalalarini ko‘tarib chiqqanlar. Shu bilan birga, yangi davrda O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan bog‘liq islohotlar, davlatning narx siyosatidagi rolining o‘zgarishi, narxlar erkinligi darajasining ortib borishi bu sohadagi tadqiqotlarni yanada kengaytirishni talab etmoqda. Shuningdek, global iqtisodiy inqirozlar, pandemiyalar, geosiyosiy omillar hamda energetika narxlaridagi o‘zgarishlar tufayli narx mexanizmining moslashuvchanligi va barqarorligi muhim ilmiy masalaga aylangan. Shu bois, narx kategoriyasini iqtisodiy nazariya asosida tahlil qilish, uning amaliy ishlash mexanizmini milliy iqtisodiyot doirasida o‘rganish zarurati ortib bormoqda. Bu esa kurs ishining mavzusini hozirgi zamon talablari nuqtai nazaridan nihoyatda dolzarb bo‘lishini ta’minlaydi. 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 17Ijtimoiy tarmoqlardagi trendlar: yangi mahsulotlarga bo‘lgan mashhurlik talabni oshirib, narxni o‘zgartiradi. Narxga ta’sir qiluvchi omillar kompleks va ko‘p qirrali bo‘lib, ularni to‘liq anglash uchun talab va taklif qonuniyatlarini, ishlab chiqarish resurslari harakatini va davlatning iqtisodiy siyosatini to‘laqonli o‘rganish zarur. Narx shakllanishi iqtisodiyotning sog‘lom ishlashi uchun muhim bo‘lgan omil bo‘lib, u ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va davlat o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning markazida turadi. II BOB. O‘zbekistonda narx siyosati va bozor iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar 2.1. O‘zbekistonda narxlarni tartibga solish mexanizmlari O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida narxlarning erkinlashuvi, talab va taklif asosida shakllanishi davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qoldi. Narxlarni tartibga solish mexanizmlari mamlakat iqtisodiyotida raqobat muhitini shakllantirish, iste’molchilarning manfaatlarini himoya qilish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va strategik tovarlarning narxini nazorat ostida ushlab turish vazifasini bajaradi. O‘zbekistonda narxlarni tartibga solishning huquqiy asoslari "Narxlar to‘g‘risida"gi Qonun (1999 yil) va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan. Ushbu qonun bo‘yicha narxlar quyidagi toifalarga bo‘linadi: erkin narxlar, davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlar va monopoliyaga qarshi nazorat ostidagi narxlar. Bu tizim orqali davlat iqtisodiyotni haddan tashqari boshqaruv ostiga olmasdan, bozor kuchlarini erkin harakatga qo‘yish imkonini yaratadi. 10Davlat siyosati – Subsidiyalar, soliqlar, narxga aralashuvlar ham narx shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta kurslari va tashqi savdo – Import va eksport narxlari, global bozor o‘zgarishlari milliy narx tizimiga kuchli ta’sir qiladi. O‘zbekistonda narx tushunchasining amaliy roli O‘zbekiston Respublikasida bozor islohotlari jarayonida narx mexanizmining bosqichma-bosqich liberallashuvi muhim o‘rin egallaydi. Dastlabki yillarda narxlar davlat tomonidan qat’iy belgilab qo‘yilgan bo‘lsa, keyinchalik erkin narx shakllanishi prinsipi joriy qilindi. Ayniqsa, energetika, transport, kommunal xizmatlar, oziq-ovqat mahsulotlari bozorida narxlar sezilarli darajada erkinlashtirildi. Narx siyosatida davlat tomonidan aralashuv strategik ahamiyatga ega bo‘lgan mahsulotlar bilan cheklanmoqda. Shu bilan birga, bozor mexanizmi tobora rivojlanib, narxlar talab va taklif asosida shakllanmoqda. Bu esa bozordagi real holatni aks ettirish, samarasiz korxonalarni yo‘qotish, samarali ishlab chiqarishni rag‘batlantirish imkonini bermoqda. Narx va inflyatsiya Narx o‘zgaruvchan kategoriya bo‘lgani uchun u inflyatsiya jarayoni bilan chambarchas bog‘liq. Inflyatsiya – bu umumiy narxlar darajasining o‘sishi bo‘lib, u iqtisodiyot barqarorligiga tahdid tug‘diradi. Narxlarning tez-tez va keskin o‘zgarib turishi korxonalar rejalashtirish imkoniyatlarini kamaytiradi, aholining real daromadiga salbiy ta’sir qiladi.Shu boisdan, narx mexanizmini o‘rganish orqali inflyatsion bosimni kamaytirish, pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish, fiskal siyosatni to‘g‘ri yo‘naltirish mumkin. Bu borada Markaziy bank va boshqa iqtisodiy regulyatorlarning roli katta. Narx – bu oddiygina tovar narxi emas, balki butun iqtisodiy tizimning yuragidir. U ishlab chiqarish, almashuv, taqsimot va iste’mol bosqichlarida faol ishtirok etadi. Narx orqali bozor o‘zini o‘zi tartibga soladi, subyektlar o‘z iqtisodiy qarorlarini muvofiqlashtiradi, resurslar samarali taqsimlanadi. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx iqtisodiy munosabatlarning markaziy va boshqaruvchi elementi sifatida katta ahamiyatga ega. Narx yordamida bozor ishtirokchilari o‘z faoliyatlarini muvofiqlashtiradi, tovarlar va xizmatlarning qiymati aniqlanadi hamda ular orasidagi raqobat asosida iste’molchining tanlov imkoni shakllanadi. Shu sababli narx iqtisodiyotda axborot tashuvchi, turtki beruvchi va muvozanatni ta’minlovchi vosita sifatida ishlaydi. Ayniqsa, bugungi kunda O‘zbekistonda bozor islohotlari bosqichma-bosqich chuqurlashib borar ekan, narx mexanizmi va uning davlat tomonidan tartibga solinishi dolzarb mavzulardan biri sifatida maydonga chiqmoqda. Narxlar orqali resurslarning taqsimlanishi, ishlab chiqarish hajmlarining shakllanishi va foyda ko‘rsatkichlarining aniqlanishi ta’minlanadi. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiyotning umumiy samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Shuningdek, narx siyosati orqali davlat inflyatsiyani jilovlash, ijtimoiy tenglikni ta’minlash, aholining turmush darajasini yaxshilash kabi asosiy iqtisodiy maqsadlarni amalga oshiradi. Shu sababli narxlarning shakllanish jarayonini chuqur tahlil qilish, unga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni aniqlash, O‘zbekiston sharoitida mavjud narx siyosatining ustunlik va kamchilik tomonlarini ko‘rsatib berish dolzarb ilmiy-amaliy masaladir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxni faqat mahsulot narxi sifatida emas, balki iqtisodiy kategoriyaning murakkab tizimi sifatida o‘rganish talab 242.2. Erkin narx shakllanishining milliy iqtisodiyotga ta’siri Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlar taklif va talab kuchlari o‘zaro ta’sirida shakllanadi. Erkin narx shakllanishi — bu davlat tomonidan belgilab berilmagan, balki bozor kuchlari asosida vujudga keladigan narx tizimidir. Bu tizimning milliy iqtisodiyotga ko‘rsatadigan ta’siri chuqur va ko‘p qirrali bo‘lib, u iqtisodiy barqarorlikdan tortib, ishlab chiqarish samaradorligigacha bo‘lgan ko‘plab sohalarni qamrab oladi. Eng avvalo, erkin narx shakllanishi resurslarning samarali taqsimlanishini ta’minlaydi. Narxlar orqali bozor ishtirokchilari qaysi mahsulot yoki xizmatlarga ehtiyoj yuqoriligini, qayerda ortiqcha yoki tanqislik mavjudligini aniqlaydi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarning resurslardan oqilona foydalanishiga va bozor talablariga tezda moslashishiga olib keladi. 20mexanizmlar asosan davlat ishtirokidagi vositalar, bozor vositalari va aralash yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. 2022-yilda O‘zbekistonda narxlarni tartibga solishda davlat tomonidan bevosita aralashuv hali ham muhim o‘rin tutgan. Xususan, ijtimoiy ahamiyatga ega mahsulotlar va xizmatlar, jumladan non, bug‘doy, elektr energiyasi, gaz, yoqilg‘i, jamoat transporti narxlari hukumat tomonidan belgilab berilgan. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yil yakunida 30 ga yaqin mahsulot va xizmat turi narxi davlat tomonidan bevosita nazoratda bo‘lgan. Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda inflatsiya darajasi 12,3%ni tashkil etgan bo‘lib, bunda oziq-ovqat narxlarining o‘sishi asosiy omil bo‘lgan. Shu sababli, narxlarning sun’iy ravishda oshishini cheklash maqsadida hukumat tomonidan bozorlarda monitoring tizimi yo‘lga qo‘yilgan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari importiga bojxona imtiyozlari joriy etilgan. Jumladan, 2022-yilning iyun oyidan boshlab, 180 dan ortiq oziq-ovqat turiga nol stavkali bojxona rejimi joriy etilgan. 2023-yilda narxlarni tartibga solishning bosqichma-bosqich liberallashuvi davom ettirildi. Davlat narxlarini belgilash amaliyoti faqat ijtimoiy muhim mahsulotlarga nisbatan saqlab qolindi. Masalan, dori-darmonlar narxi ustidan monitoringni amalga oshiruvchi "Davlat farmatsevtika agentligi" faoliyati kuchaytirildi. Ayni paytda, monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi ham bozordagi asosiy narxlarni tahlil qilib, sun’iy oshirish holatlariga qarshi chora ko‘rdi. 2023-yil davomida inflyatsiya darajasi 9,7% atrofida bo‘ldi. Bu 2022- yilga nisbatan pasayish hisoblanadi. Buning sabablari orasida pul-kredit siyosatining qat’iyligi, valyuta kursining barqarorlashuvi, va global narxlarning nisbatan sokinlashuvi bo‘ldi. Shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlari importida davlat subsidiyalari saqlanib qolindi, bu esa ichki bozor narxlarining keskin o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymadi. 19Boshqa bir samarali mexanizm bu inflyatsiyaga qarshi choralar orqali narx barqarorligini saqlashdir. O‘zbekiston Markaziy banki asosiy foiz stavkasi va pul-kredit siyosati orqali umumiy narx darajasini nazorat qilishda muhim rol o‘ynaydi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lsa, narxlar ham keskin o‘sadi. Shu bois Markaziy bank monetar siyosat vositalari orqali muvozanatni saqlab turishga harakat qiladi.Shuningdek, raqobatni rivojlantirish orqali narxlarni tartibga solish ham bozor mexanizmlarining muhim tarkibiy qismidir. Raqobat kuchaygan sari narxlar tabiiy ravishda pasayishga yoki barqaror holatda shakllanishga intiladi. Shu sababdan ham O‘zbekistonda tadbirkorlik va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash, yangi ishlab chiqaruvchilarni bozorga jalb qilish choralari ko‘rilmoqda. Yana bir muhim jihat — bu narxlar monitoringi va prognozlashtirish tizimidir. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Davlat statistika qo‘mitasi hamda boshqa tegishli organlar narxlar harakatini doimiy tahlil qilib boradilar. Ushbu ma’lumotlar asosida kelgusidagi iqtisodiy siyosat, subsidiyalar miqdori, bojxona stavkalari va boshqa chora- tadbirlar belgilanadi. O‘zbekistonda narxlarni tartibga solish borasida raqamli texnologiyalardan ham foydalanilmoqda. Masalan, davlat xaridlari, dori- darmonlar narxi yoki ijtimoiy tovarlar bo‘yicha elektron monitoring tizimlari joriy etilmoqda. Bu esa narxlarning oshish sabablari, ulardagi o‘zgarishlar bo‘yicha shaffof va tezkor tahlilni ta’minlaydi. O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida narxlarni tartibga solish masalasi muhim strategik yo‘nalishlardan biri bo‘lib kelmoqda. Aholi farovonligini ta’minlash, ijtimoiy tenglikni qo‘llab- quvvatlash, iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish hamda inflatsiyani jilovlash maqsadida hukumat tomonidan narxlar ustidan turli tartibga solish mexanizmlari ishlab chiqilgan va bosqichma-bosqich joriy etilgan. Ushbu

Narx iqtisodiy kategoriya sifatida  |  Нарх иқтисодий категория сифатида 

Купить