• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 163.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Narx va daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta'siri

Narx – real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasidir. 2.1-jadval Birinchi besh funksiya shartnoma tuzish uchun xizmat qiladi, qolgan uchtasi esa shartnomani bajarish uchun xizmat qiladi. Taqsimot kanalining bosqichi - bu tovar va unga egalik huquqini pirovard xaridorga yaqinlashtirish yo‘lida u yoki bu ishni bajaradigan har qanday vositachidan iboratdir. Taqsimot kanalining quyidagi bosqichlari bor: 1. Nol bosqichli kanal yoki bevosita marketing kanali ishlab chiqaruvchi va iste’molchidan iborat. Ishlab chiqaruvchi iste’molchildarga o‘z tovarlarini joymajoy tashib yurib (ko‘chma savdo), junatish yo‘li bilan yoki o‘z firma do‘konlari orqali sotadi. 2. Bir bosqichli kanal o‘ziga ishlab chiqaruvchi, vositachi va iste’molchini qamrab oladi. Iste’mol bozorida, odatda, bu vositachi chakana savdogar (do‘kondor), sanoat mahsulotiga oid tovarlar bozorida esa savdo agenti yoki broker hisoblanadi. 3. Ikki bosqichli kanal o‘ziga ishlab chiqaruvchi, ikki vositachi, iste’molchini qamrab oladi. Iste’mol tovarlari bozorida ulgurji va chakana savdogarlar shunday vositachilar hisoblanadi. Sanoat mahsulotlari bozorida ular sanoat distibyuteri va dilerlar deb ataladi. 10Nafliligi (iste'mol qiymati) Ijtimoiy nafliligi Ijtimoiy naflilikning puldagi ifodasi Ijtimoiy zaruriy sarflar (mehnat va moddiy) Tovar Narxi Qiumati Ijtimoiy qiymati Ijtimoiy qiymatning puldagi ifodasi 1. Reklamalar (radio, televidenie, yozma). 2. Ko‘rgazmalar o‘tkazish, 3. Yig‘ilishlar, anjumanlar va filmlar orqali etkazish va boshqalar. Talabni shakllantirish va sotishni rag‘batlantirishda to‘g‘ri marketingning ahamiyati kattadir. To‘g‘ri marketing – bu marketingning dialogik tizimidir, ya’ni sotuvchi xaridor bilan suhbatlashib, oxiri xaridorni buyurtma borligiga ishontiradi. To‘g‘ri marketingning afzallik tomoni shundaki, siz o‘z xizmatingiz natijasini o‘z ko‘zingiz bilan qurishingiz mumkin. Telemarketing – bu to‘g‘ri maretingning bir shakli bo‘lib, bunda mijoz bilan telefon orqali muloqot qilish tushuniladi. Telemarketingdan foydalanganda telefon qilish vaqtini to‘g‘ri tanlash kerak. Mutaxassislarning fikricha eng optimal vaqt kunduzi soat 10 dan keyin va tushdan keyin soat 14-17 hisoblanadi. Sotishni rag‘batlantirish – bu ma’lum bir muddatda sotish hajmini oshirish maqsadida turli rag‘batlantirish vositalaridan foydalanish hisoblanadi. Bu rag‘batlantirish vositalariga: mukofotlar, chegirmalar, ketma-ket tovarni sotib olgani uchun sovg‘alar, lotereya va uyinlar o‘tkazish, tovar bilan qo‘shimcha narsalar qo‘shib berish, bepul etkazib berish va o‘rnatish, ma’lum muddatda sotilgan tovarga bepul xizmat ko‘rsatish va boshqalar kiradi. Sotishni rag‘batlantirishda tovar to‘g‘risida ma’lum darajada axborotga ega bo‘lmagan iste’molchilarga murojat qilinadi. Shuning uchun rag‘batlantirish siyosatining vazifasi - ularda firma tovarlarini keyingi vaqtda sotib olishga ishtiyoq tug‘dirish hamda doimo aloqada bo‘lishga chiqarishdan iborat. Odatda talabni shakllantirish tadbirlari iste’molchilarga va sotuvchilarga qaratilgan bo‘ladi. Iste’molchilarni rag‘batlantirish ularga sezilarli tijorat imtiyozlari berishni ko‘zda to‘tadi: tovarni sotib olish hajmiga va doimiy aloqada bo‘lib turishga beriladigan imtiyoz; har xil shakldagi qarzlarga tovar sotish; tovarning ko‘p hajmda xarid qilinishini ko‘zlab namunalarni bepul tarqatish; tovarlarni vaqtincha ishlatish uchun bepul berish; ishlatilgan tovarni ma’lum shartlar bilan qabul qilish; yangi tovarlarni bo‘lajak xaridorlarga 17 ko‘rsatish; tovar ishlab chiqaruvchi korxonalarda sayoxat uyushtirish; yangi tovarlarning bozorga kiritilishiga bag‘ishlangan matbuot konferensiyalari o‘tkazish; Tovar narxini keskin tushirish to‘g‘risidagi radio, televidenie va matbuot orqali e’lonlar. Bozorga kirish davrida agar firma birinchi marotaba bozorga kirib borayotgan bo‘lsa, unda alohida strategiya ishlab chiqiladi. Odatda, quyidagi 4 xil marketing strategiyasidan foydalaniladi: 1. Jadal (shiddatli) marketing. Buni ko‘pchilik xaridorlar - tovar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmagan yoki bo‘lgani ham uning yuqori narxidan ta’sirlanmagan holda ishlatadi. Xaridorlarni jalb qilish, ularning talabini shakllantirish tadbirlari o‘tkazishga katta mablag‘ ajratish orqali uyushtiriladi. Tovarning ham narxi yuqori o‘rnatilib ko‘p foyda olish nazarda tutiladi. 2. Bozorga tanlov asosida kirish uslubi. Uning hajmi katta bo‘lmagan holatda ishlatiladi. Tovar ko‘pchilikka noaniq, unga yuqori narx qo‘yilsa ham xaridorlar sotib olish mumkin. Raqobatchilar bozorda juda oz va shuning uchun talabni rag‘batlantirishga kam xarajat qilib ko‘proq foydaga erishish mumkin. 3. Bozorga keng ko‘lamli kirib borish uslubi. Bozorning hajmi katta, tovar haqida xaridorlar kam taassurotga ega va uning narxi balandligiga rozi bo‘lmagan davrda ishlatiladigan uslub. Undan tashqari raqobat kuchli, tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish natijasida uning tannarxi pasayadi va «narxlar jag‘i»ga imkon yaratadi. Rag‘batlantirishga ko‘proq mablag‘ ajratishga imkoniyat yaratiladi. 4. Sust marketing uslubi bilan bozorning hajmi katta bo‘lganda, xaridorlar tovarni yaxshi bilsada, kamroq xarajatlar qilib, pastroq narx orqali, raqobat kam sharoitda muvaffaqiyatga erishiladi. 18 yangi mahsulot taqlidiy yoki moslashtirilgan mahsulot tarzida tasnif etiladi. Bunday hollarda narx siyosati ilgarigi taktikasini davom ettiradi va narx darajasi muqobil tovarlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan sifat va miqdorga qarab o‘zgaradi. Mahsulotning bozorga kirib kelishi va o‘sishi bosqichidan to‘yinish bosqichiga harakati darajasiga qarab, narxlarni puxta boshqarish narx marketingni strategiyasini amalga oshirishning kaliti hisoblanadi. To‘yinish bosqichida narxlarni ko‘tarish odatda talabning ko‘payishi emas, balki ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini ortishi oqibatidir. SHu sababli mahsulotning turiga qarab yo erkin narxlar qo‘yiladi yoki tovarlar sotish hajmini ko‘paytirish uchun narxlar pasaytiriladi. Yo‘qolib ketayotgan mahsulotlarga narx belgilash. Narx marketingida keyingi rejalarga qarab ikki muqobil narx belgilash yo‘li qo‘llaniladi. Ishlab chiqarishni qisqartirish uchun narxlarni bosqichma-bosqich pasaytirish strategiyasi jami g‘amlamalar sotib tugatilgunga qadar amalga oshiriladi. Unga muqobil holda foydani quvvatlash yo‘lida qo‘shimcha xarajatlar, xususan mahsulot sotishni rag‘batlantirish xarajatlarini qisqartiriladi, narxlar esa ilgarigi darajada saqlab qolinadi. Raqiblarning bozorni tashlab chiqib ketishiga qarab, bozor ta’minoti manbalari qisqaradi va aksariyat bunday vaziyatda shu mahsulotga hali muhtoj bo‘lgan muayyan bozor segmenti saqlanib qoladi. Bu esa mahsulot yashash davrining so‘nggi bosqichi davrida bozorda qolgan firmaga o‘z narxini oshirish imkonini yaratishi mumkin. Savdo-sotiq faoliyatida marketing mutaxassisari uchun narx belgilashning ikkita asosiy siyosati mavjud, bu «qaymog‘ini olish» va «kirib olish» siyosatidir. «Qaymog‘ini olish» siyosati avvalo, tovar narxi ishlab chiqarish narxidan ancha yuqori o‘rnatib asta-sekin uni tushirib boradi. «Qaymog‘ini olish» siyosatidan aksariyat bozorga yangi mahsulotni joriy etishda foydalaniladi. Bunda narx qandaydir bir yuqori darajada belgilanadi, mahsulot esa segmentatsiya natijasida asosiy deb e’tirof etilgan bozorda sotiladi. Bozorning to‘yinishidan so‘ng iste’molchilarni jalb qilish maqsadida narx pasaytiriladi. SHunday yo‘l bilan to‘liq daromad eng ko‘p miqdorga etkaziladi. 8 Narx va daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta'siri MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………….3 1. Narx tushunchasi, uning shakllanishi va turlari. Narx siyosati…………….....6 2 Xalqaro bozorga chiqishda narx diskriminasiyasi ………………………...... 11 3 O‘zbekistonda narx siyosatining amalga oshirish bosqichlari…………….….14 4 Daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta’siri……………………..17 5 Iste’molchining iqtisodiy xulqi. Naflilik nazariyasi…………………………..21 Xulosa va takliflar…………………………………………………………..…..32 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………. 33 Tovar bozorining tushkunlik davrida talabni va sotishni rag‘batlantirish tadbirlari shu tovar uchun to‘xtatiladi. Sotuvchilarga qaratilgan rag‘batlantirish tadbirlari, asosan tovar sotilishi hajmini ko‘paytirish maqsadida olib boriladi: Pul mukofoti berish; qo‘shimcha dam olish kunlari, firma hisobidan sayoxatlarga borish; qimmatbaho sovg‘alar; ma’naviy rag‘batlantirish; korxona faoliyati reklamasi; xayriya ishlarida faol qatnashish va boshqalar. Talabni shakllantirish va sotishni rag‘batlantirishda «pablik rileyshnz» tadbirlari katta yordam beradi. Bu atama «jamoatchilik bilan murosa» ma’nosini beradi, «pablik rileyshnz»ning turli ta’riflari bor, ulardan eng muvaffaqiyatli chiqqani - bu atamani jamiyatda tovar va firma haqida yaxshi taassurotlar yaratish maqsadlarida o‘tkaziladigan tadbirlar majmui deb ta’kidlaydilar. «Pablik rileyshnz» va marketing bir birini to‘ldiradi. «Pablik rileyshnz» yashirin shakldagi reklamaning bir turi bo‘lib, maqsadga muvofiqligi va tadrijiyligi bilan ajralib turadi. Agar pasayib borayotgan talab sharoitida reklama faroliyati to‘xtatiladigan bo‘lsa, «Pablik rileyshnz» ni firmaning bozorga o‘rnashgan kunidan boshlab to uning bozorda bo‘ladigan oxirgi kuniga qadar o‘tkazish zarur. Shuningdek, ko‘rgazma va yarmarkalar marketing va reklamaning samarali vositalari sanaladi. Ko‘rgazma va yarmarkalarning eng yaxshi tomoni - xaridorlarga tovarni uning haqiqiy kiyofasida taqdim etish imkoniyati borligidadir. Ko‘rgazma ham, yarmarka ham tijorat-tomosha tadbirlari hisoblanadi. Ularning o‘rtasidagi farq shundan iboratki, ko‘rgazma istalgan shaharda har xil sabablar bilan, hatto tovarsiz tashkil etish mumkin. Yarmarka esa kat’iy sur’atda va muntazam ravishda bir joyda o‘tkaziladi. Bundan tashqari, ko‘rgazma garchi unda bitishuvlar o‘tkazilgan bo‘lsa ham o‘z ruxiga ko‘ra asosan ma’rifiy-targ‘ibot yo‘nalishiga ega, ko‘p hollarda unda «kelajak tovarlari» ham namoyish qilinadi. Yarmarka esa birinchi navbatda tijorat yo‘nalishi bilan ajralib turadi, unda hali talabdan qolmagan «eski» tovarlar ham bo‘lishi mumkin. 5.Iste’molchining iqtisodiy xulqi. Naflilik nazariyasi 19 qaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul o‘rtacha solishtirma xarajatlarni hisoblashga asoslanadi. Narxni chegaraviy xarajatlar bo‘yicha belgilash usulini qo‘llash bilan firma mahsulotning qo‘shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi koplanadi, foyda amalga oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to‘xtatish xavfi ostida qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan sharoitlarda naf keltirishi mumkin. Savdoda do‘konlarga xaridorlarning kelishini ko‘paytirish uchun sotuvchilar ayrim tovarlarni to‘liq xarajatlaridan pastroq baholab, «jalb etuvchi» narxlar yaratadilar. Xaridorlar ko‘payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga qo‘shimcha ravishda narxi me’yorda bo‘lgan tovarlarni ham xarid qiladilar. Tovarlarning yashash davri mobaynida narxlarning o‘zgaruvchanligi Bozor tez o‘zgarib boradi va shunga ko‘ra har bir mahsulot ham o‘z yashash davrini ham o‘taydi. Shu vaqt davomida firmalar doimo narxlarga o‘zgartirishlar kiritadi. Yangi mahsulotga narx belgilash eng jiddiy bosqichlardan biridir. Yangi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar bozordagi talab darajasi, raqiblar harakati hali etarli darajada ma’lum emas. Narx belgilashning qiyinligi, muayyan darajada mahsulotning yangiligi darajasiga ham bog‘liq. Bu daraja esa uchga bo‘linadi: - eng yangi mahsulot - texnikaviy ilg‘or mahsulot - original bo‘lmagan (yangi taqlidiy) va o‘rinbosar mahsulotlar. Bozor talabi hali noma’lum, shu sababli noyob mahsulotga narx belgilashda asosiy masala «Qaymog‘ini olish» yoki «Kirib olish» siyosatini qabul qilishdan iboratdir. Bunda mutaxassislar narxga nisbatan asosiy iste’molchilarning munosabati darajasini belgilaydilar, shuningdek, raqiblar bozorga qay darajada tezlik bilan kirib kelishi mumkinligini o‘rganadilar. O‘ziga o‘xshash o‘rinbosarlari bo‘lgan 7 1.Narx tushunchasi va uning mohiyati Narx bozor kategoriyasi bo‘lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni anglatadi. Narx nazariy jihatdan olganda tovar qiymatining puldagi ifodasi, qiymatining bozordagi ko‘rinishidir. Narx nimaga tegishli bo‘lishidan kat’iy nazar (tovar, xizmat) beshta asosiy funksiyani bajaradi: 1. Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi 2. hisob-kitob, ulchov funksiyasi 3. iqtisodiy regulyator funksiyasi 4. raqobat vositasi funksiyasi 5. ijtimoiy ximoya funksiyasi Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxning quyidagi turlari mavjud: 1. demping narx 2. nufo‘zli narx 3. milliy narx 4. arzonlashtirilgan narx 5. jahon narxi 6. yashirin narx 7. erkin narx 8. standart narx 9. kontrakt (ulgurji) narx 10. chakana narx 11. o‘zgaruvchan narx 12. limit narx 13. muvozanat narx Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlardan ham darak beradi. Narxlarning boshqa muhim vazifasi – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarni rag‘batlantirishdir. Narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko‘paytirishgina emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham rag‘batlantiradi. 4 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O‘zbеkiston, 2009. – 56 b. 2.   „Шавкат Мирзиёев назван «Человеком года в Азии»“ (ru). « Газета .uz» (2018-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 7-fevral . 3. Razzoqov A. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Oliy ta’lim muassasalarining talabalari uchun darslik / A.A.Razzoqov, Sh.H.Tashmatov, N.T.O‘rmonov. – T.: Iqtisod-moliya, 2007. – 320 b. 4. O‘lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «Sharq» nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. – 480 b. 5. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2005. – 784 b. 6. Simkina L.G. Ekonomich е skaya t е oriya. 2- е izd. – SPb.: Pit е r, 2008. – 384 s. 7. Stankovskaya I.K., Str е l е ts I.A. Ekonomich е skaya t е oriya: uch е bnik / I.A.Str е l е ts. – 3- е izd., ispr. – M.: Eksmo, 2008. – 448 s. 9.   Ekonomich е skaya t е oriya / Pod r е d. A.I.Dobrinina, L.S.Taras е vicha, 3- е izd. – SPb.: Izd. SPbGUEF; Pitеr, 2008. – 544 s. 31 yoqtirmasliklari sababini aniqlab, reklama orqali o‘sha kamchiliklarni bartaraf etilganligini ko‘rsatib berishi kerak. g) xaridorlarni ishontirish. Buning uchun ishontiruvchi reklamadan foydalaniladi. Bunda sizning tovaringizning raqobatchilar tovarlaridan ustunliklari va uning foydaliligi ko‘rsatiladi. Ishontirishning asosiy vositalaridan biri bu omma bilan aloqa hisoblanadi. d) sotish hajmini oshirish maqsadida qilinadigan reklama. Bunda tovar haqida hamma etarli ma’lumotga ega, lekin xaridorlarga tovarni eslatib turadi. Axborotni tanlash. Siz, qanday maqsadda reklama qilishingizni aniqlab olganingizdan keyin shunday reklama tekstini tayyorlashingiz kerakki, u maqsadli auditoriyaga o‘z ta’sirini o‘tkazsin. Axborotlashtirish vositalarini tanlash. Kommunikator ma’lumotni tayyorlagandan keyin uni qaysi kanal orqali etkazishni aniqlash kerak. Ma’lumotlarni etkazishning ikki asosiy turi farqlanadi: shaxsiy (individual) va umumiy. - shaxsiy (individual) kanalga xaridor bilan alohida suhbat o‘tkazish, telefon orqali aloqa qilish, pochta orqali murojaat qilish va boshqalar kiradi; - umumiy kanalga ommaviy axborot vositalari, turli chora-tadbirlar, konferensiyalar va boshqalar kiradi. Marketing kommunikatsiyasida asosiy o‘rinni reklama egallaydi. Bu bozor faoliyatining ko‘p qirrali ko‘rinishi bo‘lib, u ba’zan mustaqil yo‘nalishga ajratiladi. Marketing va reklama bir yirik jarayonning ikki tomonnini tashkil etadi. Shu bilan bir vaqtda reklama marketing tizimida o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Reklamaning faoliyat doirasi o‘z ichiga: 1) Iste’molchining reklama qilinayotgan tovar va xizmatga hamda bozorga bo‘lgan extiyojini o‘rganish; 2) Maqsadga erishishni strategik rejalashtirish, bozor chegarasini aniqlash, reklama vositalaridan foydalanish rejalarini ishlab chiqarish va uni mohiyatlashtirish yuzasidan zarur tadbirlar ishlab chiqish; 25 3) Reklama vositalarini tanlash bo‘yicha xarajatlar tizimini belgilashda taktik qarorlar qabul qilish, matbuotda e’lonlarning yoritilishi va namoyish qilinishi yuzasidan tadbirlar ishlab chiqish; 4) Matn yozishni hisobga olgan holda e’lon tuzish, maket tayyorlash, uni badiiy bezash va ularni ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi. Chakana savdodagi reklamani qo‘llash joyiga, vazifasiga texnikaviy vositalarni qo‘llash va ulardan foydalanish uslublariga qarab bir-biridan farq qiladi. Qo‘llanish joyiga ko‘ra reklamalar do‘konga kiruvchi xaridorlarga mo‘ljallangan do‘kon ichidagi va butun aholiga qaratilgan do‘kon to‘g‘risidagi turlarga bo‘linadi. Vazifasiga ko‘ra reklama vositalari aholining muayyan kategoriyalari va guruhlariga (maktab o‘quvchilari va ularning ota-onalariga, paxtakorlarga, parxez taomga muhtoj bo‘lgan kishilarga va shu kabilarga) mo‘ljallangan bo‘ladi. Texnikaviy vositalarni qo‘llash va ulardan foydalanish uslublariga ko‘ra reklama quyidagi turlarga bo‘linadi: a) Vitrina-ko‘rgazma reklamasi (deraza va do‘kon ichkarisiga o‘rnatilgan vitrinalar, do‘konlardagi va boshqa jamoat joylaridagi tovar ko‘rgazmalari); b) Tasviriy, fotografik yoritilgan reklamalar (do‘konlarning tamg‘alari, reklama yozuvlari, plakatlar, preyskurantlar, ko‘rsatkichlar, transparantlar, e’lonlar); v) Bosma reklama (varaqalar, kataloglar, prospektlar, gazeta va jurnallardagi e’lonlar); g) Namoyish reklamasi (mahsulotlarni tatib qurish, kiyim-kechakning yangi modellarini namoyish qilish va shu kabilar); d) Kino- televizion va diapozitiv reklamasi; e) Ovozli reklama. Kishilarning ehtiyoji ilmiy va hayotiy tushuncha bo‘lib, iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida amal qilib kelmoqda, chunki bu tushuncha kishilarning hayotiy vositalarga bo‘lgan zaruriyatini bildiradi. Ehtiyojning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ko‘rinishi va amal qilishi talabdir. Lekin talab ehtiyojdan farq qiladi va mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Uning farqi shundan iboratki, kishilarning ehtiyoji 26 4. Uch bosqichli kanali o‘ziga ishlab chiqaruvchi, uchta vositachi va iste’molchini qamrab, ko‘p hollarda ulgurji va chakana savdogarlar o‘rtasida mayda ulgurji (ko‘tarafurushlar) faoliyat ko‘rsatadi. U yirik ulgurji savdogar xizmat ko‘rsatmaydigan kichik savdo korxonalariga sotadi. Bosqichlari ko‘p bo‘lgan kanallar juda kam. Ishlab chiqaruvchi ko‘zi bilan qaraganda, taqsimot kanalida bokachlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, ularni nazorat qilish imkoniyati shu qadar torayadi. Tovarlarning to‘g‘ridan - to‘g‘ri ishlab chiqaruvchi tomonidan sotishining yaxshi tomonlari va kamchiliklari ham bor. Firma o‘z mahsuloti savdosini to‘la nazorat qiladi. Bunday usul bilan oddiy assortimentli tovarlardan ko‘mir, o‘tin, neft mahsulotlari, tez buziluvchi non, sut, go‘sht va hokazolar sotilishi afzalroq hisoblanadi. Ammo qolgan tovarlarni sotishda mustaqil ulgurji va chakana savdo firmalarining qatnashishi jahon tajribasida sinalgan samarali yo‘ldir. Firma tovar harakatini «Marketing miks» jarayonida rejalashtirishda quyidagilarga ahamiyat beradi: - sotish siyosatini tovar harakatiga bog‘langan holda aniqlash; - tovar harakati usullaridan va turlaridan barcha tovarlar va bozor - segmentlariga mosini tanlash; - tovar harakati bo‘g‘inlari va umumiy masofani topish; tovar harakati zanjirida qatnashuvchilar - mustaqil vositachilarni aniqlash; tovar harakati rahbarlik tizimini yaratish; - tovar harakatini tashkil etuvchi bosh bo‘g‘inni topish; - tovar harakati turlaridan eng samaralisini tanlashda turli xilini bog‘lab, bir - - birini to‘ldirishni ko‘zda tutish. Mahsulotning yuk sifatida ishlab chiqarish jarayonida iste’molchiga etib kelishigacha - tashish, saqlash va qo‘shimcha (qadoqlash, o‘rash, tamg‘alash kabi) ishlarini bajarish bilan bog‘liqbo‘lgan jarayon tovar harakati deyiladi. Uni tashkil etishda firmaning asosiy maqsadi, birinchidan, mahsulotni tezda, yaqin masofa orqali va samarali usul bilan o‘z xaridoriga etkazish; ikkinchidan, tovarning xaridori bilan» uchrashishga eng qulay sharoit yaratishdan iborat bo‘lishi shart». 11 jumladan, xaridorlar, sotuvchilar, ta’minotchilar, aksionerlar, boshqaruv organlariga firmadan yuboriladigan signallar majmuini tushunamiz. Kommunikatsiya siyosati (promotion mix) – bu tovarni bozorga siljitish usullari yig‘indisidir. Kommunikatsiyaning asosiy vositalari bo‘lib pablik rileyshnz – jamoat bilan aloqa; reklama; sotishni rag‘batlantirish; maxsus ko‘rgazmalar; shaxsiy sotuv hisoblanadi. Reklama- bir tomonlama ommaviy kommunikatsiyaning to‘lovli turi bo‘lib, u aniq bir xzomiydan chiqib, firma faoliyatini bevosita yoki bilvosita qo‘llabquvvatlashga xizmat qiladi. Shaxsiy sotuv- bu «ulchalik» kommunikatsiya yakka ikki tomonlama bo‘lib (dialog) maqsadi mizojni to‘xtovsiz tarzda harakatga keltirishga undash. Bir vaqtning o‘zida firma uchun axborot manbai hamdir. Savdoni avj oldirish-shaxsiy reklama va shaxsiy savdoni to‘ldiruvchi hamma tovarni sotishni tezlashtirish va ma’lum kengaytirishga qaratilgan vaqtincha choralarni o‘z ichiga oladi. Jamoatchilik bilan aloqa-aniq maqsadga qaratilgan xarajatlar yaramida tashkilot va uning turli auditoriyalari orasida, o‘zaro bir-birini tushinish va ishonchli ruxiy holat yaratishga xizmat qiladi. Bu erdagi kommunikatsiyaning maqsadi faqat sotishgina emas, balki firma faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamdir. Bu an’anaviy muloqot vositalaridan tashqari quyidagi bevosita kommunikatsiya turlari: salonlar, yarmarkalar, ko‘rgazmalar, pochta orqali tarqatish, telemarketing, kataloglar orqali savdo ham mavjud. 22 1) o‘zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o‘rinbosar tovarlar; 2) o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar. Masalan, sariyog’ narxining oshishi margaringa bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi. Agar avtomobilning narxi oshsa benzindan bo‘lgan talab qisqaradi va aksincha bo‘ladi. 5. Kelgusida iste‘molchi daromadlari, tovar narxi o‘zgarishining kutilishi va tovarlar miqdorining yetarli bo‘lishi yoki bo‘lmasligi kabi omillar talab hajmining o‘zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan oshishining kutilishi, iste‘molchi 29 Shu sababli yagona yo‘l – tovar sotish bozorlarini kengaytirish, yangi segmentlar izlashdir. «Qaymog‘ini olish» va «Kirib olish» siyosatlari narx belgilashning favqulodda namoyon bo‘lishi hisoblanadi. Uning birinchisi – qimmat naxlar, ikkinchisi – arzon narxlar strategiyasidir. Marketingning eng muhim va ajralmas tarkibiy qismi mahsulotni sotish va taqsimlash hisoblanadi. Bu jarayonda tashkiliy nuqtai nazardan eng murakkab vazifa - ishlab chiqarilgan mahsulotni iste’molchiga etkazish hal etiladi. Taqsimot yo‘li aniq bir tovar yoki xizmatning ishlab chiqaruvchidan iste’molchi sari harakatida ularga bo‘lgan mulk egasi huquqini o‘ziga oladigan yoki boshqaga berishga yordam ko‘rsatadigan firmalar yoxud ayrim shaxslar majmuidan iboratdir. 2.Xalqaro bozorga chiqishda narx diskriminatsiyasi Boshqacha qilib aytganda, taqsimot yo‘li tovarning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga qarab harakat qiladigan yo‘lidir. Taqsimot yo‘lining tarkibiy qismlari bir qator vazifalarni bajaradi. Tovar (xizmati)ni bir joydan boshqa joyga ko‘chishi; tovar (xizmati)ga yoki undan foydalanish uchun mulk egasi huquqini berish undovchi faoliyat; tovarlar buyurtmasi; xavf-xatarni bo‘yniga olish; muzoqaralar olib borish; bozor ma’lumoti tahlili. Taqsimot kanalining asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi: axborot – bu marketing tadqiqotlari natijasida olingan ma’lumotlar va marketing muhiti to‘g‘risidagi axborotlarni o‘z ichiga oladi siljitish – mahsulot taklifiga oid ishontiruvchi axborotlarni reklama va boshqa vositalar orqali tarqatish aloqa – kerakli xaridorlarni topish va ular bilan aloqa o‘rnatish muvofiqlashtirish – talab va taklifni bir-biriga moslashtirish muloqotlar – mahsulotni narxi, etkazib berish sharti va taklifning boshqa punktlari bo‘yicha muloqotlar o‘tkazish jismoniy taqsimlash – tovarni transportirovka qilish va saqlash moliyalashtirish – kanal faoliyatini ta’minldashga bog‘liq xarajatlarn qoplash tavakkalchilik – mahsulotni sotib olib keyinchalik zarar bilan sotish. 9 Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq. Bu daromadlarnig taqsimlanishiir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo‘jalik faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‘z shaxsiy yoki ishlab chiqarish iste’mollarini ko‘plab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning narxlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Narxlarning to‘rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‘jalik sohalariga ishlab chiqarish omillarini taqsimlashdir. Narx bilan iste’molchilar o‘rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki, uni iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentatsiyasi bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat narxlarga qaraganda arzon narxlarda ko‘proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo har qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqadorligiga to‘g‘ri kelavermaydi. Ayrim mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar ko‘proq tovar aylanmasi hajmini ta’minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim segmentlariga mo‘ljalalngan – bular qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-ziynat buyumlari, muyna va boshqalar. 1.1-rasm Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo‘lib xizmat qiladi. Korxonalarning narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bog‘liq 5 Tovar harakatini rejalashtirishda, korxona tanlagan tovar sotish uslublariga asoslaniladi. Ular quyidagi uch uslubdan biri bo‘lishi mumkin: tovar ishlab chiqaruvchi vositachilarsiz, to‘g‘ridan - to‘g‘ri o‘zining iste’molchisi bilan bog‘lanishi; tovarlarni mustaqil vositachi(firmalar) orqali sotish; aralash usul, ishlab chiqaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti sarmoyalari qatnashishi orqali. Tovar harakatini qatnashuvchilari quyidagi vazifalarni bajaradi. Ishlab chiqarilgan mahsulotni taqsimlash va sotish; ishlab chiqarishga kerakli xom ashyo va materiallar tayyorlash; marketing tadqiqotlari o‘tkazish; tovarlar iste’molchilari bilan to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqa o‘rnatish; oldi - sotdi qilish uchun shartnomalar tuzish jarayonini tayyorlash; tovarning iste’molchiga etib borishini rag‘batlantiruvchi siyosat yurg‘izish; tovar assortimentini rejalashtirishda qatnashish va yordamlashish, tovar harakatini moliyaviy ta’minlash; sotilgan tovarlarga qo‘shimcha xizmat uyushtirish; tovarlarni tashish; tovarlarni omborlarga joylash va saqlash; tovarlarni sortlarga ajratish, kichik o‘ramalarga qadoqlash, o‘z savdo bitimini tuzatishga tavakkal qilish, sotilgan tovar bahosini aniqlashda qatnashish va boshqalar. Ana shu kun qirrali vazifalari maxsus savdo firmalarining bajarishi, 3.O‘zbekistonda narx siyosatining amalga oshirish bosqichlari Chakana savdo firmalarining turlari 4 ta mezon bilan farq qiladi: 1. do‘konning jixozlari 2. mijozga xizmat ko‘rsatish darajasi 3. tovar assortimenti 4. savdoda xizmat ko‘rsatish xarakteriga ko‘ra farqlanadi. Iste’mol kooperativi – bu chakana savdo do‘konlari bo‘lib, iste’molchilarni o‘zi boshqaradi (ko‘proq oziq-ovqat bozorida). Savdo kooperativlari – bu bog‘liq bo‘lmagan do‘konlar tarmog‘i bo‘lib, odatda bitta ta’minotchidan bitta va o‘shandan xarid qilinadi. Uning afzalligi – 12 bo‘lgan to‘rt bozor tipini ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat, oligopolistik raqobat sof monopoliya. Asosan narxni o‘zgartirish yo‘li bilan talabga ta’sir ko‘rsatish raqobatning narx bilan bog‘liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat usullarida firmalar o‘z mahsulotining o‘ziga xos hislatlariga zo‘r beradi, mahsulot sotish, tovarlar harkati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta e’tibor beradi. Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 1.Talab omillari (bozorda o‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo‘lgan narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga yo‘naltirilgan narx) 2.Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 3.Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‘xshash import tovarlari,raqobatchilar tovarlariga bo‘lgan narxni bilish. Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: - narxlashtirish masalasi qo‘yiladi, - talabi aniqlanadi, - xarajatlari baholanadi, - raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi, - narxni shakllantirish uslubi tanlanadi, - oxirgi natijaviy narx o‘rnatiladi. «O‘rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo‘yicha narx belgilash tovarning tannarxiga muayyan ustama qo‘yishdan iborat bo‘lib, narx belgilashning eng oddiy usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda tebranib turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada iste’molchiga etib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo qo‘yadigan ustama narxlar yakunini ifodalaydi. «Ko‘zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash usulini qo‘llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan 6 xaridorlar ko‘z o‘ngida yirik savdo tarmog‘i imijini yaratish (past narxlari bilan jalb etuvchi). Ulgurji savdo umumlashgan vositachi hisoblanadi va ko‘pchilik vazifalarni bajaradi. Ulgurji savdodan sanoat korxonalari, tijorat firmalari va davlat muassasalari ulgurjisiga tovar sotib olishlari mumkin. Ulgurji savdo ahamiyati quyidagichadir: chakana savdoga ishlab chiqarish firmalarning tor assortimentini kengaytirib taklif etadi; katta hajmda tovar sotib olib, muomala xarajatlarini kamaytiradi; yuqori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar bozorini chuqur o‘rganadi; tovarlarni saqlaydi va kerakli tovar zahiralarini shakllantiradi; ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo o‘rtasida mustahkam aloqa bog‘laydi, ularga moliyaviy yordamlashadi va boshqalar. 3.1-jadval Ulgurjisiga faoliyat ko‘rsatish tovar ishlab chiqaruvchilar, tijoratchi firmalar, agent va brokerlar orqali amalga oshirilishi mumkin. Vositachi hamkorlarni tanlash hamma tovar ishlab chiqaruvchilar uchun muhim davr hisoblanadi. Eng avvalo shunga ahamiyat berish kerakki, tanlab olinayotgan vositachi bir vaqtning o‘zida sizning firmangizning bozoridagi raqobatchisi bo‘lmasligi kerak. Umumiy holatda vositachi firmalar ichidan sizning tovaringizni sotish bo‘yicha maxsuslashganini tanlash zarur. Yana vositachi firmaning bozordagi obru - e’tibori, mavqei, moliyaviy ahvoli qanday va qaysi bank bilan ishlaydi kabi savollarga javob olishi kerak. Uning asosiy belgilaridan 13Ijtimoiy nafliligi Ўзгармас ёки қ иёсий нархларда Real mahsulot, yaratilgan tovar va xizmatlar summasi Yaratilgan tovar va xizmatlar Yaratilgan tovar va xizmatlarni hisoblash Tovar va xizmatlarning puldagi ifodasi Ijtimoiy qiymati Joriy, ya'ni o‘zgaruvchi narxlarda Nominal mahsulot, ya'ni tovar va xizmatlarning joriy narxdagi qiymati savdo shaxobchalarining moddiy texnikasi, joylashishi, sotuvchi xodimlarning malakasi va boshqalar. Oldin sinash uchun biror yilga shartnoma tuziladi va vositachi savdo firma vaqili, rahbari - menejeri vositachini shaxsan o‘rganadi va uning shaxobchalariga boradi. Vositachilar iloji boricha ko‘proq tanlanadi va ularning marketing - bozor dasturlariga ahamiyat beriladi. Hozirgi sharoitda vositachilar bajaradigan vazifalar va ko‘rsatadigan xizmat turlari g‘oyat ko‘p. Ular quyidagilardan iborat: sotishni tashkil etish ishlarini bajarish - kontragentlarni izlash, sotuvchi nomidan xaridni rasmiylashtirish, tovar haqi uchun pul to‘lanishini xaridor nomidan kafolatlash, reklama kompaniyalarini o‘tkazish va bozorni tadqiq qilish; transport - tashish ishlari, yukni sug‘urtalashni amalga oshirish, savdo harakatlarini moliyalash; texnikaviy xizmat, sotishdan keyingi texnikaviy xizmat ko‘rsatish; bozor to‘g‘risidagi axborot to‘plash va uni taqdim etish. Olib - sotish harakatlari mazmuniga qarab, bu ish bilan savdo uylari, eksport, import, ulgurji, chakana firmalar, distribyuterlar, stokistlar shug‘ullanadilar. Savdo uylari bunday ishlarni asosan o‘z hisobiga amalga oshiradi. Savdo - vositachilik ishlarining navbatdagi turi - komission faoliyat komissioner deb ataladigan, bir tomonning komitent deb ataladigan ikkinchi tomon topshirig‘i bilan ikkinchi tomon hisobidan, ammo o‘z nomidan bitishuvlarni amalga oshirishdan iborat. Komitent bilan komissioner o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar komissiya shartnomasi bilan tartibga solinadi. Komission ishlarining yana bir ko‘rinishi - konsignatsiya xarakteridir. Konsignator - eksporter (konsitrat)dan o‘z omboriga tovar konsignatsiya shartnomasi belgilangan muayyan shartlarda sotadi. SHartnomada junatilgan tovar nomi, narxi, sotish muddati va boshqalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Konsignator tashqi savdo ishlaridagi komissionerlarning ko‘rinishlaridan biri, lekin u tovarlar savdosini konsignat belgilagan narxlarda, uning hisobiga, ammo o‘z nomidan olib boradi. Agentlik harakat (ish)lari - prinsipial deb ataladigan bir tomonning agenti (savdo va tijorat) deb topshirigidan iborat. 14 Reklama qisqa vaqt oralig‘ida qayta auditoriyalar bilan muloqot qilishga imkon bersa, agent esa oz sondagi klient (mijoz)larga bera oladi. Tor doiradagi xaridorga kerak bo‘lgan murakkab holi keyin ishlatiladigan tovarga nisbatan umumiy tarzdagi soddalashtirilgan reklamadan ko‘ra savdo agentining tasviri kuchliroq. Agent bevosita ta’sir etib xaridordan darhol buyurtma olishi mumkin holda, reklamalarning taniqliligi va imiji orqali tavsir etish natijasi ancha vaqtdan so‘ng olinadi. Shuning uchun kommunikatsiyaning shaxsiy ta’siri ikkinchi darajali bo‘lgan hollarda iqtisod va ishlab chiqarishi nuqtai nazaridan reklamadan foydalanish maqsadga muvofiq. Kommunikatsiyaning asosiy shakli bu reklamadir. Reklama agentligi-bu reklama beruvchilar uchun ixtisoslashtirilgan xizmat turlarini taklif etuvchi vositadir. Marketingning kommunikatori quyidagi masalalarni hal etishi lozim: maqsadli auditoriyani aniqlash; maqsadli auditoriyani aniqlash bu kommunikatorning eng asosiy vazifasi hisoblanadi. Siz kim uchun tovar ishlab chiqargan bo‘lsangiz, o‘sha sizning maqsadli auditoriyangiz hisoblanadi. Masalan, aholining ma’lum bir qatlami, ayollar, yoshlar, biznesmenlar va boshqalar. reklama qilishdan asosiy maqsadni aniqlash. Siz turli maqsadlarda tovaringizni reklama qilishingiz mumkin. Bu maqsadlarni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: a) tovar haqida ma’lumot berish – bunda xaridorlar shunday tovarlar borligi, tovarning nomi, markasi haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. b) xaridorlarning tovar haqidagi bilimlarini oshirish – bunda xaridor tovar haqida ma’lumotga ega bo‘lishi mumkin, lekin bu ma’lumotlar etarli bo‘lmasligi mumkin. O‘shanda tovar haqida to‘liq ma’lumot beriladi. v) xaridorni tovarga bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga o‘zgartirish – bunda asosan xaridorning tovar haqidagi fikri va tovarga bo‘lgan munosabati yaxshi bo‘lmagan holda foydalaniladi. Ya’ni kommunikator xaridorlar tovarni 24 Kirish Shavkat Mirziyoyev jahon bozorida oziq-ovqat narxi kun sayin ortib borayotgani, jumladan, bug‘doy narxi yil boshidan beri 30 foizga qimmatlashganini aytdi. «Narx-navo barqarorligini ta’minlashning yagona to‘g‘ri yo‘li bu— bozorda taklifni ko‘paytirish hisoblanadi»,— dedi u. Qolaversa, «O‘zdonmahsulot» tarkibidagi 43 ta don korxonasi xarajatlari yuqoriligi, biroq rentabelligi 2 baravar pastligi tanqid qilindi. Davlat rahbari jahon bozorlarida oziq-ovqat narxlari kun sayin yuqori sur’atlar bilan o‘sib borayotganini ta’kidladi. «Bugungi kunda xalqaro birjalarda 1 tonna bug‘doy 400 dollardan sotilmoqda va yil boshiga nisbatan 30 foizga oshdi. Bunday vaziyatda narx-navo barqarorligini ta’minlashning yagona to‘g‘ri yo‘li bu — fermerlar manfaatdorligini ta’minlash, hosildorlikni oshirish orqali bozorda taklifni ko‘paytirish hisoblanadi», — dedi u. Buning uchun g‘allachilikda bozor mexanizmlarini to‘liq joriy etish zarurligi aytildi. «Biz bu islohotlarga uzoq tayyorgarlik ko‘rdik. Barcha masalalarni puxta hisob-kitob qilib, bu ishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirib kelayapmiz», — dedi u. Sohada xususiy sektorga keng yo‘l ochilgani tufayli uning ulushi tobora ortib borayotgani ta’kidlandi. Xususan, so‘nggi uch yilda hududlarda quvvati qariyb 3 million tonna bo‘lgan 160 dan ortiq yirik xususiy don korxonalari ish boshladi. Yig‘ilishda o‘tgan yilda respublika bo‘yicha qariyb 3,5 million tonna un ishlab chiqarilgani, shundan 54 foizi xususiy don korxonalari hissasiga to‘g‘ri kelgani ko‘rsatib o‘tildi. «Lekin, bugungi kunda „O‘zdonmahsulot“ kompaniyasi tarkibidagi 43 ta don korxonalari yangi bozor sharoitlarida samarali ishlashga tayyormi? Afsuski, bu savolga javob ijobiy emas», «Shu paytgacha kompaniya tarkibidagi don korxonalari fermerlardan tayyor bug‘doyni qabul qilib, uni qayta ishlash bilan shug‘ullanib kelgan. Oqibatda, 2 ularning un ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi o‘rtacha 60 foizdan oshmaydi. Davlat don korxonalarining tegirmon xarajatlari xususiy sektorga nisbatan 20−25 foizga yuqori, rentabellik esa 2 baravar kam», — deya tanqid qildi Shavkat Mirziyoyev. 3 Sotuvchi uchun ko‘rgazma va yarmarkaning ahamiyati birinchi navbatda o‘z raqiblari tovarlarini o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lishi va turli reklama vositalaridan foydalanib, o‘z tovarlarini keng reklama vositalaridan foydalanib, o‘z tovarlarini keng reklama qilishi bilan belgilanadi. Reklama va tovar sotishni rag‘batlantirish tadbirlarini belgilash, rejalashtirish va uni amalga oshirish, katta xarajatlar sarflashni talab qilish bilan bir qatorda yuqori malakali mutaxassislarni ishga jalb etishni taqazo qiladi. Odatda sanoat firmalari bunday mutaxassislarga ega emas. Shu sababli, qoida tarzida, bu ishlarni amalga oshirish ixtisoslashgan tashkilotlarga buyuriladi. Ularning uch turi-reklama agentligi, umummilliy reklama beruvchilar, chakana reklama beruvchilar mavjud. Reklama agentliklarini quyidagi prinsiplariga ko‘ra tavsiflash mumkin: -ko‘rsatadigan xizmatlari hajmiga ko‘ra-universal; -muayyan tovar va reklama vositalariga ko‘ra ixtisoslashgan; -faoliyati sohasiga ko‘ra-ichki bozorda ish ko‘radigan va ichki hamda tashqi bozorda ish ko‘radigan turlari. Hozirgi sharoitda «to‘liq xizmat ko‘rsatish» agentliklari tobora keng tarqalmoqda. Ular savdo reklama siyosatining umumiy va ayrim masalalari bo‘yicha o‘z mijozlariga maslahatlar beradi, u yoki bu tovarni chiqarishning maqsadga muvofiqligi haqida sanoat firmalariga tavsiyalar tayyorlaydi, reklama kompaniyasining rejasi va smetasini tuzadi, uni o‘tkazishning muddatlari va davriyligini belgilaydi, reklama kompaniyasi rejasiga muvofiq holda o‘rinlar va xizmatlarni sotib oladi, tadbir o‘tkazish vaqtini belgilaydi, reklamani tayyorlashni amalga oshiradi. Shunday qilib, «to‘liq xizmat ko‘rsatish» agentligi reklama kompaniyasini ishlab chiqish bilan birga marketing bilan bog‘liq ko‘pgina xizmatlarni bajaradi. AQShda besh mingdan ortiq firma reklama agentligi tarzida ish olib boradi. Ammo asosiy ish bir necha yirik tashkilot hissasiga to‘g‘ri keladi. Yirik agentliklar yirik reklama beruvchilarga xizmat ko‘rsatadi. Yirik reklama beruvchilar esa nisbatan katta bo‘lmagan tovarlar guruhi: oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar, kasmetika vositalari, avtomobillar, tamaki mahsulotlari va shunga o‘xshashlar 20 5.1-jadval Kommunikatsiya quyidagicha tasniflanadi: kontakt turi bo‘yicha shaxsiy va shaxsiy bo‘lmagan; jadalligi bo‘yicha jadal va takror; qo‘llash chastotasi bo‘ycha yagona va ko‘p marotabalik; ta’sir natijasiga ko‘ra samarali va samarasiz. Kommunikatsiya tashuvchilari sifatida menejment(firma boshqaruvi); xodimlar; mijozlar; jamoat; biznes bo‘yicha sheriklar. Kommunikatsiya maqsadi: Uzatuvchi qanday auditoriyaga etib bormoqda ekan va qanday javob olmoqchi ekanini aniq bilishi lozim. Ma’lumot tayyorlash. Pivbar, xaridorlarning tajribasini va ko‘zda tutilgan auditoriyaning ma’lumotlarini dekodlash usulini hisobga olmoq kerak. Kanallarni rejalashtirish. Uzatuvchi o‘z ma’lumotlarini ko‘zlagan auditoriyaga eng yaxshi etkazib bera oladigan kanallar orqali o‘zatish kerak. Ma’lumot samaradorligi-kuzatuvchining aks aloqa signallari bo‘yicha ko‘zlangan auditoriyaning o‘zatilgan ma’lumotlarga javobini baholay olishi kerak. Yuqorida sanab o‘tilgan samaradorlik shartlari har qanday marketing kommunikatsiya dasturiga kiruvchi qarorlar to‘plamini belgilaydi. Marketing kommunikatsiyasining ikki asosiy vosita-bu savdo xodimlari orqali shaxsli muloqotlar va reklama kanallari orqali shaxssiz muloqotlardir. Shaxsiy savdo samaradorligi reklamadan ancha ko‘pdir. Reklamaning yutug‘i uning narxida: reklama yordamida bitta muloqot savdo agentining vizitidan ancha arzon. 23Tovar ishlab chiqarishdagi ijtimoiy zaruriy sarflar (qiymat) Raqobat kurashlari Talab va taklif nisbatlariTurli xil to‘g‘ri soliqlar Davlat iqtisodiy siyosati Tovar yoki xizmatning nafliligi NARX Pulning qadr-qimmati Xulosa Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi. - boshqa tovarlar narxlarining o‘zgarishi ham mazkur tovar taklifini o‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go‘shti taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifini oshiradi. - kelgusida mahsulot narxining o‘zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta ‘sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi. - tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko‘p bo‘lsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko‘p bo‘ladi, chunki tovar ishlab chiqarish ko‘payadi. Taklif hajmining o‘zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash xarajatlari va tansport-tashish imkoniyatlari ham ta ‘sir ko‘rsatadi. Masalan, uzoq vaqt saqlab bo‘lmaydigan qishloq xo‘jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam o‘zgaruvchan bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo‘lgan yerlar cheklangan bo‘lsa, uning narxi (renta) qanchalik oshmasin, yer taklifini oshirib bo‘lmaydi. Ijodiy kasb soha xodimlarining (masaln, olimlar, shoirdar, yozuvchilar, musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san ‘at asarlarining taklifi ham noo‘zgaruvchan bo‘ladi. 30 Sanoat agenti muayyan joylarda o‘zaro raqobatda bo‘lmagan bir qancha sanoatchilar tovarlarni sotish bilan shug‘ullanadilar. Aksariyat hollarda savdo agentlari kommivoyajerlar deb yuritiladi. Kommivoyajer - savdo firmasining tayyor agenti namunalari, Brokerlik savdo - vositachilik ishlari vositachi - broker orqali sotuvchi va xaridor (sug‘urtachi bilan sug‘urta qildiruvchi, kema egasi bilan kemani ijaraga oluvchi) o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat. Brokerning qaysi yo‘nalishida faoliyat olib borishidan va u kimning nomidan ish qo‘rishdan kat’i nazar, u hamisha faqat tor yuridik ma’nodagi vositachi tarzida ish olib boradi. Broker xech qachon shartnomadagi tomonlardan biri bo‘la olmaydi, faqat tomonlarni o‘zaro uchrashtirish, shartnoma tuzishga yordamlashish vazifasini bajaradi. 4.Daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta’siri Savdo qilishning yangi turlariga internet, elektron pochta, to‘g‘ri marketing, franchayzing va boshqalarni kiritish mumkin. Internet orqali savdo qilish hozirgi paytda zamonaviy savdo qilish to‘g‘ri hisoblanadi. Juda ko‘p firmalar internetda mahsulotlarini taklif qiladilar. Iste’molchilar o‘zlariga kerakli mahsulotni o‘zlarining komp ь yuteri orqali buyurtma berib sotib olishlari mumkin. Internet orqali savdoning ustunlik tomonlari bu birinchidan, vaqt tejaladi, ikkinchidan vositachilarsiz to‘g‘ridan- to‘g‘ri ilg‘ab chiqaruvchidan olish imkoniyati paydo bo‘ladi. To‘g‘ri marketing – bu xaridor bilan turli vositalar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot bo‘lib, xaridorni mahsulotni sotib olishga ishontirishdan iboratdir. Franchayzing – bu savdo qilish usulining zamonaviy shakllaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bunda franchayzing firmasi franchayzer firmasining tovar markasi, nomalanishi, va reklamasidan foydalanib, tovarni ishlab chiqarish, taqsimlanishi, sotish va taklif etilishida bevosita qatnashadi. AQShda chakana savdoning 50 % qismi franchayzing tizimi orqali amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning quyidagi usulari qo‘llaniladi: tovarni peshtaxta orqali sotish tovarni xaridor o‘ziga-o‘zi xizmat 15 qiladigan usulda sotish tovarni ochiq yoyib qo‘yib sotish tovar na’munalarini ko‘rsatib sotish tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish. Tovarni peshtaxta orqali sotish – tovar sotishning odatdagi usuli bo‘lib, unda xaridorlarga xizmat qilish jarayonining deyarli hamma asosiy elementlari, chunonchi: tovarlarni ko‘rsatish va uning assortimenti bilan tanishtirish, hisob- kitob qilish va haqi to‘langan tovarni topshirish ishlarini peshtaxta yonida to‘rgan sotuvchi bajaradi. Xorijiy mamlakatlarda tovarlarni sotishda qo‘llanilayotgan quyidagi ilg‘or usullardan mamlakatimiz savdo korxonalari va tashkilotlarida foydalanish mumkin: chakana savdo korxonalarining namoyish zalida tushirilgan narxlarda kataloglari bo‘yicha nooziq-ovqat tovarlarini sotish; shahar markazida joylashgan va kichik savdo maydoniga kat’iy interer, uncha ko‘p bo‘lmagan xodimlarga ega bo‘lgan chakana savdo korxonalarida narxi tushirilgan cheklangan assortimentdagi tovarlar bilan savdo qilish; «qulay do‘konlar», cheklangan assortimentdagi tovarlar asosan yangi oziqovqat mahsulotlari bilan savdo qiluvchi hamda xaridorlarga butun kun mobaynida xizmat ko‘rsatadigan savdo korxonalarida sotish. Xorijiy mamlakatlar savdo korxonalarida tovarlarni sotishda qo‘llanilayotgan ilg‘or usullarning muvaffaqiyatini ta’minlovchi yo‘llar xaridorga yanada ko‘proq turli xil xizmatlarni ko‘rsatish va tovarlarga bo‘lgan narxni tushirish bo‘lib hisoblanadi. Bulardan savdo korxonalarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Tovarni sotib olishda insonlar ma’lum ehtiyojlarini qondirishni nazarda to‘tadi. Shu sababli tovarning sifat ko‘rsatkichlari to‘g‘risida axborot zarur. Bozorga kirish firma uchun mas’uliyatli davr, uning tovarlari haqida hali ma’lumotlar berilmagan. Bo‘lajak iste’molchi quyidagi axborotlarni olishi shart: tovarning borligi va sotilish joyi; - qaysi ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi; - iste’mol qiymatining asosiy ko‘rsatkichlari; - xaridorlarni ko‘niktirmay qolgan holda ularning ximoya qilish kafolatlari. Bulgusi xaridorlarga axborotlar etkazish uslublari quyidagilar: 16 doirasida ish olib boradi. Ishlab chiqaruvchilar keng ko‘lamli umummilliy reklama yordamida iste’molchiga tovarni ilgariroq sotishga va xaridorlarda o‘z markasiga mansub tovarlar ixlos uyg‘otishga harakat qiladilar. Bunday hollarda reklama marketing kompleksida etakchi tarkibiy qismga ayldanadi. Reklama beruvchi bilan agentlik o‘rtasidagi munosabatlar o‘zaro tuziladigan shartnoma bilan tartibga solinadi Bu shartnomada agentlik ko‘rsatadigan jami xizmatlar ko‘rsatiladi. Reklamani tarqatish vositalariga xaqni reklama agentligi mijoz hisobidan to‘laydi. SHu sababli ham mijoz agentlikka to‘lovlarni o‘z vaqtida o‘tkazib qo‘yishi kerak. Reklama agentligi xizmatlari uchun xaq beruvchi tomonidan emas, balki agentlikning reklamasidan foydalangan reklama-axborot vositalari tomonidan to‘lanadi. Komission mukofot (vositachilik haqi)ning oddiy miqdori reklama qiymatining 15%ini tashkil etadi. Bundan tashqari, «to‘liq xizmat ko‘rsatish» agentliklari tomon haqi ham oladi. Tovon haqiga xarajatlarning haqiqiy qiymati bilan birga bozorni tadqiq etish, iste’molchilar talabi holatini tahlil qilish, iste’molchi ruxiyatiga ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab chiqish kabi xizmatlarga kafolatli daromadlar ham kiradi. Juda ko‘p hollarda xizmat ko‘rsatishda agentlik mijozning reklamasi bilan bog‘liq ishlarning bir yillik umumiy qiymatini baholaydi va oylik teng badallar ko‘rinishida gonarar oladi. Gonarar summasini belgilash uchun buyurtmani bajarish uchun turli bo‘limlar sarf etadigan umumiy ish soatlari miqdori hisoblanadi va soatlar soni bir soatlik ish haqi stavkasiga ko‘paytiriladi, so‘ngra bu miqdorga qo‘shimcha xarajatlar va foyda uchun yana 25% qo‘shiladi. Agentlik reklama vositalaridan vaqt va o‘rin sotib olgani uchun mijozga rasmiy e’lon qilingan tariflar bo‘yicha komission tashlamalar bilan 15% chegirib, to‘lov varaqasi yuboradi. Chetdan material bergan va xizmat ko‘rsatganlarga to‘lanadigan xaq varaqasida amaldagi xarajatlar keltiriladi. Yil davomida yoki oxirida xarajatlarning baholangan va amaldagi miqdorlari o‘rtasidagi har qanday farqni tugatish uchun ganarar summasiga tuzatishlar kiritiladi. Marketingda kommunikatsiya deb biz har xil auditoriyalar adresiga, shu 21 1. Biron-bir tovarga iste‘molchining didida ijobiy o‘zgarish ro‘y bersa, narxning tegishli darajasida unga bo‘lgan talab ortadi va aksincha bo‘ladi. 2. Bozorda iste‘molchilar soni ko‘paysa, talab ortadi, iste‘molchilarning soni kamaysa talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kamaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo‘lgan talabning o‘sishiga olib keladi. Tug’ilish darajasining pasayishi bolalar bog’chasi va maktabga bo‘lgan talabni kamaytiradi. 3. Pul daromadi o‘zgarishining talab hajmiga ta‘siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Daromad yuqori bo‘lsa, iste‘molchilar yuqori sifatli tovarlarni xarid qiladilar va aksincha. Masalan, non, kartoshka o‘rnida go‘sht, asal va sut maxsulotlari xarid qilinadi. Daromadning o‘zgarishi bilan talab miqdori to‘g’ri bog’liqlikda o‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar o‘zgarishi bilan talab miqdori teskari bog’liqlikda o‘zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi. Iste‘molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bog’liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste‘molchi daromadi bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdori o‘rtasidagi o‘zaro bog’liqlik Engel qonuni deyiladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o‘sib borishi bilan tovarlar ko‘proq xarid qilinadi, daromadlar pasaysa (kamaysa) xarid qilish ham pasayadi. Past toifali tovarlar uchun Engel egri chizig’i pasayuvchi ko‘rinishda bo‘lib, daromadlar oshib borishi bilan iste‘molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste‘moli daromad darajasiga bog’liq bo‘lmasa, u xolda Engel egri chizig’i tik holda bo‘ladi. 4. O‘zaro bog’liq tovarlar narxi o‘zgarishining talabga ta‘sirini o‘rganishda ularning 2 guruhga ajratish maqsadida muvofiq bo‘ladi: 28 o‘sib boraveradi, cheksizdir. U pul bilan ta‘minlansa va sotib olish kurbiga ega bo‘lgan taqdirda talabga aylanadi. Demak, aytish mumkinki, talab – bu pul bilan ta‘minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj sotib olish uchun zarur bo‘lgan pul bilan ta‘minlanmasa, u “xoxish”, “istak” bo‘lib qolaveradi. Bozordagi narxlarni o‘zgarib turish darajasida iste‘molchilarning tovar va xizmatlarning ma‘lum turlarini va ma‘lum miqdorlarini sotib olishga layoqati bo‘lgan ehtiyoj talab deyiladi. Talablar turlicha bo‘ladi. Bir xil tovar va xizmatga bo‘lgan talabning ikki turi bor va ular bir-biridan farq qilinadi. Shu boisdan, yakka talab va bozor talabi bo‘ladi. Har bir iste‘molchining, ya‘ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning moddiy va nomoddiy ne‘matlarga bo‘lgan talabi – bu yakka talab deyiladi. Bir qancha iste‘molchilarning tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talablari yig’indisi bozor talabi deyiladi. Misol keltiramiz. Bir kg kartoshkani narxi 600 so‘m bo‘lsa, talab 5 kg bo‘ladi (bir oy davomida). 500 so‘m bo‘lsa, 7 kg bo‘ladi, 300 so‘m bo‘lsa, talab 10 kg chiqadi. Bozor talabi esa, 1 tonna, 2 tonna, 4 tonna va xaqozo bo‘lishi mumkin. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o‘zgarishi o‘rtasida bo‘ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog’liqlik talab qonuni deyiladi. Talab miqdori va hajmi faqat narxga bog’liq bo‘lib qolmasdan, bir qator omillar ham ta‘sir qiladi: 1. Iste‘molchilarning didi, ya‘ni tovarlar va xizmatlarni sotib olishga yoki olmaslikka moyilligi yoki moyil emasligidir. 2. Bozor iste‘molchilarning soni. 3. Iste‘molchilarning daromadlari 4. Bir-biriga bog’liq tovarlarning narxi 5. Kelajakda narx va daromadlarning o‘zgarishi ehtimoli. Ana shu omillar o‘zgarishi talab hajmining o‘zgarishiga qanday ta‘sir ko‘rsatishga harakat qilamiz: 27

Narx va daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta'siri

Купить