Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 662.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 26 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari | Натурал ва товар хўжалиги, уларнинг белгилари

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu : Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………… I BOB. NATURAL XO‘JALIKNING MOHIYATI VA TIZIMI 1.1. Natural xo‘jalik tushunchasi va tarixiy rivojlanish bosqichlari ………. 1.2. Natural xo‘jalikning asosiy belgilari va xususiyatlari ………………... 1.3. Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi bog‘liqlik .. II BOB. TOVAR XO‘JALIGI VA UNING O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI 2.1. Tovar xo‘jalikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari ……….... 2.2. Tovar xo‘jalikning asosiy belgilari: ayirboshlash, bozor, pul ………... 2.3. O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining shakllanishi va hozirgi holati …….. XULOSA VA TAKLIFLAR …………………………………………….. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………... 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Iqtisodiy munosabatlarning tarixiy shakllanishini chuqur tahlil qilishda natural va tovar xo‘jaligi tizimlari o‘ta muhim o‘rin tutadi. Har ikki xo‘jalik turi jamiyat taraqqiyotida o‘ziga xos bosqich bo‘lib, insoniyat faoliyatining rivojlanish darajasini aks ettiradi. Natural xo‘jalik, asosan, o‘z ehtiyojini o‘zi ta’minlaydigan, ayirboshlash va bozor munosabatlaridan holi bo‘lgan tizim sifatida e’tiborni tortadi. Tovar xo‘jaligi esa ishlab chiqarilgan mahsulotni bozorga chiqarish, uni pul orqali ayirboshlash va foyda olishga yo‘naltirilgan tizimdir. Ayniqsa, zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar xo‘jaligi global iqtisodiy aloqalarning asosini tashkil etmoqda. O‘zbekiston kabi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan davlatlar uchun bu mavzu ayniqsa dolzarbdir. Chunki xo‘jalik yuritish shakllarini to‘g‘ri tanlash va ularning samaradorligini ta’minlash iqtisodiy siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Natural xo‘jalikdan tovar xo‘jaligiga o‘tish jarayoni milliy iqtisodiyotdagi islohotlar, xususiylashtirish, erkin bozor shakllanishi va iqtisodiy erkinlik darajasi bilan chambarchas bog‘liq 1 . Shuningdek, ushbu mavzuning chuqur o‘rganilishi amaliy tavsiyalar ishlab chiqish, iqtisodiy islohotlarni rejalashtirish va iqtisodiy strategiyalarni aniqlashtirish uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Natural va tovar xo‘jaligi masalalari qadimgi tarixiy bosqichlardan boshlab turli iqtisodiy maktablar tomonidan keng o‘rganib chiqilgan. Ayniqsa, klassik iqtisodchilar — Adam Smit, Devid Rikardo, Karl Marks, Fridrix Engels kabilar o‘z asarlarida ushbu xo‘jalik turlarining paydo bo‘lishi, ularning jamiyat taraqqiyotiga ta’siri va rivojlanish bosqichlarini atroflicha yoritib bergan. Marksizm nazariyasida natural xo‘jalik ibtidoiy jamoa tuzumining iqtisodiy bazasi sifatida qaraladi, tovar xo‘jaligi esa sinfiy jamiyat va bozor munosabatlarining shakllanish 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 4bosqichini anglatadi. Keyinchalik neoklassik va institutsional iqtisodchilar ham bu mavzuga turlicha yondashgan. O‘zbekiston iqtisodiyoti doirasida bu mavzuda professor A.A'zamov, B.Abdullayev, O.To‘rayev, Sh.Abdullaev kabi olimlar tomonidan ilmiy maqolalar, darsliklar va tadqiqotlar yaratilgan. Shu bilan birga, O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida tabiiy va tovar xo‘jaligi o‘rtasidagi tafovutlar, muammolar va imkoniyatlar haqida ko‘plab ilmiy ishlar yozildi. Biroq, zamonaviy sharoitda global iqtisodiy o‘zgarishlar, raqamli iqtisodiyot va pandemiya kabi omillar ta’sirida xo‘jalik yuritish shakllari bo‘yicha yangicha yondashuvlar zarur bo‘lmoqda. Shu boisdan, bu mavzuni bugungi holat nuqtai nazaridan qayta ko‘rib chiqish, uni yangi dalil va faktlar bilan boyitish hozirgi paytda o‘ta muhimdir. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati “Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari” mavzusining nazariy ahamiyati, avvalo, iqtisodiy tizimlarning shakllanishi va rivojlanish jarayonini ilmiy asosda tushunishda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ushbu mavzuni chuqur tahlil qilish orqali talabalar iqtisodiy kategoriyalar — ishlab chiqarish, iste’mol, ayirboshlash, bozor, pul kabi tushunchalarning mazmunini tarixiy kontekstdan anglash imkoniga ega bo‘ladilar. Natural va tovar xo‘jaligining o‘zaro farqlarini aniqlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga qanday ta’sir qilganini tushunish zamonaviy iqtisodiy qarorlar qabul qilishda muhim nazariy tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, bugungi kunda iqtisodiy siyosatning isloh qilinayotgan bosqichida turli xo‘jalik shakllarining ustuvor jihatlarini to‘g‘ri tahlil qilish milliy iqtisodiyotning samarali boshqarilishini ta’minlaydi. Amaliy jihatdan esa ushbu kurs ishi O‘zbekistonda bozor munosabatlari shakllanishi jarayonida duch kelinayotgan iqtisodiy muammolarni chuqurroq tahlil qilish va ularni hal etish yo‘llarini izlashda foydalidir. Xususan, kichik biznes va xususiy sektorni rivojlantirish, bozor infratuzilmasini takomillashtirish, ayirboshlash jarayonlarini erkinlashtirishda tovar xo‘jaligi 5tamoyillari asos bo‘lib xizmat qiladi. Natural xo‘jalikka xos bo‘lgan avtarxiyalikka yo‘l qo‘ymaslik, ishlab chiqarilgan mahsulotning bozorga yo‘naltirilganligini ta’minlash ham mazkur mavzudan olinadigan saboqlardandir. Bundan tashqari, mazkur ish iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarni amaliyotda qo‘llash, mustaqil tahlil yuritish va ilmiy fikrlash qobiliyatini shakllantirishga ham xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — jamiyatda mavjud bo‘lgan iqtisodiy tizimlar, xususan, natural va tovar xo‘jalik shakllari olinadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — natural va tovar xo‘jaliklarining asosiy belgilarini, ularning o‘zaro farqlari va zamonaviy iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rnini ilmiy-nazariy asosda tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi — natural va tovar xo‘jaliklarining mohiyatini ochib berish, ularning tarixiy shakllanishi, belgilari va iqtisodiy rivojlanishga ta’sirini o‘rganishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Natural xo‘jalik tushunchasini aniqlashtirish va tarixiy rivojlanishini yoritish.  Natural xo‘jalikning asosiy belgilari va xususiyatlarini aniqlash.  Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish.  Tovar xo‘jalikning shakllanish bosqichlarini o‘rganish.  Tovar xo‘jalikning asosiy belgilarini, jumladan, ayirboshlash, bozor va pul munosabatlarini aniqlash.  O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining shakllanishi va hozirgi holatini tahlil qilish.  Natural va tovar xo‘jaligi o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni izohlash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. NATURAL XO‘JALIKNING MOHIYATI VA TIZIMI 1.1. Natural xo‘jalik tushunchasi va tarixiy rivojlanish bosqichlari Natural xo‘jalik — bu ishlab chiqarilgan mahsulotlarning asosan iste’mol uchun mo‘ljallangan, ya’ni ishlab chiqaruvchi tomonidan o‘z ehtiyojlarini ta’minlash maqsadida yaratiladigan xo‘jalik yuritish shaklidir. Bu turdagi xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol jarayoni bir-biriga bevosita bog‘liq bo‘lib, mahsulot ayirboshlash yoki bozorga chiqarish uchun emas, balki ishlab chiqaruvchining o‘z ehtiyojini qondirish uchun amalga oshiriladi. Natural xo‘jalik o‘z mohiyati jihatidan o‘z-o‘zini ta’minlashga qaratilgan va bu uni tovar xo‘jaligidan keskin ajratib turadi. Tarixiy jihatdan olganda, natural xo‘jalik insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida paydo bo‘lgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar hayot kechirishlari uchun zarur bo‘lgan vositalarni o‘zlari yasagan, ovchilik, baliqchilik, terimchilik va keyinchalik dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Bu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’mol qilingan, zaxiraga yig‘ilgan yoki jamiyat ichida mehnat taqsimotisiz taqsimlangan. Ayirboshlash amaliyoti deyarli mavjud bo‘lmagan. Shunday qilib, natural xo‘jalik jamiyatning ibtidoiy iqtisodiy shaklida asosiy rolni o‘ynagan. Keyingi bosqichda — quldorlik va feodal tuzumlarda ham natural xo‘jalik hukmron bo‘lgan. Masalan, o‘rta asrlarda Yevropa, Osiyo va boshqa mintaqalardagi yirik yer egalari o‘z mulkida joylashgan dehqon xo‘jaliklarini natural asosda yuritganlar. Bu yerda dehqonlar, asosan, o‘zlari yetishtirgan mahsulotlar bilan yashagan, faqatgina bir qismini feodallarga soliq sifatida topshirganlar. Shuningdek, ularning ishlab chiqarishi ham bozordan chetda bo‘lgan, faqat o‘z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Natural xo‘jalikning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi: — mahsulotning ishlab chiqaruvchining o‘z ehtiyojlari uchun ishlab chiqarilishi; — ishlab chiqarish va iste’molning bir joyda amalga oshirilishi; 7— ayirboshlash va bozor munosabatlarining mavjud emasligi yoki cheklanganligi; — ixtisoslashuvning past darajada bo‘lishi; — ishlab chiqarish vositalarining oddiyligi va mehnat qurollarining sodda shakli; — o‘z-o‘zini ta’minlashga yo‘naltirilgan iqtisodiy faoliyat. Natural xo‘jalikning mavjudligi va tarqalishi asosan iqtisodiy taraqqiyotning past darajasi, transport vositalarining sust rivojlanishi, kommunikatsiya va bozor tarmoqlarining yo‘qligi bilan bog‘liq bo‘lgan. Ana shu shart-sharoitlar tufayli uzoq vaqt davomida natural xo‘jalik ustuvor bo‘lib kelgan. Hatto, ba’zi mintaqalarda 19-asrning oxiri va 20-asrning boshlariga qadar natural xo‘jalikning alohida ko‘rinishlari saqlanib qolgan. Ammo ishlab chiqarish quvvatlarining ortishi, texnika va texnologiyaning rivojlanishi, shaharlar sonining oshishi va transport vositalarining kengayishi natijasida natural xo‘jalik asta-sekin tovar xo‘jaligiga o‘z o‘rnini bo‘shata boshladi. Chunki jamiyatda mahsulotga bo‘lgan talab ko‘paydi, mahsulotlarni ayirboshlash va bozorga chiqarish ehtiyoji paydo bo‘ldi. Bu esa ayirboshlash va ixtisoslashuv asosida rivojlangan tovar xo‘jaligining shakllanishiga sabab bo‘ldi.Shuningdek, tarixda urushlar, inqiloblar, tabiiy ofatlar natijasida ayrim hududlar tovar xo‘jaligidan qaytib, natural xo‘jalik shakliga o‘tishga majbur bo‘lgan holatlar ham uchragan. Bu esa natural xo‘jalik tizimining evolyutsiyasi bevosita ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy omillar bilan chambarchas bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. XX asrda natural xo‘jalik butunlay yo‘qolmagan bo‘lsa-da, uning ahamiyati keskin pasaydi. Hozirgi vaqtda natural xo‘jalik asosan chekka qishloq hududlarida, rivojlanmagan mintaqalarda yoki o‘ziga xos mahalliy an’analar bilan bog‘liq tarzda saqlanib qolgan. Zamonaviy iqtisodiyotda esa tovar xo‘jaligi asosiy o‘rin egallab, bozor munosabatlarining tayanchi sifatida qaralmoqda. 81.2. Natural xo‘jalikning asosiy belgilari va xususiyatlari Natural xo‘jalik insoniyat iqtisodiy faoliyatining ibtidoiy shakli bo‘lib, u jamiyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida keng tarqalgan va uzoq vaqt davomida hukmron xo‘jalik yuritish shakli sifatida amal qilgan. Bu xo‘jalik shaklining o‘ziga xos xususiyati shundaki, u ishlab chiqaruvchining o‘z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Ya’ni ishlab chiqarilgan mahsulotlar ayirboshlash yoki sotish uchun emas, balki bevosita ishlab chiqaruvchi tomonidan iste’mol qilinadi. Natural xo‘jalikning asosiy belgilari uni boshqa xo‘jalik shakllaridan ajratib turuvchi omillardir. Ular tarixiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan turlicha tafsiflanadi. Quyida ushbu belgilar har tomonlama yoritib beriladi: 1. O‘z-o‘zini ta’minlash Natural xo‘jalikning eng asosiy belgilaridan biri — bu o‘z-o‘zini ta’minlash tamoyilidir. Bu holatda xo‘jalik yurituvchi subyekt (odam, oila, jamoa yoki mulkdor) barcha mahsulot va xizmatlarni o‘zi ishlab chiqaradi va o‘z ehtiyojlari uchun ishlatadi. Masalan, o‘ziga non pishirib yeydi, kiyim tikadi, uy quradi va shu bilan kun kechiradi. Boshqalar bilan mahsulot ayirboshlash zarurati minimal darajada yoki umuman mavjud bo‘lmaydi. 2. Bozor munosabatlarining yo‘qligi Natural xo‘jalikda tovar-pul munosabatlari umuman mavjud emas yoki juda cheklangan holda mavjud. Ya’ni mahsulotlar bozorda sotilmaydi, narx belgilanmaydi, foyda olish maqsadi mavjud emas. Bozor bu xo‘jalik shakli uchun begona tushuncha hisoblanadi. Aynan shu xususiyat natural xo‘jalikni tovar xo‘jaligidan tubdan farqlantiradi. Natural xo‘jalikda mahsulot qiymati emas, iste’mol qiymati ustuvorlik kasb etadi. 3. Ixtisoslashuvning past darajasi Natural xo‘jalikda ishlab chiqaruvchining faoliyati keng ko‘lamli bo‘lmaydi. U bir vaqtning o‘zida dehqonchilik, chorvachilik, uysozlik, kiyim 9tikish, mebel yasash kabi turli ishlarga shug‘ullanadi. Biroq bu faoliyatlar yuqori samaradorlikka ega emas, chunki ixtisoslashuv mavjud emas. Ixtisoslashuvning yo‘qligi mehnat unumdorligining pastligiga olib keladi va ishlab chiqarish hajmini chegaralaydi. 4. Mehnat qurollarining oddiyligi Natural xo‘jalikda qo‘llaniladigan mehnat qurollari oddiy va sodda bo‘ladi. Ular odatda qo‘lda yasalgandir, texnika va texnologiyalarning qo‘llanilishi cheklangan. Dehqon belkurak, ketmon, ariqcha bilan, hunarmand oddiy tokarlik dastgohlari yoki bolta bilan ishlaydi. Bunday qurollarning mavjudligi mehnat samaradorligini pasaytiradi va ishlab chiqarish hajmini cheklaydi. 5. Ishlab chiqarish va iste’molning uyg‘unligi Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol deyarli bir joyda amalga oshiriladi. Ya’ni kim mahsulot ishlab chiqarsa, o‘sha uni iste’mol qiladi. Bu jarayonlarda o‘rtachilar yoki vositachilar ishtirok etmaydi. Ishlab chiqaruvchi o‘z mehnatining natijasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z ehtiyoji uchun ishlatadi. Bu esa iqtisodiy aloqalarning yopiq va o‘zgaruvchan bo‘lmagan shaklida bo‘lishiga olib keladi. 6. Mahsulot ayirboshlashga yo‘naltirilmagan Natural xo‘jalikda ishlab chiqarilgan mahsulotlar hech qanday ayirboshlashga, sotuvga yoki eksportga yo‘naltirilmaydi. Ular iste’mol qiymatiga ega bo‘lib, ishlab chiqaruvchi tomonidan o‘z hayotiy ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Ayirboshlash faqat favqulodda ehtiyoj bo‘lgan holatlarda yoki kam miqdorda amalga oshirilgan. Masalan, go‘sht evaziga bug‘doy yoki meva bilan ayirboshlash bo‘lishi mumkin edi. 7. Yopiq iqtisodiy tizim Natural xo‘jalik — bu yopiq iqtisodiy tizimdir. U erkin iqtisodiy aloqalardan chetda qoladi. Natural xo‘jalik yuritayotgan jamoa boshqa xo‘jaliklar bilan iqtisodiy aloqada bo‘lmaydi yoki juda cheklangan doirada 10bo‘ladi. Bu yopiqlik ularning tashqi omillarga bo‘lgan sezuvchanligini kamaytiradi, lekin rivojlanish imkoniyatlarini ham toraytiradi. 8. Mehnat taqsimotining pastligi Mehnat taqsimoti natural xo‘jalikda deyarli mavjud emas. Har bir a’zo barcha ishlarni o‘zi bajaradi. Misol uchun, dehqon dalada ishlaydi, chorvani boqadi, xonadonini ta’mirlaydi va hokazo. Bu esa ishlab chiqarishning ixtisoslashmagan, umumiy va kam samarali bo‘lishiga olib keladi. 9. Iqtisodiy sekinlik va barqarorlik Natural xo‘jalikda iqtisodiy o‘sish sur’atlari sekin bo‘ladi. Chunki bu xo‘jalik turi ichki resurslarga tayanadi va tashqi ta’sirlar kam bo‘ladi. Lekin ayni vaqtda u barqaror va uzoq muddatli bo‘ladi, ya’ni global inqirozlar yoki tashqi iqtisodiy tebranishlardan nisbatan kamroq zarar ko‘radi. 10. Oila xo‘jaligi shakli ustuvor Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish asosan oila doirasida tashkil etiladi. Oila barcha mehnat faoliyatining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Har bir a’zo oilaviy mehnatga jalb etiladi, bolalar ham o‘z yoshiga mos ishlar bilan shug‘ullanadi. Bu holat iqtisodiy jihatdan oila mustahkamligiga tayanadi, ammo umumiy iqtisodiy taraqqiyot sur’atlarini pasaytiradi. 11. Valyuta va moliyaviy instrumentlarning yo‘qligi Natural xo‘jalik sharoitida pul, kredit, bank, valyuta, sarmoya kabi tushunchalar mavjud emas. Moliyaviy vositalarga ehtiyoj yo‘q, chunki ishlab chiqarish ichki iste’mol bilan cheklangan. Bu esa moliyaviy institutlarning shakllanmasligiga olib keladi. 12. Barter aloqalarning kamligi Natural xo‘jalikda ayirboshlash (barter) juda kam hollarda, zarurat tug‘ilgandagina amalga oshiriladi. Masalan, bir oila boshqa oilaga chorva mahsulotini evaziga un beradi. Ammo bu holatlar xo‘jalikning asosiy tamoyili emas, balki istisnoli holatlardir. 13. Innovatsiyaga nisbatan sustlik 11Natural xo‘jalikda yangiliklar, ilmiy-texnik taraqqiyot va texnologiyalarni joriy etish zarurati mavjud emas. Bu esa bu xo‘jalik shaklini konservativ, inqirozga chidamli, ammo rivojlanishga qodir bo‘lmagan tizimga aylantiradi. 14. Tabiiy resurslarga bevosita bog‘liqlikNatural xo‘jalik bevosita tabiiy resurslar — yer, suv, havo va o‘rmonlardan foydalangan holda olib boriladi. Bu resurslar ishlab chiqarishning asosiy manbai hisoblanadi. Aholining tirikchiligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri tabiiy iqlimga va geoiqtisodiy sharoitga bog‘liq bo‘lgan. 15. Mahsulot sifati va turlari tor doirada Natural xo‘jalikda ishlab chiqariladigan mahsulotlar assortimenti tor doirada bo‘ladi. Ular ko‘pincha oddiy, texnologik jihatdan sodda va maishiy ehtiyojlar doirasida cheklangan. Masalan, oddiy non, yog‘, sut, kiyim, yog‘och buyumlar kabilar. Jadval: Natural xo‘jalik va bozor xo‘jaligining asosiy farqlari Belgilar / Xususiyatlar Natural xo‘jalik Bozor xo‘jaligi Ishlab chiqarish maqsadi Ichki ehtiyojlarni qondirish Foyda olish va bozorda sotish Iqtisodiy aloqalar Cheklangan yoki mavjud emas Yuksak darajada rivojlangan Mehnat taqsimoti Past, ko‘p funksiyali ishchilar Yuqori, ixtisoslashgan Texnologiyalar darajasi Oddiy, eskirgan Rivojlangan, innovatsion Xarajat va daromadlar Pul vositalari deyarli ishtirok etmaydi Pul muomalasi asosida yuritiladi Ishlab chiqarish mahsulotlari Asosan oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlar Keng assortiment: tovar, xizmatlar, texnika Bozor bilan aloqadorlik Mavjud emas yoki juda past To‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq 12Natural xo‘jalik o‘zining barcha belgilari va xususiyatlari bilan ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotning ilk bosqichida paydo bo‘lgan, o‘z ehtiyojiga yo‘naltirilgan, ixtisoslashmagan va yopiq iqtisodiy tizim hisoblanadi. Ushbu xo‘jalik shakli tarixda uzoq vaqt davomida amal qilgan bo‘lsa-da, zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida uning roli cheklangan bo‘lib, u faqat tarixiy, nazariy va antropologik nuqtai nazardan qiziqish uyg‘otadi. Shunga qaramay, ayrim chekka hududlarda u saqlanib qolayotganligi tufayli, uni o‘rganish bugungi iqtisodiy tizimlar tahlilida ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. 1.3. Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi bog‘liqlik Natural xo‘jalikning asosiy mohiyati uni boshqa xo‘jalik shakllaridan ajratib turadigan belgilarda yaqqol ko‘rinadi. Bu xo‘jalik shaklida ishlab chiqarish bevosita o‘z ehtiyojini qondirish uchun olib boriladi. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqaruvchi (ya’ni mehnat qiluvchi shaxs yoki oila) o‘z ehtiyoji uchun ishlab chiqaradi va shu ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste’mol qilinadi. Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol bir-biriga uzviy bog‘langan. Ishlab chiqarish faqat oila yoki jamiyat ichida iste’mol qilish uchun yo‘naltirilganligi sababli, bu ikki jarayon o‘rtasida hech qanday bozor orqali aloqaga ehtiyoj qolmaydi. Aynan shuning uchun bu tizimda mahsulot almashinuvi, bozor narxlari yoki savdo faoliyati mavjud bo‘lmaydi. 1. Ishlab chiqarish va iste’molning yopiq aylanishiNatural xo‘jalikda ishlab chiqarish jarayoni har doim iste’molga qaratilgan. Masalan, dehqon o‘z dalasida yetishtirgan g‘allasini oilasi uchun non qilishda ishlatadi; chorvador esa boqayotgan hayvonining sutini yoki go‘shtini oilaviy ehtiyojga qarab iste’mol qiladi. Bu holatda ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi aynan bir subyekt – ya’ni oila yoki jamoa hisoblanadi. Shu sababli, ishlab chiqarish natijalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molga ketadi.Bu jarayonlar “yopiq aylanish” xususiyatiga ega bo‘lib, bunda ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish, iste’mol va yana ishlab chiqarish bir-birini izchil to‘ldirib boradi. Har qanday ortiqcha mahsulot, 13agar mavjud bo‘lsa, zaxira uchun saqlanadi yoki qisman boshqa ehtiyojlarga almashtiriladi (masalan, barter orqali). 2. Resurslar taqsimoti va ehtiyojlarga moslashuvNatural xo‘jalikda mavjud resurslar (yer, mehnat, asbob-uskunalar) juda ehtiyotkorlik bilan taqsimlanadi, chunki bu xo‘jalik shakli o‘zini o‘zi ta’minlashga asoslangan. Bu esa mehnat unumdorligiga ham bevosita ta’sir qiladi. Mehnat faoliyati ham asosan oilaviy mehnatga asoslanadi va har bir a’zo o‘z yoshi, tajribasi, kuchiga qarab, o‘ziga mos ishni bajaradi.Resurslar ehtiyojlar asosida yo‘naltiriladi. Masalan, agar oila ko‘proq don mahsulotiga muhtoj bo‘lsa, ekin maydonining katta qismi bug‘doy yoki arpa ekishga yo‘naltiriladi. Agar chorva mahsulotlariga ehtiyoj kuchaysa, yaylovlar va yem-hashak bazasi oshiriladi. Shu bilan birga, natural xo‘jalik sharoitida zamonaviy texnologiyalar yoki ilg‘or ishlab chiqarish usullaridan foydalanilmasligi tufayli, samaradorlik nisbatan past bo‘ladi. 3. Ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi muvozanat Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasida barqaror muvozanat saqlanadi. Bu muvozanatni buzilishiga quyidagi holatlar sabab bo‘lishi mumkin:  Iqlim sharoitining og‘irlashuvi (qurg‘oqchilik, toshqin, sovuq qish)  Kasalliklar (chorva yoki odamlar orasida)  Mehnat resurslarining kamayishi (kasallik, qariylik, o‘lim)  Tabiiiy resurslarning tanqisligi (yer unumdorligi pasayishi) Bu omillar ishlab chiqarish hajmini pasaytirib, oila yoki jamiyatning oziq- ovqat va boshqa ehtiyojlarini to‘laqonli qondira olmasligiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida, muvozanatni buzadi va tabiiy ehtiyojlar qondirilmasligi natijasida xo‘jalik hayotiga xavf tug‘diradi. 4. Ishlab chiqarish jarayonining davriy xususiyati Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish asosan fasllar bilan bog‘liq bo‘lib, mavsumiylik asosida tashkil etiladi. Bahorda yer haydaladi, ekinlar ekiladi; yozda parvarish qilinadi; kuzda hosil yig‘ib olinadi; qishda esa chorva 14parvarishlanadi va yig‘ilgan mahsulotlar ishlatiladi.Iste’mol ham shu reja asosida davom etadi. Masalan, yozda hosilning bir qismi yangi holda iste’mol qilinadi, qolgan qismi esa qishga zaxira qilinadi. Shu tarzda, ishlab chiqarish va iste’mol har bir faslga mos tarzda rejalashtiriladi. 5. Natural xo‘jalikda ishlab chiqarishning o‘ziga xos jihatlari Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish: Oddiy asbob-uskunalarda olib boriladi Ixtisoslashuv past bo‘ladi (bir necha turdagi mahsulot bir joyda yetishtiriladi) Mehnat bo‘linishi minimal darajada bo‘ladi Oila mehnatiga tayaniladi Ortib qolgan mahsulotlar bozorga emas, zaxira yoki almashtirishga ketadi Bu omillar ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi uzviylikni kuchaytiradi, ya’ni xo‘jalik o‘z ehtiyojini o‘zi qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Jadval: Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi asosiy farqlar boshqa xo‘jalik tizimlariga nisbatan Ko‘rsatkichlar Natural xo‘jalik Bozor xo‘jaligi Ishlab chiqarish maqsadi O‘z ehtiyojini qondirish Foyda olish, sotish Iste’mol subyekti Ishlab chiqaruvchining o‘zi Xaridorlar Ortib qolgan mahsulot Zaxira qilinadi yoki almashtiriladi (barter) Bozorda sotiladi Resurslar taqsimoti Ichki ehtiyojlarga qarab Bozor mexanizmlariga asoslangan Mehnat bo‘linishi Minimal Ixtisoslashgan Mahsulot almashinuvi Kam yoki mavjud emas Faol Narx mexanizmi Yo‘q Asosiy vosita sifatida mavjud 15Qayta ishlab chiqarish samaradorligi Past Yuqori Texnologiyalar Oddiy, an’anaviy Zamonaviy, innovatsion Barqarorlik Ichki iste’molga bog‘liq, tashqi omillarga zaif Bozor sharoitiga moslashuvchan Natural xo‘jalik tizimi insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida shakllangan bo‘lib, unda ishlab chiqarish va iste’mol bir-biridan ajralmas holda olib boriladi. Bu tizimda asosiy maqsad bozorga mahsulot chiqarish emas, balki oila yoki jamoa ehtiyojlarini qondirishdan iborat bo‘lgan. Shuning uchun ishlab chiqarilgan har bir mahsulot bevosita iste’mol qilinadi, ya’ni ishlab chiqaruvchi va iste’molchi bir shaxs bo‘ladi yoki bir oilaga tegishli bo‘ladi.Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish vositalarining oddiyligi, ish qurollarining sodda va mexanizatsiyalashmaganligi sababli mahsulot hajmi kam bo‘lgan va ortiqcha mahsulot bozor uchun emas, balki favqulodda holatlarga zaxira sifatida ko‘rilgan. Aynan mana shu holat mazkur xo‘jalik shaklining o‘ziga xos belgisini belgilaydi — bu ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi to‘g‘ridan- to‘g‘ri bog‘liqlikdir.Shuningdek, natural xo‘jalikda mehnat taqsimoti deyarli mavjud bo‘lmagan, ya’ni har bir kishi deyarli barcha faoliyat turlarini o‘zi bajargan. Bu esa o‘z navbatida ixtisoslashuvning yo‘qligiga va iqtisodiy samaradorlikning past bo‘lishiga olib kelgan. Natijada, ishlab chiqarish faqat ichki ehtiyojlar bilan cheklangan va bu iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtirgan.Shu asosda aytish mumkinki, natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’molning chambarchas bog‘liqligi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning sodda va turg‘un shaklini yaratgan. Mazkur bog‘liqlik sanoat taraqqiyoti, bozor iqtisodiyotining shakllanishi va ishlab chiqarishning bozorga yo‘naltirilgan shakliga o‘tilishi bilan asta-sekin yo‘qolib borgan. Ammo tarixiy nuqtai 16nazardan qaraganda, natural xo‘jalik insoniyat taraqqiyotining zaruriy va muhim bosqichlaridan biri bo‘lib xizmat qilgan. II BOB. TOVAR XO‘JALIGI VA UNING O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI 2.1. Tovar xo‘jalikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari Tovar xo‘jaligi insoniyat tarixida muhim iqtisodiy tizimlardan biri bo‘lib, u jamiyatning taraqqiyoti davomida shakllanib bordi. Dastlabki bosqichlarda insonlar natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’molni o‘z ehtiyojlariga yo‘naltirgan bo‘lsalar, vaqt o‘tishi bilan ortiqcha mahsulotning paydo bo‘lishi, ixtisoslashuv va almashinuv ehtiyoji tovar xo‘jaligining shakllanishiga asos bo‘ldi. Tovar xo‘jaligi deganda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bozorda ayirboshlash (almashinuv) uchun mo‘ljallangan iqtisodiy faoliyat shakli tushuniladi. Tovar xo‘jaligining shakllanishi insoniyatning ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan munosabati, mehnat taqsimoti va bozor ehtiyojlariga bog‘liq bo‘lgan. Bu xo‘jalik turining tarixiy ildizlari qadimgi jamiyatlarga borib taqaladi. Dastlabki bosqichda tovar xo‘jaligi o‘zining ilk elementar shaklida mavjud bo‘lib, asosan ortiqcha mahsulot almashinuvi orqali sodir bo‘lgan. Misol uchun, bir kishining ortiqcha g‘allasini boshqasining ortiqcha chorvasi bilan almashtirish mumkin bo‘lgan.Tovar xo‘jaligining rivojlanishida ixtisoslashuv muhim rol o‘ynaydi. Jamiyatda ayrim kishilar dehqonchilik, boshqalar esa hunarmandchilik bilan shug‘ullana boshlaganidan so‘ng, mahsulotlar ayirboshlash orqali tarqala boshlagan. Shu tarzda ayirboshlash munosabatlari kengaydi va doimiy almashinuv ehtiyoji yuzaga keldi. Bu esa tovar xo‘jalikni takomillashtirish uchun iqtisodiy asos yaratdi. Tovar xo‘jaligining rivojlanish bosqichlarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin: 17Elementar tovar xo‘jaligi – dastlabki bosqichda paydo bo‘lgan, bu yerda natural xo‘jalik hukmron bo‘lgan, biroq ortiqcha mahsulotning almashinuvi tovar ayirboshlashining boshlanishiga sabab bo‘lgan. Oddiy tovar xo‘jaligi – bu bosqichda ayirboshlash ko‘lami kengayadi, tovar pul vositasi bilan ayirboshlanadi. Pul muomalaga kiradi, mehnat taqsimoti chuqurlashadi, bozorlar shakllana boshlaydi. Kapitalistik tovar xo‘jaligi – bu bosqichda tovar ishlab chiqarish asosiy iqtisodiy faoliyat shakliga aylanadi. Ishlab chiqarish omillari bozorga chiqariladi, ishchi kuchi tovar sifatida namoyon bo‘ladi va foyda olish maqsadida ishlab chiqarish olib boriladi.Shu tariqa, tovar xo‘jaligining evolyutsiyasi ishlab chiqarish kuchlari, mehnat taqsimoti, bozor munosabatlari va ijtimoiy shakllar bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi. Pul munosabatlarining rivojlanishi esa tovar xo‘jaligining yangi pog‘onaga ko‘tarilishiga xizmat qildi. Ayniqsa, pulning universal ekvivalent sifatida tan olinishi almashinuvi yanada qulay va keng qamrovli bo‘lishiga olib keldi. Tovar xo‘jaligining rivojlanishida davlat siyosatining tutgan o‘rni ham beqiyosdir. Tarixiy jarayonlarda ba’zi davlatlar tovar munosabatlarini qo‘llab- quvvatlab, bozor mexanizmlarini yo‘lga qo‘ygan bo‘lsa, ayrimlar markazlashtirilgan rejalashtirishni afzal ko‘rgan. Bu esa tovar xo‘jaligining rivojlanish sur’ati va yo‘nalishiga ta’sir ko‘rsatgan. Ayrim iqtisodchi olimlar tovar xo‘jaligining rivojlanishini uch asosiy bosqichga ajratadi: natural xo‘jalikdan oddiy tovar xo‘jalik sari, undan esa kapitalistik tovar xo‘jalikka o‘tish. Bunda asosiy e’tibor mehnat mahsulotining bozorga chiqarilish darajasiga va ishlab chiqarish vositalarining egalik shakliga qaratiladi. Tovar xo‘jaligi taraqqiyotining yana bir muhim jihati – bu ishlab chiqarishning rivojlanish sur’atlari bilan iste’mol ehtiyojlarining uzluksiz o‘sib borishidir. Shuning uchun ham tovar xo‘jaligi doimo takomillashib boradi, 18yangi ishlab chiqarish texnologiyalari, marketing yondashuvlari va xalqaro bozorlar bilan uyg‘unlashgan shakllar paydo bo‘ladi. XX–XXI asrlarda tovar xo‘jaligi globallashuv jarayonlari ta’sirida jahon bozoriga bog‘langan holda rivojlandi. Ayniqsa, sanoat inqilobidan keyin ishlab chiqarish hajmining keskin o‘sishi, transport va aloqa vositalarining taraqqiy etishi tovar almashinuvi hajmini bir necha barobar oshirdi. Bu jarayon o‘z navbatida xalqaro tovar xo‘jaligining shakllanishiga olib keldi.Hozirgi kunda tovar xo‘jaligi faqat ishlab chiqarish va almashinuvi bilan emas, balki xizmatlar sohasi, elektron savdo, raqamli mahsulotlar va boshqa innovatsion yondashuvlar bilan boyimoqda. Tovarlar endilikda faqat jismoniy mahsulotlar bilan chegaralanmaydi, balki axborot va bilim ham tovar sifatida bozorga chiqmoqda. Kapitalistik tovar xo‘jaligi – bu bosqichda ishlab chiqaruvchining asosiy maqsadi foyda olishga qaratiladi, ishchilar mehnatga yollanadi. Bozor xo‘jaligi – bu zamonaviy bosqich bo‘lib, mahsulotlar va xizmatlar bozor qonunlari asosida ishlab chiqariladi va taqsimlanadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar natijasida tovar xo‘jaligi mustahkamlanib bordi. Davlat rejalashtirishdan voz kechilib, bozor iqtisodiyoti asosida faoliyat yuritish yo‘liga o‘tildi. Bu jarayonda xususiylashtirish, erkin tadbirkorlik va mulkchilik shakllarining ko‘pligi muhim rol o‘ynadi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining jadal rivojlanishiga qaratilgan islohotlar sezilarli natijalar berdi. Ayniqsa, 2022 yildan boshlab mamlakatda sanoat va xizmatlar sohasining jadal o‘sishi, ichki va tashqi bozorlarga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqarishning kengayishi kuzatildi. Quyidagi jadvalda 2022–2025 yillar davomida tovar ishlab chiqarish va chakana savdo aylanmasining asosiy ko‘rsatkichlari keltirilgan: Yil Sanoat mahsuloti Chakana savdo aylanmasi (trln. Eksport hajmi (mlrd. Tovar ishlab chiqarishda 19hajmi (trln. so‘m) so‘m) $) xususiy sektor ulushi (%) 2022 451.7 237.3 19.3 81.5 2023 509.8 261.4 21.5 83.2 2024 573.5 289.0 23.7 84.6 2025 640.0 (prognoz) 320.5 (prognoz) 26.1 (prognoz) 86.0 (prognoz) Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2022–2025 yillar davomida tovar ishlab chiqarish hajmi va savdo aylanmasi yildan-yilga oshib bormoqda. Bu holat tovar xo‘jaligining barqaror rivojlanayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, eksport hajmining yildan-yilga ko‘tarilishi mahsulotlarning xalqaro bozorlarda ham talabga ega ekanligini tasdiqlaydi. Tovar xo‘jaligining rivojlanishida xususiy sektorning o‘rni alohida ahamiyatga ega. 2022 yilda xususiy sektorning tovar ishlab chiqarishdagi ulushi 81,5 % bo‘lgan bo‘lsa, 2025 yilda bu ko‘rsatkich 86 % ga yetishi kutilmoqda. Bu esa hukumatning xususiy mulkni qo‘llab-quvvatlash va tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirishga qaratilgan siyosatining natijasidir. 20Yana bir muhim jihat – tovar xo‘jaligida raqobat muhitining shakllanishi va uning natijasida mahsulot sifati va assortimentining boyishidir. Aholining tovarlarga bo‘lgan talabining o‘zgarishi, bozor segmentatsiyasi, marketing yondashuvlarining joriy qilinishi – bularning barchasi zamonaviy tovar xo‘jaligini tavsiflovchi xususiyatlardir. Shuningdek, 2022–2025 yillarda raqamli texnologiyalar tovar xo‘jaligining deyarli barcha tarmoqlariga jadal kirib bordi. Onlayn savdo platformalarining kengayishi, elektron to‘lov tizimlarining rivojlanishi va logistika infratuzilmasining takomillashuvi ushbu yo‘nalishni raqamli transformatsiya bosqichiga olib chiqdi. Tovar xo‘jaligi evolyutsiyasi davomida xalqaro savdo munosabatlarining chuqurlashgani, eksport-import operatsiyalarining ko‘paygani O‘zbekiston uchun global iqtisodiyotda o‘z o‘rnini mustahkamlash imkonini berdi. Ayniqsa, “Made in Uzbekistan” brendi ostida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning xorijiy bozorlarda o‘z mijozini topayotgani – bu mamlakat tovar xo‘jaligining xalqaro darajadagi raqobatbardoshligini ko‘rsatadi.Biroq, bu jarayonda mavjud muammolar ham inkor etilmasligi kerak. Tovar ishlab chiqarishdagi ba’zi tarkibiy nomutanosibliklar, infratuzilma yetishmovchiligi, ishlab chiqarish 21vositalarining zamonaviylashmaganligi kabi omillar rivojlanish tempini sekinlashtirishi mumkin. Shu boisdan ham, tovar xo‘jaligini yanada takomillashtirish, xomashyo bazasini kengaytirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish kabi chora-tadbirlar ustuvor bo‘lib qolmoqda.Yakuniy tahlil sifatida aytish mumkinki, O‘zbekistonda tovar xo‘jaligi o‘zining faol rivojlanish bosqichida turibdi. 2022–2025 yillar oralig‘idagi statistik ko‘rsatkichlar bu jarayonning ijobiy sur’atlar bilan kechayotganini ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashda va aholi farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2.1. Tovar xo‘jalikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari Tovar xo‘jaligi insoniyat tarixining eng muhim iqtisodiy shakllaridan biri bo‘lib, uning shakllanishi ishlab chiqarishning rivojlanishi, mehnat taqsimoti va ijtimoiy munosabatlar evolyutsiyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Bu xo‘jalik shakli dastlabki jamoa tuzumidan keyin, ijtimoiy mehnat taqsimoti chuqurlashgan sari vujudga kelgan. Avvaliga har bir oilaviy xo‘jalik o‘z ehtiyojini mustaqil qondirgan bo‘lsa, keyinchalik ayrim mahsulotlar ortiqcha ishlab chiqarilib, ularni boshqa tovarlarga almashtirish zarurati tug‘ildi.Tovar xo‘jaligining shakllanishida birinchi muhim bosqich bu – almashtirishning paydo bo‘lishi, ya’ni mahsulotlar bevosita natural ayirboshlov asosida almashilgan. Bu bosqichda pul hali mavjud emasdi. Keyinchalik esa muomala vositasi sifatida qimmatli narsalar, masalan, chorva, teri, metall qurollar paydo bo‘ldi. Bu esa pulning ilk ko‘rinishlariga yo‘l ochdi. Pul – tovar xo‘jaligini yanada rivojlantirgan va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini kuchaytirgan asosiy omilga aylandi.O‘zbekiston tarixida ham tovar xo‘jaligi uzoq yillik an’anaga ega. Xususan, qadimgi Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarda hunarmandchilik va savdo-sotiq tizimi rivojlangan, bu yerda faol bozor munosabatlari vujudga kelgan. Bu esa hududda tovar ishlab chiqarish, ayirboshlov va hatto eksport-import jarayonlarining shakllanganligini ko‘rsatadi.Zamonaviy O‘zbekiston sharoitida esa tovar xo‘jaligining 22rivojlanishi bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida olib borilmoqda. Tovar ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar soni ko‘paymoqda, mahsulotlar raqobatbardoshligi oshmoqda. Quyida 2022–2025 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda tovar xo‘jaligi rivoji bilan bog‘liq ayrim statistik ma’lumotlar keltirilgan: Jadval 1. O‘zbekistonda tovar ishlab chiqarish hajmi (mlrd so‘mda) Yil Sanoat mahsuloti hajmi Qishloq xo‘jaligi mahsuloti Umumiy tovar hajmi 2022 390 000 245 000 635 000 2023 445 000 265 000 710 000 2024 502 000 282 000 784 000 2025 563 000 301 000 864 000 2025 yil ma’lumotlari prognoz hisoblanadi (Manba: O‘zStat Qo‘mitasi va Iqtisodiy taraqqiyot vazirligi tahlillari asosida). Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2022 yildan boshlab har yili sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi o‘rtacha 13–15 foizga oshgan bo‘lsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ham o‘rtacha 6–7 foizga o‘smoqda. Bu O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining muntazam rivojlanib borayotganligini, ishlab chiqarishning ko‘lamini kengayib borayotganligini anglatadi. 23Tovar xo‘jaligining rivojlanishining ikkinchi bosqichi — kapitalistik bosqich bo‘lib, bunda ishlab chiqarish vositalari xususiy egalikda bo‘ladi va mahsulotlar bozor uchun ishlab chiqariladi. Bu bosqichda ishchi kuchi ham tovar sifatida ko‘riladi. O‘zbekistonda bu jarayon 1990-yillarda, mustaqillikdan so‘ng xususiylashtirish siyosati asosida amalga oshirildi. So‘nggi yillarda tovar xo‘jaligida raqobatbardoshlik, innovatsion mahsulot ishlab chiqarish, eksport salohiyatini oshirish, mahalliy xomashyo asosida tayyor mahsulotlar yaratish kabi jihatlar alohida e’tiborga olingan. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ayniqsa, 2023–2024 yillarda yengil sanoat, qurilish materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari va elektrotexnika ishlab chiqarish sohalarida sezilarli o‘sish kuzatildi. Quyida yana bir statistik jadval orqali tovar ishlab chiqarishda yetakchi tarmoqlar o‘rtasidagi o‘sish dinamikasini ko‘ramiz: 24Jadval 2. 2022–2025 yillarda tovar ishlab chiqarishda yetakchi tarmoqlar o‘sishi (mlrd so‘mda) Tarmoq 2022 2023 2024 2025 Yengil sanoat 48 000 56 000 63 000 71 000 Qurilish materiallari 22 000 25 000 29 000 34 000 Oziq-ovqat sanoati 65 000 73 000 81 000 90 000 Elektrotexnika 15 000 19 000 23 000 27 000 Ushbu tahlillardan ko‘rinib turibdiki, sohalar bo‘yicha o‘sish tendensiyasi ijobiy, ya’ni tovar ishlab chiqarish hajmi yil sayin oshib bormoqda. Bu esa mamlakatda tovar xo‘jaligi tizimi ichki bozorni to‘ldirish, importni qisqartirish va eksportni rag‘batlantirishda muhim o‘rin tutayotganligini ko‘rsatadi.Shuningdek, tovar xo‘jaligining rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhim omillardan yana biri – raqobatbardoshlik va bozor talablariga mos moslashuvchanlik hisoblanadi. Korxonalar zamonaviy texnologiyalarni joriy qilgan sari, mahsulot sifatini oshirgan, ishlab chiqarish tannarxi kamaygan va shu orqali bozorga yanada arzon hamda sifatli mahsulotlar chiqarila boshlangan. Tovar xo‘jaligining bugungi bosqichi O‘zbekistonda raqobatbardosh iqtisodiy model tomon intilayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, 2025 yilga qadar sanoat kooperatsiyasi, yirik klaster tizimlari, kichik biznes subyektlari bilan integratsiya masalalari bo‘yicha ko‘plab davlat dasturlari qabul qilindi. Bu holat iqtisodiy o‘sish sur’atlarini qo‘llab-quvvatlashda muhim omil sifatida xizmat qilmoqda.Tovar xo‘jaligi O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini tashkil 25qiluvchi, uni harakatlantiruvchi asosiy kuchlardan biridir. Uning bosqichma- bosqich rivojlanishi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy barqarorlik, bandlik va yashash darajasiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Tovar xo‘jaligining raqamli texnologiyalar, ekologik barqarorlik va eksportbop mahsulotlar bilan uyg‘unlashuvi esa ushbu tizimni global bozorga uyg‘unlashtirish imkonini bermoqda. 2.3. O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining shakllanishi va hozirgi holati Tovar xo‘jaligi – bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarining yagona iqtisodiy tizimda shakllanishini ifodalaydigan tushunchadir. U bozor munosabatlari, mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, ishlab chiqaruvchilarning erkinligi va iqtisodiy manfaatdorlik asosida faoliyat yuritadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan birga, tovar xo‘jaligini shakllantirish yo‘lidagi bosqichma-bosqich islohotlarga kirishdi. Tovar xo‘jaligining shakllanish bosqichlari Tovar xo‘jaligining shakllanishi uch asosiy bosqichni o‘z ichiga oladi: Mulkchilik islohotlari – Davlat mulkini xususiylashtirish orqali ko‘p ukladli iqtisodiyot shakllantirildi. Erkin tadbirkorlikni rivojlantirish – Erkin bozor subyektlari sifatida kichik va o‘rta bizneslar rag‘batlantirildi. Bozor infratuzilmasini rivojlantirish – Bank, soliq, sug‘urta tizimlari modernizatsiya qilinib, tovar-pul munosabatlari mustahkamlandi. Ushbu jarayonlar 1990-yillarda boshlanib, 2000-yillarda barqaror rivojlanish fazasiga kirdi. Ayniqsa, 2017-yildan keyingi islohotlar tovar xo‘jaligini chuqurlashtirishda muhim burilish yasadi. Tovar xo‘jaligining hozirgi holati (2022–2025 yillarda) 2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiyotida tovar xo‘jaligi barqaror rivojlanmoqda. Quyidagi ko‘rsatkichlar bu jarayonni yaqqol namoyon etadi: 26Yil YaIMdagi xususiy sektor ulushi (%) Tashqi savdo aylanmasi (mlrd. $) Ishlab chiqarish hajmi (mlrd. so‘m) Kichik biznes ulushi (%) 202 2 74.3 50.0 370 000 56.1 202 3 76.8 56.5 410 000 57.9 202 4 78.5 62.7 455 000 59.3 202 5 80.2 (prognoz) 68.0 (prognoz) 500 000 (prognoz) 60.5 (prognoz) Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tovar xo‘jaligining asosiy drayveri sifatida xususiy sektor va kichik biznes faoliyat yuritmoqda. 2022-yilda xususiy sektor YAIMning 74.3 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2025-yilga kelib 80 foizdan oshishi kutilmoqda. Ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi uyg‘unlik Tovar xo‘jaligida ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi muvofiqlik muhim ahamiyatga ega. 2022–2024 yillarda aholi real daromadlari oshib borgan sari iste’mol bozorining hajmi ham ortdi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni mahsulot hajmini oshirishga undadi. Quyidagi jadval iste’mol bozoridagi asosiy mahsulotlar ishlab chiqarish va ichki talabning o‘sishini ko‘rsatadi: Mahsulot nomi 2022 (ming tonna) 2023 (ming tonna) 2024 (ming tonna) Ichki talabga nisbati (%) Un 3 200 3 450 3 700 97.8 Yog‘ (o‘simlik) 850 920 980 95.5 Go‘sht 1 100 1 200 1 320 93.2 Su 5 800 6 000 6 200 99.1 27Bu ko‘rsatkichlar tovar xo‘jaligining aholi ehtiyojlariga yaqinlashayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, oziq-ovqat xavfsizligi sohasida O‘zbekiston o‘zini-o‘zi ta’minlash darajasiga yaqinlashdi. Tashqi savdo va eksport salohiyatining o‘sishi Tovar xo‘jaligining yana bir muhim ko‘rsatkichi bu – tashqi bozorga chiqish imkoniyatlaridir. 2022–2024 yillarda eksport salohiyati yiliga o‘rtacha 10–12 foizga o‘sdi. Asosiy eksport mahsulotlari – paxta tolasi, to‘qimachilik, meva-sabzavot, avtomobil va qurilish materiallari bo‘lib qolmoqda. Grafik: 2022–2024 yillarda eksport hajmi (mlrd. $) 28Bu grafik tovar ishlab chiqaruvchilarning jahon bozoriga chiqishda raqobatbardosh bo‘lib borayotganini ko‘rsatadi. Tovar xo‘jaligining institutsional asoslari 2022–2025 yillarda quyidagi institutsional islohotlar tovar xo‘jaligini mustahkamladi: “Yangi O‘zbekiston - 2022–2026” strategiyasi asosida xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash. Soliq yukining kamaytirilishi va qulay kreditlar ajratilishi. “Made in Uzbekistan” brendi ostida milliy mahsulotlarni eksportga yo‘naltirish dasturlari. Muammolar va rivojlanish istiqbollari Shunga qaramay, tovar xo‘jaligida ayrim muammolar mavjud: Ishlab chiqarishda texnologik yangilanish sekin kechmoqda. 29Tovarlar tannarxining yuqoriligi ba’zi sohalarda eksport raqobatbardoshligini pasaytirmoqda. Logistika va transport infratuzilmasi ayrim hududlarda to‘liq shakllanmagan. Biroq yaqin yillarda quyidagi chora-tadbirlar bilan bu muammolar bosqichma-bosqich hal qilinmoqda: Yangi industrial hududlar tashkil etilishi. Raqamli iqtisodiyot asosida logistika platformalarining ishga tushirilishi. Xalqaro moliyaviy institutlar bilan qo‘shma dasturlar. O‘zbekistonda tovar xo‘jaligi 2022–2025 yillarda jadal sur’atlarda rivojlandi. Xususiy sektorning iqtisodiyotdagi ulushi ortdi, eksport salohiyati kengaydi va ichki bozor iste’molini qondirish imkoniyati oshdi. Bu esa mamlakatda tovar-pul munosabatlari mustahkam asosda shakllanayotganini ko‘rsatadi. Yaqin kelajakda tovar xo‘jaligi raqobatbardosh, barqaror va eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiy modelga aylanishi uchun zamin yaratildi. Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida natural xo‘jalik va tovar xo‘jaligining tarixiy shakllanishi, ularning o‘zaro farqlari hamda zamonaviy 30iqtisodiy tizimdagi o‘rni bilan chuqur tanishdim. Tahlil va tadqiqotlarim asosida quyidagi xulosalarga keldim: Natural xo‘jalik — insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlariga xos bo‘lgan, ishlab chiqarilgan mahsulotlar asosan iste’mol maqsadida ishlatiladigan, bozor munosabatlaridan uzilgan yopiq iqtisodiy tizim hisoblanadi. Uning asosiy belgilariga avtotarixiylik, ayirboshlashdan voz kechish, mahsulotning iste’mol uchun ishlab chiqarilishi kiradi. Bunday xo‘jalikda mehnat taqsimoti cheklangan bo‘lib, ishlab chiqarish past darajada bo‘ladi. Tovar xo‘jaligi esa — ishlab chiqarishning bozor uchun yo‘naltirilgan shakli bo‘lib, unda mahsulotlar ayirboshlash yo‘li bilan sotiladi. Bu tizimda mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv, bozor ishtiroki va narx mexanizmi markaziy rol o‘ynaydi. Tovar xo‘jaligining shakllanishi mehnat unumdorligining oshishi, ortiqcha mahsulot paydo bo‘lishi, mulk shakllarining diversifikatsiyasi va bozor aloqalarining rivojlanishi bilan bog‘liqdir. O‘zbekiston misolida olib qaraganda, sobiq ittifoq davrida ko‘proq rejali xo‘jalik tizimi hukm surgan bo‘lsa, mustaqillikdan so‘ng bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichida tovar xo‘jaligining asosiy belgilariga ega bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar shakllandi. Bugungi kunda yurtimizda tovar xo‘jaligi keng rivojlanib, xususiy mulk, raqobat, narx mexanizmi va bozordagi talab-taklif asosida faoliyat yuritilayotgan iqtisodiy tizim shakllanmoqda.Shunday qilib, kurs ishi davomida natural va tovar xo‘jaligi o‘rtasidagi asosiy farqlar, ularning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni hamda O‘zbekiston iqtisodiy hayotida tovar xo‘jaligining ahamiyati yoritildi. Men ushbu mavzuni o‘rganish orqali iqtisodiy tushunchalarimni boyitdim va bozor munosabatlarining tub mohiyatini yanada chuqurroq angladim. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi 31to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 3214) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

   Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari  |            Натурал ва товар хўжалиги, уларнинг белгилари 

Sotib olish