Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar miqdorini aniqlash - Konchilik ishi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	650.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Konchilik ishi

Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar miqdorini aniqlash

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
М AGISTRATURA BO’LIMI
“Neft va gaz kimyosi va texnologiyasi” YO’NALISHI
M-017-11 GURUH TALABASI
BOZOROVA LOBARning
“Neft kimyoviy sintez” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar
miqdorini aniqlash
Topshirdi: Bozorova L.
Qabul qildi: Hakimova Z.
Qarshi-
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
1
2

Qarshi DU Magistratura bo’limi “Neft va gaz kimyosi va texnologiyasi” yo’nalishi
1 -kurs talabasi Bozorova Lobarning “ Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar
miqdorini aniqlash ” mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Kurs ishi mundarija, kirish, umumiy qism, asosiy qism, xulosa qismlaridan va adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
Ushbu kurs ishi kompyuterda 1,5 intervalda 14 o’lchamli Times New Roman UZ shriftda
tayyorlangan Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar miqdorini aniqlash yoritib berishni
to`liq maqsad qilib olingan. Kurs ishi betdan iborat, unda mavzuga oid suratlar,
jadvallar va sxemalar bor.
Kurs ishida ilmiy manbalar, fan – texnika innovatsiya yutuqlari natijalaridan
foydalanganligi: ishda mavzuga doir nashr qilingan adabiyotlardan, turli ma’lumotlarning
materiallaridan, foydalanilgan, mavzu mohiyatini ochib berishga imkon qadar tahlil
qilingan.
Kurs ishi xuddi bitiruvchilarning bitiruv malakaviy ishini yozish tartibida tayyorlangan,
kurs ishi matnida arzimas xatolar mavjud. Arzimas xatolarni to’g’rilash bo’yicha
maslahatlar berildi.
Kurs ishini himoya qilish komissiyasi majlisida himoya qilishga tavsiya etish bo’yicha
xulosa: kurs ishi muallifi mavzuga doir adabiyotlar bilan tanishganligini, tajriba ishlarini
mustaqil holda ish bajara olishini, ishni bajarish jarayonida ularni samarali qo’llay
bilganligini nazarda tutgan holda mazkur ishni kurs ishi himoyasi uchun tuzilgan
komissiya majlisida himoya qilishga tavsiya qilamiz.
Taqrizchi: ______________________
Kimyo kafedrasi dotsenti.
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
1
2

M u n d a r i j a.
Kirish 4
I. Umumiy qism
1.1 Neft va neftni qayta ishlash mahsulotlari. 6
1.2 Neft mahsulotlarini tozalash va krekinglash. 11
II. Asosiy qism
2.1
Aromatik uglevodorodlar 17
2.2
Neft xomashyosidan aromatik uglevodorodlarni olish
usullari . 18
2.3 Yengil neft distillatlaridan aromatik uglevodorodlarni
ajratib olish 18
2.4
Yuqori aromatlashtirilgan distillatlar va alkilaromatik
uglevodorodlarni dealkillash 20
2.5 Aromatik uglevodorodlarni ajratish va ajratib olish 23
Xulosa 31
Foydalanilgan adabiyotlar 33
Kirish.
3
1
2
3
4
5
6
7
8
1
2

Dolzaribligi: O‘zbekiston Respublikasida neft va gaz sanoati ko‘p tarmoqli
hisoblanadi. O‘zining tarkibida vertikal-integratsion tizimni tashkil qiladi,
quduqning tubidan iste’molchigacha bo‘lgan tarmoqni nazorat qilish. Bunday katta
quvvatga ega tizimning barqarorligini ta’minlash yetuk bilimdon mutaxassislarni
o‘qitishni va tarbiyalashni taqazo etadi.
Hozirgi vaqtda energiyaning asosiy manbalaridan biri neft va gaz hisoblanadi.
Ulardan asosan turli suyuq yoqilg’ilar–benzin, kerosin, dizel va qozonxona (mazut)
yoqilg’isi olish uchun foydalaniladi. Shuningdek, neftdan maxsus va surkov moylari
ham ishlab chiqariladi. Qayta ishlash jarayonlari orqali olingan mahsulotlar
plastmassalar, sintetik kauchuk va smola, sunìy tola va yuvish vositalari, dori–
darmonlar va shu kabi bir qator xalq xo’jaligi uchun zarur mahsulotlar ishlab
chiqarishda xom ashyo sifatida foydalaniladi bularni olish biroz murakkab
jarayonlarni qamrab oladi.
Maqsadi: Mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish, sifatli birikmalarni ajratib olish,
neft va tabiiy gaz tarkibi bilan tanishish. Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar
miqdorini aniqlash ancha murakkab bo’lgani uni soddaroq holda tushintirish
maqsadida yozildi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar neft va gazni qayta ishlash zavodlari
Oltiariq (1906 y.), Farg’ona (1958 y.) va Muborak (1971 y.) gazni qayta ishlash
zavodlari qatoriga 1997- yil 22- avgustda ishga tushirilgan Buxoro neft va
gazkondensatini qayta ishlashga mo’ljallangan zavod va 2001- yilda Sho’rtan gaz
kimyo majmuasi qo’shildi. Umuman O’zbekistondagi neft va gazni qayta ishlash
sohasini vujudga kelishiga nazar solsak, XIX–asr oxirida Farg’ona vodiysida
ochilgan dastlabki konlar asosida 1904-1906 yillarda O’zbekistonda birinchi Oltiariq
neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirilishidan boshlangan. Oltiariq neftni qayta
ishlash zavodi asosan neftni birlamchi qayta ishlashga mo’ljallangan.
Jahon yoqilg‘i energetika balansida neft va gazning salmog‘i to‘xtovsiz oshib
bormoqda. Hozirgi vaqtda yoqilg‘ining bu turlari jahonda energiyaga bo‘lgan
4
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
1
2

ehtiyojning 70-75% qondirayapti. Neft va gazni qazib chiqarishni kupaytirish
evaziga energiya iste’mol qilish ortib bormoqda.
Neft va gaz kimyoviy xom-ashyo bo‘lib, hozirgi zamon sanoati vaenergetikasi
barcha turlarda uning mahsulotlaridan eng ko‘p miqdorda foydalaniladi.
Respublikamiz mustaqilligidan so‘ng barcha sohalar qatorida neft va gaz sanoati
rivojlanishiga alohida e’tibor berildi, to‘liq yoqilg‘i ta’minoti mustaqilligiga
erishildi.
O‘zbekiston Respublikasida tarmoqni jadal rivojlanishida “SHo‘rtan gaz kimyo
majmuasi”, “SHo‘rtanneftgaz” USHK, “Muborakneftgaz” USHK,
“O‘zgeoburg‘ineftgaz” AK va “Neftgazqazibchiqarish” AKning o‘z o‘rni bordir.
O‘zbekiston Respublikasi sintetik suyuqlik ishlab chiqarish bo‘yicha amaliy
qadam quyilgan. Jumladan 2012 yilda Janubiy Afrika Respublikasining “Sasol”
kompaniyasi va Malayziyaning “Petronas” korparatsiyasi bilan hamkorlikda qiymati
4 milliard dollardan ziyod bo‘lgan mablag‘ asosida tozalangan metan gazi asosida
sintetik suyuq yoqilg‘i ishlab chiqarish bshyicha istiqbolga ega bo‘lgan yirik
loyixani amalga oshirish ishlari boshlangan.
Ushbu loyixa asosida barpo etiladigan zavod dunyodagi eng yirik bo‘lib, u
sintetik yoqilg‘i-suyultirilgan gaz. Aviakerosinir va “premium klass” toifasidagi,
ya’ni “yevro-4” standartidan kam bo‘lmagan dizel yoqilg‘isini ishlab chiqaradi.
Neftning tarkibida yengil uglevodorodlar mavjud bo‘lib, undan samarali
foydalanishda bu fraksiyalarni yuqotilishini bartaraf qilish yullarini o‘rganishda chet
el va respublikamizda olib borilayotgan ishlarni shrganish hamda tahlil qilish
bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. “Muborakneftgaz” USHK korxonalarining
konlarida neftning tarkibidagi yo‘ldosh gazlarni ajratib olish va uni qayta ishlash
ishlarini jadallashtirish bugungi kunda o‘ta dolzarb hisoblanadi. Neftkimyo
sanoatining jadal rivojlanishi bilan bog‘liq holda mustahkam tejamkor xom-ashyo
bazasini yaratishda neft va gazdagi yengil uglevodlarning yo‘qotilishini oldini olish
va tiklash muhim masalalardan hisoblanadi.
5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
1
2

I. Umumiy qism.
I.1. Neft va neftni qayta ishlash mahsulotlari.
Neft —qora-qo‘ng‘ir moysimon suyuqlik bo‘lib, turli xil uglevodorodlarning
aralashmalaridan iborat. Neftning tarkibida, uglevodorodlardan tashqari, ba’zan
kislorodli, oltingugurtli va azotli birikmalar ham bo‘ladi.
Т urli joydan chiqqan neftning tarkibi turlicha bo‘lib, uning solishtirma og‘irligi
0,73 bilan 0,97 g/sm 3
orasidadir. Neftning tarkibiga qattiq, suyuq va gaz holidagi
uglevodorodlar kiradi. Gaz holidagi uglevodorodlar yer tagidan tabiiy gaz yoki
yo‘ldosh gaz (neft qazib olishda chiqadigan gaz) holida chiqadi. Т arkibida, asosan,
suyuq uglevodorodlar bo‘ladigan neft—parafin asosli, qattiq ugle-vodorodlar
bo‘ladigan neft esa asfalt asosli neft deb ataladi. Neftning paydo bo‘lishi haqida bir
qancha gipotezalar mavjud bo‘lib, hozirga qadar ulardan birortasi ham to‘la
tasdiqlanmagan.
Ba’zi olimlar neft metall karbidga (metallarning uglerodli birikmalariga) suv
ta’sir etishidan paydo bo‘lgan, boshqa olimlar esa neft yer ostida qolib ketgan
o‘simlik va hayvonlarning chirishidan hosil bo‘lgan deb taxmin qiladilar.
Neftning xalq xo‘jaligi uchun juda katta ahamiyati bor, chunki uni qayta ishlab,
sanoatda foydalaniladigan mahsulotlar ajratib olinadi.
Neft konlari yer bag‘rining turli chuqurliklarida, ayrim jinslar orasidagi
bo‘shliqlarni to‘ldirgan holda bo‘ladi. Agar u gazlar bosimi ostida bo‘lsa, neft
quduqlari orqali yer yuziga ko‘tariladi.
Neft suvdan biroz yengil bo‘lib, amalda suvda erimaydi. Neft turli uglevodorodlar
aralashmasi bo‘lgani uchun uning aniq qaynash temperaturasi bo‘lmaydi.
Neft qaysi konlardan olinganiga ko‘ra, uning sifati va miqdori turlicha bo‘ladi.
Masalan, Boku nefti sikloparafinlarga boy va to‘yingan uglevodorodlari nisbatan
kam. Grozniy va Farg‘ona neftlarida to‘yingan uglevodorodlar bor.
6
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
1
2

Sanoatda neft juda katta ahamiyatga ega, chunki undan xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini
qondiruvchi turli xil mahsulotlar olinadi. Masalan, neft raketalar uchun, dizel hamda
ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg‘i olishda eng boy manba hisoblanadi.
Neftdan faqatgina mashinalar uchungina emas, balki uy-ro‘zg‘orda, korxonalarda
ham yoqish uchun ishlatiladigan mahsulotlar (tabiiy gaz, qoramoy—
„mazut“) chiqadi. Surkov moylari, parafin moyi, ya’ni vazelin va boshqalar ham
neft mahsulotlaridir.
Neftni qayta ishlash -neftdan neft mahsulotlari (benzin, kerosin, dizel yonilg isi,ʻ
mazut, moy, bitum, gudron, parafin va boshqalar) olishda qo llanadigan texnologik
ʻ
usullar majmui. Neftni qayta ishlashida avval neft tarkibidagi suv, tuz va mexanik
aralashmalardan tozalanadi, keyin uni stabillashtirish, yuqori haroratda bug latib
ʻ
haydash, distillyatlarni tozalash, qo shimchalar qo shish va boshqa bajariladi. Neftni
ʻ ʻ
haydash usuli miloddan avvalgi ma lum edi. Bu usul neftdan dori-darmon
ʼ
tayyorlash maqsadida qo llangan. Qad. yunon tabibi
ʻ Kassiy Feliks va Abu Ali
ibnSino neftni haydashga oid tajribalar o tkazishgan. Xorazm geografi Bakron (13-
ʻ
asr) Boku neftini haydash haqida birinchi bo lib eslatib o tadi. 18-asrga kelib neft
ʻ ʻ
konlarini qidirish va o rganish munosabati bilan neftni haydashga katta e tibor
ʻ ʼ
berildi. Neftni haydash lab. quridirdi. 1823 yilda aka-uka Dubininlar Mozdok shahri
yaqinida davriy ishlaydigan neftni haydash zavodiniqurdilar. Ular kubga quyilgan
40 chelak neftdan 16 chelak haydalgan neft olganlar. Shu tariqa neftni haydash
zavodlari taraqqiy eta boshladi.
Suv va tuzlarni yo qotish. Neft tarkibida, odatda, minerallashgan burg i suvi, suvli 1
ʻ ʻ
m3 neftda 30-50 g gacha tuz bo ladi. Ularni yo qotish uchun Neftni qayta ishlashi.
ʻ ʻ
zavodlarida elektr yordamida tuzeizlantirish qurilmalari ishlatiladi. Neftga
deemulgator qo shilib, chuchuk suv bilan yuviladi. Hosil bo lgan emulsiyani 100—
ʻ ʻ
140° gacha qizdiriladi va uzluksiz ishlaydigan elektr degidratoriga uzatiladi. Yuqori
kuchlanishli elektr maydoni, deemulgator va qizdirish ta sirida emulsiya tezda
ʼ
parchalanadi, suv va unda erigan tuzlar chukadi va chikarib tashlanadi. Suv va
tuzlardan tozalangan neft tarkibida 0,2% gacha suv va 0,5 mg/l gacha xloridlar
(tuzlar) krladi.
7
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
1
2

Neftni stabillash . Neft tarkibida uglevodorodlarning butanpropanli, qisman
pentanli fraksiyalari buladi. Neftni tashish va saqlashda eng zarur
uglevodorodlarning yo qolishini kamaytirish, neftni haydash qurilmasigaʻ
kelayotgan neft buglari bosimini bir xil tutib turish uchun bu fraksiyalar ketkaziladi.
Bu ish suvsizlantirish va tuzeizlantirish kurilmalari bilan birga qurilgan kompleks
yoki maxsus qurilmalarda bajariladi. Stabillash natijasida ajratib olingan
propanbutan fraksiyam neft-kimyo sanoati uchun muhim xom ashyo hisoblanadi.
Neft idishga quyilib qizdirilganda, uning harorati ko tariladi va bir qismi hatto 30
ʻ
—40° dayoq bug lanib havoga ko tarila boshlaydi. Nisbatan past temperaturalarda
ʻ ʻ
bug langan uglevodorodlar neftning yengil qismi (fraksiyasi), idishda qolgan
ʻ
uglevodorodlar neftning og irroq qismi hisoblanadi. Bug langan neft sovitilsa, u
ʻ ʻ
yana suyuq xolatga o tadi. Neftni bug latib, keyin bug langan uglevodorodlarni
ʻ ʻ ʻ
suyuqlikka aylantirish jarayoni neftni to g ri qaydash deb, olingan mahsulot
ʻ ʻ
distillyat deb ataladi.
Neftni haydash. Neft tarkibidagi mahsulotlarni ajratib olish uchun u turli
usullar bilan qayta ishlanadi. Bu usullar orasida eng muhimi neftni
fraksion haydashdir; bunda neft tarkibidagi mahsulotlar qaynash temperaturasiga
qarab birin-ketin ajralib chiqadi. Neft haydalganda, avvalo uning eng yengil qismi—
gazsimon uglevodorodlar ajralibchiqadi.
Neftni qayta ishlab yonilg i va moylar olishda uni to g ri haydash birlamchi va
ʻ ʻ ʻ
asosiy jarayon hisoblanadi (sxema). To g ri haydash pech quvurlarida harakatda
ʻ ʻ
bo lgan neftni qattiq qizdirib bug latish, bug ni rektifikatsiya ustuni (kolonnasi)da
ʻ ʻ ʻ
fraksiyalarga bo lish yo li bilan amalga oshiriladi. Quvurli pechlarda neft 330—350°
ʻ ʻ
gacha qizdirilib, keyin rektifikatsiya us-tunining o rta qismiga yuboriladi. Neftning
ʻ
suyuq qoldiqlari ustunning devorlaridan pastga sizib tushadi, yengil uglevodorod
bug lari esa ustunning tepa qismiga qarab intiladi va rektifikatsiya tarelkalariga
ʻ
urilib, kondensatga (suyuqlikka) aylanadi. Tarelkalar ustunning har xil
balandliklarida joylashgan bo lib, pastki tarelkalarda og ir uglevodorodlar,
ʻ ʻ
yuqoriroqdagi tarelkalarda yengilroq uglevodorodlar kondensatga aylanadi.
8
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
1
2

Neftni to g ri haydashda rektifikatsiya ustunlaridagi bosim atmosfera bosimiga tengʻ ʻ
bo ladi. Rektifikatsiya ustunining tagida yig ilgan mazut kreking quril-malarida
ʻ ʻ
qayta haydalishi yoki yoqilg i mazuti sifatida ishlatilishi mumkin. Mazutlarning
ʻ
ikkilamchi qayta ishla-nishi vakuum qurilmalarida bajariladi. Vakuum ustunlarining
yuqori qismidan solyar frakiyalari kondensatlari, quyiroqda moy fraksiyalari,
ustunning pastki qismida esa gudron yoki yarim gudron yig iladi.
ʻ
Neft haydalganda, asosan, uch xil fraksiyaga ajratiladi:
I. 150 °C gacha— gazolin, ya’ni benzinlar .
II. 150 °C dan 300 °C gacha— kerosin .
III. 300 °C dan yuqori—neft qoldig‘i, ya’ni qoramoy ( mazut ) .
Ajratib olingan uchala fraksiyaning har biri qaytadan haydaladi va quyidagi
mahsulotlar olinadi.
I. Gazolin, ya’ni benzinlar fraksiyasi. Bu fraksiya molekulasida
uglerod atomlarining soni 5 dan 9 tagacha bo‘ladigan yengil
uglevodorodlardan iborat bo‘lib, ulardan quyidagi mahsulotlar olinadi:
1. Yengil benzin —gazolin yoki petroley efiri. Qaynash temperaturasi 40—70 °C,
solishtirma og‘irligi 0,64—0,66 g/sm3. Petroley efiri, asosan, erituvchi sifatida
ishlatiladi.
2. O‘rtacha benzin (haqiqiy benzin). Qaynash temperaturasi 70— 120 °C, zichligi
0,70 g/sm3. Benzin fraksiyasi texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga ko‘ra
aviatsion, avtomobil benzini va hokazolarga bo‘linadi. Т exnikada o‘rta benzin
fraksiyasi, asosan, ichki yonuv dvigatellarida yonilg‘i sifatida ishlatiladi.
3. Og‘ir benzin yoki boshqacha aytganda, ligroin. Qaynash temperaturasi 120—140
°C, solishtirma og‘irligi 0,73—0,77 g/sm 3
. Bu fraksiya dizel dvigatellari uchun
yonilg‘i sifatida ishlatiladi.
II. Kerosin fraksiyasi. Bu fraksiyani tashkil qilgan uglevodorodlar molekulasida
uglerod atomlarining soni 9 dan 16 tagacha bo‘ladi. Kerosin fraksiyasi maxsus
9
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
1
2

usullar bilan tozalangach, traktor dvigatellarida va uy-ro‘zg‘orda yonilg‘i sifatida
ishlatiladi.
III. Qoramoy (mazut) fraksiyasi. Bu fraksiyadagi uglevodorodlar molekulasida
uglerod atomlarining soni 16 va undan ortiq bo‘ladi. Qoramoy qayta ishlanganda,
masalan, haydalganda, u parchalanib ketishi mumkin. Shu sababli mazut suv bug‘i
vositasida yoki vakuumda haydaladi. Mazutdan solar moylar, turli surkov moylari,
vazelin, parafin va boshqalar olinadi. Solar moy va surkov moylari texnikada keng
ko‘lamda ishlatiladi, solar moylardan dvigatellar uchun yonilg‘i sifatida,
surkov moylari esa mashina mexanizmlarini moylash uchun qo‘llaniladi.
Vazelin tibbiyotda, parafin esa kimyo sanoatida keng qo‘llanadi.
Qoramoyning turli fraksiyalari haydalib bo‘lgach, qolgan qoldiq gudron deb
ataladi. Gudrondan asfalt tayyorlanadi. Sanoatimizning tobora o‘sib borayotgan
talabini neftdan to‘g‘ridan to‘g‘ri haydash usuli bilan ajratib olinadigan benzin
miqdori qondira olmay qoldi. Chunki neft haydalganda undan 5—20 %
miqdoridagina benzin olinadi, xolos. Shu sababli neft texnologiyasini o‘zgartirishga,
ya’ni benzin fraksiyasini boshqa fraksiyalar hisobiga, asosan,
yuqori temperaturadagi fraksiya hisobiga oshirishga to‘g‘ri keldi.
Neftdan olinadigan benzinning miqdori kreking jarayoni yordamida oshiriladi
„kreking“ so‘zi inglizcha so‘z bo‘lib—parchalanish demakdir. Bu jarayon natijasida
neft tarkibiga kiruvchi yuqori molekular uglevodorodlar parchalanib, quyi
molekular uglevodorodlar hosil bo‘ladi. Kreking jarayonida neftdagi
uglevodorodlar parchalanishi bilan bir qatorda degidrogenlash, sikllanish,
izomerlanish, polimerlanish kabi jarayonlar ro‘y beradi .
I.2. Neft mahsulotlarini tozalash va krekinglash.
Neftni tozalash . Neft mahsulotlarining sifatini yaxshilash maqsadida olingan
distillyatlar tozalanadi. Distillyatlarni oltingugurt, azot, kislorod va to yinmaganʻ
uglevodorodlardan tozalash uchun gidro-tozalash jarayoni qo llanadi. Gidrotozalash
ʻ
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
1
2

350—420° da va 1,7—40 MPa bosimda katalizator yordamida amalga oshiriladi.
Gidrotozalash, aso-san, dizel yonilg isi va moy distillyatlarini oltingugurtdanʻ
tozalashda va ayrim distillyatlarni ikkilamchi jarayonga tayyorlashda ishlatiladi.
Yonilgi distillyatlaridagi kislorod va oltingugurtli birikmalarni yo qotishda ishqor
ʻ
bilan tozalash usuli ham qo llanadi. Bu jarayonda tozalanayotgan mahsulotga ishqor
ʻ
va suv qo shilib, hosil bo lgan birikmani mahsulotdan ajratib olinadi.
ʻ ʻ
Yonilgi va moy distillyatlarining sovuq paytda qotib qolmasligini ta minlash
ʼ
maqsadida ular parafinsizlantiriladi. Bunda tez quyuq/gasha-digan parafin
uglevodorod distillyatlardan ajratib olinadi.
Neftni to g ri haydalganda ajralib chiqqan benzin, kerosin va dizel yonilg isi
ʻ ʻ ʻ
fraksiyalarining jami ulushi neft hajmining 40—50%idan oshmaydi. Yonilg ilarni
ʻ
ajratib olish ulushini oshirish va ularning sifat darajasini yanada ko tarish maqsadida
ʻ
neftni kimyoviy qayta ishlash, ya ni ikkilamchi jarayonlar qo llanadi. Ular orasida
ʼ ʻ
kreking jarayoni — uglevodorodlarni parchalash jarayoni keng tarqalgan.
Benzinlarning detonatsiyaga turg-unligini oshirish maqsadida uglevodorodlarni
alkillash va izomerlash jarayenlari ham qo llanishi mumkin.
ʻ
Neft mahsulotlarining sifatini yaxshilash uchun qo shimchalar qo shiladi.
ʻ ʻ
Neft mahsulotlarini tozalashda sanoatda asosan quyidagi tozalash usullari
qо‘llaniladi:
1 . Yaxshilab maydalangan adsorbent yordamida kontakt usulida tozalash.
2. Perkolyatsiya yoki adsorbent donalari ustidan о‘tkazib filtrlash.
Karbamid bilan deparafinlash jarayonida massa almashuvchi va qovushqoqlikni
yaxshilash uchun erituvchilar qо‘llaniladi. Buning natijasida kompleksni tо‘liq
ajratib olishga erishiladi. Erituvchilar sifatida izooktan, petrol efir, benzin - ligroin,
benzin va x.k. ishlatiladi
Karbamid bilan deparafinlash jarayoni aktivlashtiruvchilar ishtirokida boradi. Ularga
metanol, etanol, izopropanol, atseton, metiletilketon, suv va boshqalar kiradi.
Moylarni adsorbsiya usuli bilan tozalash.
11
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
1
2

Moylarni adsorbsiya usuli bilan tozalash adsorbentlarni smolali va oltingugurtli
birikmalarni, tо‘yinmagan va politsiklik aromatik uglevodorodlarni, shuningdek
organik kislotalarni, sulfat kislota qoldiqlarini va erituvchilarni tanlab (saylab)
ajratish qobiliyatiga asoslangan. Tozalash natijasida moylarni rangi yaxshilanadi, uni
barqarorligi, yopishqoqlik indeksi, kokslanishi yaxshilanadi.
Moylarni tozalashda adsorbentlar sifatida tabiiy loylar, suniy alyumosilikatlar
qо‘llaniladi. Tabiiy loylarni tozalash jarayonida qо‘llashdan oldin ular sulfat kislota
yoki xlorid kislota bilan aktivlanadi va quritiladi.
Moylarni va parafinlarni ishlab chiqish texnologiyasida adsorbentlar mahsulotlarni
naften kislotalarni tuzidan, sulfat kislotalarni tuzlaridan, nordon gudronlardan, sulfat
kislotalar, smolalar va tanlovchi erituvchilar qoldiqlaridan tozalashda keng
qо‘llaniladi.
Neft maxsulotlarini (moylarni) tozalashning
kontakt usuli
Kontakt tozalashda moylar maydalangan oqartiruvchi tuproq bilan aralashtiriladi.
Adsorbentning aktivligi uni maydalanganligi darajasiga bog‘liq bо‘lganligi uchun
uni yaxshilab maydalanadi. Moyni yopishqoqligini kamaytirish uchun, uni
adsorbentning govaklariga sо‘rilishini yaxshilash uchun moyni qizdiriladi.
Jarayonning harorati xom ashyoni sifatiga, adsorbentning tabiatiga (xossasiga), talab
qilingan tozalash darajasiga bog‘liq. Yengil distillyat moylari 80-120 o
S da kontakt
qilinadi, о‘rta distillyat moylari 140-170 o
S da, ogir moylar 180-220 o
S. Jarayonni
effektivligi moyni tuproq bilan kontakt vaqtining о‘lchamiga bog‘liq. Kontakt vaqti
20-25 min. davom etadi.
Jarayonning afzalligi - tozalash darajasini boshqarish mumkinligi. Bu esa
tayyorlanayotgan moyni rangini о‘zgarishi bilan aniqlanadi va jarayonni haroratini
va adsorbentni moyga nisbatan olingan nisbati bilan boshqariladi. Moy tо‘xtovsiz
tozalanadi, zararli aralashmalar birdaniga ajratib olinadi. Jarayonni kamchiliklariga:
adsorbentni regeneratsiya qilishni qiyinligi adsorbent bilan birgalikda 35-40% moyni
yо‘qotilishi, moyni yuqori haroratda sintetik alyumosilikatlar ta’sirida biroz
krekingga uchrashi, adsorbentni qurilmada regenerirlanmasligi.
12
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
1
2

Neft maxsulotlarini kislota va ishqor bilan tozalash.
Sulfat kislotasi bilan tozalash
Moylarni sulfat kislota yordamida tozalanganda moy fraksiyasidan smolasimon
asfalten moddalar, tо‘yinmagan uglevodorodlar, naften kislotalari qisman azotli va
oltingugurtli birikmalar, politsiklik aromatik uglevodorodlar ajratib olinadi.
Sulfat kislotasi bilan qayta ishlangan moy fraksiyasi ikki qavatga ajraladi. Pastki
qavatda - nordon gudron - о‘z tarkibida reaksiya mahsulotlari, kislotani ortiqchasini,
birikmalarni (kislotada erigan) va mexanik ravishda pastki qavatga tushib qolgan
moylarni ushlab turadi. Yuqori qavatda - nordon moy - uni tarkibida moy
uglevodorodlarlari va juda oz miqdorda moyda erigan kislota qoldigi va reaksiya
mahsulotlari bо‘ladi.
Sulfat kislota bilan tozalash jarayonining parametrlari xom ashyoni kimyoviy
tarkibiga,yopishqoqligiga, tozalangan mahsulotni talab darajasiga bog‘liq bо‘lib har
bir vaziyatda tajriba yо‘li bilan aniqlanadi.
Moyni tozalash natijalari jarayonni haroratiga, kontakt vaqtining davomiyligiga,
sulfat kislotani konsentratsiyasiga va miqdoriga, kislotani quyish tartibiga bog‘liqdir.
Lekin, yopishqoq moylarni past haroratda tozalash qiyin, chunki moy kislota bilan
yomon aralashadi va gudronni chо‘kishi qiyinlashadi.
Tajribada tozalash quyidagi haroratda olib boriladi:
Moyni yopishqoqligi
50 o
S, MM 2
/S 18- 2 5 10-17 6-9 3-5 2-2,5
Tozalash harorati o
S 55-60 10-17 40 30-35 20-25
Kislotaning konsentratsiyasi va sarflash miqdori
Tozalash uchun 92-96% li sulfat kislotasi olinadi. Konsentratsiya 90% dan kam
bо‘lsa kislotani aktivligi pasayib ketadi. Tutab turgan sulfat kislota sulfokislotalarni
hosil bо‘lishini tezlashtirib yuboradi. Uni rangsiz, meditsinada qо‘llaniladigan
moylar olish uchun ishlatiladi. Tozalash natijasida kislotani konsentratsiyasi
pasayadi. Gudron tarkibida 25% dan 70% gacha reaksiyaga kirishmagan sulfat
kislota bо‘ladi.
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
1
2

Sulfat kislotani jarayon uchun sarflanadigan miqdori xom ashyoni sifatiga,
tozalash darajasiga qо‘yiladigan talabga bog‘liq. Kislota qancha sarflansa
olinayotgan moyning rangi shuncha toza bо‘ladi. Distillyat moylarni tozalanganda
kislotani sarfi 3-10% mass ni tashkil qiladi, qoldiq moyni tozalanganda kislota sarfi
15-20% mass gacha yetadi. Tutaydigan sulfat kislotani parfyumeriya va meditsina
moylarini olishdagi sarfi 50-60 % mass ga yetadi.
Kislota bilan qayta ishlash tartibi
Tozalanadigan mahsulotda odatda suv bо‘ladi, bu esa kislotani konsentratsiyasini
pasaytiradi va uni effektivligini susaytiradi. Shuning uchun moyni tozalashdan oldin
suvdan tozalanadi – quritiladi. Quritish uchun sulfat kislotani 0,25-2% mass
miqdorida olinadi. Quritish jarayoni tugagandan sо‘ng gudron ajratib olinadi va
moyni 3-4% li kislota bilan qayta ishlash boshlanadi. Har gal gudron chо‘ktiriladi va
ajratib olinadi. Qoldiq moylar gudron chо‘kkanligi uchun bir operatsiyada
tozalanadi.
Kontakt vaqtining muddati
Kontakt vaqti aralashtirishning tezligi va chо‘kkan gudronni ajratib olish
sharoitiga bog‘liq. Agarda aralashtirish muddati juda uzoq bо‘lsa, gudronni moyda
qisman erib ketish xavfi bor. Sigimi 20-100 t. bо‘lgan apparatlarda aralashtirish vaqti
30-70 min.ga boradi. Gudronni tindirish vaqti iloji boricha qisqa bо‘lishi kerak (4-8
soat agarda chо‘ktirgichlardan foydalanilganda). Shuning uchun tozalash haroratini
muhitni yopishqoqligini hisobga olgan xolda tanlash kerak. Gudronni chо‘kishini
tezlatish uchun kaogulyantlar qо‘llaniladi: N
a OH ni - 6-9% eritmasi, suyuq shishani
eritmasi, sovuq suv. Bu moddalarni moylar kislota bilan aralashtirib bо‘lgandan
sо‘ng qо‘shiladi.
Neft maxsulotlarini (moylarni) ishqor bilan tozalash
Moyda sulfat kislotalar, sulfat kislotani qoldiqlari, neft kislotalari bо‘ladi.Bu
mahsulotlar moy distillyatlaridan 3-10% NaOH eritmasi bilan neytrallanib chiqarib
tashlanadi. Jarayonning harorati 45-50 o
S. Moydagi nordon (javhar) mahsulotlar
tuzlar hosil qilib ishqor eritmasiga о‘tadi. Ishqoriy chiqindilardan tozalangandan
sо‘ng moyni neft kislotalarni qoldiqlaridan tozalash uchun issiq par kondensati bilan
14
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
1
2

yuviladi va havo bilan quritiladi. Ishqorni sarfi tozalanadigan moyni 0,2-1,5% (mass)
ni tashkil qiladi. Bunda 2-5% mass moy yо‘qotiladi.
Yuqori yopishqoq distillyat va qoldiq moylar uchun ishqor bilan tozalash usulini
qо‘llash mumkin emas, chunki barqaror emulyasiya hosil bо‘ladi. Nordon yopishqoq
moylar oqartiruvchi tuproqlar bilan tozalanadi. Ishqor bilan tozalash jarayoni
uzluksiz va uzlukli bо‘lishi mumkin.
Uzlukli jarayon ishqoriy aralashtirgichda olib boriladi. Kislotali aralashtirgichdan
farqli ishqoriy aralashtirgichni ichki qismi korroziyaga qarshi himoyalangan bо‘lib,
viniplast yoki diabaz plitalari bilan qoplangan, chunki moydagi kislotali muhit
korroziyaga olib keladi.
Uzluksiz jarayon 0,6-1,0 MPabosimida olib boriladi. Uzluksiz jarayonni uzlukli
jarayondan afzalligi 1) moy yaxshi tindiriladi, 2) moyni isrof bо‘lishi kamayadi.
Kislota ishqor usuli bilan moylarni tozalash jarayonini selektiv tozalash jarayoniga
nisbatan о‘ziga xos kamchiliklari bor. H
2 SO
4 bilan tozalangan moyni (10-12 birlik)
yopishqoqlik indeksi past, kislota effektivligi 40-50%. Nordon gudron kо‘pincha
foydalanilmaydi.
Neft, asosan, ikki xil usul, ya’ni termik va katalitik usulda krekinglanadi.
Т ermik kreking 450—550 °C temperaturada va 84—293 kPa
bosim ostidaolibboriladi. Natijada yuqori molekular uglevodorodlar parchalanib,
quyi molekular to‘yingan va to‘yinmagan uglevodorodlarni hosil qiladi. Bular esa,
o‘z navbatida, benzin (C
5 —C
9 ) fraksiyasini beradi. Kreking jarayonida benzin
fraksiyasidan tashqari, to‘yinmagan uglevodorodlardan tashkil topgan kreking gazi
ham ajraladi. Kreking gazi (masalan, izopropilen) kimyo sanoati uchun xomashyo
bo‘lib xizmat qiladi. Bu gazdan sintez yo‘li bilan yuqori sifatli motor yonilg‘isi
olinadi.
Odatda, neftning ham og‘ir, ham yengil fraksiyalari termik krekingga uchratiladi.
Kreking jarayonida neftdan chiqadigan benzinning miqdori neftni to‘g‘ridan to‘g‘ri
haydab olinadigan benzinnikiga nisbatan qariyb ikki baravar ortiq bo‘ladi. Neft past
bosimda (3— 5atm) va 550—600 °C da bug‘ fazasida ham krekinglanadi.
Bunday usul „bug‘ fazali“ kreking deyiladi.
15
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
1
2

Katalitik kreking 450°C da va atmosfera bosimi ostida katalizator ishtirokida olib
boriladi. Katalizator sifatida aluminiy xlorid, turli xil aktivlangan alumosilikatlar
ishlatiladi. Katalitik kreking termik krekingga nisbatan yaxshi usul hisoblanadi,
chunki bu usul bilan olinadigan benzinda yuqori oktan soniga ega bo‘lgan benzin
miqdori ko‘p bo‘ladi.
II. A s o s i y q i s m.
2.1. Aromatik uglevodorodlar.
Neftkimyo ishlab chiqarish uchun uglevodorod xomashyosidan aromatik
uglevodorodlar: benzol, toluol, etilbenzol, izopropilbenzol, stirol, metilstirol,
naftalinlar olish katta ahamiyat kasb etadi.
Neftkimyo sintezida aromatik uglevodorodlar keng qo'llaniladi.
16
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
1
2

Xorij ma'lumotlariga ko'ra 40% dan ortiq benzol stirol ishlab chiqarishga (sintetik
kauchuk monomeri), 20%i fenol olishga, 10%i sintetik tola ishlab chiqarishga
hamda qolgan 30%i -yuvish vositalari ishlab chiqarishga, zaharli ximikatlar va
boshqalarga sarf bo'ladi.
Neftkimyoda (50-55%) toluol plastmassalar, portlovchi moddalar, benzol olishda,
erituvchi sifatida hamda benzinlarni komponenti holida ishlatiladi.
BenzolToluol Orto-ksilol Meta-ksilol Para-ksilol
Ksilollarning asosiy massasi(35%i) erituvchi sifatida, yana shunchasi aviatsiya benzini
ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Orto-ksilol ftal angidridi ishlab chiqarishda qo'llaniladigan naftalin o'rniga keng
miqyosda ishlatiladi. Para-ksiloldan poliefir tola va plyonka ishlab chiqarish yarim
xomashyosi bo'lmish tereftal kislotasi olinadi. Metaksilol ehtiyojga kam sarflanadi: uni
oksidlab izoftal kislotasi olinib, u esa plastifikatorlar ishlab chiqarish uchun kerak; izomerlab
paraksilol oladilar; yuqori oktan sonli benzinlar uchun ham komponent hisoblanadi.
Uzoq vaqt aromatik uglevodorodlarni olishning asosiy manbasi koksokimyo sanoati bo'lgan,
bunda It toshko'mirdan 10kg ga yaqin benzol olingan. Benzol va uning gomologlarini
toshko'mir smolasidagi miqdori foizning o'ndan bir bo'laklaricha bo'lsa-da, aromatik uglevo-
dorod resurslaridan bo'lgan ushbu manbani mensimaslik mumkin emas, chunki ko'mirni
kokslash jarayoni yirik masshtablarda olib boriladi.
2.2. Neft xomashyosidan aromatik uglevodorodlarni olish
usullari .
17
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
1
2

Hozirgi vaqtda neft xomashyosidan aromatik uglevodorodlarni quyidagi usullar bilan
olish mumkin:
1 . Neftni to'g'ridan-to'g'ri fraksiyalaridan va ayrim gaz
kondensati konlarining kondensatlaridan ajratib olish.
2. Yengil uglevodorod fraksiyalarini katalitik riformingi.
3. Alkil aromatik uglevodorodlarni va yuqori aromatlashtirilgan distillatlarni
dealkillash.
4. To'g'ridan-to'g'ri haydab olingan va ikkilamchi distilatlarni, ayrim hollarda esa
«xom»neftni pirolizi.
5. Parafinlarni siklizatsiyasi.
2.3. Yengil neft distillatlaridan aromatik uglevodorodlarni
ajratib olish
Ushbu aromatik uglevodorodlar olish manbaini neft fraksiyalarida anchagina miqdorda
aromatik uglevodorodlar bor bo'lgandagina ish-latish maqsadga muvofiqdir.
Yuqori aromatlashgan neftlar sirasiga Pensilvaniya (AQSH) aro-matikaning miqdori 1 l
%gacha va Grozniy (RF 5%gacha).
Shuning uchun yuqorida keltirilgan usul bu yaqin o'rtada bizning Respublika uchun
amaliy ahamiyat kasb etmaydi.
Katalitik riforming
Neft asosidagi xomashyodan yuqori konsentratsiyali aromatik uglevodorodlarni olishning
asosiy manbai katalitik riformingdir.
Xomashyo sifatida to'g'ridan-to'g'ri haydalgan benzinni quyidagi temperaturalardagi tor
fraksiyalari ishlatiladi:
Benzol uchun -60-85 °C
Toluol uchun- 85-110 °C
Ksilol uchun-120-135 °C
18
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
1
2

Yoki 60-140 °C fraksiya riforminga uchratiladi.
Qo'llanilayotgan riforming katalizatorlariga bog'liq ho Ida:
1) Gidroforming va 2) Platforming kabi jarayonlar o'zaro farqlanadi.
A) Gidroforming jarayoni 480-540 °C temperaturada va 15-20at bosimda aluminiy
oksididagi molibden oksidi katalizatorida olib boriladi. Aromatik uglevodorodlar eng muhimi
olti a'zoli naften uglevodorodlarni degidrogenlash hisobiga va besh a'zoli naftenlarni olti
halqaliga izomerlab benzol hamda uning gomologlariga aylanishi hisobiga hosil bo'ladi:
Siklogeksan Benzol
Metilsiklopentan Siklogeksan Benzol
Katalitik riforming jarayonida vodorod hosil bo'lsa hamki, jarayon vodorod bosimi
ostida olib boriladi. Bunda koks hosil bo'Iishi vodorodsiz muhitdagidan ancha
kamdir.
Hozirgi sanoatda gidroforming psevdosuyultirilgan qatlam usulida amalga oshiriladi.
Katalizator regenerateiyasi uzluksiz amalga oshadi.
B) platforming jarayoni katalitik riforming sohasining katta yutug'idir. Ushbu
jarayonda platinali katalizator(0,5% platina-aluminiy oksidi) qo'llaniladi. Jarayon
450-540 °C temperaturada, 14-70 at vodorod bosimida olib boriladi. Ushbu jarayon
asosida gidro forming reaksiyalari yotadi.
19
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
1
2

Alumoplatinali katalizatorda xomashyo sifatida 60-120 °C benzin fraksiyasi ishlatilsa
xomashyoga nisbatan aromatik uglevodorodlarni salmog'i 36,2%ni, shu jumladan
benzol-4,2%, toluol-14,5%, ksilollar-15,8% ni tashkil qiladi.
2.4.Yuqori aromatlashtirilgan distillatlar va alkilaromatik
uglevodorodlarni dealkillash
Ushbu jarayon Germaniyada Ikkinchi Jahon urushi yillari keng joriy etilgan
bo'Iib, yuqori oktanli benzinlar hamda aromatik uglevodorodlar olish uchun
ishlatilgan. Jarayon benzol va naftalin olish maqsadlari uchun AQSH da keng
ko'lamda olib boriladi. Xorijda ushbu jarayonning tez rivojlanishi benzol va
naftalinlarni yetishmay qolganligi boisdir. Dealkillash jarayonini 2 turi mavjuddir:
termik va katalitik. Reaksiya sxemasi:
Toluol Benzol Metan
Termik dealkillash 750 °C da 40at bosimda boradi. Jarayon tem- peraturasini
pasaytirish hamda benzolni salmog'ini oshirish maqsad- larida adabiyotlarda
molibden, kobalt, nikel oksidlari /aluminiy oksidida yoyuvchi katalizatorlarni qo'llash
va katalitik deallash jarayonini 620°C da amalga oshirish to'g'risida ko'rsatmalar
mavjud. Bunda xrom va aluminiy oksidlari asosidagi katalizatorlarga afzallik
berilgan.
To'g'ridan-to'g'ri haydalgan va ikkilamchi distillatlarni pirolizi
Piroliz smolalaridan aromatik uglevodorodlar ajratib olinadi. Smolaning salmog'i
xomashyo turiga bog'liqligini aytib o'tish joizdir
(1-jadval).
20
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
1
2

Piroliz xomashyosi
Smolaning salmog'i (og'irlik % da)
Yengil benzin (40-140"C)
20-25
Og'ir benzin (100-180 U
C) 25-30
Kerosin-gazoyl fr. (145-345 U
C) 30-35
Piroliz rejimiga o'ta talabchan bo'lish, ya'ni temperaturani 720 °C dan 800°C ga
ko'tarish aromatik uglevodorodlarni salmog'ini 14,4% dan 81% gacha oshishiga olib
keladi.
Piroliz smolasini 2 yo'nalish bo'yicha qayta ishlaydilar:
1) Faqat yoqilg'i mahsulotlari olish uchun.
2) Asosan aromatik uglevodorodlar olish uchun.
Parafinlarni halqalash
Aromatik uglevodorodlar manbai sifatida Rossiya tadqiqotchilari B.A.Kazanskiy va
boshqalar tomonidan parafinlarni halqalanishi jarayoni 2-jahon urushigacha ochilgan
bo'lsada, oxirgi vaqtgacha sanoatga tatbiq qilinmagan, chunki u texnologik nuqtayi
nazardan murakkab, katalizator tezda aktivligini yo'qotadi (xrom oksidlari aluminiy
oksidida), jarayon kichik ishlab chiqarish quvvatiga ega.
Keyingi yillarda jarayonni oddiyroq amalga oshirish maqsadida qaynar qatlamli
jarayon haqida urunib ko'rildi, biroq adabiyotlarda ushbu jarayonni muvaffaqiyatli
chiqqanligi haqida ma'lumotlar
yo'qdir.
21
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
1
2

n-Geksan Benzol
n-Geptan Toluol
22
1
2
3
4
5
1
2

II.5. Aromatik uglevodorodlarni ajratish va ajratib olish
Aromatik uglevodorodlarni ajratib olishning bir qancha usullari ma'lum:
1) rektifikatsiya; 2) azeotrop haydash; 3) ekstraktiv haydash; 4) selektiv
ekstraksiya; 5) adsorbsiya.
Aromatik uglevodorodlarni ajratib olishning tejamliligini aniqlab beruvchi
asosiy faktorlari bu ularning ilk xomashyodagi konsentratsiyasidir.
Ilk xomashyoda aromatikaning konsentratsiyasi og'irlik 10% dan kam bo'lsa,
azeotrop haydash usuli rentabel bo'lmay qoladi; ekstrak tiv haydash usulida esa
bu ko'rsatkich 20%dan kam yoki 80%dan ortiq bo'lganda kuzatiladi. Agarda
aromatikaning xomashyodagi miq-dori 5%dan kam bo'lsa, qattiq adsorbent
yordamidagi adsorbsiya usuli qo'llaniladi.
Hozirgi vaqtda amaliyotda asosan azeotrop va ekstraktiv hay dash, selektiv
ekstraksiya usullari qo'llaniladi.
Azeotrop haydash
Ushbu jarayon fraksiyaning noaromatik qismi metanol-suv aralashmasi bilan 3
yoqlama azeotrop aralashma hosil qilishiga asos-langan bo'lib, undan aromatik
uglevodorodlar haydash orqali ajratib olinishi mumkin.
Selektiv ekstraksiya
Bizda va xorijda eng ko'p tarqalgan ekstragen dietilenglikol (DEG) dir.
Ekstraksiyaning mohiyati-aromatizatsiyalangan benzin va selek tiv erituvchi
qarama-qarshi oqimda kontaktda bo'ladi, bunda aromatik uglevodorodlar
eritmaga o'tadi, noaromatik uglevodorodlar esaerimagan holda qoladi.
So'ngra eritmadan aromatik uglevodorodlar haydab ajratib olinadi (1-rasm).
Riforming katalizati 1-rektifikatsion kolonnaga yengil qaynovchi fraksiya (58 °C)
dan haydash orqali ajratish uchun yuboriladi. Fraksiyaning og'ir qismi
231
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
1
2

kolonnaning quyi qismidan 2-ekstraksion kolonnaga kirib keladi. Ushbu
kolonnaning yuqori qismiga dietilen-glikolning suvli eritmasi beriladi.
Maksimal selektivlikni ta'minlash maqsadida 2-kolonnaga 5-kolonna pastidan
resirkulat yuborib turiladi. 2-kolonna tepasidan olinadign rafinat 3-kolonnaga
yuvish uchun yuboriladi, pastidan esa ekstrakt 5-bug'latgich kolonnaga
jo'natiladi. Haydab ajratib olingan aromatik uglevodorodlar 5-kolonnani
tepasidan 6-haydab ajratib olingan mahsulotlar priemnigiga keladi, bu yerdan esa
ajralgan suv 3 va 4-yuvish kolonnalariga ketadi. Aromatik uglevodorodlar
aralashmasining bir qismi 5-kolonnadan ekstraksion kolonnaga qaytariladi,
ortiqcha qolgan qismi esa 4-yuvish kolonnasi orqali puxta rektifikatsiyaga
yo'naltiriladi. 3-kolonnanig
241
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
1
2

251
2
3
4
5
6
7
1
2

tepa qismidan dearomatlashtirilgan katalizat olinadi. Benzol, toluol, ksilollarni
ajratib olinish darajasi ularni ilk xomashyodagi miqdoriga qarab 93-99% ni
tashkil qiladi. Dietilenglikol: xomashyoni og'irlik nisbatlari 10:1 dan 14:1 gacha.
Dietilenglikol bilan ekstraksiya qilishning kamchiliklari: eks-tragent sarfining
kattaligi, regeneratsiya qilishga yuqori energetik sarf-lar, uni yetarli bo'lmagan
yuqori selektivligi.
Xorijda ekstragent sifatida trietilenglikol, sulfolan, monomer-tilformamid, N-
metilpirrolidonni suvdagi eritmasi qo'llaniladi.
Ekstraktiv distillatsiya
Ekstraktiv distillatsiyani tub mohiyati quyidagichadir. Ekstraktiv distillatsiya
uchinchi component - fenol ishtirokida olib boriladi. Aromatik uglevodorodlar
bilan birga fenol kolonna kubida aro-matikaning uchuvchanligi pasayishi hisobiga
qoladi.
Fenoldan aromatikani haydab ajratib olinadi, fenol esa jarayonga qaytariladi.
Uglevodorodlarni aralashmasi (I) 1-kolonnaga keladi, u yerga sof, yangi va
jarayonga qaytarilgan fenol (VI) kiritiladi.
Ekstraktiv distillatsiyani soddalashtirilgan sxemasi quyidagicha (2-rasm)dir:
1-kolonna yuqorisidan noaromatik uglevodorodlar (II) chiqadi, pastidan esa
aromatika+fenol (III) chiqib 2-koIonnaga aromatik uglevodorodlar (IV) ni ajratib
olish uchun beriladi: 2-kolonna tubidanajralib chiqayotgan fenol (VI) sof, yangi
fenol (V) bilan qo'shilib 1-kolonnaga boradi.
Ksilollarni ajratib olish
Ksilollarni ajratib olish ma'lum qiyinchiliklarga ega, chunki fraksion tarkibga
kirgan uglevodorodlar o'z fizik xossalariga ko'rajuda yaqindir.
261
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
1
2

Quyida ksilol fraksiyasi tarkibiga kirgan uglevodorodlarning qaynash va
muzlash temperaturalari ( °C da) keltirilgan (2-jadval).
Komponentlar Qaynash
temperaturasi. 0
C Muzlash temperaturasi.
0
C
O- Ksilol
M- Ksilol
P P- Ksilol
E Etilbenzol 144.4
1 139.1
1 138.2
1 136.2 -25.23
-47.97
+13.23
-95.09
Ksilol fraksiyasini individual uglevodorodlarga ajratish quyida gicha amalga
oshiriladi (3-rasm).
Ksilollar aralashmasi l-kolonnaga orto-ksilolni (III) ajratib olish uchun keladi. 1-
kolonna tepasidan mahsulotlar resirkulat (IV) bilan aralashgan holda 2-kolonnaga
etilbenzolni (V) ajratib olish uchun keiadi, 2-kolonna tubidan xomashyo 3-
apparatga kristallizatsiyaga boradi. Bu yerda p-ksilol (VII) ajraladi, xira eritma
(VIII) esa 4-kolonnaga keladi, kolonna tepasidan p-ksiloni qo'shimcha ajratib
olish uchun 2-kolonnaga yuborilayotgan resirkulat (IV) chiqarib olinadi, 4-
kolonnadan chiqayotgan qoldiq (IX) m-ksilolni (X) va qoldiq ksilol fraksiyasini
(XI) ajratib olish uchun 5-apparatga kiradi.
Keltirilgan sxema p-ksilol va etilbenzolni yuqori salmoqda 88 va 99%
(xomashyodagi ulaming miqdoriga mos holda) olish imkoniyatini beradi.
Ksilollarni ajratib olishning yangi original usuli Yaponiyada ishlab chiqilgan.
Ushbu usulda AB,BH
3 aralashmasi qo'llanilib, dast-avval uning yordamida
xomashyodan m-ksilol to'la ekstraksiyalanadi (0-10 °C), qolgan uglevodorodlar
rektifikatsiyada oson ajraladi. AB, BH
3 kompleksining yana bir e'tiborini
tortadigan xossasi: tempe-raturani 100°C gacha ko'tarilsa, metaksilolni orto- va
para- ksilollarga izomerizatsiyasi arnalga oshadi.
271
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
1
2

Alkilaromatik uglevodorodlarni olish
Neftkimyoda alkilaromatik uglevodorodlardan eng ko'p qo'lla-niladiganlari
—etil- va izopropil benzollardir. Ular sintetik kauchuk monomerlari bo'lmish stirol
va a-metilstirollarni olishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Undan tashqari
oksidlash yo'li bilan izopro-pilbenzoldan fenol (sintetik smola va plastmassalar
xomashyosi) va atseton olinadi. Alkilaromatik uglevodorodlar benzolni etilen va
propilenlar bilan alkillash reaksiyasi yordamida olinadi:
Alkillash jarayoni uchun katalizatorlar sifatida sulfat (H
2 S0
4 ), fosfat
(H3PO4), vodorod ftorid (HF) kislotalari hamda aluminiy xlorid (AICI3) va rux
xlorid (ZnCl
2 ) lar xizmat qilishi mumkin.
Alkillash jarayoni Rossiyada quyidagi sharoitlarda A1C1
3 katali- zatorligida olib
borilgan: benzol: olefin nisbati yonaki mahsulotlar hosil bo'lmasligini nazarda tutib
2:1 molyar nisbatda; reaktor sifatida kolonna olinib, uning balandligi 12 m,
diametri 1,4 bo'lgan. Kolon- naning ichki qismi emallangan va asbest zichlagichli
flyanetslar bilan biriktirilgan 4ta zvenodan tashkil topgan. Boshqa hollarda korro-
ziyadan himoyalanish uchun grafit plitalar bilan futerovka qilinadi. Kolonnaning
uch seksiyasi isitish va sovutish maqsadlari uchun «ko'ylak» ka ega, ammo
issiqliknig asosiy qismi benzolning bir qismining bug'Ianishi hisobiga olib chiqib
ketiladi.
301
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
1
2

X u l o s a
O‘zbekistonning zamonaviy neft-gaz sanoati-iqtisodiyotning yirik
sohalaridan biridir, mamlakatni eng zarur energetik bazasidir.Sohada talaygina
ilmiy-texnik potensial vujudga keltirilgan, uni rivojlanishida y г tuqlarga erishilgan.
Kimyo sanoatining rivojlanish kulamlarini va jarayonlari mazmun-
mohiyatini neftkimyo rivoji tubdan o‘zgartirib yubordi. Kimyoviy mahsulotlar
ishlab chiqarish arzon va keng xomashyo manbalari va kimyoviy sanoatning
an’anaviy manbalari bo‘lmish kokskimyo va o‘rmonkimyo sanoatlarining
smolalari, mineral xom-ashyo, oziq-ovqat mahsulotlarini siqib chiqarayotgan neft
va gaz uglevodorodlarga bog‘lanib qolmoqda. Bu esa kimyoviy ishlab chiqarishni
tez rivojlanishiga va klassik sintez usullariga taqqoslaganda o‘lchab bo‘lmaydigan
darajada ko‘proq quvvatga ega bo‘lgan kimyoviy mahsulotlarni olishni boshqa
usullarini qullashni talab qiladi.
Xulosa qiladigan bulsak, neftkimyo sintezida aromatik uglevodorodlar keng
qo'llaniladi.
Shu jumladan xorij ma'lumotlariga ko'ra 40% dan ortiq benzol stirol ishlab
chiqarishga (sintetik kauchuk monomeri), 20%i fenol olishga, 10%i sintetik tola
ishlab chiqarishga hamda qolgan 30%i -yuvish vositalari ishlab chiqarishga,
zaharli ximikatlar va boshqalarga sarf bo'ladi.
Neftkimyoda (50-55%) toluol plastmassalar, portlovchi moddalar, benzol
olishda, erituvchi sifatida hamda benzinlarni komponenti holida ishlatiladi.
Ksilollarning asosiy massasi(35%i) erituvchi sifatida, yana shunchasi
aviatsiya benzini ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Orto-ksilol ftal angidridi ishlab chiqarishda qo'llaniladigan naftalin o'rniga
keng miqyosda ishlatiladi. Para-ksiloldan poliefir tola va plyonka ishlab chiqarish
yarim xomashyosi bo'lmish tereftal kislotasi olinadi. Metaksilol ehtiyojga kam
sarflanadi: uni oksidlab izoftal kislotasi olinib, u esa plastifikatorlar ishlab
311
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
1
2

chiqarish uchun kerak; izomerlab paraksilol oladilar; yuqori oktan sonli benzinlar
uchun ham komponent hisoblanadi.
Uzoq vaqt aromatik uglevodorodlarni olishning asosiy manbasi koksokimyo
sanoati bo'lgan, bunda 1 t toshko'mirdan 10kg ga yaqin benzol olingan. Benzol va
uning gomologlarini toshko'mir smolasidagi miqdori foizning o'ndan bir
bo'laklaricha bo'lsa-da, aromatik uglevo- dorod resurslaridan bo'lgan ushbu manbani
mensimaslik mumkin emas, chunki ko'mirni kokslash jarayoni yirik masshtablarda
olib boriladi.
321
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
1
2

Adabiyotlar
1. “Neft kimyoviy sintez” S.M.Turobjonov, O.G‘.Azimov,
B.O.Obidov,M.A.Eshmuhammedova, U.A.Ziyamuxammedova. “Fan va
texnologiya nashriyoti”-2015.
2. “Neft va gaz kimyosi” B.N.Xamidov, S.F.Fozilov, Sh.M.Saydaxmedov,
B.A.Mavlanov. 2014.
3. “Konlarda neft va gazni tayyorlash texnologiyasi”. N.N.Maxmudov,
T.R.Yuldashev,B.SH.Akramov, M.A.Tursunov.
a. Toshkent-“Fan va texnologiya ”-2015
4. “Neft-gaz kimyosi va fizikasi”. S.M.Turabjonov, D.X.Mirximitova,
V.N.Jurayev, S.E. Nurmonov, O.E.Ziyadullayev. Toshkent-2014
5. A.K.Manovyan. texnologiya pervichnoy pererbotki nefti i prirodnogo gaza. M.
Ximiya, 2001, 568 s.
6. Sokova N.A., Ivanova L.V.Ximiya nefta i gaza.-M:RGU nefti i gaza im.
I.M.Gubkina, 1999, 40 s.
7. Erix V.N., Rasina M.G., Rudin M.G. Ximiya i texnologiya nefta i gaza. –L:
Ximiya, 1985. 408 s.
8. S.V.Adelson, T.P.Vishnyakova, Y.M.Paushkin, Texnologiya nefteximicheskogo
sinteza, Moskva.
9. www.ziyonet.uz .
331
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
1
2

Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar miqdorini aniqlash

Sotib olish