Texnik ob’ektlarni boshqarishda 6 mikrokontrollerni roli - Konchilik ishi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	3.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Konchilik ishi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

22 Sotish

Texnik ob’ektlarni boshqarishda 6 mikrokontrollerni roli

Sotib olish

Texnik ob’ektlarni boshqarishda 6 mikrokontrollerni roli
MUNDARIJA
Kirish
I- BOB TEXNIK OB’EKTLARNI BOSHQARISHDA 6
MIKROKONTROLLERNI ROLI
I.1 Mikrokontrollerlar arxitekturasi
I.2 Bir kristalli mikrokontroller asosiy xarakteristikasi va sinflanishi
II- BOB FlowCode dasturidan foydalanib mikrokontrollerlarni 26
prinsipial sxemasini ishlab chiqish
II.1 Mikrokontrollerlar uchun Flowcode (Windows) dasturi
II.2 Mikrokontrollerlarni prinsipial sxemasini ishlab chiqish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar va Internet resurslari ro’yxati

KIRISH
Mikroprotsessorlar kursining maqsadi mikroprotsessor tizimlarining
tuzilish prinsipi va turli funksional murakkab, ya’ni mikroprotsessorlar va
mikrokontrollerlar asosida boshqariladigan qurilmalarning ishlatilishini
o‘rganishdir.
Mikroprotsessorlar kursi dasturga mos ravishda nazariy materiallar,
nazorat ishlari, laboratoriya ishlari va kurs ishlarini o‘z ichiga oladi.
Nazariy materiallarning o‘zlashtirilishini osonlashtirish uchun ushbu
ishda uslubiy ko‘rsatmalar, adabiyotlarga murojaat, ayrim hollarda esa
savolning kengroq yoritilishi ,hamda talabaga berish uchun mavjud
bo‘lgan adabiyotlardan birini tanlab olish imkonini beruvchi bir nechta
adabiyotlar ko‘rsatib o‘tilgan.
Mikroprotsessorlar kursi ikki kismga bulingan. Birinchi qisimda
mikroprotsessorlar, ularning arxitekturalari, turlari, ishlash prinsiplari va
ular uchun assembler tilida dasturlar yaratish tamoyillariga qaratiladi.
Birinchi qisimdan olingan bilimlarni umumlash uchun talablarga uch
savoldan iborat bo’lgan nazorat ishi beriladi.
Ikkinchi qisimda mikrokontrollerlar, ularning ish prinsiplari,
mikrokontrollerlar asosida ishlaydigan qurilmalar uchun dasturiy ta’minot
yaratish. qurish prinsiplari va ularni ishlatilish qoidalari ko‘rib chiqiladi.
Mazkur kurs ishi maxsus dasturiy tillarda va FlowCode dasturidan
muhitlardan foydalangan holda yaratilib, real qurilmalarga sozlash etaplari
buyicha amaliy malaka oshirishga mo‘ljallangan.

2

I. BOB. TEXNIK OB’EKTLARNI BOSHQARISHDA
MIKROKONTROLLERNI ROLI
I.1. Mikrokontrollerlar arxitekturasi
Mikrokontroller(ingl. Micro Controller Unit, MCU)-elektron
qurilmalarni boshqarishga mo’ljallangan mikrosxema. Odatdagi
mikrokontroller o’z ichiga protsessor va periferiya uskunalari,
OX(operativ xotira) va DX(doimiy xotira) olishi mumkin. Oddiy
masalalarni bajara oladigan bir kristalli kompyuter deb atash ham mumkin.
Zamonaviy elektronikani mikrokontrollerlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
Koinotdagi sun’iy yo’ldoshlardan tortib kundalik hayotda har kuni
foydalanadigan jixozlar ham mikrokontroller asosida ishlaydi.
Qisqacha tarix.
Bir kristalli mikro-EHM uchun birinchi patent 1971 yil amerikaning
"Texas Instruments" xodimlari M. Kochern va G. Bun larga berilgan.
Ularning taklifi bir kristalda nafaqat protsessor, balki hotira va kiritish-
chiqarish uskunalarini ham joylashtirish edi.
Amerikaning Intel firmasi tomonidan 1976 yili "i8048"
mikrokontrollerini ishlab chiqardi. Kristalida markaziy protsessor yonida
1 kbayt dastur xotirasi, 64 bayt ma’lumot xotirasi, ikkita 8 bitli
taymer, soat generatori va
27 ta kirish-chiqish portlari liniyasi joylashgan. i8048 turkum
mikrokontrollerlari IBM shaxsiy kompyuterlari birining klaviaturalarida,
Maknovox Odyssey o’yin konsuli ko’rinish-larida ishlatiladi, shuningdek
bir qator boshqa qurilmalarida foydalanishdi. Intel navbatdagi "i8051"
mikrokontrollerini ishlab chiqaradi. Periferiya uskunalarining to’plami,
tashqi va ichki dasturlash xotirasini tanlash imkoniyati va qulay narxi bilan
tez orada elektronika bozorida muvofaqiyat qozondi. Texnologiya nuqtai-
nazaridan i8051 mikrokontrolleri o’z vaqti uchun juda murakkab uskuna
hisoblanadi. Kristallda 128 ming tranzistordan foydalanilgan, bu o’z
3

navbatida 16-razryadli i8086 mikroprotsessoridagi tranzistorlar sonidan 4
baravar ko’proq.
Keyingi Intel 8051 Mikrokontroller shu sinf qurilmalari ichida
xaqiqiy klassik obraz bo’ldi. Bu 8 bitli Chip butun Mikrokontroller-
lar turkumi boshlanishi bo’ldi. 8051 analoglarini Minsk, Kiev, Voronej,
Novosibirsk korxonalarida ishlab chiqarildi. Ko’pchilik mikrokontroller
ishlab chiqaruvchilar xozirgi kunda ham shu arxetukturaga asoslangan
ko’rinishlarni ishlab chiqarmokda, ular orasida Philips, MicroChip,
Atmel, Dallas, OKI, Siemens va boshqa kompaniyalar bor.
Motorola va Ziloq
Sakkiz razryadli mikrokontrollerlar Motorola (68NS05, 68NS08,
68NS11) va Ziloq (Z8) kompaniyalari maxsulotlarida paydo bo’ldi .
MicroChip
Microchip firmasining birinchi PIC - kontrollerlari paydo bo’lishi
bilan sezilarli o’zgarishlar bo’ldi. Bu chiplarni rekord darajada past
narxlarda sotuvga chiqarishdi. Bu esa qisqa vaqt ichida bozorni
egallashga imkon yaratdi. Shuningdek Microchip kristallari qimmat
programmalarni talab qilmasdi. Mikrokontrollerlar bilan birga arzon
narxdagi PICSTART komplektlari ham paydo bo’ldi. Bu komplektlar
vositasiz ham, PIC - kontrollerlar ishlash yangiliklarini bilmasdan ham,
unda mahsulot yaratish va bekor qilish mumkin.
Mikrokontroller yaxshi portlarga ega, lekin boshqalari unchalik
qulay emas edi. Komandalar tizimi cheklangan bo’lib arxitektura
yaxshirog’ini talab qilar edi. Shuningdek PIC - kontrollerlariga uni
boshqarish bo’yicha yuqori talablar qo’yilmaganda, qimmat bo’lmagan
tizim yaratishni talab qilganligi uchun, ommobop bo’lib qolishdi.
Ssinex
PIC - kontrollerlari muvafaqiyatlari orasida Ssinex firmasining
unga juda o’xshash maxsulotlari paydo bo’ldi.
Ular PIC ning 33-ta komandalariga qarshi 55-ta komandaga ega edi.
4

Xotira bilan ishlash uchun yaxshi insturuktsiyalar qo’shilgan,
arxitektura yaxshilangan, har bir komanda bitta taktda bajariladi,
Microchip bilan solishtirganda to’rt marta tezroq ishlar, shuningdek
ularning taktli chastotasi 100 mgts ga o’tkazilgan edi.
Kontrollerlarning yuqori tezlikdaligi uni ishlab chiqarganlarning
har xil periferiya qurilmalaridan vos kechishlarini talab qilar edi-
taymer- qabul qilish -o’zatish qo’rilmalaridagi harakatlanish registr-lari,-
schyotchiklar - buning hammasi dasturiy vositalarni ishlab chiqishni
talab qilar edi. Buning uchun tezkorlikga qo’yidagilar etarli edi: ichida
– yuqori tezlikdagi yadro, xotira va kirish chiqish, partiyalari.
Atmel
Mikrokontroller olamidagi haqiqiy o’sish, yangilik 1996 yilda
Atmel korporatsiyasi AVR yadroli turkumi chiplarini chiqargach
ro’y berdi. Nisbatan qulay arxitekturasi, tizilishini hisobga olib uni 1-
raqamli mikrokontroller deb nom olishiga olib keldi.AVR mikro-
kontrollerlari 133 konsturuktsiyagacha komandani hisoblaydi, ishlab
chiqaruvchanligi 1-Mips (1 mgts)ga yaqinlashgan, Fiash doimiy xotira
dasturi ichki sxematik dasturlash qobiliyatiga ega. Ko’plab chiplar
o’zi dasturlanish funktsiyasiga ega. AVR - arxitekturasi yuqori darajali
til bilan optimallashtirishgan.
Bundan tashqari turkumdagi barcha kristallar “pastdan – yuqoriga”
printsipiga mos tushadi.
Toshiba
Toshiba firmasining kuchli kontrollerlar ham yaxshi ahamiyatga
ega, ularning ichki xotira dasturi bo’lmasa ham tashqi doimiy xotira
kristali kerak, lekin ular periferiya qurilmalari bilan yaxshi ishlaydi,
SIMM tilidagi xotira modulini qo’llash imkoniga ega. Bu -
kontrollerlardan DVDo’qitishda, SD- aylantirishda, avtojavob
bergichlarda umuman katta xotirali o’lchamda ishlash zarur bo’lgan
joylarda foydalaniladi.
5

ASE
Bu firma dunyodagi eng kichik mikrokontrollerlarni ishlab
chiqaradi. Bu 8-razryadli 3x4 o’lchamdagi chiplar bo’lib 8-ta kirish-
chiqish portida 6tasi chiqish portidir. O’z mikoniyatlari bilan ular
AVR yoki Microchip mahsulotlariga o’xshash, lekin korpusi juda
kichik, ularni oddiy ruchkaga ham joylashtirish mumkin. Kuchli
mikrokontroller ishlab chiqaruvchilar orasida Philips, Texas, Instruments,
Dallas, Semicondustor va boshqa ko’pgina misollar keltirish mumkin.
Mikroprotsessorlarni shartli ravishda 3 – sinfga ajratish mumkin
1. 8 - razryadli
2. 16 – razryadli
3. 32 – razryadli
Ularni funktsional belgilariga qarab quyidagicha sinflash mumkin:

8 – razryadli mikrokontrollerlar past ishlab chiqarishga ega bo’lsa
ham, har xil ob’ektlar boshqaruv masalalarini keng miqiyosida echish
uchun to’liq etarlidir. Bu oddiy va arzon mikrokontrollerlar ommaviy
6

chiqaruvchi uchun murakkab bo’lmagan qurilmalardan foydalanishga
mo’ljallangan.
Ulardan asosiy maishiy va o’lchov texnikalarida, ishlab chiqarish
avtomatikasida, avtomobil elektronikasida, tele-, video va
audioapparaturalarda, aloqa vositalarida foydalaniladi. Bunday
kontrollerlar uchun dastur va ma’lumotlarni saqlash uchun bo’lak
xotiradan foydalaniladigan Garvard arxetikturasi harakterli. Agar har
xil tipdagi mikrokontrollerlarda dastur saqlash uchun bir marta
dasturlanuvchi doimiy xotiralar (PROM), yoki elektrik oldidan dastur-
lavchi doimiy xotira (EPROM, IEPROM yoki FLASH) yoki
dasturlanuvchi doimiy xotira (ROM) qo’llaniladi, ichki xotira dasturi
odatda bir necha birlikdan bir necha o’nlab kilo baytlarga ega bo’ladi.
Ma’lumotlarlarni saqlash uchun bir necha registr banklari ko’ri-
nishida tashkil etilgan registr blokidan yoki ichki operativ xotiralardan
foydalaniladi.
Ma’lumotlar ichki xotirasi o’lchami bir necha o’nlab baytdan bir necha
kilobaytgacha tashkil etadi. Bu guruhning bir qator
mikrokontrollerlari zarurat tug’ilganda qo’shimcha ravishda 64...256
kilobaytgacha bo’lgan ma’lumot va komandalar tashqi xotirasini
qo’shadi. Bu guruxdagi mikrokontrollerlar odatda (30-100) gacha
bo’lgan uncha katta bo’lmagan, oddiy adreslash usullaridan
foydalanuvchi komandalarini bajaradi. Bunday mikrokontrollerlar bir
mashina vaqti taktida ko’p sonli komandalarning bajarilishini
taminlaydi.
16 - razryadli mikrokontrollerlar o’zi 8-razryadli ajdodlarining
yaxshilangan modifikatsiyasi hisoblanadi. Ular qayta ishlanadigan
ma’lumotlar oshirilgan razryadliligi bilangina emas, adreslash usullari
va kengaytirilgan komandalar tizimi, kengaytirilgan registrlar xajmi
va adreslanuvchi xotira o’lchami, shuningdek bir qator qo’shimcha
imkoniyatlari bilan harakterlanadi, odatda bunday mikrokontrollerlar
7

dastur va ma’lumotlar xotira o’lchamini kengaytirishga imkon
beradi. Bundan tashqari xotiraga mikrosxema ulanishi yo’li bilan bir
necha megabaytgacha kengaytirish mumkin, ko’pchilik – xolatlarda
ularning eng kichik 8 – razryadli modellari bilan mos keluvchi dasturi
ishlab chiqiladi. Bunday mikrokontrollerlarning asosiy qo’llanilish
sohasi – murakkab ishlab chiqarish avtomatikasi, telekommunkatsiya
apparatlari, meditsina va o’lchamli texnikalarida.
32–razryadli mikrokontrollerlar umumiy belgilanishdagi
mikroprotsessorlarning kichik modullari imkoniyatlari bilan mos
keluvchi yuqori ishlab chiqarish kuchiga ega protsessordan tuzilgan.
Bir qator holatlarda bu mikrokontrollerlar foydalaniladigan protsessor
SISS - yoki RISS- protsessorlariga o’xshash, ular oldin umumiy
belgidagi mikroprotsessorlar sifatida ishlab chiqilgan yoki ishlab
chiqilmoqda. Masalan 32-razryadli mikrokontrollerlar Intel kompaniyasi
i386 protsessorlaridan foydalandi, Motorola kompaniyasi mikrokontrol-
lerlardan 68020 protsessorlari keng qo’llaniladi, bir qator boshqa
mikrokontrollerlarda protsessor yadrosi sifatida PowerPS tipidagi RISS
protsessorlari xizmat qiladi. Protsessorlar bazasidan foydalanib shaxsiy
kompyuterlarning har xil modullari ishlab chiqarilgan.
Mikrokontrollerlar 16 megabayt va undan yuqori xajmli bo’lgan
tashqi xotira bilan ishlaydi. Ular ishlab chiqarish avtomatikasi
(dvigatellar, robototexnik qurilma, ishlab chiqarishni kompleks
avtomatlashtirish), o’lchov- kontrol apparaturalari va
telekommunikatsiya jixozlarida keng qo’llanilmokda.
Bu mikrokontrollerlarning ichki strukturasida Prinston yoki Garvard
arxitekturasidan foydalaniladi. Ularning tarkibiga kiruvchi protses-sorlar
SISS yoki RISS - arxitekturasiga ega, ulardan bir nechasi bir necha
bajaruvchi konveyrlardan iborat bo’lib, superskalyar strukturasini
ifodalaydigan arxitekturadan iborat bo’ladi. Raqamli signal protsessorlari
8

maxsuslashtirilgan mikroprotsessorlar sinfini namoyon etadi, ular
tushuvchi analog signallarni raqamli qayta ishlashga yo’naltirilgan.
Analog signallarni qayta ishlash algoritmlarining maxsus
xususiyati komandalar qatorini ketma-ket bajarish zaruriyatidir. Raqamli
tizimlarni loyixalashtirishda mikrokontrollerni to’g’ri tanlashni amalga
oshirish zarurdir.
Mikrokontroller biz xoxlaganlarni bajarishga majburlash uchun
ularga dastur yozish kerak. Buni har xil dasturlash tillarida bajarish
mumkin.
Ko’pchilik xollarda S va assembler tillaridan foydalaniladi. Lekin
natijada albatta .hex kengaytmali chiqish faylini olishimiz va uni
mikrokontrollerga yozamiz.
Mikrokontroller haqidagi barcha ma’lumotlar (elektr para-
metrlari), gabaritlari, dasturlash afzallik va xususiyatlari ) maxsus
xujjatlarda - datashit (Data Sheet) larda joylashadi, ular mikrosxema-
larni ishlatish uchun o’z shaklidagi ko’llanma hisoblanadi. Shuningdek
uni boshqa elektron priborlar uchun ham foydalanish mumkin. Data
Sheet larni ishlab chiqaruvchi yoki maxsus saytlardan tekin holda
ko’chirib olish mumkin.
Yana bir kerakli jixoz – bular appnoutlar ( Application Note). Bu
xujjatlarni mikrokontroller ishlab chiqaruvchilari yaratishadi. Unda
mikrokontrollerlarni amaliy qo’llanishi yoziladi, qurilma sxemasi
keltiriladi, uning ishlash printsipi yoziladi.
Dasturni mikrosxemaga tikishdan oldin uning ishini kompyuterda
modellashtirish mumkin. Buning uchun har xil emulyator va
simulyatorlar mavjud. Bu dasturlarda injenerlar qurilma sxemasini
chizadi, fayllarga yo’l ko’rsatadi va qurilma real ishlash vaqtini
ko’rsatadi. Agar nimadir sodir bo’lsa, dastur kodini korrektirovka
qiladi. Bunday virtual modellashtirish dastur yozish jarayonini sezilarli
tezlashtiradi va engillashtiradi. Ba’zi bir kompilyatorlarda
9

( ,,Debaggerlar”) taxlov-chilar mavjud bo’ladi. Taxlovchilarni
simulyator va emulyatorga ajratish mumkin .
Simulyator - boshqa dastur yoki uning ayrim qismlari ishini model-
lashtiruvchi dasturiy vositalar to’plami.
Emulyatorlar - boshqa dastur yoki uning ayrim qisimlari ishini
qo’llashga imkon beruvchi dasturiy va apparat vositalari to’plami.
Kompyuterli –mexanik simulyatorlar yordamida, absolyut aniqlovchi
apparatli kabinalar inter’erida uchuvchilar, kosmonavtlar, yuqori tezlikda
yuruvchi poezd mashinistlari mashg’ulot o’tkazishadi va
shug’ullanishadi.
AVR da dastur ishlab chiqarish uchun dasturiy ta’minot:
AVR Studio – IDE Q assembler Q taxlovchi.
LAR Embedded workbench for Atmel AVR - kompilyator CG’
CQQ
Code Vision AVR - kompilyator CQ boshlang’ich kod
generatori.
Image Craftc ( ICC) AVR – komplilyator C.
PROTEUS -simulyator AVR.
Dastur ishlatuvchilari:
AVReal – LTP port orqali ulanuvchi Code VisionAVR bilan mos
keluvchi dastur ishlatuvchi.
Pony Proq – COM port orqali ulanuvchi, MK, AVR, PIC va
boshqalarni qo’llovchi dastur ishlatuvchi.
AVR ISP mk II In – System Proqrammer - AVR Studio bilan mos
tushuvchi dastur ishlatuvchi, ATMELning barcha 8 razryadli
mikrokontrollerlarda qo’llaniladi, USB port orqali ulaniladi.
ATMEL firmasi AVR mikrokontrollerlari.
Yangi progressiv RISS – yadroni yaratish g’oyasi Norvegiyaning
Tronxeym ( Trondneim) shaxridagi ikki talabaga tegishli. Ular
Norweqian
10

University of Ssince and Technoloqy ( NTNV) ga o’qishgan, Alf – Egil
Bogen (Alf – Eqil Boqen) va Begard Vollen ( Veqard Wallen) lardir.
1995 – yilda Boqen va Bollen o’sha vaqtda o’zining flesh xotirali
,,Nou – xau” chiplari bilan mashhur bo’lgan Atmel korporatsiyasiga,
yangi 8 bitli RISS – kontrollerlarini ishlab chiqarish va uni kristaldagi
flesh xotiraga qushishni taklif etishdi. G’oya ularga yoqdi va bu
loyihani tezlikda qo’llashni bildirishdi.
1996 – yilda Atmelning Tranxeymdagi tajriba markaziga asos solindi.
Shuni aloxida takidlash kerakki, 150 Tranxeym o’zining Universiteti
yordamida yiliga bozor sektorlarida avtomatlashdan boshlab
ma’lumotlarni qayta ishlash va uzatishga maxsuslashtirilgan 20 ga
yaqin yangi kompaniyalarni tashkil etadi.
1996 – yilning oxirida AT9051200 kristall ishlab chiqargan bo’lsa
1997
– yili 2– yarim yillikda Atmel korporatsiyasi yangi mikrokontrol-lerlar
turkumini ko’plab ishlab chiqishni boshladi, uning reklama va texnik
ko’llanilishini taminladi.
Yangi yadro AVR deb nomlandi va patent oldi. Kimlardir uning
nomlanishinin Advenced Virtual Risc so’zidan desa, boshqalar Alf
Egel Bogen Vegard Wollan Risc so’zidan deyishadi. Komandalar
tizimi va AVR chiplari ichki qurilmalari IARSYStems firmasi bilan
hamkorlida ishlab chiqilgan.
Bu firma CG’ CQQ dasturlashtirish tillari kompilyatorlarini ishlab
chiqishadi, bu esa mikrokontrollerlarning o’ziga xosligini taminladi.
Natijada AVR uchun yuqori darajali dasturlash tillaridan
foydalanishda yuqori yuzadagi kod olish imkonini tug’dirdi. Bundan
tashqari konveyerlarning progressiv texnologiyalaridan foydalanish
AVR ning ,,tanlash - bajarish” tsiklini qisqartirdi. Masalan X51
turkumdagi mikrokontrollerda qisqa komandalar generatorning 12
taktida bajariladi. Microchip firmasining PIC - kontrollerlarida qisqa
11

komandalar taktli chastotaning 4 – davrida bajariladi. Xozirgi
kunda i8051 mikrokontrolleri bilan mos 200 xildan ortiq turlari mavjud,
ularni va mikrokontrollerlarni boshqa ko’plab turlarini 20 dan ortiq
kompaniyalar ishlab chiqaradi. Mikrokontrollerlar ichida eng
ommalashganlari 8-bitli "Microchip Technology" firmasining PIC va
"Atmel" firmasining AVR, 16-bitli "TI" firmasining MSP430, hamda
ARM firmasining ARM arxitekturasi.
AVR – mikrokontrollerlarda qisqa komandalar umumiy potokda
taktda signalining bir davrida bajariladi. Kristalning bunday
ko’rinishi ishlab chiqarishni oshishini taminladi, bunda sekundiga
millionta operatsiya bajaradi. Bu ko’pgina holatlarda berilgan ishlab
chiqarishda taktli chastotani pasaytirishga imkon beradi, demak
qurilma sarflanadigan quvvatini ham. AVR – mikrokontrollerlar
energiya sarflanishi va ishlab chiqarishni optimallash bo’yicha keng
imkoniyatlarni namoyon qiladi.
AVR - mikrokontrollerlar yagona arxitektura miqyosida 3 – ta
turkumga bo’linadi .
1. T iny AVR – unchalik katta bo’lmagan xotira dasturiga (1 ... 2
bayt) ega va cheklangan preiferiya qurilmalari:
Ularning hammasi amaliy jihatdan 8 – chiqishli korpusli va og’ir
moliyaviy cheklanishli sharoitlarda qo’llaniladi. Bu Mikrokontroller-
larni qullash sohalari har xil intilktual datchiklar,(o’yinchoqlar, har
xil maishiy texnika, zaryadlavchi) qurilmalar kabilarda.
2. Meqa AVR – nisbatan rivojlangan periferiyali, barcha AVR –
mikrokontrollerlar ichida nisbatan katta xotira dasturi va ma’lumotlar
xajmiga ega. Ular mobil telefonlarda, har xil periferiya qurilmalari
kontrollerlarida (printerlar, skanerlar, SD - ROMG’DVD-ROM
simlarida, zamonaviy disk yurituvchilar kabilardir), murakkab ofis
texnikalarida foydalanish uchun mo’ljallangan.
12

3. Classic AVR – 2001- 2002 yillarga o’tish bilan bog’liq
mikrokontrollerlar ba’zi liniyasi. Atmel firmasi 0.35 mkmli meqa
mikrokontrollerlari turkumi etiborga olingan.
Barcha mikrokontrollerlar turkumi bir necha pasaytirilgan
energiya sarflanishi rejimini qo’llaydi, bekor qilish blogiga ega,
bevosita tayyor qurilmada dasturlashtirishni ro’xsat etadi.
ATMEGA 85 35 mikrokontrollerlar arxitekturasi .
ATmega 8535 Mikrokontrollerlar arxitekturasiga quyidagilar kiradi.
1. 130 komandali protsessor (ko’pchillik komandalar - bir taktli)
2. umumiy belgidagi 32 ta 8 razryadli registr.
3. 16 Mips maksimal ishlab chiqarish (sekundiga million jarayon)
a. (maksimal taktli chastotasi 16 mgts):
4. 2 – taktli
5. kilobayt oldindan elektrli dasturlanuvchi FLASH xotira (o’zi
dasturlanish imkoni bilan). Xotirada yozish – o’chirish tsikli
soni 10000 dan kam emas.
6. energiyaga bog’lik bo’lmagan 512 baytli EPROM xotira.
7. ichki operativ xotira (SRAM) – 512 bayt.
8. xotiradagi dastur va ma’lumotlarni modifikatsiyalash va
o’qish-dan himoya qilish imkoni, tizimda SPI ketma–ket interfeysi
orqali bevosita dasturlash imkoni mavjudligi.
Periferiyalar:
• 2 ta 8 – razryadli mustaqil taymer hisoblagichlar
• 16 – bitli taymer - hisoblagich
• taktli generator bilan (real) aniq vaqtni hisoblagich
• ShIM 4 – kanali
• 10 – bitli ARU 8 ta kanali
• 2 – provodali ketma-ket interfeys
13

• USART interfeys
• SPI ketma - ket interfeys
• analog komparatori
• 32 liniyani ulovchi 4 portli kirish – chiqish Texnik
harakteristikalari.
• 40 (44) – chiqish korpusi.
• 4.5 ... 5.5 V kuchlanish manbasi.
• 0 ... 16 MGts taktli chastota.
AT Mega 85 35 mikrokontrollerlari yadro arxitekturasi.
Meqa turkmidagi AVR mikrokontrollerlar yadrosi yaxshilangan
arxitekturasi bo’yicha bajarilgan. Undagi mikrokontrollerlar tezligini
oshirishga yo’naltirilgan bir qator echimlarda foydalaniladi.
Arifmetika mantiqiy qurilma.
Arifmetika mantiqiy qurilma - u barcha hisoblashlarni bajaradi,
registr faylida birlashuvchi 32 ta ishchi registriga bevosita
ulangan. Buning sharofati bilan Arifmetika mantiqiy qurilma bir
taktdan bitta jarayon bajaradi. (jarayon bajarish registrlar tarkibini
o’qish va natijalarini registr fayiliga qayta yozish). Bundan tashqari
amalda komandalardan har bir xotira dasturida bitta yachekani
egallaydi.
AVR mikrokontrollerlarida Garvard arxitekturasida qo’llanilgan. U
har bir ro’xsat etuvchi o’zlarining mikoniga ega bo’lgan ma’lumot
va dasturlar xotirasini harakterlaydi. Bunday tashkil etilish dasturlar
xotirasi bilan ham ma’lumotlar bir vaqtda ishlashga mikon beradi.
ATmega 8535 mikrokontirollerlari
AT mega 8535 mikrokontirollerlari TQFP, MLF, PLCC, kabi
tillardagi 44
– chiqishli korpuslarda ishlab chiqiladi, shuningdek 32 ga teng bo’lgan
kirish – chiqish kontakli DIP tipidagi 40 – chiqishli korpuslardagi ham
14

ishlab chiqiladi. Unda quydagi belgilanishlar qo’llanilgan: 1 - kirish; 0
– chiqish; 1G’ 0 – kirish – chiqish; R– manbadan chiqish;
Agar mikrosxema (NC) chiqish ulam moslamaga ega bo’lib,
ularni qandaydir darajadagi kuchlanishga ulash tavsiya etilmaydi.

I.2. Bir kristalli mikrokontroller asosiy xarakteristiki va sinflanishi
Mikrokontrollerlarni katta darajada integratsiyalashda integral
mikrosxema ko’rinishida bajarilgan mikroelektron bajaruvidagi murakkab
dasturli boshqaruvchi raqamli qurilma hisoblanadi. Shuning uchun u ham
elektron priborlarda mavjud bo’luvchi (tezlik, gabarit va massa, qiymat,
tempratura diapazoni, korpus tipi, sarflanadigan quvvat, manba darajalari
miqdori va hokazo), ham hisoblash vositalari (razryadlilik, komandalar
bajarish tsikli, ichki registrlar soni, stekli xotira tipi, dasturiy ta’minot
tarkibi va hokazo) kabi parametrlar to’plami bilan ifodalanadi.
Mikrokontrollerlar yuqorida qayd etilgan xarakteristikalaridan nisbatan
15

kuchlilari bilan qo’llashning samarali muhitini tanlash maqsadida
sinflanadi.
Bir kristalli mikrokontroller kontrollerlarning barcha apparatli
vositalarini bitta katta integral sxemalari yoki katta integral sxemalari
tizimlari ko’rinishida ishlatishdan olinadi. Ular bilan bajariladigan barcha
operatsiyalar mikrokontrollerlar komandalari to’plami bilan aniqlanadi.
Bir kristalli mikrokontrollerlar tarkibiga:
• arifmetik-mantiqiy qurilma (AMQ),
• doimiy xotira qurilmasi,
• operativ xotira qurilmasi,
• mumiy belgilanishdagi registrlar bloki,
• maxsus registrlar,
• boshqaruv sxemalari, ma’lumotlar magistrali,
• adreslar magistrali va boshqaruv magistrali,
• kirish-chiqish portlari,
• taymer-hisoblagichlar va boshqa funktsional tugunlar kiradi.

Hozirgi vaqtda 1.2 jadvalda keltirilgan bir kristalli mikrokontrollerlar
keng tarqalgan.

Jadval
1.2. Bir kristalli mikrokontrollerlar tiplari

MK tiplari Ishlab chiqaruvchi firma Sinxronizatsiya
chastotasi
16

ST 62
MC68 HC05…HC11
8031...8051
(K1816 BE31...51)
Z86CXX COP800
80196G’296 KC
PIC 16G’17
AT 89
AVR 90
SX 18G’28AC
HT 4811G’49100 SGT-Thomson
Motorola
Intel
Zilog
National
Intel
Microchip
Atmel
Atmel
Scenix
Holtek 8 Mgts
4,2 Mgts
6G’12 Mgts
12 Mgts
20 Mgts
12 Mgts
20 Mgts
12Mgts
16 Mgts
50 gts
4Mgts

1816 seriyasidagi bir kristalli mikrokontrollerlarning
xarakteristikalarini solishtirish 1.3 jadvalda keltirilgan.

Jadval 1.3.
K1816 va PIC 16G’18sinfi bir kristalli mikrokontrollerlarni
solishtirish jadlvali

№
p.p. Asosiy xarakteristikalari Mikrokontroller tipi
K1816BE31G’51 PIC16G’18
1 Texnologiya n-MOP KMOP
2 Rezident dastur Tip PZUG’PPZU
17

xotirasi Xajm 1K...4K 512...4KG’8K
3 Ma’lumotlarning rezident
xotira xajmi, bayt 64G’128 25...192G’454
4 Sinxronizatsiyalash
chastotasi, MGts 6G’12 20G’25
5 Tsikl uzunligi, mks 2,5G’1 0,2
6 Manba kuchlanishi, V Q5 Q(2...6)
7 Energiya sarfi 300 mA
(5V,6MGts)
 300 mA (SLEEP
rejimida)  2 mA(5V, 4 MGts)
15 mkA(3V,32
kGts)
 1 mkA (3V,
SLEEP rejimida)
8 Razryadlilik komand,
bit 8 12G’14G’16
Ma’lumot
lar, bit 8 8

1816 seriyasidagi mikrokontroller an’anaviy Prinston arxetekturasiga
ega, komanda va ma’lumotlar bitta shina orqali uzatiladi. Bitta Q5 V
elektromanba kuchlanishini talab qiladi, 1,5 Vt ga yaqin quvvat va 0 dan
70 0
gacha temperatura diapazonida ishlaydi. Mikrokontroller 48MK 1- 6
MGts gacha sinxronlash chastotasi diapazonida ishlaydi. Komandalarni
minimal bajarish vaqti 2,5 mksni tashkil qiladi. Mikrokontroller 51MK 1,2
MGts dan 12 MGts gacha chastota diapazonida ishlashi mumkin, bunda
komandalarni minimal bajarish tsikli 1 mksni tashkil etadi, tezlik esa 1
sekundda bir million qisqa operatsiyalarga teng.
1816 seriyasidagi mikrokontroller asosiy xarakteristikalari taxlili,
MK48 va MK51 mikrokontrollerlarni tuzish konstruktorlik ishlab
chiqarish etapida foydalanish maqsadga muvofiq, shuningdek kam sonli
18

maxsulotlarda ham MK49 mikrokontrollerlari xajmli doimiy dasturli
xotira dasturiga ega, shuning uchun uni qo’l seriyali maxsulotlarda
ishlatish kerak. Rezident xotira dasturiga ega bo’lmagan
mikrokontrollerlardan chekli maxsulotlarda emas, avtonom tuzatish
qurilmalarda va ko’p funktsiyali dasturlovchi kontrollerlarda, dastur va
ma’lumotlar xotirasi sifatida tashqi katta integral sxemalardan
foydalanuvchi va dasturni yuklash vositasiga ega mikrokontrollerlardan
foydalaniladi.
PIC 16G’17 seriyali mikrokontrollerlar boshqa turdagi bir kristalli
mikrokontrollerlar bilan solishtirilganda ular nisbatan faqat ishlab
chiqarishni ta’minlaydi. PIC mikrokontrollerlarining RISC arxitekturasiga
yangi 5 MISP (bir sekundda million jarayon) ishlab chiqarish standarti
o’rnatilgan. PIC analog sinfidagi nisbatan keng tarqalgan 8 bitli
mikrokontrollerlarga solishtirilganda eng yuqori tezlikka ega. PIC 16G’17
turkum mikrokontrollerlari SGS-tlandor firmasi ST62 seriali, Motorola
firmasi M68HO5, Intel firmasi 8048G’8049G’8051; Zilog firmasi Z86XX
va National firmasi COR800 seriali mikrokontrollerlari bilan
solishtirilganda 5-10 marta yaxshiroq ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
Bunday ishlab chiqarish aniq vaqt masshtabiga ishlovchi har xil
qurilmalarni ishlatishga imkon beradi, masalan: disk yurituvchilar, skaner,
aloqa protsessori, barcha imkoniyatli terminallar va hokazo .
To’rtta asosiy pozitsiya bilan bir kristalli mikrokontrollerlarni tanlash:
1) tizimli loyihalash nuqtayi nazaridan bir kristalli mikrokontrollerlar
quyidagi xarakteristikalarni taxlil etishi kerak: arxetektura tipi, tezlik,
kirishchiqish portlari miqdori va tipi, bekor qilish imkoniyati, o’rnatilgan
doimiy va operativ xotira xajmi, avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi
mavjudligi va boshqalar
2) mikrokontrollerlar qurilmasi apparatli vositalari ishlab chiqish
nuqtai nazaridan quydagilarni xisobga olish zarur: katta integral
mikrosxemalar tayyorlash texnologiyasi, boshqa bajaruv mexanizmlari
19

bilan elektrik jihatdan mos kelishi, energiya sarflash va ta’minot manbai,
gabaritlari, korpus tipi va chiqishlar soni, ishchi temperatura diapazoni va
boshqalar;
3) matematik ta’minoti nuqtayi nazaridan quyidagilarni taxlil qilish
kerak:
komanda va ma’lumotlar razryadligi, komandalar to’plami va adresslash
usullari, stek mavjudligi va tashkil etish, ishchi dasturlar taxlash vaqti va
boshqalar;
4) iqtisodiy nuqtayi nazardan bir kristalli mikrokontrollerlar va
mikrokontrollerlar qurilmasi butun qiymati aniqlovchi parametr bo’ladi.
Bir kristalli mikrokontrollerlar funktsional imkoniyatlarini
ifodalovchi asosiy xarakteristikalardan biri uning razryadligidir( komanda
va ma’lumotlar razryadligi). Mikrokontrollerlar qurilmasidagi
ma’lumotlarning talab qilingan razryadlilik diapazoni etarlicha keng va
ularning funktsional belgilanishlariga bog’liq. Ko’pchilik qo’llaniladigan
bir kristalli mikrokontrollerlarda 8 razryadlilik qo’llaniladi. Shu bilan birga
16 razryadli, xatto 32 razryadli bir kristalli mikrokontrollerlardan ham
ba’zi bir xolatlarda foydalanish zarur. Oxirgi vaqtlarda bir kristalli
mikrokontrollerlar bilan birga bir kristalli mikro EXMlardan ham
foydalanilmoqda. Bu u bilan bir qatorda mos razryadlilikdagi
mikroprotsessorlar ham bunday hollarda bir kristalli mikrokontrollerlar
kirishchiqish va boshqaruv bo’yicha asosiy masalalarni bajaradi.
Bir kristalli mikrokontrollerlarning mos sinfini aniqlagach, ular
qo’yilgan barcha talablarga javob berishlari kerak. Bir kristalli
mikrokontrollerlarning mavjud dasturiy imkoniyatlarini baxolash amalga
oshiriladi. Buning uchun dasturiy taminot qatlamlarini va
avtomatlashtirilgan dasturlash vositalarini mavjudligi xisobga olinishi arur.
Bir kristalli mikrokontroller komandalar tizimi faqatgina razryadliligi
(816-32 bit) bilan emas, balki echilayotgan masalaning har xil
algoritimlarini dasturlashda komandalarning kompaktli zanjirini tashkil
20

etish imkoniyati bilan ham farqlanadi. Shuning uchun komandalar soni
yoki razryadligi bilan solishtirish bir kristalli mikrokontrollerlar to’g’ri
tanlash uchun etarlicha asos bo’la olmaydi.
Bir kristalli mikrokontrollerlar tanlashda komandalar tizimi va bir
kristalli mikrokontrollerlar arxitekturasida aniqlanadigan dastur-lashtirish
murakkabligini xisobga olish zarur. Mikrokontrollerlar juda murakkab
qurilma, ularni yuqorida sanab o’tilgan butun imkoniyatli texnik
xarakteristikalari bilan xarakterlash mumkin.
Ko’pchilik xollarda bir kristalli mikrokontroller turkumini tanlash va
solishtirish uchun kriteriya sifatida ularning quyidagi xarakteristikalaridan
fodalanish etarli:
1) tezlik;
2) dasturlashtirish va taxlash vaqti;
3) energiya sarfi;
4) gabaritlari; 5) qiymati.
Mikrokontroller tizimi boshqaruvchi tipik strukturasi quyidagi rasmda
ko’rsatilgan:
21

1.2.1. Rasm. Mikrokontroller tizimi boshqaruvchi tipik strukturasi.

U boshqaruv ob’ekti, mikrokontroller va apparaturalarning o’zaro
aloqasidan tashkil topgan. Mikrokontroller ogohlantiruvchi so’zlar
ketmaketligidagi so’rovlar yo’li bilan, boshqaruvchi so’zlar ketma-ketligi
boshqaruv algoritmi bilan mos ravishda generatsiyalanadi.
Ogohlantiruvchi so’z bu ob’ekt xolati signallari va boshqaruv ob’ekti
datchiklari bilan shakllantirilgan.
22

Datchiklar chiqish signallarini har xil fizik tabiat natijasida analog-raqamli
o’zgartirgichlarda oraliq o’zgartirishlarni tanib qilishi yoki signallarni
ifodalash sxemalarida bo’lishi mumkin. Bunda galvanik tugunlar ochilishi
funktsiyalari bajariladi va TLL standarti ikkilik signallari darajasida
shakllantiriladi. Talab qilingan davriylikdagi mikrokontroller
boshqaruvchi so’zlarni o’zining chiqish portlarida almashtiradi.
Boshqaruvchi so’zlarning ba’zi-bir qismi boshqaruvning ikkilik to’g’ri
signallari to’plami kabi interpretatsiyalanadi, bunda signallarni
shakllantiruvchilar sxemalari orqali bajaruvchi mexanizmlarga va
indikatsiya qurilmalariga signallar tushadi. Boshqaruvchi so’zning boshqa
qismi taxlangan ikkilik kodlarni beradi, unda raqamli-analog
aylantirgichlar orqali analog tipdagi bajaruvchi mexanizmlarga ta’sir etadi.
Agar boshqaruv ob’ekti raqamli bajaruvchi mexanizmlar va raqamli
datchiklardan foydalansa, u xolda tizimda analog-raqamli o’zgartirgich va
raqamli-analog o’zgartirgich bo’lishi shart emas.
Aloqa apparaturalari tarkibida qoidaga asosan TTL seriyasidagi
integral sxemalarda ogohlantirish registrlari ham kiradi, u ba’zi-bir
maxsuslashtirilgan belgilar to’plamini ham boshqaruv ob’ekti kabi, ham
kontroller ishlash jarayoni kabi fiktsirlaydi. Bu ogohlantirish registri
kontrollerdagi tez boruvchi jarayonlarda va boshqaruv ob’ektining
nisbatan sekin boruvchi va ehtimoliy jarayonlari o’zaro sinxronizatsiyasini
ishlovchi mexanizmi apparaturali vositasi sifatida foydalaniladi. U
datchiklarga ham, kontrollerga ham ruxsat etadi.

23

II. BOB. FLOWCODE DASTURIDAN FOYDALANIB
MIKROKONTROLLERLARNI PRINSIPIAL SXEMASINI
ISHLAB CHIQISH
2.1. Mikrokontrollerlar uchun Flowcode (Windows) dasturi
Mikrokontrollerlar turli elektron qurilmalarni boshqarishda qullaniladi,
kichik bitta mikrosxema yig’ilgan bo’ib, u dastur orqali boshqarilad.
Elektron qurilmalarni loyihalashtirish uchun avtomatik boshqarish
mikrokontrollerlarni sxemasini yig’ish unga dastur yozish uchun bir
qancha dasturlar mavjud bo’lib ulardan FlowCode дастури dan foydalanib
kontrollerlarni sxemasini yig’ish bilan tanishib chiqamiz.
FlowCode dasturi ikki turi mavjud bo’lib u AVR va PIC kontrollerlari
uchun ishlab chiqarilgan. Mos ravishda bir turdan ikkinchi turga import
qilish qulaylik to’g’diradi. Boshlovchilar uchun qurilmalarni yig’ish
soddaligi qulay, chunki mikrokontrollerlar bilan birga ishlatiladigan
ko’pgina tashqi moslama elementlari mavjud.
Dastur ishga tushirilganda kompyuter monitorida quyidagi ko’rinish
hosil bo’ladi.
24

2.1.1-rasm. FlowCode dasturini ko’rinishi
Dastur ishga tushirilganda kompyuter monitorida quyidagi ko’rinish
hosil bo’ladi. Flowsharts yordamchi oynasida More Files….. aktiv
holatda bo’ladi, OK ga sichqonchani olib kelib inter tugmasini bosish
kerak.

2.1.2-rasm. Flowsharts oynasini ko’rinishi

25

2.1.3-rasm. Project Optiones oynasini ko’rinishi Project
Optiones oynasinidan ATMEGA32 kontrolleri tanlanilib, OK
tugmasi bosiladi. Natijada FlowCode dasturi ishga tushiriladi (2.1.4-
rasm ).

2.1.4-rasm. FlowCode dasturi oynasini ko’rinishi.

Quyida panellar tavsifi keltiriladi.
26

Dastur oynasini chap tomonida ( Icons) asosiy dasturlash asboblar
paneli mavjud bo’lib, u quyidagi buyruqlarni o’z ichiga oladi.

2.1.5-rasm. Asosiy dasturlash asboblar (Icons) panelini ko’rinishi.

Quyida dasturlash asboblar paneli (yuqoridan pastga, chapdan-o’nga
3.1.5rasmda buyruqlar ro’yxati) keltirilgan:
Input (kirish), Output (chiqish), Delay (pauza), Decision (ulanish),
Connection Point (ikki-joy uchun aloqa), Loop (sikl), Macro (makros),
Component Macro (dasturga qo’shilgan makros komponentalariga),
Calculation (hisoblash), String Manipulation (qator operatsiyalar),
Interrupt (chiqib ketish), C Code (S tilida kodli blok), Comment (fikr).
Odatda loyiha yaratishni amalga oshirilishi uchun harakatlar
(algoritm) bir ketma-ketlikni rejalashtirish bilan boshlanadi. Bu jarayonda
Flowcode dasturini ishchi oynasiga ya’ni BEGIN-END asosiy dasturlash
asboblar (Icons) panelinidan buyruqlarni bir biriga bog’laymiz. Dasturlash
asboblar panelidan Input (kirish) ga sichqonchani olib borib o’ng tugmani
bosib ishchi oynaga olib algoritm blogiga quyiladi (3.1.6-rasm).

2.1.6-rasm. Asosiy dasturlash asbobidan Input buyrug’ini ko’rinishi.

27

Dasturni ishchi oynasida mikrokontrollerning portlari kursatilib
Input buyrug’ini ustiga sichqonchani ikki marta bossak asbobning
yordamchi oynasi hosil bo’ladi (2.1.7-rasm).

2.1.7-rasm. Asosiy dasturlash asbobidan Input buyrug’ini ko’rinishi.

Kontrollerni Porti tanlanib PORTA, Borable belgisiga kursor olib
kelinganda kontroller portini yordamchi oynasi hosil bo’ladi (3.1.8-rasm).
2.1.8-rasm. Kontroller portlarini bog’lash jarayonini ko’rinishi.
Mikrokontrollerga tashqi qurilmalarni kirish va chiqish portlariga
28

bog’lash uchun birinchi tugma dasturni ishga tushiradi, ikkinchi tugma
pauza, uchunchi tugma dasturni to’xtatadi, turtinchi tugma Step into (F8
klavishi) dasturni mikrokontroller bilan kalit va yorug’lik diodni
bog’laydi (3.1.9-rasm).

21.9-rasm. Dasturni ishga tushiruvchi jarayonini ko’rinishi.
Step into tugmasi ishga tushirilganda bu jarayon ketma-ket
takrorlanib
A port B portlarni dastur bilan bog’lab, tashqi qurilmalardan kalit
qushiladi natijada loyihani amalga oshiradi (2.1.10-rasm).

2.1.10-rasm. Dasturni ishga tushiruvchi jarayonini ko’rinishi.
Mikrokontrollerlar uchun qo'shimcha tashqi komponentlar uchun ikkinchi
asboblar paneli keltirilgan (3.1.11-rasm).
29

2.1.11-rasm. Qo’shimcha tashqi komponentlar panelini ko’rinishi.

Kontrollerga tashqi qurilmalarni bog’lash uchun Inputs komponentlar
panelidan foydalaniladi (2.1.12-rasm) .

2.1.12-rasm. Inputs tashqi komponentlar panelini ko’rinishi.

Quyida Inputs panelida mavjud tashqi qurilmalar ro’yxati keltirilgan:
Switch Bank (kalitlar to’plami), ADC (ARO’, ARO’ni porti mavjud
bo’lsa), Switch (kalitlar), KeyPad (klaviatura).
Inputs panelidagi tashqi qurilmalarni FlowCode dasturini ishchi
oynasiga keltirib mikrokontrollerni kirishiga berilayotgan kirish signali
kalit orqali amalga oshirish uchun kalitni bog’lash yoki dasturlash
asboblar orqali ishchi holatga keltirish uchun Inputs menyusida Switch
tanlaniladi. Buni uchun
Inputs menyusida Switchni aktivlashtirish amalga oshirilgan dan so’ng
dasturning oynasida kalitni ko’rinishi paydo bo’ladi ( 2.1.13-rasm).

30

2.1.13-rasm. Inputs menyusidan olingan kalitni ko’rinishi.

Dasturning panellar oynasida hosil bo’lgan kalitni ustiga sichqonchani
keltirib sichqonchani chap tugmasi bosiladi. Natijada yordamchi
bo’yruqlar menyusi paydo bo’ladi, Ext Properties aktivlashtirilsa
yordamchi oyna paydo bo’ladi. Demak kalitni ko’rinishini o’zgartirish
mumkin bo’lgan yordamchi oyna hosil bo’ladi (2.1.14-rasm).

2.1.14-rasm. Inputs menyusidan olingan kalitni ko’rinishi.
Kalitni mikrokontrollerga bog’lash uchun paneldagi kalitni ustiga
sichqonqonchani chap tugmasini bossak, yordamchi buyruqlar
menyusidan Connections aktivlashtirilsa, kalitni kontrollerni portiga
ulash hamda xotira xajmini kiritiladi (2.1.15-rasm).
31

2.1.15-rasm. Inputs menyusidan olingan kalitni ko’rinishi.
Kontrollerga tashqi qurilmalarni bog’lash uchun Outputs
komponentlar panelidan foydalaniladi (2.1.16-rasm) .

2.1.16-rasm. Outputs tashqi komponentlar panelini ko’rinishi.

Qo’yida Inputs panelida mavjud tashqi qurilmalar ruyxati keltirilgan:
Graphical LCD (suyuq kristalli displey), LED (yorug’lik diodlari),
LED Array (yorug’lik diodlar tuplami), LED7Seg1 (etti segmentli
distsple), LED7Seg4 (4 ta etti segmentli distsple), LCD (suyuq kristalli
displey).
Mikrokontrollerni chiqishidagi natijalarni olish uchun Outputs
kompanentalar panelidagi tashqi qurilmalarni FlowCode dasturini ishchi
oynasiga keltirib yorug’lik diodini bog’lash yoki dasturlash asboblar
orqali ishchi holatga keltirish uchun Outputs menyusida LED
32

tanlaniladi. Buni uchun Outputs menyusida LED aktivlashtirish amalga
oshirilgandan so’ng dasturning panel oynasida yorug’lik diodni ko’rinishi
paydo bo’ladi ( 3.1.17rasm).

2.1.17-rasm. Outputs menyusidan olingan yorug’lik diodini
ko’rinishi.

Dasturning panellar oynasida hosil bo’lgan yorug’lik diodini ustiga
sichqonchani keltirib sichqonchani chap tugmasi bosiladi. Natijada
yordamchi bo’yruqlar menyusi paydo bo’ladi, Ext Properties
aktivlashtirilsa yordamchi oyna paydo bo’ladi. Demak yorug’lik diodni
ko’rinishini va rangini o’zgartirish mumkin bo’lgan yordamchi oyna hosil
bo’ladi (3.1.18-rasm).

2.1.18-rasm. Ext Properties menyusidan olingan yorug’lik diodini
ko’rinishi. М ikrokontroller нинг чиқишига ёруғлик диодини
bog’lash uchun paneldagi ёруғлик диодни ustiga sichqonqonchani chap
33

tugmasini bossak, yordamchi buyruqlar menyusidan Connections
aktivlashtirilsa, kalitni kontrollerni portiga ulash hamda xotira xajmi
kiritiladi (3.1.19-rasm).

2.1.19-rasm. Outputs menyusidan olingan yorug’lik diodini ko’rinishi.

2.2 Mikrokontrollerlarni prinsipial sxemasini ishlab chiqish
Mikrokontrollerlarni katta darajada integratsiyalashda integral
mikrosxema ko’rinishida bajarilgan mikroelektron bajaruvidagi murakkab
dasturli boshqaruvchi raqamli qurilma hisoblanadi. Shuning uchun u ham
elektron priborlarda mavjud bo’luvchi (tezlik, gabarit va massa, qiymat,
tempratura diapazoni, korpus tipi, sarflanadigan quvvat, manba darajalari
miqdori va hokazo), ham hisoblash vositalari (razryadlilik, komandalar
bajarish tsikli, ichki registrlar soni, stekli xotira tipi, dasturiy ta’minot
tarkibi va hokazo) kabi parametrlar to’plami bilan ifodalanadi.
Mikrokontrollerlar yuqorida qayd etilgan xarakteristikalaridan nisbatan
kuchlilari bilan qo’llashning samarali muhitini tanlash maqsadida
sinflanadi.
34

Bir kristalli mikrokontroller kontrollerlarning barcha apparatli
vositalarini bitta katta integral sxemalari yoki katta integral sxemalari
tizimlari ko’rinishida ishlatishdan olinadi. Ular bilan bajariladigan barcha
operatsiyalar mikrokontrollerlar komandalari to’plami bilan aniqlanadi.
Bir kristalli mikrokontrollerlar tarkibiga:
• arifmetik-mantiqiy qurilma (AMQ),
• doimiy xotira qurilmasi,
• operativ xotira qurilmasi,
• mumiy belgilanishdagi registrlar bloki,
• maxsus registrlar,
• boshqaruv sxemalari, ma’lumotlar magistrali,
• adreslar magistrali va boshqaruv magistrali,
• kirish-chiqish portlari,
• taymer-hisoblagichlar va boshqa funktsional tugunlar kiradi.

Elektron va elektrotexnik sistemalarda kullanishda Atmel firmasining
AVR oilasiga mansub mikrokontrollerlari keng imkoniyatlarga ega. Ular
RISK komandalar sistemasiga ega bo’lgan bir kristalli mikro-EHMlardan
iborat.
Komandalarning asosiy qismi mikrokontrollerda bir taktda
bajariladi. Xotiradan navbatdagi komandani tanlash undan oldingi
komandani bajarish vaqtida amalga oshiriladi. Mikrokontrollerlar KMOP
texnologiyasi asosida yaratilgan bo’lib, programmalar va malumotlarni
saqlovchi energiyaga bog’lik bo’lmagan xotira qurilmalari Flesh ROM
va EEPROM texnologiyalari asosida yaratilgan.
AVR oilasiga uch seriyadagi mikrokontrollerlar kiradi: AT90, ATtiny va
ATmega, ular ichida ATtiny eng kam va ATmega eng ko'p hisoblash
imkoniyatiga ega (1-rasm).
35

А ). AT tiny mikrokontrolleri В ). AT mega mikrokontrolleri
2.2.1-rasm. Atmel firmasining AVR mikrokontrollerlari

AVR mikrokontrollerlari yagona asos strukturasiga ega bo’lib, o’z
ichiga quyidagi tarkibiy qismlarni oladi:
takt impulslari generatori;
-protsessor;
-programmalarni va konstantalarni saqlovchi, FleshROM
texnologiyasida yaratilgan doimiy xotira;
-ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan statik turdagi operativ
xotira (SRAM);
-ma’lumotlar massivini saqlash uchun EEPROM texnologiyasida
yaratilgan doimiy xotira;
-ma’lumotlarni va boshqarish signallarini kiritishG’chiqarish
uchun qurilmalar to’plami.
Mikrokontrollerning umumlashtirilgan struktura sxemasi 3.2.2-
rasmda keltirilgan.
Mikrokontrollerning tarkibiy qismlpri. Protsessor (CPU)
Protsessor (CPU) - navbatdagi komanda adresini xosil qiladi,
xotiradan shu adres bo’yicha komanda kodini oladi va uni bajarilishini
tashkil qiladi. Komanda formati 16 bitdan yoki 32 bitdan iborat. AVR
oilasiga mansub turli mikrokontrollerlar komandalar sistemasi 89 tadan
36

130 tagacha komandalarni o’z ichiga oladi. AVR Assembleri - asos
komandalar sistemasi deb nomlangan 118 ta komandadan iborat.
Asos komandalar sistemasiga quyidagilar kiradi:
-faqat umumiy foydalanish registrlari (GPR) ishtirok etadigan 33 ta
registr komandalari;
-operativ xotira (SRAM) adreslar maydonini adreslovchi 26 ta
komanda;
-kiritishG’chiqarish registrlariga (IOR) murojat qilish uchun 2 ta
komanda;
-programmalar xotirasiga (FleshROM) murojat qilish uchun 1 ta
komanda;
-umumiy foydalanish registrlari va kiritishG’chiqarish registrlari
bitlari bilan bog’lik 22 ta komanda;
-programma bajarilishini boshqaruvchi 34 ta komanda.
Protsessor tarkibiga 2 – rasmda keltirilgan komandalar sanigichi
(PC), arifmktik-mantiqiy qurilma (ALU) va umumiy foydalanish
registrlari bloki (GPR)dan tashqari mikrokontrollerning xolat registri -
SREG, stek ko’rsatkichi registri – SP (yoki SPL va SPH) va boshka
elementlar xam kirishi mumkin.
Mikrokontroller ishga tushirilganda yoki qayta yuklanganda RS ga
«0» soni yoziladi, FleshROM dan nolinchi adresdagi komanda tanlab
olinadi va bajariladi. Navbatdagi komanda adresi RS ga «1» sonini
qo’shish orqali xosil qilinadi.
ALU da bita yoki ikkita operandlar (operatsiyada ishtirok etuvchi
ma’lumotlar) ustida arifmetik va mantiqiy operatsiyalar bajariladi.
Operandlar GPR registrlaridan olinadi. Agar operatsiya bir operandli
bo’lsa - natija operand olingan registrga, ikki operandli bo’lsa – natija
birinchi operand olingan registrga yoziladi.
GPR o’z ichiga R0, R1, …., R31 nomlari berilgan 32 ta 8
razryadli registrlarni oladi. R24 dan R31 gacha bo’lgan registrlar 16
37

razryadli ma’lumotlarni saqlash uchun registr juftliklarini xosil qilishi
mumkin, bu xolda juft nomerli registrda ma’lumotning kichik bayti, toq
nomerli registrda esa kata bayti saklanadi. R26 va R27 registrlar juftligi
«X» nomi bilan, R28 va R29 registrlar juftligi «Y» nomi bilan, R30 va
R31 registrlar juftligi esa «Z» nomi bilan ataladi va bu registrlar juftliklari
xotiraga bilvosita murojaat qilinganda adreslarni saqlash uchun xizmat
qiladi.
Mikrokontrollerning xolat registri SREG 8 ta razryad(SREG7, SREG6,
… , SREG0)dan iborat bo’lib, uning xar bir razryadining vazifasi
quyidagicha: programma bajarilishi jarayonida barcha uzilishlarni
taqiqlash yoki ularga ruxsat berish; bit ustida opertsiya bajarilganda uni
saqlash; bajarilgan operatsiya natijasining belgilarini (ishorasi, natija nolga
teng yoki teng emasligi, o’tish razryadi, natija kodidagi «1» raqamlarining
soni juft yoki toqlik belgisi) va boshqalarni saklash.
38

2.2.2-rasm. Mikrokontrollerning umumlashtirilgan struktura
sxemasi

Mikrokontroller turli qurilmalarni avtomatik boshqarishi uchun dasturlar yozilishi
bizga ma’lum, shuning uchun Flowcode dasturidan foydalanib ” Hisoblagich
tizimi. loyihalashtiramiz. Buning uchun Flowcode dasturini ishga
tushiramiz. Odatda loyiha yaratish mikrokontroller tomonidan amalga
oshirilishi uchun harakatlar (algoritm) bir ketma-ketlikni rejalashtirish
bilan boshlanadi. Bir rivojlantirish muhitida Flowcode bu maqsadda
elektron dasturini yaratish intuitiv interfeysi taqdim etadi.

2.2.3-rasm. Dastur tuzilishiining boshlang’ich jarayoni

39

2.2.4-rasm. Atmega32 mikrokontroller chip

2.2.4-rasm Kinopka
40

2.2.4-rasm Segmentli hisoblagich

2.2.5-rasm Ishlashi

41

2.2.4-rasm Flowcodedagi dasturi
43

2.2.7-rasm Hisoblagich tizimi to’liq ko'rinishi

44

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsam ushbu kurs ishi “FLOWCODE
dasturidan foydalanib mikrokontrollerlarni prinsipial sxemasini ishlab
chiqish” orqali men amaliy bilim ko’nikmalarga ega bo’lishimda katta
ahamiyat kasb etdi. Ushbu kurs ishida AVR va ko’plab mikrokontrollerlar
haqida ma’lumot berishga harakat qildim. Ya’ni mikrokontrollerlar turlari,
sinflari, xarakteristikalarini aytib o’tishim joiz.
Flowcode dasturida mikrokontrollerlarni ishlatish, ularni bir-biriga
bog’lash, kompilyatsiya qilish va kerakli natija olish yo’llarini o’rgandim.
Flowcode dasturi mikroprotsessorlar fanini o’rganishimda katta rol
o’ynadi. Shuningdek ushbu kurs ishida mikrokontroller arxitekturasi,
tuzilish sxemalari, tipik strukturalari, ishlatilish sohalari,
mikrokontrollerlarni ishlab chiqaruvchi firmalar haqida ilmiy nazariy
bilimlarga ega bo’ldim. Ushbu kurs ishini Flowcode dasturida bajarish
vaqtimda dasturning turli xil elementlari, panellari mikrochiplari va
boshqa ko’plab funksiyalaridan foydalandim..
Hozirgi zamon fan texnologiya rivojlanishi turli xil sohalarning
rivojlantirish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Ushbu Flowcode dasturi turli
xil sohalarni rivojlantirishda dasturiy va fizik jarayonlarni virtual ravishda
ishlab chiqish orqali nazariy va amaliy bilim ko’nikmalarga ega bo’lishda
kata ahamiyat kasb etadi flowcode dasturi virtual dasturlovchi dasturlar
ichida eng qulay dastur hisoblanadi.

45

ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. У . Б . Амирсаидов , Х . Ю . Абасханова “ Микропросессорлар ”.
Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма . Тошкент .
2015. 300 2. Ж . Юнусов , Х . Ю . Абасханова “ Рақамли қурилмалар
ва микропроцессор тизимлари ”. Ўқув қўлланма . Тошкент.
2010. 256 б
3. Калабеков Б.А. Цифровые устройства и микропроцессорные
системы. Учебник.-М. Горячая линия- Телеком., 2003 г. 336.
4. Жмакин А.П. Архитектура ЭВМ.-СПб. БХВ- Петербург,
2006.
320 с.
5. Новиков Ю.В., Скоробогатов П.К. Основы
микропроцессорной техники.- М. ИНТУИТ, 2010, 440 с.
6. Белов А.В. Создаем устройства на микроконтроллерах.- СПб.
Наука и техника, 2007.- 304 с.
7. Васильев А.Е. Микроконтроллеры. Разработка встраиваемых
приложений: Учеб. Пособие. СПб: СПбГПУ, 2003.- 210 с.
8. Х.Ю.Абасханова, Ж.Б.Балтаэв “Рақамли техника ва
микропросессорлар” услубий қўлланма Т. Алоқачи, 2014- 70 б.
9. Х.Ю.Абасханова, С.В.Ваулина “Микроконтроллер в
программе
ФЛОW CОДЕ” методичес. указ.по лаб работам. Т. 2014. -70с
10. Х.Ю.Абасханова “Микропроцессорлар” ўқув услубий
мажмуа.
Тошкент . 2014. 1200 в
Internet tarmog‘i ma’lumotlari
1. www.Avrstart.ru
2. www . intuit . ru / Основы микропроцессорных систем
46

3. www.proteus123.narod.ru
4. http://www.labcenter.co.uk
5. www. FlowCode.com
6. http://www.labkit.ru/html/Assembler_for_PIC.MPLAB
7. www.Atmel.com

47

Texnik ob’ektlarni boshqarishda 6 mikrokontrollerni roli

Sotib olish