Xavfli kimyoviy obyektlarda tez ta’sir etuvchi moddalar bilan bog‘liq avariyalar sodir bо‘lganda xavfsizlik choralarni kо‘rish - Konchilik ishi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Konchilik ishi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

5 Sotish

Xavfli kimyoviy obyektlarda tez ta’sir etuvchi moddalar bilan bog‘liq avariyalar sodir bо‘lganda xavfsizlik choralarni kо‘rish

Sotib olish

Xavfli kimyoviy obyektlarda tez ta’sir etuvchi moddalar bilan bog‘liq
avariyalar sodir bо‘lganda xavfsizlik choralarni kо‘rish
MUNDARIJA
Topshiriq …………………………………………………………… ……. . 3
KIRISH ………………………………………………………… … ..…… .. . 4
ASOSIY QISMI....................................................................................... 8
I-BО‘LIM. XAVFLI KIMYOVIY OBYEKTLARDA YONG‘IN
XAVFLILIK XUSUSIYATLARI ……… .................................................. 8
1.1
. Yonginlar atrof-muhitga va insonlar salomatligiga ta’siri.......................... 8
1 . 2 Kimyoviy moddalarning yong‘in xavfli xususiyatlarini
bashoratlash muammolari tahlili.....................................................…… 12
1.3
. Yong‘in va yong‘inga qarashi chora tadbirlar ……………… ...... …….… 13
II-BО‘LIM XAFDI KIMYOVIY MODDALAR ULARNING
BIRIKKMALARNI YONG‘IN XAVFLIGIGINI BAHOLASH VA
TAHLIL QILISH …………………………………………………………. 1 6
2.1
. Ammiak nitretat ishlab chiqarishda yong‘in xavfsizligi talablari… ……... 16
2.2
. Texnologik jarayonlar bilan bog‘liq portlash xususiyatiga
ega changlar va ularning xavflilik darajasini baholash ………………...… 2 0
2. 3
. Azot birikmalar mavjud organiklar tuzilishi va ularning
yong‘in xavfli xususiyatlari.................................. ........ ........................ ….. 2 4
2. 4 Yonadigan gazlar. suyuqliklar va bug‘-gaz-havo aralashmalarini
monitoringini olib borish ............................................... …..…………... 2 6
III-BО‘LIM. KIMYOVIY XAVFLI OBYEKTLARDA HIMOYA
CHORALARI............................................................................... ........... 30
3.1 Xavfli kimyoviy obektlarda sodir bо‘ladigan avariyalarning о‘ziga xos
xususiyati……………………………………………………………. ....... 3 0
3.2 Xavfli kimyoviy moddalardan aholini himoya qilish n va tibbiy yordam
kо‘rsatish usullari …………………………………………………………. 3 1
3.3
. Kimyoviy xavfli obyektlarda avariya oqibatlarini bartaraf etish usullari
va vositalari ................... ..………….......................................................…. 32
3.4
. Xavfli kimyoviy obyektlarda avariya oqibatlarini baholash ..................... 36
3.5
. Berilgan torshiriqqa muvofiq xavfli kimyoviy modda tarqalganda
vaziyatni baholash va xavfsizlik choralarni belgilash…………………… 39
XULOSA………………………………..………………………………… 42
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RUYXATI..................................... 45
KURS LOYIHASI ILOVALARI.............................................................. 47

KIRISH
Kurs loyihasi mazmunining dolzarbligi : Sо‘nggi yillada kimyo sanoatida,
ayniqsa, atom energitikasidagi ilmiy-texnika taraqqiyoti nafaqat mamalakatlarning
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni belgiladi balki texnogen sohadagi xavfsizlik
masalasini dunyodagi eng muhim muammolardan biriga aylantirdi.
Iqtisodiyot samaradorligi va intensivligini oshirish bilan birga atrof-muhitda
yangi xavflar, tabiiy va texnologik salbiy hodisalar kо‘payishi inson faoliyati uning
ta’sirini kuchaytirish bilan uzviy bog‘liqdir. Bunday salabiy xolatar asosiy ulishi
kimyo sanoatida zararli moddalar chiqishi yoki kimyoviy energiya tashuvchilari
bevosita yoki bilvosita bog‘liqdir.
Kimyoviy xavfli obyektlar - xavfli kimyoviy moddalar saqlaydigan, qayta
ishlaydigan, foydalanadigan, tashiydigan va yо‘q qiladigan obyektlarda. avariya
sodir bо‘lganda odamlar nobud bо‘lishi, hayvonlar va о‘simliklar о‘limi yoki
kimyoviy shikastlanishi hamda tabiiy muhit ifloslanishi, yong‘in va portlashlar
sodir bо‘ligi shuningdek kimyoviy ta’sir kо‘rsatadigan xavfli ishlab chiqarish
obyektlari kiradi. Bunday obyektlarga, kimyo sanoati, neft-kimyo sanoati, oziq -
ovqat sanoati va shunga о‘xshash zavod va korxonalar kiradi.
Yirik kimyo zavodlar mahsulotlar liniyasi minglab turli xil о‘ta zaharli va
zaharli moddalarni о‘z ichiga olishi mumkin. Bunday kimyoviy obyektlarga
sellyuloza-qog‘oz, tо‘qimachilik, oziq-ovqat, metallurgiya sanoati, kommunal
xо‘jaliklar, ilmiy-tadqiqot markazlari, ammiakli sovutgichlar, omborlar va
terminallar, transport vositalari va quvurlar, harbiy kimyo obyektlarini kiritishmiz
mumkin .
Ishlab chiqarish, tashish, saqlash, qayta ishlash jarayonida, shuningdek
kimyoviy texnologiyaga ega obyektlar, omborlar, kuchli ammiakli sovutish
moslamalarida, suv tozalash inshootlari, gaz quvurlari va ushbu obyektlar va
tarmoqlarga xizmat kо‘rsatadigan transport vositalarida sodir bо‘lgan avariyalar

natijasida xavfli kimyoviy moddalar chiqishi va uning ta’sirida yong‘inlar
portlashlar bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlar sodir bо‘lishi mumkin.
Xavfli kimyoviy obyektlarda sodir bо‘lgan arariyalar oqibatida nafaqat atrof
muxitni ifloslanitish tirik mavjudodni zaxarlash, balki kuchli yong‘inlar va
portlashlarni kelltirib chiqarish, bino va inshoolarini yoroqsiz xolatga keltirish
uning oqibatlarini bartaraf etish uchun katta miqdorda mablag‘lari, iо‘chi kuchi
va vaqt talab etadi.
Xatarlarni tahlil qilishning asosiy maqsadi uni maqbul darajaga tushirishdir
Kurs loyihasining dolzarbliga ham aynan xavfli kimyoviy obyektlarning xavflilik
darajasini baholash va avariya sodir bо‘lganda tegishli chora tadbirlarni
loyihlashdan iborat.
Kurs loyihasi maqsadi va vazifalari:
Kurs loyihasi maqsadi: xavfli kimyoviy obyektlarda sodir bо‘lgan
arariyalarni tahlil qilish va tez ta’sir etuvchi kimyoviy moddalar tarqalishi bilan
bog‘liq favqulodda vaziyatlarni bartraf etish usullarini loyihalashdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilandi:
- kimyoviy sanoati va yong‘in xavfsizligi sohasidagi normativ huquqiy,
meyorlar, qoidalar, standartlar va boshqa xujjatlarni o‘rganish va tahil qilish
- yong‘inlar kelib chiqish sabablarini va ularga mos keladigan kimyo
obektlarini yong‘indan himoya qilish usullarini tahlil qilish;
- xavfli kimyo obektlari binolarni yong‘inga qarshi vositalarni yaratish
uchun materiallarni baholash va tanlash;
- kimyo sanoatidagi uskunalarini yong‘indan himoya qilish qurilmasini
ishlab chiqish;
-tez yonuvchi moddalar yonganda tarqalish tezligini baholash va hisoblash.
Vazifalarni hal qilish uchun, belgilangan vazifalarni ishlab chiqish va hal
qilishda umumiy loyihaviy usullari qo‘llanildi: statistik ma’lumotlarni guruhlash
va yong‘inlar sabablarini tizimli tahlil qilish, kimyo sanoati obektlarida yong‘indan
himoya qilish usullari va asboblari; yong‘inga chidamli tuzilmalarda issiqlik va
massa almashinuvini o‘rganish va usullar va vositalardan foydalaniladi.
Kurs loyihasida foydalanilgan asosiy terminlar:

yong‘in — odamlarning hayoti va (yoki) sog‘lig‘iga, yuridik va jismoniy
shaxslarning mol-mulkiga, shuningdek atrof tabiiy muhitga zarar yetkazadigan,
nazorat qilib bo‘lmaydigan yonish;
sanoat xavfsizligi - shaxs va jamiyat hayotiy muhim manfaatlarining xavfli
ishlab chiqarish obektlaridagi avariyalar va noxush hodisalardan hamda ularning
oqibatlaridan himoyalanganlik holatidir.
yong‘in
xavfsizligi — odamlarning, yuridik va jismoniy shaxslar mol-
mulkining, shuningdek atrof tabiiy muhitning yong‘inlardan himoyalanganligi
holati;
Xavfli
ishlab chiqarish obektlaridagi avariyalar - inshootlar yoki xavfli
ishlab chiqarish obektlarida qo‘llaniladigan texnika qurilmalarining buzilishi,
nazorat qilib bo‘lmaydigan portlash yoki xavfli moddalar ajralib chiqishidir.
Xavfli
ishlab chiqarish obektlaridagi noxush hodisa - xavfli ishlab chiqarish
obektlarida qo‘llaniladigan texnika qurilmalarining ishdan chiqishi yoki
shikastlanishi, texnologiya jarayoni rejimidan chetga chiqish, sanoat xavfsizligi
sohasidagi qonunchilik hujjatlarida, shuningdek, normativ texnik hujjatlarda
ko‘rsatilgan talablarning buzilishidir.
Kurs loyihasi tarkibiy qismi- kurs loyihasi mazmuniga asosan asosiy
talablarni belgilaydi. Materiallari 50 bet kompyuter matnida taqdim etilgan bo‘lib:
kirish, asosiy qismi, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ruyxati va i 4- ilovalaridan
iborat.
Ushbu kurs loyihasi, kirish qismi, asosiy qismi, xulosa va foydalangan
adabiyotlar ruyxati hamda ilovalaridan iborat bo‘lib, kirish qismida, mavzuning
dolzarbligi, kurs loyihaga qo‘yidgan maqsad va vazifalari, asosiy termin va
atamalar, k urs loyihasi tarkibi va hajmi keltirilgan.
Asosiy qismi birinchi bо‘limida, yonginlar atrof-muhitga va insonlar
salomatligiga ta’siri, kimyoviy moddalarning yong‘in xavfli xususiyatlarini
bashoratlash muammolari tahlili, yong‘in va yong‘inga qarashi chora tadbirlar
Ikkinchi bо‘limida, ammiak nitretat ishlab chiqarishda yong‘in xavfsizligi
talablari, texnologik jarayonlar bilan bog‘liq portlash xususiyatiga
ega changlar va ularning xavflilik darajasini baholash, azot birikmalar mavjud

organiklar tuzilishi va ularning yong‘in xavfli xususiyatlari, yonadigan gazlar.
suyuqliklar va bug‘-gaz-havo aralashmalarini monitoringini olib borish
Uchunchi bо‘limida, xavfli kimyoviy obektlarda sodir bо‘ladigan
avariyalarning о‘ziga xos xususiyati, xavfli kimyoviy moddalardan aholini himoya
qilish va tibbiy yordam kо‘rsatish usullari, kimyoviy xavfli obyektlarda avariya
oqibatlarini bartaraf etish usullari va vositalari, xavfli kimyoviy obyektlarda
avariya oqibatlarini baholash, berilgan torshiriqqa muvofiq xavfli kimyoviy
modda tarqalganda vaziyatni baholash va xavfsizlik choralarni belgilash
Kurs loyihasi ilovasida, nefi gaz obektlari bino va inshootlari chizmasi,
yong‘in hga bardoshli qurilish materallari loyihaviy chizmasi va boshqa merarillar
kiritildi.
Bundan tashqari, ilovalar zarur ma’lumotnoma materiallarini, ishlab
chiqarish binolari toifasini aniqlashda texnologik jarayonlarning portlash
va yong‘in xavfini kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni, yonuvchan moddalar
va materiallarning turli sinflari bo‘lgan ishlab chiqarish binolari toifalari berilgan.
ASOSIY QISMI
I-BО‘LIM

XAVFLI KIMYOVIY OBYEKTLARDA YONG‘IN XAVFLILIK
XUSUSIYATLARI
1.1. Yonginlar atrof-muhitga va insonlar salomatligiga
ta’siri
Yirik yong‘inlari mamlakat ekotizimiga katta zarar yetkazadi, uning
oqibatlari ham biota, ham atmosfera, gidrosfera va litosfera uchun salbiydir.
Shuningdek, yong‘inlari odamlar о‘limiga olib kelishi mumkin, ayniqsa yong‘in
aholi punktiga yaqinlashsa. Yong‘indan chiqadigan tutun ham inson salomatligiga
salbiy ta’sir qiladi.
Yong‘inning sababi kо‘pincha inson omilidir. Bu maishiy binolarda, ofis
yoki korxonada sodir bо‘lishi mumkin va bahor-yoz-kuz davrida о‘rmon va tabiiy
bog‘lar hududlarida yong‘inlar kam uchraydi. Yong‘inlarni boshqariladigan
jarayon deb hisoblash mumkin. Agar uni о‘z vaqtida oldi olinsa.
Gaz almashinuvi va yong‘in rivojlanishini tartibga soluvchi issiqlik oqimlari
ifloslantiruvchi moddalar atmosferaga (kosmos) tarqaladi.. Yong‘in jarayoni
ma’lum parametrlar bilan tavsiflanadi, masalan, massa yonish tezligi vM,
kg/(m 2
•s), yong‘in maydoni Sn, m 2
, issiqlik oqimi zichligi Q, Vt/m 2
, davomiyligi
fp, s, gaz tezligi. almashish va tutun ta’sir, harorat Tg va boshqalar d.
Ekologik xavfli yong‘in omillari - yonish mahsulotlari toksikligi, tutun
zichligi, yong‘in harorati va boshqalar. Ular quruqlik va suv ekotizimlari uchun
salbiy abiotik omillardir. Yong‘inlar ekologik xavfliligi tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri
kimyoviy tarkibi, havo, suv va tо‘proq harorati о‘zgarishi va bilvosita boshqa
ekologik parametrlarga bog‘liq.
Urmon yong‘inlari katta ahamiyatga ega. Bunda Rossiya о‘rmon fondi
ahamiyatlidir. Taxminan 1690 million gektar maydonga ega. uning hududida
dunyodagi barcha о‘rmonlar beshdan bir qismi va dunyodagi ignabargli о‘rmonlar
yarmi mavjud. Rossiyada о‘rmon fondi va unga kirmaydigan о‘rmonlar umumiy
maydoni taxminan 1178,6 million gektarni tashkil qiladi. Bu butun mamlakat
hududining taxminan 70% ni tashkil qiladi.
Dunyodagi eng katta yog‘och zahiralari Rossiya Federatsiyasi о‘rmonlarida
tо‘plangan - deyarli 80 milliard m 3
, ulardan 85 foizi eng qimmatli ignabargli daraxt

bо‘lib, mamlakatning har bir aholisiga taxminan 2 gektar о‘rmon maydoni tо‘g‘ri
keladi.
Tabiiy kelib chiqadigan yong‘inlar ulushi antropogen ta’sirlardan kelib
chiqqan yong‘inlarga nisbatan kichikdir. Mamlakatda har yili 5 million
gektargacha о‘rmon maydoni о‘rmon yong‘inlari bilan qoplanadi.
Yong‘in paytida yuqori harorat ta’siri о‘simliklar nobud bо‘lishiga olib
keladi yoki flora va fauna vakillarini yangi yashash joylarini izlashga majbur
qiladi, ba’zan kamroq qulaydir, chunki о‘simlik va hayvonot dunyosi ayrim turlari
ma’lum bir harorat rejimida mavjud bо‘lishi mumkin. О‘rmon yong‘inlari paytida
issiqlik omili tuproqning mineral tarkibini, tuproq qoplami kislotaliligini (pH)
о‘zgartiradi, о‘simlik turlari о‘zgarishi kuzatiladi.
Yong‘in paytida ifloslantiruvchi moddalar asosiy tashilishi havo orqali sodir
bо‘ladi. Bunga ikkita omil yordam beradi. Birinchidan, yonish mahsulotlari bilan
zaharli birikmalar kо‘pchiligi havoga yо‘naltirilgan konvektiv oqimlar shaklida
kiradi. Ikkinchidan, shamollar ifloslantiruvchi moddalarni tashishga yordam
beradi. Yong‘inlardan chiqadigan chiqindilar qisqa muddatli va yuqori harorat
sifatida tavsiflanishi mumkin.
О‘rmon yong‘inlari ekologik xavfini bu yerda yer usti yong‘inlari uchun bu
xususiyat olov balandligi bilan, yer osti yong‘inlari uchun esa yonish chuqurligi
bilan belgilanadi. О‘rmon ekotizimlariga eng kuchli ta’sir eng yuqori
intensivlikdagi yong‘inlar, birinchi navbatda, baland tog‘li yong‘inlarni о‘z ichiga
oladi.
Tuproqdagi barcha organik moddalar yonib ketganligi sababli, ildizlar endi
daraxtlarni ushlab turolmaydi va ular shamolda bо‘lgani kabi tushib ketadi.
Bunday yong‘inlar juda uzoq vaqt davomida plantatsiyaning tо‘liq о‘zgarishiga
olib keladi, bu esa tuproqning organik moddalarini tiklash uchun zarurdir.
Natijada, asl ekotizimni tiklashning ketma-ket jarayoni tom ma’noda noldan
boshlanadi.
О‘rmon yong‘inlari barcha ekologik oqibatlarini qisqa muddatli va uzoq
muddatliga bо‘lish mumkin. Qisqa muddatli ta’sirlar yong‘in zonasida inson
muhitining о‘zgarishini о‘z ichiga oladi. Ushbu oqibatlar xarakterli vaqti yong‘in

xarakterli vaqtidan ancha uzoq emas. О‘rmon yong‘inlari barcha qisqa muddatli
oqibatlari salbiy. Ushbu salbiy omillarning ta’siri odatda о‘rmon yong‘inlari zonasi
bilan chegaralanadi.
О‘rmon yong‘inlari qisqa muddatli oqibatlari quyidagilardan iborat:
1) yong‘in jabhasida atrof-muhit harorati oshishi (300K gacha);
2) atmosfera sirt qatlamiga zararli kimyoviy moddalar (CO, azot oksidi)
chiqindilari;
3) о‘rmon yong‘inlari jabhasida issiqlik oqimi yuqori zichligi (200 kVt / m 2
gacha);
4) yong‘in zonasida atmosfera sirt qatlami tutun tarkibi;
5) yong‘in natijasida hosil bо‘lgan infrasonik tо‘lqinlar odamlarga ta’siri.
Uzoq muddatli ekologik oqibatlarga oqibatlarning xarakterli vaqti
yong‘inning xarakterli vaqtidan ancha uzoqroq bо‘lganlar kiradi. Uzoq muddatli
ta’sir ijobiy yoki salbiy bо‘lishi mumkin.
О‘rmon yong‘inlarining ijobiy ta’siri quyidagilardan iborat:
1) о‘rmonda yonuvchi materiallar zaxirasining kamayishi;
2) tuproq unumdorligini kul bilan о‘g‘itlash orqali oshirish;
3) tabiiy tizimlarda turlar xilma-xilligining ortishi.
О‘rmon yong‘inlarining salbiy oqibatlariga quyidagilar kiradi:
1) о‘rmon fitomasini yо‘q qilish;
2) mavjud ekotizimlarni yo’q qilish, tuproq eroziyasi, suv oqimini
kamaytirish
daryolar va yerlarning chо‘llanishi;
3) quyosh nurlari dozasining pastki yuzasiga kamayishi va ekinlarning
kechroq pishishi;
4) tabiiy uglerod aylanishini buzish, konsentratsiyani oshirish
karbonat angidrid va global isish;
5) radioaktiv о‘rmon fitotsenozlarida о‘rmon yong‘inlari paytida hududning
takroriy radioaktiv ifloslanishi.

О‘rmon yong‘inlari paytida havoning zararli va zaharli gazlar, bug‘lar va
aerozollar bilan ifloslanishi qayd etiladi. Umuman olganda, sayyoramizdagi
ifloslantiruvchi moddalar 20% о‘rmon yong‘inlari natijasida atmosferaga kiradi.
ammiak - yiliga 12-106 t gacha. О‘rmon yong‘inlari okeandan keyin
atmosferaga metilxlorid kabi xlororganik birikmalar chiqindilari ikkinchi manbai
hisoblanadi.
О‘rmon, torf, dasht yong‘inlari paytida yerning о‘simlik qoplami vayron
bо‘ladi va natijada kislorod ishlab chiqarish kamayadi.
Yong‘in yonidan о‘tgan hududlarda umumiy yorug‘lik va tо‘proq namligi
oshishi bilan bir necha omon qolgan daraxtlar g‘ayrioddiy sharoitlarda va tushkun
holatda bо‘ladi. Ildizlari bilan tushib ketgan daraxtlar kashshof turlari joylashishi
uchun qulay bо‘lgan chuqurliklarni hosil qiladi, ular nitrifikatsiya va tо‘proq
namligi kо‘payishi tufayli 3-4 yil ichida lichinka va qayin о‘simliklar yopiq
qatlamini hosil qiladi. Faqat urug‘lik kelib chiqishi bо‘lgan teng yoshli plantatsiya
hosil bо‘ladi. Kо‘proq unumdor tо‘proqlarda, kuygan joylarda о‘rmonlarni tiklash
asosan aspen orqali sodir bо‘ladi, chunki u ildizlardagi uxlab yotgan kurtaklardan
mahalliy nasl hosil qilish qobiliyatiga ega.
Biroq, bunday yonib ketgan maydonlarda о‘rmonlarni qayta tiklash jarayoni
faqat takroriy yong‘inlar oldini olish va yong‘indan keyingi о‘tli va buta
о‘simliklari shakllanishi va tо‘proq substratining tо‘planishi va shundan keyingina
- о‘rmon plantatsiyasini tiklash bilan boshlangan taqdirdagina mumkin.
Yong‘inlar, ayniqsa uzoq vaqt davomida, havo muhiti tarkibini sezilarli darajada
о‘zgartirganligi sababli, ularning inson salomatligiga zarari, xususan, nafas olish
tizimi va qon aylanish tizimiga mumkin bо‘lgan zarar haqida tashvish mavjud.
Kasbiy meditsina va ekologiya ilmiy-tadqiqot instituti ekologiya
laboratoriyasi tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga kо‘ra, о‘rmon yong‘inlari
davrida tez tibbiy yordamga murojaat qilish 3-4 barobarga, о‘lim darajasi esa 10-
13 barobarga oshgan. Amerika yurak assotsiatsiyasi 2010 yilda havoning mayda
zarrachalar, asosan 2,5 mikron va undan kichikroq bо‘lgan ifloslanishi va yurak-
qon tomir kasalliklari о‘rtasida bog‘liqlik borligi haqidagi ilmiy bayonotini e’lon
qildi Bayonotning xulosasida shunday deyiladi:

• havoning qisqa muddatli ifloslanishi (mikroskopik zarrachalar, ya’ni tutun)
va erta о‘lim о‘rtasida zaif, ammo sezilarli bog‘liqlik mavjud;
• havoning ifloslanishi va yurak-qon tomir kasalliklari rivojlanishi kuchli
dalillari mavjud;
• havoning ifloslanishi va yurak etishmovchiligi va ishemik insult о‘rtasidagi
bog‘liqlik haqida kо‘p dalillar mavjud;
• havoning ifloslanishi va qon tomir kasalliklari, yurak aritmi va yurak
tutilishi о‘rtasidagi bog‘liqlik haqida oddiy dalillar mavjud.
Assotsiatsiya ma’lumotlariga kо‘ra, ushbu havo ifloslantiruvchi moddalar
asosiy manbalari sanoat, transport va elektr stansiyalari tomonidan yoqilg‘i
yoqilg‘ilarini yoqish, biomassani yoqish, isitish va olovda pishirish va о‘rmon
yong‘inlari natijasida chiqadigan chiqindilardir.
Sо‘nggi yillardagi hozirgi vaziyatda yovvoyi tabiatni "yoqish yoki
yoqmaslik" degan savol juda dolzarbdir. Ehtiyotsizlik tufayli odam kо‘pincha
"yovvoyi" yong‘inlarni keltirib chiqaradi va о‘rmonlar va dam olish joylarida
yong‘in xavfsizligi uchun faol kurashish kerak. Har bir inson, shaxs sifatida,
tabiatda qasddan yoki tasodifan hech qanday sharoitda yong‘in qо‘zg‘atish
huquqiga ega emasligini tushunishi kerak, lekin u shuningdek, maxsus о‘qitilgan
odamlar olovdan foydalanishi yerdan tо‘g‘ri foydalanishning bir qismi ekanligini
tushunishi kerak.
1.2. Kimyoviy moddalarning yong‘in xavfli xususiyatlarini
bashoratlash muammolari tahlili
Iqtisodiyotni rivojlantirish yong‘in xavfsizligi sohasidagi yutuqlarni keng
joriy etishni taqozo etmoqda, ular inson hayotini saqlab qolishga qaratilgan. Biz
inson faoliyatida barcha sohalarida: sanoat va qishloq xо‘jaligida, kosmonavtika va
tibbiyotda, kundalik hayotda va xizmat kо‘rsatish sohasida turli texnologiyalardan
tobora kо‘proq foydalanilmoqda.
Kimyoviy moddalar sintezi bitmas-tuganmas imkoniyatlari tufayli har kuni
organik birikmalar soni ortib bormoqda va olingan moddalardan foydalanish
xavfsizligiga tо‘liq ishonch yо‘q. Haqiqatan ham, hisobga olinmagan kimyoviy

xavf-xatarlarga nisbatan aholi salomatligi uchun xavfning potensial manbalaridan
biri yangi texnologiyalar bо‘lishi mumkin. Yangi birikmani olish jarayonining о‘zi
bir necha bosqichlardan iborat (kerakli foydali xususiyatni topish, uning optimal
qiymatini olish uchun strukturani о‘zgartirish va keyin sinovdan о‘tkazish).
Bunday usullarning variantlaridan biri deskriptorlar usulidir. Deskriptorlar
mantiqiy va matematik protseduralar yakuniy natijasi bо‘lib, ular molekulaning
ramziy kо‘rinishida kodlangan kimyoviy ma’lumotni foydali raqamga yoki ba’zi
bir standartlashtirilgan tajriba natijasiga aylantiradi. Deskriptorlar usuli yordamida
eng muhim elementi kimyoviy birikmalari tuzilishini tavsiflashdir.
Molekulyar struktura uchta element bilan belgilanadi: konstitusiya, ya’ni u
bog‘langan atomlar ma’lum bir tartibi va ketma-ketligini, konfiguratsiyani, ya’ni
atomlar uch о‘lchovli joylashishini aks ettiradi va konformatsiyani, ya’ni
termodinamik jihatdan ifodalaydi. valentlik bog‘lanmagan atomlar bir-biriga
nisbatan barqaror holati. Kompyuterda ishlov berishda molekulyar strukturaning
ushbu uchta elementi har biri hozirgi vaqtda bir-biri bilan о‘zaro bog‘liq bо‘lgan
deskriptorlar butun majmuasi yordamida tasvirlangan.
Ushbu prognozlash usuli yangi, hali о‘rganilmagan moddalarning yong‘inga
xavfli xususiyatlarini bashorat qilish jarayonini tezlashtiradi va shu bilan yong‘in
xavfsizligi talablariga javob beradigan birikmalarni tanlash mumkin bо‘ladi.
1.3. Yong‘in va yong‘inga qarashi chora tadbirlar
Yong‘inlar katta moddiy zarar yetkazadi va ba’zi hollarda odamlar о‘limi
bilan birga keladi. Shuning uchun yong‘indan himoya qilish jamiyatdagi har bir
a’zosining eng muhim vazifasi bо‘lib, davlat miqyosida amalga oshiriladi.
Yong‘in - bu nazorat qilinmaydigan va odamlar ommaviy shikastlanishi va
о‘limiga, shuningdek, atrof-muhitga, moddiy va boshqa zararlarga olib kelishi
mumkin bо‘lgan maxsus markazdan tashqarida yonish jarayonidir.
Har qanday obyektni yong‘indan himoya qilish yong‘inning oldini olishning
eng samarali, tejamkor va texnik jihatdan asoslangan usullari va vositalarini topish

va ularni о‘chirish kuchlari va texnik vositalardan oqilona foydalangan holda
minimal zarar bilan bartaraf etishga qaratilgan.
Yong‘in xavfsizligi - bu yong‘in ehtimoli istisno qilinadigan va yong‘in
sodir bо‘lgan taqdirda yong‘in xavfi odamlarga, inshootlarga va moddiy
boyliklarga salbiy ta’sirini bartaraf etish uchun zarur choralar kо‘riladigan xalq
xо‘jaligi obyektining holati.
Ushbu chora-tadbirlar yong‘in oldini olish va faol yong‘indan himoya qilish
choralari bilan ta’minlanishi mumkin. Yong‘inning oldini olishga yoki uning
oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini о‘z ichiga oladi.
Faol yong‘indan himoya qilish - yong‘in yoki portlovchi vaziyatlarga qarshi
kurashni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar.
Yong‘in, gaz va issiqlik almashinuvi bilan birga keladi. Yong‘inlar ochiq,
yopiq, massiv, doimiy va og‘ir. Yonuvchan materiallar va moddalar turiga qarab,
yong‘inlar 5 asosiy sinfga bо‘linadi:
A - qattiq moddalar yonishi (yog‘och, qog‘oz);
B - yonuvchan suyuqliklar yonishi (mazut, spirtli ichimliklar, benzin);
C - gazlar yonishi (vodorod, asetilen, uglevodorodlar);
D - metallar yonishi (Na, K, Al, Mg);
YE - kuchlanish ostida elektr inshootlari.
Yong‘inning asosiy zarar yetkazuvchi omillari ochiq olov, uchqunlar, termal
nurlanish, tutun, past kislorod konsentratsiyasi, zaharli yonish mahsulotlari
(gidrosiyan kislotasi, uglerod oksidi, fosgen, akrilonitril), tushadigan narsalar va
tuzilmalar bо‘lishi mumkin.
Har bir yong‘in о‘ziga xos xususiyatlarga ega. Tutun qora rangi yong‘inda
neft mahsulotlari, kauchuk, kо‘mir yonishi uchun xos bо‘lgan kuyikish
mavjudligini kо‘rsatadi. Yengil tutun magniy oksidi va undagi suv bug‘i katta
miqdori mavjudligini kо‘rsatadi.
Kislorod hajmiga qarab, olov yorug‘liksiz (50% gacha) va yorqin (50% dan
ortiq) bо‘ladi. Yonayotgan moddalarda uglerod mavjud bо‘lganda, olov
kuyishning chiqishi bilan birga keladi. О‘ziga xos hidi, rangi, ta’mi, kо‘z, burun,
nafas olish yо‘llari shilliq pardalariga ta’siriga kо‘ra, qutqaruvchilar havoda (tutun)

xavfli moddalar mavjudligini aniqlashlari mumkin. Bunday moddalar xarakterli
xususiyatlari 1-jadvalda keltirilgan.
Yong‘inni о‘chirishda yonishni tо‘xtatishda asosiy usullari quyidagilar:
• yonish zonasini suv, namlovchi moddalar eritmalari, karbonat angidrid va
yonishni davom ettirish uchun ishlatiladigan issiqlikning bir qismini olib
tashlaydigan boshqa yong‘inga qarshi vositalar bilan sovutish;
• yonish jarayonida suv bug‘lari, karbonat angidrid, azot va yonishga
tо‘sqinliq qiladigan boshqa gazlar bilan reaksiyaga kirishadigan moddalarni
suyultirish.
1-jadval
Ammiak О‘tkir hid, nafas olish yo’llarini tirnash xususiyati beruvchi, sabablar
kо‘z yoshi va kо‘z og‘rig‘i, yо‘tal
Vodorod xlorid О‘tkir hid, nafas olish yo’llarini juda bezovta qiluvchi, sabab bо‘ladi
xirillash, bо‘g‘ilish hissi
Vodorod siyanid Achchiq bodomning hidi, tomoqdagi tirnash xususiyati, og‘izda
yonayotgan achchiq ta’m
Oltingugurt gaz О‘tkir hid, juda past konsentratsiyalar bezovta qiladi kо‘zning
gözenekli membranalari, nafas olish yo’llari, yuqoriroq konsentratsiya
ovozning xirillashiga olib keladi
Formaldegid Zich oq tutun kо‘rinishiga ega, shilliq qavatlarni bezovta qiladi. kо‘z,
burun, nafas yо‘llarining membranalari
Xlor Nafasni bezovta qiladigan о‘tkir hidli yashil-sariq gaz.yо‘llar
Yong‘in turlariga qarab, о‘chirishning turli usullarini qо‘llash mumkin. Eng
keng tarqalgan yong‘inga qarshi vosita suvdir. Yonayotgan materialga tushib, uni
sovutadi; bug‘ esa kislorod miqdorini kamaytiradi.
Ammo undan zichligi suvdan past bо‘lgan yonuvchan moddalarni, shuningdek,
elektr quvvatli simlar va elektr inshootlarini о‘chirish uchun foydalanish mumkin
emas.
Boshqa toifadagi yong‘inlarni о‘chirish uchun boshqa yong‘inga qarshi
vositalar qо‘llaniladi. Bularga yong‘inga qarshi kо‘piklar (kimyoviy va havo-
mexanik), inert gazlar, karbonat angidrid va qattiq о‘chirish vositalari kiradi.
Har holda, yong‘inning oldini olish uni о‘chirishdan kо‘ra arzonroqdir.
Shuning uchun har qanday obyektda kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish
kerak.

Yong‘inning oldini olish - yong‘inlar oldini olish, mahalliylashtirish va
bartaraf etish, shuningdek yong‘in sodir bо‘lganda odamlar va mulkni xavfsiz
evakuatsiya qilishni ta’minlash bо‘yicha tashkiliy-texnik tadbirlar majmuasidir.
Yong‘in xavfsizligi - bu sanoat obyektining shunday holati, yong‘in
ehtimolini bartraf qiladigan va u sodir bо‘lgan taqdirda odamlarga xavfli omillar
ta’sirining oldini oladi va moddiy boyliklarni muhofaza qilish ta’minlanadi.
Sanoat korxonalari yong‘in xavfsizligi yong‘inning oldini olish tizimi,
yong‘indan himoya qilish tizimi va tashkiliy-texnik tadbirlardan iborat. Har bir
korxona yong‘in xavfsizligi standartlari bо‘yicha kо‘rsatmalarini ishlab chiqish.
Kо‘rsatmalar ma’lum bir ustaxona yoki ishlab chiqarish maydonchasi uchun
yong‘in xavfsizligi bо‘yicha asosiy talablarni aks ettirishi kerak.
Yong‘in xavfsizligi choralari tо‘g‘risidagi kо‘rsatmalar, shuningdek,
korxonada yong‘in sodir bо‘lgan taqdirda yong‘inga qarshi vositalardan
foydalanish tartibini belgilaydi. Yonuvchan suyuqliklarni saqlash, tozalash
materiallari va sanoat yonuvchi chiqindilarni yig‘ish, saqlash va olib tashlash,
kombinezonlarni saqlash va saqlash tartibi, shuningdek yong‘in sodir bо‘lganda
ishchilar va xizmatchilarning vazifalari va harakatlari belgilanadi.
II-BО‘LIM
XAFDI KIMYOVIY MODDALAR ULARNING BIRIKKMALARNI
YONG‘IN XAVFLIGIGINI BAHOLASH VA TAHLIL QILISH
2.1 . A mmiak nitretat ishlab chiqarishda yong‘in xavfsizligi talablari .
Ammiak selitra yonuvchan gaz - ammiak va kuchli oksidlovchi - termal
parchalanishga yuqori yong‘in va portlash xavfiga ega. Shu bilan birga, oddiy
sharoitlarda ammiakli selitra zarba, ishqalanish, zarba va uchqunlarga nisbatan

kam sezgir va shuning uchun uni ishlatish deyarli xavfsizdir. Ammo ammiakli
selitrani ishlab chiqarish, saqlash va tashishda belgilangan texnologik jarayon va
xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilish kerak, chunki ma’lum sharoitlarda
(kislotalar bilan aralashtirilgan, yog‘ning kirib borishi, eritmada kislotalanishi)
portlash xususiyatlarga ega.
Shuni ta’kidlash kerakki, ishlab chiqarishda yong‘in va portlash xavfli
texnologik yо‘nalishlariga quyidagilar kiradi:
uskunalar, quvurlar, armatura va ajraladigan ulanishlar ishlamay qolishi,
ishlab chiqarishdagi nuqsonlar tufayli tanklar bosimsizlanishi, toshib ketish,
mexanik shikastlanish, tashqi korroziya, о‘zgaruvchan harorat yuklari, asboblar va
nazorat uskunalari nosozliklar; jarayondagi xodimlarning xatolari va boshqa salbiy
xodisalarni misol qilishimiz mumkin.
Katta avariyalar yuzaga kelishi nuqtai nazaridan eng xavfli texnologik
operatsiyalar texnologik jarayonlarni о‘tkazish bilan bog‘liq operatsiyalar bо‘lib,
ular davomida eritmalar va ammoniy nitrat eritmalari harorati uning kritik
qiymatidan oshishi mumkin.
Ammiakli selitrani eritish uchun idishdagi bug‘lanish jarayoni bloki
quyidagi sabablarga kо‘ra yong‘inlar portlashlar sodir bо‘lishi mumikin: yong‘in
xavfsizligi qoidalarini buzish (ammiakli selitra aylanib yuradigan binolarda
normativ hujjatlarda kо‘zda tutilmagan begona materiallar mavjudligi, saqlash.
ustaxonadagi begona yonuvchan materiallardan); mavjud yong‘indan himoya
vositalari ishdan chiqishi.
Granulyatsiya minorasidagi granulyatsiya jarayoni blokida: uskunalar,
quvurlar, armatura va ajratib olinadigan ulanishlar ishlamay qolishi, ishlab
chiqarishdagi nuqsonlar tufayli tanklar bosimsizlanishi, toshib ketish, mexanik
shikastlanish, tashqi korroziya, о‘zgaruvchan harorat yuklari, asboblar va
jihozlarning ishdan chiqishi; apparatdagi belgilangan ruxsat etilgan darajadan
oshib ketishi; jarayondagi xodimlarning xatolari.
Tayyor mahsulotni qadoqlash va jо‘natish jarayoni blokidagi: yong‘in
xavfsizligi qoidalarini buzish; yong‘inning ta’siri uning parchalanishiga olib
kelishi mumkin bо‘lgan katta miqdordagi ammiakli selitraning mavjudligi; issiq

yoki yuqori kislotali mahsulotni qadoqlash va jо‘natish yо‘nalishi; mavjud
yong‘indan himoya qilish uskunalari ishlamay qolganda portlash bilan yong‘inlar
sodir bо‘lishi.
Ammiakli selitra bilan avariyalarning asosiy sabablarini tahlil qilish shuni
kо‘rsatdiki: operatsion xodimlarning xatolari; texnologik reglamentlar va ish
yо‘riqnomalari talablarini buzish, ta’mirlash ishlarini yomon tashkil etish;
uskunalar texnik holati ustidan nazorat yо‘qligi; past ishlab chiqarish intizomi kabi
oqibatlar tо‘fayli avariyalar , sodir bо‘ldi.
Biroq, ish joyidagi yong‘inning asosiy texnik sababi statik elektrdir. Statik
elektr hosil bо‘lishining oldini olish uchun neytrallashtiruvchi bar va havo
ionizatori kabi faol himoya tizimidan foydalanishni tavsiya etiladi. Bunday
qurilmalar afzalliklari quyidagilardan iborat: oson о‘rnatish, keng qamrovli
ionizatsiya, yuqori samaradorlik, uzoq xizmat muddati, portlashdan himoyalangan
loyiha yechimi.
Neytrallashtiruvchi bar yoki о‘rnatilgan kompressorli antistatik bar material
yuzasida statik zaryadni sezilarli darajada kattaroq masofada neytrallash uchun
mо‘ljallangan. Antistatik barni loyihalashda qо‘llaniladigan yuqori texnologiya
statik zaryadni neytrallash jarayonida, hatto yuqori tezlikda ishlab chiqarishda ham
samaraliroq natijalarga erishish imkonini beradi. Ushbu qurilmaning samarali
ionizatsiyasi va qisqa tushirish vaqti tufayli butun tizimning ishlashi yaxshilanadi.
Antistatik bar elektr maydoni yordamida havo molekulalarini musbat va manfiy
ionlarga ajratadi va kompressordan keladigan havo bu ionlangan havoni material
yuzasiga uradi.
Har qanday statik zaryadlangan material barning faoliyat sohasi orqali о‘tib,
qarama-qarshi qutbli ionlarni о‘ziga tortadi va shu bilan neytrallanadi. Statik
bо‘lmagan materiallar bir-biriga yoki mashina qismlariga yopishmaydi va shu
bilan ishlab chiqarishni osonlashtiradi. Bularning barchasiga qо‘shimcha ravishda,
antistatik bardan foydalanish ishlab chiqarish jarayonida va undan keyin changning
tortilishini, xavfli elektrostatik oqim xavfini, uchqun paydo bо‘lish xavfini,
yong‘in va portlashlar oldini olishni sezilarli darajada kamaytiradi.

Ushbu qurilma kalibrlash va alohida parvarish qilishni talab qilmaydi va shu
bilan birga mashinaning xavfsizligi va unumdorligini, mahsulotlar sifatini oshiradi.
Elektrostatik barning ignalari rezistorli ulanish bilan yuqori kuchlanishga
ulanganligi sababli, ignalarga teginish xavfsizdir.
Kompressor tomonidan tizimga yetkazib beriladigan havo toza va quruq
bо‘lishi kerak. Barni о‘rnatishni yengillashtirish uchun, hatto ishlab chiqarish
mashinasi xarakatlanish qiyin bо‘lgan joylarida ham barni hech qanday harakat
qilmasdan tuzatishga yordam beradigan maxsus о‘rnatish qismlari mavjud. Bar
uzunligi dasturga qarab о‘zgaradi. Plank neytralizatorlari mahsulotni tasniflash,
qadoqlash va jо‘natish bо‘limida о‘rnatilishi kerak.
Ikki fanatli havo ionizatori ishlab chiqarishda jiddiy muammolarni keltirib
chiqaradigan statik zaryadni zararsizlantirish uchun mо‘ljallangan. Loyihada
qо‘llaniladigan yuqori texnologiya yuqori tezlikda ishlab chiqarishda ham statik
zaryadni zararsizlantirish jarayonida yanada samarali natijalarga erishish imkonini
beradi. Tez tushirish vaqti bilan yuqori ishlash va samarali ionizatsiyani
ta’minlaydi. Ikki fanli havo ionizatori о‘zi yaratgan elektr maydoni yordamida
havo molekulalarini musbat va manfiy ionlarga ajratadi va ularni tashiydi.
Statik zaryadga ega bо‘lgan har qanday material ionlashtirilgan havo
puflagichining samarali maydonidan о‘tib, qarama-qarshi zaryadga ega bо‘lgan
zarralarni о‘ziga tortadi va shu bilan о‘zini neytrallashtiradi. Bu materiallar bir-
biriga yoki mashinaning qismlariga tortilishi va yopishib qolishiga yо‘l qо‘ymaydi,
bu esa ishlab chiqarishni osonlashtiradi.
Shu bilan birga, puflagichdan foydalanish ishlab chiqarish jarayonida va
undan keyin changning tortilishini, xavfli elektrostatik oqim va uchqun paydo
bо‘lish xavfini sezilarli darajada kamaytiradi, yong‘in va portlashlarning oldini
oladi.Ushbu qurilma kalibrlashni talab qilmaydi Shu bilan birga xavfsizlik va
mashina ishlashi va mahsulot sifatini oshiradi. Ionlash masofasini oshirish va
yetarli miqdorda havo yetkazib berish uchun ikkita fanatli puflagichga ega.
Qurilma maxsus ulash moslamasi tufayli qiyin bо‘lgan joylarda ham
osongina о‘rnatiladi. Ionlashtiruvchi havo puflagich filtrlarini vaqti-vaqti bilan

tozalash kerak. Ammiakli selitrani jо‘natish bо‘limida havo ionizatorlari
о‘rnatilishi kerak.
Shunday qilib, ammiakli selitrani ishlab chiqarishda yong‘in xavfsizligi
darajasi texnologik jarayon davomida ham, ta’mirlash (rejali va rejadan tashqari)
ishlarida ham korxonaning texnologik reglamentlari talablariga qat’iy rioya qilish,
jarayon parametrlarini (harorat, bosim, issiqlik va material balansi ) asbob-
uskunalar va avtomatlashtirilgan tahlil va laboratoriya sharoitida ammiakli selitra
eritmasining qо‘shimcha tahlili yordamida amalga oshiriladi.
2.2. Texnologik jarayonlar bilan bog‘liq portlash xususiyatiga
ega changlar va ularning xavflilik darajasini baholash
Portlovchi changlar texnologik jarayonda qо‘llaniladigan yoki ular bilan
birga keladigan mahsulot bо‘lgan 100 dan ortiq yirik sanoat korxonalari mavjud.
2020 yildan 2021 yilgacha bо‘lgan davrda ushbu korxonalarda chang-havo
aralashmalari portlashi bilan birga 4 ta yong‘in sodir bо‘lgan. Ushbu yong‘in va
portlashlar natijasida 4 milliard sо‘mga yaqin zarar yetdi, 14 kishi halok bо‘ldi. Bu
esa chang bog‘liq ishlab chiqaruvchi obyektlar xavfsizligi muammosi dolzarbligini
kо‘rsatadi. Obyektlardagi yong‘in xavfsizligi ularni yong‘in ehtimolini bartaraf
qiladigan yoki odamlar va mulkni yong‘indan himoya qilishni ta’minlaydigan
holatga keltirish orqali ta’minlanadi.
Yong‘in xavfsizligi tegishli darajasini, shuningdek, portlash xavfsizligini
ta’minlash uchun tegishli chora-tadbirlar majmuini ta’minlash kerak. Bunday
chora-tadbirlar rо‘yxati portlash va yong‘in xavfi toifasini hisobga olgan holda
belgilanadi. Portlash va yong‘in xavfiga kо‘ra, portlovchi chang bо‘lgan binolar
toifalarga bо‘linadi: B (portlovchi) va B1-B4 (yong‘in xavfli). Agar yong‘in va
portlash xavfi toifasini kam baholasa, unda ishlaydigan odamlar hayoti, binolar va
texnologik jihozlar xavfsizligi xavf ostida qoladi.
Portlovchi chang bо‘lgan binolarning portlash xavfi toifasini (B toifasi)
hisoblash portlashning loyiha bosimini aniqlashga asoslanadi va quyidagi formula
bilan aniqlanadi:

(1)
bunda, HT - kalorifik qiymat, J / kg; P0 - dastlabki bosim, kPa (101 kPa ga teng
qabul qilishga ruxsat beriladi); Vsv - xonaning erkin hajmi, m3; V – T0
boshlang‘ich haroratda portlashdan oldingi havo zichligi, kg/m3; Sr - havoning
issiqlik sig‘imi, J/kg∙K (1010 J/kg∙K ga teng qabul qilishga ruxsat beriladi); T0 –
havoning dastlabki harorati, K; KN - xonaning oqishi va yonish jarayonining
adiabatik bо‘lmagan xususiyatini hisobga oladigan koeffitsent. Kn ni 3 ga teng
qabul qilishga ruxsat beriladi; Z - tо‘xtatilgan changning portlashda ishtirok etish
koeffitsenti quyidagi formula bо‘yicha hisoblanadi:
Z = 0,5 ∙ F
, (2)
bunda, F - о‘lchami kritik darajadan kichik bо‘lgan chang zarralari massa ulushi,
undan yuqorida havo suspenziyasi portlashga chidamli bо‘ladi, ya’ni olovni
yoyishga qodir emas. Z qiymatini hisoblash uchun ma’lumot olish imkoniyati
mavjud bо‘lmaganda, Z = 0,5 ni olishga ruxsat beriladi.
Portlovchi chang mavjud bо‘lgan binolar toifalarini hisoblash, shuningdek,
formulalar tahlili uning nomukammalligini, ayrim hollarda esa qо‘llashga yо‘l
qо‘yilmasligini kо‘rsatdi.
Misol uchun dastlabki ma’lumotlar:
о‘lchamlari LxBxH=20x10x8 m bо‘lgan xona;
xonadagi maksimal havo harorati 38ºS yoki 311ºK (uchun Gomel);
qarag‘ay daraxti changi Nt=18731000 J/kg ishlatiladi;
1 kg yog‘ochni yoqish uchun zarur bо‘lgan havo miqdori 3,74 m 3
/kg;
portlashdan oldingi havo zichligi T0=38 ºS da 1,134748 kg/m3;
muallaq changning portlash koeffitsenti maksimal Z=0,5 deb olinadi.
Formulaning (1) boshqa barcha parametrlari о‘zgarishsiz qolishini hisobga
olgan holda, biz chang portlashining bosimini har xil miqdordagi chang uchun
ketma-ket hisoblab chiqamiz. Portlashning ortiqcha bosimini hisoblash natijalari
1jadvalda va 1rasmda. Keltirilgan.

1-jadval
Qarag‘ay changining portlashi ortiqcha bosimni hisoblash
natijalari
1- rasm. Chang massasidan hisoblangan maksimal portlash bosimi
qiymatining о‘zgarishi
Amalga oshirilgan hisob-kitob tahlili shuni kо‘rsatdiki, portlashning
hisoblangan ortiqcha bosimi qiymatining о‘zgarishi (kо‘tarilishi) chang
massasining kо‘payishiga qarab chiziqli ravishda sodir bо‘ladi. Bunday holda,
changning massasi cheksiz ravishda oshirilishi mumkin, chunki u hisoblash uchun
olinadigan changning maksimal miqdorini kо‘rsatmaydi. Hisoblashdan kelib
chiqadiki, 700 kg da hisoblangan chang portlash bosimi 485 kPa bо‘ladi, bu
qarag‘ay changining maksimal portlash bosimi 520 kPa bо‘lgan qarag‘ay daraxti
uchun yong‘in xavfi kо‘rsatkichlariga mos kelmaydi.
Formula (1) ni qо‘llash bо‘yicha keyingi cheklov - bu xonaning hajmi yoki
aniqrog‘i, tegishli miqdordagi yog‘och changining yonishi uchun zarur bо‘lgan
havo miqdorini hisoblash natijalari 2-jadval va 2-rasmda keltirilgan.
Qarag‘ay changining massasiga mos keladigan yonish uchun zarur bо‘lgan
havo miqdorini hisoblash shuni kо‘rsatdiki, 650 kg changni yoqish uchun 2431 m3

havo kerak, xonaning bо‘sh hajmi esa 1280 m3, ya’ni hamma chang emas. xona
ichidagi portlash paytida yonib ketadi.
2-jadval
Qarag‘ay changining yonishi uchun zarur bо‘lgan havo
miqdorini hisoblash natijalari
2- rasm. Tegishli miqdorda qarag‘ay changining yonishi uchun zarur
bо‘lgan havo miqdorini о‘zgartirish
Xonadagi chang portlashi loyiha bosimini aniqlash uchun formulaning (1)
yuqoridagi tahlili cheklovlarni kiritish zarurligini kо‘rsatdi:
1-cheklov- changning portlash bosimi uning maksimal bosimidan oshmasligi
kerak (ma’lumotnoma adabiyotlari yoki sinovlar bilan belgilanadi);
2-cheklov- portlashda ishtirok etadigan changning hisoblangan miqdori
uning yonishi uchun zarur bо‘lgan havo miqdoridan oshmasligi kerak.
2.3. Azot birikmalar mavjud organiklar tuzilishi va ularning
yong‘in xavfli xususiyatlari
Yangi yoki hali sintez qilinmagan kimyoviy birikmalar yong‘inga xavfli
xususiyatlarini oldindan aytish zamonaviy fanning dolzarb vazifasidir. Bugungi
kunga kelib, yong‘in xavfi kо‘rsatkichlarini aniqlash uchun bir nechta hisoblash

usullari ishlab chiqilgan, ammo ularning barchasi eksperimental ma’lumotlarga
asoslangan. Yong‘in xavfi xususiyatlari mumkin bо‘lgan beqarorlik, moddalar
toksikligi va tajovuzkorligi, shuningdek, о‘lchov asboblari bilan bog‘liq katta
xarajatlar va boshqa moddalar xususiyatlarini eksperimental о‘rganishda kо‘pincha
о‘rganilayotgan namunalarda aralashmalar mavjudligi bilan murakkablashadi.
Shu munosabat bilan, qо‘shimcha eksperimental tadqiqotlarni talab
qilmaydigan yong‘inga xavfli xususiyatlarni bashorat qilishning hisoblash
usullarini ishlab chiqish zamonaviy tadqiqotlarning eng muhim yо‘nalishi
hisoblanadi. Kimyoviy birikmalar xossalarini bashorat qilishning eng istiqbolli
usullaridan biri bu “tuzilma-xususiyat” korrelyatsiyasini о‘rnatishga asoslangan
deskriptorlarni hisoblash usulidir. Bu usulda moddalarning tuzilish formulasi
grafik sifatida, tavsiflovchilari esa uning agaritimlari sifatida qaraladi.
Deskriptor kimyoviy birikmaning tuzilishini tavsiflovchi matematik
parametrdir. Murakkab fragment deskriptorlari molekulaning turli qismlari uning
umumiy xususiyatiga hissasini baholash uchun ishlatiladi.
Bugungi kunga qadar tо‘plangan organik birikmalar yong‘inga xavfli
xususiyatlari bо‘yicha kо‘plab eksperimental ma’lumotlar moddalarning yong‘in
xavfini bashorat qilish uchun tavsiflovchilarni hisoblash usulini qо‘llash
imkoniyatini о‘rganishga imkon beradi. Ishlarda deskriptorli hisoblash usuli
asosida aldegidlar, alkil asetatlar va aromatik efirlar porlash nuqtasini bashorat
qilish uchun taxminiy tenglamalar olingan.
Bu ishda deskriptor hisoblash usuli yordamida organik birikmalar chaqnash
nuqtasini bashorat qilish imkoniyati azot о‘z ichiga olgan organik birikmalar:
aminlar va nitro birikmalar misolida о‘rganiladi.
Ushbu gomologik qatorlar ayrim vakillari uchun molekulaning topologiyasi,
geometriyasi va elektrostatikasi xususiyatlarini tavsiflovchi deskriptorlar hisoblab
chiqilgan (1-jadval).
1-jadval
Ba’zi tarkibidan azot bо‘lgan organik birikmalar uchun porlash
nuqtalari va molekulyar deskriptor qiymatlari
Modda Harorat Deskriptorlar nomi Kvadrat

0
S yuzalar
molekulalar
(S)Indeks
Viener
(W) Indeks
Randicha
(ch) Gravitatsiya
piyoz
indeks (G1) Gravitatsiya
piyoz
indeks (G2)
Aromatik aminlar
Anilin 73 42 5.11 584 909 127
2-Metilanilin 81 60 6,00 666 1101 143
2,3-Dimetilanilin 97 82 7,00 748 1298 160
Etilanilin 85 94 6,52 761 1240 174
n-Butilanilin 107 182 8,00 924 1536 219
n-Etil-n-
benzilanilin 150 460 10,20 1427 2986 247
Nitro birikmalarini cheklash
Nitrometan 35 9 3,58 348,5 469,1 86,5
Nitroetan 30 18 4,28 205,7 299,0 212,5
1-Nitropropan 36 32 4,99 244,8 365,7 148,8
1-Nitropropan 36 32 4,99 244,8 365,7 148,8
2-Nitropropan 39 29 5,15 223,1 382,0 150,5
1-nitrobutan 47 52 5,70 283,8 429,1 183,5
1-Nitropentan 61 79 6,40 322,8 491,3 218,9
1-Nitrogeksan 73 114 7,11 361,8 552,9 252
Aromatik nitro birikmalari
Nitrobenzol 88 88 6,69 838,0 1428,0 148,7
2-nitrotoluol 96 114 7,56 919,4 1668,6 163,4
4-nitrotoluol 117 120 7,56 919,4 1612,8 175,5
3-nitrotoluol 108 117 7,56 919,3 1618,4 169,0
2-Nitrobifenil 143 352 10,67 1405,7 2960,3 222,8
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan. kelib chiqadiki, uglevodorod zanjiri
chо‘zilishi va molekula tuzilishi murakkablashishi bilan tavsiflovchilarning
qiymatlari ham, porlash nuqtasi ham ortadi, bu ushbu parametrlar о‘rtasida
korrelyatsiya mavjudligini kо‘rsatadi.
О‘tkazilgan tadqiqotlar asosida kо‘rib chiqilayotgan gomologik qatorga
kiruvchi birikmalar porlash nuqtasini hisoblash uchun taxminiy tenglamalar
olingan (korrelyatsiya koeffitsienti R2 = 0,99):
t
vsp = a + bW + c χ + dG 1 + eG 2 + fS , (4)
bunda a , b , c , d , e , f
koeffitsentlar (2-jadval).
2-jadval
Taxminlovchi tenglamalar uchun koeffitsentlar qiymatlari

Gomologik qator Koeffitsentqiymatlari
a b c d e f
Aromatik aminlar 121 -0,04 – –1,02 0,32 1,98
Cheklash
Nitrobirikmalar 6,67 0,31 0,18 –0,042 0,086 –0,006
aromatik
nitrobirikmalar 4,6•10 -6
0,484 –2,7•10 -5
0,018 –0,091 1,08
Olingan tenglamalarni aprobatsiya qilish natijasida porlash nuqtasini
hisoblashda xatolik 10°C dan oshmaganligi aniqlandi, buning asosida deskriptorni
hisoblash usuli yong‘in xavfliligini taxmin qilish uchun ishlatilishi mumkin degan
xulosaga kelish mumkin.
2.4. Yonadigan gazlar. suyuqliklar va bug‘-gaz-havo aralashmalarini
monitoringini olib borish
Sanoat binolari va sanoat hududlari havosida portlovchi moddalardan ancha
past konsentratsiyalarda yonuvchi gazlar va yonuvchi suyuqliklar bug‘-gaz-havo
aralashmalarini aniqlash va ularni lokalizatsiya qilish muhim vazifadir. Yonuvchan
gaz analizatorlarini tanlash, о‘rnatish, ishlatish va texnik xizmat kо‘rsatishga
qо‘yiladigan talablar belgilangan qoidalar, meyorlar va QMQ lar asosida tartibga
solinadi.
Hozirgi vaqtda nisbatan arzon, kichik о‘lchamli va yuqori sezgir
yarimо‘tkazgichli gaz sensorlariga katta qiziqish mavjud. Bunday sensorlar asosiy
kamchiliklari 500°C gacha bо‘lgan yuqori ish harorati bо‘lib, ular portlashdan
himoyalangan yonuvchi gazlar va suyuqliklar bug‘-havo aralashmalarini kuzatish
uchun foydalanishni cheklaydi. Shunday qilib, mikroelektron gaz sensorlari
maksimal gaz sezgirligi va quvvat sarfi haroratini kamaytirish dolzarb
muammodir.
Yonuvchan gazlar va yonuvchi suyuqliklar bug‘-gaz-havo aralashmalarini
monitoring qilish sohasidagi tadqiqotlarning hozirgi holati, shuningdek qalay
dioksidi va uning asosidagi nanokompozitlar tuzilishi va fizik-kimyoviy xossalari
haqidagi zamonaviy g‘oyalar asosida.

SnO2 plyonkalarini itriy va marganets bilan aralashtirish gazning maksimal
sezgirlik haroratini ikki barobardan kо‘proq kamaytirish imkonini beradi. 1-rasmda
4,7at.% miqdorida ittriy bilan qо‘shilgan SnO2 plyonkasi gaz sezgirligi havodagi
etanol, aseton, izopropil spirti va formaldegid bug‘lariga haroratga bog‘liqligi
grafiklari keltirilgan. О‘ngdagi grafik qо‘shilmagan SnO2 plyonkalar bir xil
gazlariga maksimal gaz sezgirligi haroratlarini kо‘rsatadi.
О‘rganilgan kompozit plyonkalar qо‘shimcha kuchaytiruvchi sxemalarsiz
silikon substratda amalga oshiriladigan har qanday loyihadagi miniatyura gaz
sensorlari sezgir elementlari sifatida ishlatilishi mumkin.
3-rasm. Plenka-kompozit SnO2 gaz sezgirligi haroratga bog‘liqliklari:
(2,8 at.%) Y2O3. О ‘ng tomonda q о ‘shilmagan SnO2 plyonkalari uchun
maksimal gaz sezgirligining harorati belgilangan.

5- rasm . Mikroelektron gaz sensori topologiyasi
(kristal 1,0∙1,0∙0,12 mm 3
):

1 - isitgichning platina menderi, 2 - interdigital elektrodlar teginish elementi, 3 -
gazga sezgir SnO2 plyonkasi, 4 – yostiqchalar
6- rasm . Integral sxema stdagi seramika-metall korpusidagi
gaz sensori
Bajarilgan ishlardan quyidagi asosiy xulosalar chiqarish mumkin:
a) Sn-Y-O namunalarini izotermik stabillashtiruvchi bosqichma-bosqich
tavlanish rejimlari tanlanadi: T = 400 °C, t ≥ 2 soat; va Sn–Mn–O: 300 °C, 400 °C
va 500 °C kamida 9 soat.

b) Issiqlik bilan ishlov berishdan о‘tgan Sn-Y-O va Sn-Mn-O kompozit
plyonkalarining sirt qarshiligining haroratga bog‘liqligi yarimо‘tkazgichlarga xos
bо‘lgan shaklga ega va ish haroratida isitish va sovutish paytida elektr
qarshiligining takrorlanishi bilan tavsiflanadi. gaz sensori diapazoni (20 - 400 ° C).
c) maksimal gaz sezgirligining qiymati 1,09 dan 3,4 gacha о‘zgarib turadi va
qо‘shimcha kuchaytiruvchi sxemalarsiz xavfli gaz signalizatsiya qurilmalarida
о‘rganilgan kompozit plyonkalar asosida gaz datchiklarini ishlatish uchun etarli.
d) Qalay dioksid plyonkalarini itriy va marganets bilan doping qilish,
qо‘shilmagan SnO2 plyonkalarga nisbatan gazning maksimal sezgirlik haroratini
ikki martadan kо‘proq pasaytiradi va turli gazlarga selektivlikni yaxshilaydi.
III-BО‘LIM
KIMYOVIY XAVFLI OBYEKTLARDA HIMOYA CHORALARI
3.1. Xavfli kimyoviy obektlarda sodir bо‘ladigan
avariyalarning о‘ziga xos xususiyati
Xavfli kimyoviy obektlarda sodir bо‘ladigan avariyalarning о‘ziga xos
xususiyati shundaki uning zararli omillari, shakllanish va ta’siri yuqori darajada
ekangi, bu avariyalar yong‘inlar, portlashlar bilan birga kelishi, tezkor himoya
choralarini kо‘rishni talab qiladi. Shu sababli, xodimlarni va aholini xavfli
kimyoviy moddalardan himoya qilish imkon qadar tezilik bilan tashkil etilishi
zarar.
Kimyoviy xavfli obyektlarda himoya choralari quyidagilarni о‘z ichiga
oladi:
-obyektning xavfsiz ishlashi ustidan kunlik kimyoviy nazorat;
-voqeani aniqlash va avariya sodir bо‘lgan hududni kimyoviy razvedka
qilish;
-xodimlar va jamoatchilikni shikastlanish xavfi t о ‘g‘risida ogohlantirish
(xabarnoma);

-kimyoviy muhitni baholash va bashorat qilish;
- yong‘in portlash xavfsizlik choralarini oldindan kо‘rish;
-tez yonuvchi va zaxarli moddalarni minimal miqdorini saqlash;
-shaxsiy va jamoaviy himoya vositalaridan foydalanish;
-xavf ostida b о ‘lgan hududlardan aholini vaqtincha evakuatsiya qilish;
-jabrlanganlarga qidirish va tibbiy yordam k о ‘rsatish;
-avariyalar da obyekt infratuzilmasi va atrof-muhitdagi salbiy oqibatlarini
bartaraf etish yoki minimallashtirish.
Kimyoviy xavfli obyektlarda sodir b о ‘lgan avariya paytida xavfli kimyoviy
moddalar xavfli konsentratsiyasini shakllanishi, sexlarda о ‘rnatilgan kimyoviy
priborlarni kunlik kimyoviy nazoratlar jarayonida ifloslangan havoning tarqalishi
y о ‘nalishi t о ‘g‘risida birlamchi ma’lumotlar yig‘iladi. Ushbu ma’lumotlarga
asoslanib va meteorologik vaziyatni hisobga olgan holda kimyoviy razvedka
tashkil etiladi. Bundan tashqari xavfli kiyoviy moddalar saqlanadigan ishlab
chiqariladigan bino va inshootlarga xonalarga avtomatik yong‘inni aniqlash va
uchirish moslamalarini о‘rnatish, suv va boshqa yong‘inni uchirish vositlari
zaxirisini ta’minlash talab etiladi.
Xavfli kimyoviy moddalar ishlab chiqariladigan va saqlaydigan obyektlarda
doimiy shay xolatdagi yong‘inni uchirish otryadalari bilan jamlangan bо‘lishi
kerak.
3.2. Xavfli kimyoviy moddalardan aholini himoya qilish
va tibbiy yordam kо‘rsatish usullari
Xavfli kimyoviy moddalardan aholi himoya qilish uchun jamoviy himoya
inshshotlaridan va shaxsiy himoya vositalaridan foydalaniladi. Shuningdek
kimyoviy ifloslangan hududlardan aholini evakuatsiya qilish usullari orqali xavfli
kimyoviy moddalardan aholini himoya qilish mumkin.
Aholini va xodimlarni vaqtincha evakuatsiya qilish zararlanish oldini olish
yoki kamaytirish uchun aholini kimyoviy ifloslanish ehtimoli bо‘lgan hududdan
olib chiqishni nazarda tutadi. Shu bilan birga zararlangan aholiga kimyoviy modda

tarqalgan joyning о‘zida birinchi yordam kо‘rsatish boshlanadi. Bunda quyidagi
tadbirlar amalga oshiriladi:
-organizmga zahar tushishini favqulodda tо‘xtatish (zararlanganlarni
ifloslanish zonasidan olib chiqish sanitar tozalash va shaxsiy himoya vositalarini
bilan ta’minlash);
-organizmdan zaharni tez chiqarilishi (qayd qildirish);
-organizm dagi funksional tizimlarini tiklash (reanimatsiya choralari);
-xavfli kimyoviy moddalar bilan о ‘tkir zaharlanishda avtonom kislorod
bilan nafas olidirish;
-xavfli kimyoviy moddalar bilan zaharlanishni oldini olish va davolash
uchun dorivor (antidot) preparatlarni q о ‘llash ;
Yong‘in yoki portlash sodir bо‘lganda odamlar kuyuishi, tо‘lqin zarbidan
jarohatlanishi yoki issiqlik nuri ta’siridan zararlanish xolatlarida birinichi tibbiy
yordam kо‘rsatish uchun shart- sharoitlar oldindan yaratlgan bо‘lishi kerak.
Bundan tashqari maakazlishgan favqulodda vaziyatlar vazirligi, yong‘inni uchirish
ortyadlari va sog‘liqni saqlash tizimlari bilan barcha hamkorlik chora tadbirlari
kо‘rilgan bо‘ltshi zarur.
1- jadval
Ba’zi bir kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar (KTZM) fizik- kimyoviy
va zaharli xususiyatlari
T/r KTZMZichligi, g/sm3
Qaynash harorati,
°C Zaharli xususiyati Zaharla-nish
konsentra-siyasi,ml
Ta’sir etish vaqti
О‘limga olib kelish
miqdori, ml/l
Ta’sir vaqti
Degazatsiya-lovchi,
modda
1. Ammiak 0,68 -33,4 0,2 6 s 7 30 min suv
2. Xlor 1,56 -34,6 0,01 1 s 0,1-0,2 1s sо‘ndirilgan
ohak
3. Fosgen 1,42 8,2 0,05 10 min 0,4-0,5 10 min ishqorli
moddalar va suv
4. Oltingugurt IV
oksidi 1,46 -10 0,4-0,5 50 min 1,4-1,7 50 min s о ‘ndirilgan
ohak, ammiakli
suv
5. Is gazi - -190 0,22 2,5 s 3,4-5,7 30 min -

6. Uglerod IV
Sulfadi 1,26 46 2,5-1,6 1,5 s 10 1,5s natriy
sulfid
7. Fosfor III
Xloridi 1,53 74.8 0,08-
0,015 30 min 0,15-1,0 30 min ishqorli-
ammiakli suv
8. Vodorod
Ftorid 0,98 19,4 0,4 10 min 1,5 5 min ishqorli-
ammiakli suv
9. Sinil
Kislota 0,7 25,6 0,02-0,04 30 min 0,1-0,2 15 ishqorli-
ammiakli suv
3.3. Kimyoviy xavfli obyektlarda avariya oqibatlarini
bartaraf etish usullari va vositalari.
Avvalo avariya va ularning oqibatlarini bartaraf etishda zararli kimyoviy
moddalar tarqalishini (oqishini) cheklash va tо‘xtatish, yong‘in va portlashlarni
bartraf etish kimyoviy ifloslanishni lokalizatsiya qilish, tо‘proq va yer osti suvlari
ifloslanish oldini olish bо‘yicha choralar kо‘rish talab etiladi.
Bug‘simon gaz fazasi tarqalish chuqurligini cheklash uchun quyidagi
usullardan foydalanish mumkin:
-suv pardalari yordamida bug‘simon gaz fazasini yutish;
-suyuqlik fazasini k о ‘p miqdordagi adsorbsion materiallar qatlami (tuproq,
qum, cüruf, k о ‘mir va uning changlari, kengaygan loy, tala si ) bilan singdirish;
-suyuqlik fazasini k о ‘piklar, plyonka materiallari bilan ajratish;
-xavfli kimyoviy moddalarni kimyoviy faol reagentlar eritmalari bilan
zararsizlantirish.
- yong‘in va portlashdan keyin sodir bо‘lgan chiqindilarni tozalash.
Ifloslangan havo buluti tarqalishi yо‘nalishidagi seyrak dispersli suv
pardalari odatda о‘t о‘chirish mashinalari (motor nasoslari) va boshqa yuqori
bosimli agregatlar yordamida yaratiladi; ular kamida 0,6 MPa suv oqimi bosimini
ta’minlashi kerak. Suv pardalarini yaratishda suvga zararli kimyoviy moddalar
turiga mos keladigan neytrallashtiruvchi moddalar qо‘shiladi.
Portlovchi inhalatsiyali xavfli moddalar bug‘langanda, ifloslangan havo
buluti odamlar uchun xavf tug‘dirmaydigan balandlikka kо‘tarilishini
ta’minlaydigan kesilgan yong‘in pardalari о‘rnatilishi mumkin.
Suyuq xavfli kimyoviy moddalar tо‘kilgan qatlam ustiga sо‘riydigan
adsorbentlar tо‘kish (surish) orqali amalga oshirilishi mumkin. Bunda adsorban

qatlami kamida 10-15 sm bо‘lishi kerak, ifloslangan quyma material va tо‘proq
ustki qatlami kesib olinib maxsus idishlarga yig‘iladi va keyinchalik degazatsiya
ishlari bilan tozalanadi.
Atrof muhit sharoitlari joyida gazni yо‘q qilishga (zararsizlantirishga) imkon
beradigan hollarda, ifloslangan adsorban yoki tо‘proq yig‘ilmaydi va olib
tashlanmaydi. Ularni gazsizlantirish (zararsizlantirish) joyida suyuq formulalar
yoki qattiq gazsizlantirish (zararsizlantirish) moddalari bilan ishlov berish orqali
amalga oshiriladi.
Yonuvchan moddalar (gidrazin va boshqalar) bilan avariyalar yuz berganda,
eng katta ifloslangan joylar yoqib yuborilishi mumkin. Buning uchun tо‘proq
yoqilg‘i (kerosin) bilan quyiladi va olovga qо‘yiladi.
Xavfli kimyoviy moddalar suyuq moddasi kо‘pik bilan ajratish ular
bug‘lanishini kamaytirish maqsadida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, gazni
degazatsiya quyuvchi kо‘pik ishlatilishi mumkin. Kо‘pikni ishlatish yong‘in
uchirish xizmati tomnidan amalga oshiriladi.
Xavfli kimyoviy moddalar bug‘lanish tezligini kamaytirish eng qulay usuli
bu suyuqlik moddasi, kuchli suv oqimi bilan blokrovka qilash yoki
neytrallashtiruvchi modda eritmalari bilan suyultirishdir.
Insonlar va hayvonlarga zaharli kimyoviy xavfli moddalar tarqalishi ta’sirini
oldini olish va normal hayotiy faoliyatni ta’minlash uchun maxsus tozalash ishlari
amalga oshirish kerak.
Maxsus tozalash - bu radioaktiv va toksik moddalarni, shuningdek bakteriya
ta’sirini tanadan, inshootdan formalardan (kiyimlardan), shaxsiy himoya
vositalaridan, qurol-yaroqlardan, jihozlardan, mol-mulkdan va boshqa moddiy
qadriyatlardan zararsizlantirish yoki olib tashlashga qaratilgan tadbirlar majmuidir.
Degazatsiya - bu zaharli moddalarni zararsizlantirish yoki ularni ifloslangan
yuzadan, texnikalardan, inshootlardan, kiyimlardan ifloslanishni qabul qilinadigan
darajada kamaytirish yoki butunlay yо‘q qilish.
Degazatsiya tabiiy va sun’iy ravishda amalga oshiriladi. "О‘zini
gazsizlantirish" yoki "tabiiy gazni yо‘qotish" atamasi zaharli bо‘lgan mahsulotlar
о‘z-о‘zidan parchalanishini yoki bug‘lanish, gidroliz, atmosferadagi kislorod bilan

oksidlanish, shuningdek yuvish natijasida obyektlardagi ifloslanish darajasi о‘z-
о‘zidan pasayishini anglatadi. Xavfli kimyoviy moddalardan ifloslanishni
tozalash usullari mexanik, fizikaviy yoki kimyoviy usullarda amalga oshiriladi
Mexanik usuli- bu hududni va jismlarni ifloslantirigan xavfli kimyoviy
moddani mexanik va jismoniy usul bilan tozalash. Masalan, ifloslangan tо‘proq
qatlami kesilib, maxsus belgilangan kо‘milgan joylarga olib ketiladi yoki qum,
tо‘proq, shag‘al, maydalangan tosh bilan qoplanadi.
Fizik usuli – xavfli kimyoiy modda bilan ifloslangan hududni, jismlarni
erituvchi bug‘lantiruvchi va qaynatuvchi moddalar bilan tozalashdan iborat.
Kimyoviy usuli- hududni va jismlarni ifloslantirgan modda degazatsiya
qiluvchi moddalarga ta’siriga asoslangan. Ushbu ta’sir natijasida toksik bо‘lmagan
yoki kam toksik parchalanadigan mahsulotlar yoki birikmalar hosil bо‘ladi. Ushbu
usul ifloslangan sirtlarni (hududlarni, yо‘llarni) degazatsiya qiluvchi moddalar va
ularning eritmalari bilan yuvushni о‘z ichiga oladi.
Xavfli kimyoviy moddalarni tozalayotgan kimyoviy moddalar juda faoldir
va shuning uchun ular bilan yuzaga ishlov berilayotganda ehtiyotkorlik bilan
ishlashni va moslamalarni quruq holda artib, tegishli moylash materiallari bilan
yog‘lanishi kerak. Hududni zararsizlantirish juda mashaqqatli jarayondir, shuning
uchun, avvalo korxona yoki muassasa butunlay maydoni dezinfeksiya qilinmaydi,
faqat odamlar, hayvonlar va jihozlar harakatlanishi mumkin bо‘lgan joylar tanlab
olinadi.
Degazatsiya qilish quyidagicha amalga oshiriladi: zararlangan hudud
1 m 2
maydon uchun 1 kg miqdorida oqartiruvchi kukun bilan qoplanadi va 3-4 sm
chuqurlikda shudgorlanadi, Qattiq tо‘proq, asfalt, beton yuzalardagi ifloslangan
joylar ham xlor sepiladi, sо‘ngra 20 daqiqadan sо‘ng yuvib tashlanadi.
Kiyim-kechak, poyafzal, shaxsiy himoya vositalarini gazdan tozalash asosan
qaynatish, bug‘ aromatik aralashmasi bilan ishlov berish, yuvish va shamollatish
yо‘li bilan amalga oshiriladi. Qaynatish va yuvish jarayonida soda yoki SF-2
kukuni ishlatiladi.
Oziq-ovqat mahsulotlari xavfli kimyoviy moddalar bilan ifloslangan bо‘lsa,
ularning qadoqlash bilan himoyalanmagan yuza qismi olib tashlanadi, qolgan

qismini ehtiyotkorlik bilan pishirishni о‘z ichiga oladi. Suvni zararsizlantirish
koagulyatsiya, sо‘ngra filtrlash yoki qaynatish orqali amalga oshiriladi. Eng
ishonchli usul - filtrlar yordamida suvni gazdan tozalashdan iborat.
Sanitar tozalash, tо‘liqligi ustidan tibbiy nazorat namunalarni olish va xavfli
kimyoviy modda kо‘rsatkichini о‘tkazishdan iborat. Kimyoviy tadqiqotlar va
laboratoriya tadqiqotlari natijalariga kо‘ra xavfli modda ifloslanishini kompleks
tekshirish, oziq-ovqat, suv va tibbiy asbob-uskunalardan foydalanish
imkoniyatlarini baholashga imkon beradi.
3.4. Xavfli kimyoviy obyektlarda avariya oqibatlarini
baholash
Kimyoviy muhitni baholash – bu zararli kimyoviy moddalarni atrof-muhitga
tarqalish tezligi va uning k о‘ lami ni hamda yonish, portlash xususiyatini aniqlash,
shuningdek, atrof muxitga va aholi ga ta’sirini о‘rganish hamda avariya oqibatlarini
bartaraf etuvchi kuch va vositalar faoliyati ni tahlil qilishd an iborat.
Baholash - bashoratlash orqali yoki sodir bо‘lgan vaqiyalarga va razvedka
ma’lumotlariga asosan amalga oshiriladi.
Bashoratlash asoslariga keyinchalik razvedka ma’lumotlari bо‘yicha
aniqliklar kiritiladi yoki eng yomon xolatdagi virtual favqulodda vaziyat lar uchun
amalga oshiriladi. Bunday holda, ifloslanish zonasi chuqurligi, ifloslanishi mumkin
bо‘lgan hudud, ifloslangan bulut ma’lum bir masofaga yet ib kelish vaqti,
ifloslanish davomiyligini aniqlash talab etiladi.
Xavfli kimyoviy moddalar chiqishi bilan bog‘liq kimyoviy vaziyatni
bashorat lash uchun dastlabki ma’lumotlar:
- meteo ro lo gi k sharoitlar (havoning vertikal barqarorlik darajasi, shamol
yо‘nalishi, tezligi va havo harorati);
- xavfli kimyoviy moddalarni idishlarda saqlash usuli va miqdori ;
- xavfli kimyoviy modda tо‘kilish tabiati (pastki yuzada , poddonda,
о‘ralagan yoki erkin da ) ;
xavfli kimyoviy moddaning fizik- kimyoviy xususiyatig kо‘ra, yonish
portlash xolati.

H avo ning ver tikal barqarorli gi yer sathidan 20 m balandlik qabul qilingan
bо‘lib, y il fasli , kun vaqti va bulut qatlamga qarab, maxsus metab ulut jadvallar
bо‘yicha aniqlanadi va inversiya, izotermiya hamda konveksiya bilan belgilanadi.
Shuni esda tutish kerakki, shamol tezligi 4 m/s dan oshganda xar doim izotermiya
о‘rnatiladi,
Havoning vertikal barqaror chuqurli gi koeffitsenti :
-ifloslanish zonasi kengligini aniqlashda- inversiya - 0,03 , izoterm iya - 0,15;
konveksiya - 0,8 .
-ifloslanish maydonini aniqlashda - in ver si ya K
8 = 0,081, izo ter mi yak
8 =
0,133, kon veksiya K
8 = 0,235.
K imyoviy vaziyatni baholashda meteorologik shartlarn i ma’lum bо‘lgan da,
ushbu mintaqaga xos bо‘lgan e ng yomon xolat bilan hisoblanadi va quyidagilar
olinadi: havoning vertikal barqarorligi inversiya, shamol tezligi V=1 m/ s , T o
C –
ushbu jo y uchun maksimal xarorat.
Xavfli kimyoviy moddalar atrof muxitga tarqalishini aniqlashda quyidagi
omil lar hisobga olinadi:
1). Zararlash xajmiga kо‘ra- barcha kimyoviy moddalar saqlanadigan
konteynerlar umumiy x ajmi bо‘yicha ;
2). Saqlanish tarkibiga kо‘ra;
- gaz simon holatda gi zararli kimyoviy moddalar miqdori bо‘yicha :
m
o = R 
g nV/(9.81×10 3
) , (1)
bu nda, R – idishdagi bosim, 
g - gazning zichligi, V – idish hajmi, n – modda
konsentratsiyasi (butun qism%),
- suyuq holatda saqlashda (tashishda):
m
o = V 
j (2)
Xavfli kimyoviy moddalar t u kilishini cheklash uchun idishlar ostig i poddon
qо‘yiladi yoki о‘rab qо‘yiladi. Idishga q о‘ yilgan suyuqlik b u g‘lanishi yoki t u k ilish
vaqti poddon yoki о‘rab qо‘yilgan buyum blandligi bilan belgilanadi.

Xavfli kimyoviy modda poddon yoki о‘ralgan tо‘la idishdagi tukilgan ustun
balandligi quyidagiga (h) (m) teng:
h =H - 0,2 ( 3)
bu nda, N – pod don yoki о‘ralagandagi balandligi , yer satxiga nisbatan orliq 0,2 m
qilib belgilangan, yer yuzasi da ( yer , beton, asfalt va boshqalar) erkin t u kilish
balandligi 0,05 mga teng deb qabul qilin gan.
Ifloslangan kimyoviy modda b ulut i tarqalish chuqurligi q uyidagi formula
bо‘yicha aniqlanadi
G = K
1 ∙K
2 ∙K
3 ∙K
4 ∙G
tab , (4)
b u nda, K
1 -atmosfera barqarorligini hisobga oladigan koeffitse nti ; in ver sii K
1 = 1,
izo ter mi ya K
1 = 0,23, kon veksiya K
1 = 0,08 .
K
2 -hudud relyefi va qurilish konstruksiyasi koeffitse nti;
K
z - avariya xolatdagi idishni saqlash koeffitse nti (poddon yoki о‘ralganda-
0,2, yer satxidan -0,05) :
K
4 -shamol tezligini hisobga oladigan koeffitse nti ( 2- ilova 4-jadval);
G
tab – xavfli modda bilani floslangan bulut ochiq maydonda tarqalish
chuqurli k qiymati . (2- ilova -1- jadval)
Xavfli kimyoviy moddalar buluti bilan ifloslatirish zona si maydoni quyidagi
formula bо‘yicha aniqlanadi:
S
v = 8,73×10 -3
×G 2
×  =  G 2
 / 360, km 2
(5)
b u nda, G – ifloslanish zonasining chuqurligi, km;  - zonaning burchak u lcham i
(gradus)
Sha mol tezligiga qarab x avfli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi mumkin
bо‘lgan zonaning burchak ulchamlari
1-jadval
Shamol tezligi , m/s <0,5 0,6–1 1,1–2 >2
ϕ , grad 360 180 90 45

Ifloslangan kimyoviy modda buluti obyektga yaqinlashish vaqti havo
oqimining tezligiga bog‘liq va quyidagi formula bilan aniqlanadi:
T
pod = L / (V
cp ×60), min, (6)

bunda, L – ifloslangan manbadan belgilangan nuqta (obyekt)gacha bо‘lgan masofa,
km; V
cp – ifloslangan bulut old qismi dagi havo tezligi, km/soat.
Xavfli kimyoviy moddalarning ta’sir e tuvchi vaqti ( ifloslanish davomiyligi)
tukilgan moddaning parlanish vaqtiga qarab belgilanadi. Faqatgina birlamchi bulut
hosil bо‘lganda, vaqt 1 soatga teng deb belgilanadi.
Kimyoviy xavfli obyektlar shikastlangan taqdirda, vaziyatni bashoratlash
uchun hisoblash faqat bitta variant bо‘yicha , birinchi navbatda, barcha moddalar
suyuq agregat holatida olinadi.
Xavfli kimyoviy moddalar bilan bog‘liq avariyalarni bashoratlashda
xaritaga quyidagi xolatlar e’tiborga olinadi:
- shamol tezligi 0,5 m/s ifloslanish zonasi radius i markazi aylana , qilib
belgilanadi;
- shamol tezligi 0,6 - 1 m/s gacha b о‘lgan da markaz i yarim doira shaklda
bо‘ladi. A ylana yarim doirasidagi bese ktritsa shamol yо‘ nalishiga yо‘ naltirilgan va
markazi avariya hodisalar i orqali о‘tadi ,
- shamol tezligi 1,1 - 2 m/sgacha bо‘lgan da markaziy burchagi 90 0
ga teng
sektor bilan belgilanadi ;
- shamol tezligi 2 m/s dan yuqori bо‘lgan markaziy burchagi 45 0
bо‘lgan
sektor bilan belgilanadi.
Sektorlar radiusi ifloslanish zonalari chuqurligiga teng va shamol yо‘ nalishi
bо‘yicha yо‘ naltirilgan avariya markazidan о‘tadi.
3.5. Berilgan torshiriqqa muvofiq xavfli kimyoviy modda tarqalganda
vaziyatni baholash va xavfsizlik choralarni belgilash
Toshiriqqa muvofiq : 10.06 kuni soat 11.00 da muzlatgichdagi. 25 tonna
bо‘lgan xlor saqlanadigan о‘ralgan konteynerda avariya sodir b о‘ ldi . Meteorologik

sharoitlar: izotermiya, о‘rtacha shamol tezligi 1 ,5 m/s, shamol obyektga yо‘nalgan,
v oqea sodir bо‘lgan joydan obyektgacha bо‘lgan masofa - 2 km. Obyektdagi
kimyoviy muhitni baholanng va xavfli k imyoviy moddadan xodimlarn himoyalash
bо‘yicha takliflar tayyorlang hamda xulosa qiling
Yechish:
1. Kimyoviy ifloslanish kо‘lami va xarakterini aniqlash.
a) ifloslangan havo obyektga yaqinlashadigan vaqt ni quydagicha aniqlanadi
T
pod = L / (V
cp ×60) = 2000/(1,5× 6 0) = 22 min
b). Bulutning tarqalish chuqurligi quydagicha aniqlanadi
G=K
1 ×K
2 ×K
3 ×K
4 ×G
tab ,= 0, 18 × 1,33 × 0,2 ×1 , 5× 29 , 56=2 , 1 3km
K
1 , K
4 va G
tab - koeffitse nt lar ilovada kо‘rsatilgan jadvallar asosida olinadi.
Masala sharti bо‘yicha ifloslangan havoning tarqalish chuqurligi G= 2,1 3 km teng .
v ). Ifloslangan kimyoiy moddalar qalish kengligini aniqlashda ifloslanish
chuqirligi va havoning vertikal barqarorligi koeffi yenti bilan belgilanadi.
Masalaning sharti bо‘yicha ifloslanish kengligi:
G = 2,1 3 ×0,15 = 0,3 2 km.
2. Xavfli kimyoviy modda ning ifloslanish davomiyligi tukilgan moddaning
b о‘g‘ lanish va q ti ga qarab belgilanadi. Faqatgina birlamchi bulut hosil bо‘lganda,
vaqt 1 soatga teng bо‘ladi va quyidagicha ifodalanadi.
T
isp = h × 
j /K
2 ×K
4 ×K
7
bunda, 
j –xavfli kimyoviy moddalarning zichligi, t/m 3
( Ilovadagi 2- jadvalga
asosan) ; h — x avfli kimyoviy moddaning poddon yoki о‘ralgan tо‘la idishdagi
tukilgan ustun qalanligi ( m ) . K
2 – s olishtirma bug‘lanish tezligi - 1 soat ichida 1 m 2
maydonda 1 tonna modda bug‘lanishi mumkin . (t / m 2
soat); K
4 -shamol tezligini
hisobga oladigan koeffitse nti ( 2 - ilovada 3-jadval) K
5 - havo xararoti ko ef fitsi yent
( 2- ilovada 2- jadval)
T
isp = h × 
j /K
2 ×K
4 ×K
5 =0,2×0.0032/0,052×1,33×1=0,0092
Bundan chiqadiki zarar yetkazuvchi vaqtiT
por = 2,2 soat kо‘rib chiqish kerak
4. Xavfli kimyoviy modda buluti bilan haqiqiy ifloslanish zonasi
quyidagicha ifodalanadi:

S
f = K
8 G 2
×T
f 0,2
bunda, G- ifloslanish zona chuqirligi, T
f — ifloslanish zonasi shaklanish vaqti soat i
T
f = G/V
p
bunda, G- ifloslanish zona chuqirligi, V
P – ifloslangan havo old tomoni shamol
tezligi va havo vertikal barqarorlik darajasida (km/soat). K
6 – bu havoning vertikal
barqarorligi darajasiga bog‘liq bо‘lgan koeffitsent,(inver siya K
8 = 0,081, izo ter -
miya K
8 = 0,133, kon veksiya K
8 = 0,235.
T
f = G/V
p =320/6=53,3
S
f = K
8 G 2
T
f 0,2
=0,133×0,32 2
×53,3 0,2
=0,133×0,103× 2,21=30 m 2
/min
5. Kimyoviy vaziyatni baholash natijasida quyidagilar aniqlandi:
- obyekt kimyoviy ifloslanish zonasiga kiradi;
Avariya boshlangandan sо‘ng, obyektning shaxsiy tarkibida himoya
choralarini kо‘rish uchun 20 daqiqa vaqt bor (belgilangan vaqt oralig‘ida
obyektning barcha xodimlariga shaxsiy himoya vositasi ta’minlash imkoniyati
mumkin e mas. Bu kamida 30 daqiqa davom e tadi);
K imyoviy ifloslanish zonasi kengligi - 330 m;
Obyektni zararlash vaqti 2,2 soat davom e tadi,
Muassasa rahbari xodimlarga shikast yet kazmaslik uchun quyidagi qarorni
qabul qildi:
1. Xavfli kimyoviy modda tarqalish yо‘ nalishiga perpendikulyar yо‘ nalish
bо‘yicha oddiy himoya vositasi sifatida nam matodan foydalanib xarakatlanish .
2. Faqaro muxofazasi kuchlari zudlik bilan quyidagi vazifalarni bajarishi
talab etiladi:
- darhol obyektni germitiklash;
- bulut harakati yо‘nalishi bо‘yicha , yong‘inga qarshi tizim yordamida suv
tо‘sig‘ini tashkil qili sh ;
- avariyani bartaraf e tishda ishtirok etayotganlar ga zudlik bilan shaxsiy
himoya vositalarini berilishini ta’minlash;
-muxandis-texnik va smena dagi xodimlar 4-5-qavat ga joylasht irish.

XULOSA
Statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, eng katta moddiy zarar sanoat
korxonalaridagi yong‘inlar natijasida sodir bo‘ladi, ammo eng ko‘p qurbonlar
kimyoviy xavfli obektlarda sodir bshlgan yon-inlar va portlashlarda sodir bo‘ladi.
Ko‘pincha kimyoviy sanoat sohasidagi yong‘inlar sanoat binolarida, moddiy
omborlarda va bazalarda, shuningdek, yordamchi binolarda sodir bo‘ladi. Sanoat
binolari va inshootlar yong‘in xavfi yonuvchan muhit, olov manbalari, yong‘in va
tutun tarqalish yo‘llari mavjudligi bilan belgilanadi.
Kimyoviy sanoat binolarida yong‘inlar quyidagi xususiyatlarga ko‘ra jadal
rivojlanishi va ularni kompleks o‘chirishga yordam beradi: binolarning katta
maydoni, ularning sezilarli balandligi, turli xil texnologik jarayonlar va binolarni
bir tom ostida joylashtirish, gorizontal va vertikal texnologik teshiklar mavjudligi.
binolardagi konstruktiv elementlari, suyuqliklar to‘kilishi va tarqalishi, gaz, bug‘
va chang-havo aralashmalari portlashi, inshootlar va jihozlarg buzilishi va
boshqalar.
Obektning kimyoviy xavflilik darajasi kimyoviy xavfli obektlarda avariya
sodir bo‘lgan taqdirda mumkin bo‘lgan kimyoviy ifloslanish zonasiga kiradigan
aholining umumiy sonidan kelib chiqqan holda belgilanadi va kimyoviy xavflilik
darajasiga ko‘ra 4 darajaga belgilanadi:
1-darajali - 75 mingdan ortiq odam kimyoviy ifloslanish zonasiga tushsa ;
2-darajali - mumkin bo‘lgan kimyoviy ifloslanish zonasiga 40-75 ming kishi
tushsa;
3-darajali - mumkin bo‘lgan kimyoviy ifloslanish zonasiga 40 mingdan kam
odam tushsa;
4-darajali - kuchli zaharli moddalar mumkin bo‘lgan kimyoviy ifloslanish
zonasi obektning sanitariya muhofazasi zonasida joylashgan.
Har bir binoning o'ziga xos xususiyatlari bor, lekin yong'in xavfsizligi
tamoyillari qat'iy, aniq belgilangan qoidalar va talablarga asoslanada olib boriladi.
Ushbu kurs loyihasi, uchta bо‘limdan iborat bо‘lim qо‘yidagi masalalar
kо‘rib chiqildi.

Birinchi bo‘limida, yonginlar atrof-muhitga va insonlar salomatligiga ta’siri,
kimyoviy moddalarning yong‘in xavfli xususiyatlarini bashoratlash muammolari
tahlili, yong‘in va yong‘inga qarashi chora tadbirlar
Ikkinchi bo‘limida, ammiak nitretat ishlab chiqarishda yong‘in xavfsizligi
talablari, texnologik jarayonlar bilan bog‘liq portlash xususiyatiga
ega changlar va ularning xavflilik darajasini baholash, azot birikmalar mavjud
organiklar tuzilishi va ularning yong‘in xavfli xususiyatlari, yonadigan gazlar.
suyuqliklar va bug‘-gaz-havo aralashmalarini monitoringini olib borish
Uchunchi bo‘limida, xavfli kimyoviy obektlarda sodir bo‘ladigan
avariyalarning o‘ziga xos xususiyati, xavfli kimyoviy moddalardan aholini himoya
qilish va tibbiy yordam ko‘rsatish usullari, kimyoviy xavfli obektlarda avariya
oqibatlarini bartaraf etish usullari va vositalari, xavfli kimyoviy obektlarda avariya
oqibatlarini baholash, berilgan torshiriqqa muvofiq xavfli kimyoviy modda
tarqalganda vaziyatni baholash va xavfsizlik choralarni belgilash
Kurs loyihasi ilovasida, nefi gaz obektlari bino va inshootlari chizmasi,
yong‘in hga bardoshli qurilish materallari loyihaviy chizmasi va boshqa merarillar
kiritildi.
Kurs loyihasini ishlab chiqish dovomida, kimyoviy xavfli obyektlarda
yong‘in xavfsizligini loyihalash, qurish va rekonstruksiya qilish, iqtisodiy va
ijtimoiy sohalarni oid normativ- huquqiy xujjatlari, standartlar, meyorlar, QMQ va
boshqa bir qancha reglament xujjatlari o‘rganildi.
Normativ-huquqiy xujjatlarni o‘rganish asosida, sanoat korxonalarida
yong‘in xavfsizligi talablari, yong‘in sodir bo‘lganda odamlarni himoya qilish
usullari, birlamchi ut uchirish vositlari, avtomatik ut uchirish vositlari va yong‘in
to‘siqlarini o‘rnatish usullari tahlil qilindi hamda tahlillar asosida kurs rahbari
bergan topshiriqqa asosan, kimyoaiy xavfli obyektlarda yong‘in sodir bo‘lganda
odamlarni evakuatsiya qilish vaqtini hisoblash va beligangan chora tadyuir ishlab
chiqildi
Kurs loyihasi mavzusiga binoan. quyidagilarni taklif etiladi:
1. Yong‘in xavfsizligi fanini Oliy ta’lim muassasalaridagi barcha ta’lim
yo‘nalishlarida utilishi iqtisodiy va ijtimoiy tarmoqlarda yong‘in sodir bo‘lishi

omillari kamayishiga paydevor yasaydi. Chunki asosiy sodir bo‘layotgan
yong‘inlar texnogen yonginlar bo‘lib, muhandis-texnik xodimlar va boshqa
xodimlarning qo‘ygan xatosi to‘fayli sodir bo‘lmoqda.
2. Yong‘in xavfsizligi bo‘yicha normativ- huquqiy xujjatlarni, standartlarni,
meyorlarni, qoidalarni va QMQ larni shuningdek o‘quv manbalarini ya’nada
takomillashtirishni ta’qoza etadi. Chunki asosiy xujjatlar va o‘quv adabiyotlari rus
tilida chop etilmoqda.
3. Yong‘in xavfsizligi bo‘yicha aholi o‘rtasida targ‘ibot ishlarni
takomillashtirish va yong‘in xavfsizligiga rioya qilmagan shaxslarga nisbatan jazo
choralarni kuchaytirish lozim.
4. Kimyoviy xavfli obyektlar binolarida yong‘in xavfsizligi avtomatik ut
uchirish maslamalarini barcha ishlab chiqarish xonalari, ma’muriy binolarga,
ijtimoiy obektlarga o‘rnatilishini joriy etish kerak.
5. Yong‘inni uchirish birlamchi vositlar jamlanmasi qolqonidan frydalanish
tartibi bo‘yicha yo‘riqnoma ishlab chiqish kerak. Ushbu yo‘riqnomani xar bir
xodim bilan boshlangich va ish joyidagi yo‘riqnomalarni utish jarayonida
tanishtirish va amaliy bajarishini bo‘yicha sinovlar o‘tkazish kerak.
Iqtisodiy va ijtimoiy tarmoqlarda yong‘in xavfsizligiga qoidalariga rioya
qilish va uni ta’minlash nafaqat muhandis- texnik xodimlar va mansabdor
shaxslarning ishi bo‘lib qolmasdan butun jamiyatning ishi bo‘lmog‘i lozim.
Shundagina yong‘in sodir bo‘lish omillarini minimallashtirishga va uning xavfli
omillaridan odamlarning sharohatlanishi, texnik jixozlar, bino va inshootlar
yaroqsiz xolatga kelib qolishining oldini olgan bo‘lamaz. Bu esa iqtisodiyot
tarmoqlari samarali ish koeffitsenti oshishini va odamlar esa faravon yashashining
asosidir.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RUYXATI
1 .O‘zbekiston Respublikasining “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonuni
( 1993 yil) .
2. GOST 12.1.004-91 - “Yong‘in xavfsizligi. Umumiy talablar” .
3. QMQ II-89-80 “Sanoat korxonalarining bosh rejasi ” .
4. QMQ 2.09.02-85 - “Ishlab chiqarish binolari” .
5. QMQ 2.09.12-09 - “Ombor binolari” talablari .
6. QMQ 2.09.19-97 - ”Neft va neft mahsulotlari omborlari” .
7. SHNK 2.09.04-09 - “Korxonalarning ma’muriy va maishiy binolari”
talablari .
8. QMQ 2.04.01-98 - “Binolarni ng ichki suv quvuri va kanalizatsiyasi”
talablari.
9 . QMQ 2.04.02- 97 - “Suv ta’minoti. Tashqi tarmoq va inshootlar” .
10. GOST 12.1.033-81 SSBT -“ Yong‘in xavfsizligi. Terminlar va aniqlash” .
11. GOST 12.1.044-89 - SSBT -“ Yong‘in- portlash moddalari va mater ia llari.
Atamalar va aniqlash usullari ”.
12 . GOST 30444-97- "Qurilish materillari. Yong‘in tarqalishini tekshirish
usullari
13. Xolbayev B.M., Raximov O.D., Maxmatqulov N.I. Hayot faoli yat i
xavfsizligi. Darslik (2-qism). – T.: «Voris–nashriyot», 2020. 304 b.
14. Maxmatqulov N.I. «Yong‘inga xavfsizligi» fanidan 5641200- Mehnat
muxofazasi va texnika xavfsizligi bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalari yong‘in
xavfsizligi fanidan kurs loyihasini bajarish tartibi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma,
QarIMI, 2022 y
15. Gadayev A.N. Yong‘inga qarshi suv ta’minoti. O ‘ quv qo ‘ llanma /
Samarqand –2006 1.А. В. Матвеев,А. И.Коваленко. Основи организатсии
зашити населения и территорий в чрезвичайних ситуациях мирного и
военного времени: учебное; ГУАП.-СПб. 2007.- 224 б.:
16 . Седнев В. А. и др . Организация зашити населения и территории
чрезвичайних ситуатсий: учебник. Академия ГПСМЧС России, 2014. – 229б
17 . Зашита и действия населения в чрезвичайних ситуациях: учебное
пособие для висшей школи/ Подруководством Е.И. Насса; под. ред. к.т.н.
А.С. Клетс.Академия ГПСМЧС России, 2014. – 384б.

1 8 . Маджидов И.У., Ибрагимов Б.Т., Анализ пожарной опасности сейс-
мозашитних деформационних швов. /Строителная механика инженерних
конструксий и сооружений. -№ 1 . - Т. : 2019. Б . 75 - 80.
1 9 . Джураев О.А., Умаров Ф.Й., Шомансуров С.С. Оценка рисков при
сейсмопожароопасном воздействии на опасние производственние и
категорированние объекти промишленности. /Строителная механика
инженерних конструксий и сооружений РУДН. № 3, -Т.: 2019. - Б . 219-228.
20. Вагин А. В., ва др. Пожарная безопасност в строителстве СПБ
Санкт Перербургский МЧС России, 2014- 274 с
21. Пожарная безопасност в строителстве : метод. указания/ Мин.обр.
науки России, ОмГТУ ; – Омск : Изд-во ОмГТУ, 2015.
22. Курсовой проект Тема: « Экспертиза строителних конструксий и
обёмно – планировочних решений средней школи» Екатеринбург.- 2010
23 . Абрамов Н.Н. Водоснабжение. М., Стройиздат, 1982.
24. Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 20 oktabrdagi 649-son q arori bilan
tasdiqlangan «Yong‘in xavfsizligi» qoidalari
IV .Internet saytlari
www.bilim.uz (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi )
www.min
trud.uz (O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi )
www.min
zdrav.uz (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi )
www.mchs.go
v.uz (O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi )
www.sanoat
kon.uz (O‘zbekiston Respublikasi Sanoatgeokontexnazorat )
Lexuz ( O‘zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik bazasi )
www.ohrana
truda.ru ( Oxrana truda, texnika bezopasnosti i pojarnoy bezopasnosti )

ILOVALARI
1 - Ilovala
Plenka-kompozit SnO2 gaz sezgirligi
haroratga bog‘liqliklari:
(2,8 at.%) Y2O3. О ‘ng tomonda
q о ‘shilmagan SnO2 plyonkalari uchun
maksimal gaz sezgirligining harorati
belgilangan. Tegishli miqdorda qarag‘ay changining
yonishi uchun zarur bо‘lgan havo
miqdorini о‘zgartirish
Kimyoviy xavfli obyektlarda yong‘in
portlash sodir bо‘lganda aholini
evakuatsiya qilish usullari Xavfli kimyoviy obyektlarda yong‘in
xavfsizligi rejasi

2 - Ilovala
1-jadval
Xavfli kimyoviy moddatar qalish chuqurligi qiymati , km
Shamolt
ezligi
m m /s Ekvivalent miqdori , t
0.01 0.05 0.1 0.5 1 3 5 10 20 30 50 70 100 300 500 1000
1 0.38 0.85 1.25 3.16 4.75 9.18 12.53 19.20 29.56 38.13 52.67 65.23 81.91 166.0 231.0 363.0
2 0.26 0.59 0.84 1.92 2.84 5.35 7.20 10.84 16.44 21.02 28.73 35.35 44.09 87.79 121.0 189.0
3 0.22 0.48 0.68 1.53 2.17 3.99 5.34 7.96 11.94 15.18 20.59 25.21 31.30 61.47 84.50 130.0
4 0.19 0.42 0.59 1.33 1.88 3.28 4.36 6.46 9.62 12.18 16.43 20.05 24.80 48.18 65.92 101.0
5 0.17 0.38 0.53 1.19 1.68 2.91 3.75 5.53 8.19 10.33 13.88 16.89 20.82 40.11 54.67 83.60
6 0.15 0.34 0.48 1.09 1.53 2.66 3.43 4.88 7.20 9.06 12.14 14.79 18.13 34.67 47.09 71.70
7 0.14 0.32 0.45 1.00 1.42 2.46 3.17 4.49 6.48 8.14 10.87 13.17 16.17 30.73 41.63 63.16
8 0.13 0.30 0.42 0.94 1.33 2.30 2.97 4.20 5.92 7.42 9.90 11.98 14.68 27.75 37.49 6.70
9 0.12 0.28 0.40 0.88 1.25 2.17 2.80 3.96 5.60 6.86 9.12 11.03 13.50 25.39 34.24 51.60
10 0.12 0.26 0.38 0.84 1.19 2.06 2.66 3.76 5.31 6.50 8.50 10.23 12.54 23.49 31.61 47.53
11 0.11 0.25 0.36 0.80 1.13 1.96 2.53 3.58 5.06 6.20 8.01 9.61 11.74 21.91 29.44 44.15
12 0.11 0.24 0.34 0.76 1.08 1.88 2.42 3.43 4.85 5.94 7.67 9.07 11.06 20.58 27.61 41.30
13 0.10 0.23 0.33 0.74 1.04 1.80 2.37 3.29 4.66 5.70 7.37 8.72 10.48 19.45 26.04 38.90
14 0.10 0.22 0.32 0.71 1.00 1.74 2.24 3.17 4.49 5.50 7.10 8.40 10.04 18.46 24.69 36.81
15 0.10 0.22 0.31 0.69 0.97 1.68 2.17 3.07 4.34 5.31 6.86 8.11 9.70 17.60 23.50 34.98
Izoh: shamol tezligi 15 m/s dan yuqori bо‘lganda 15 m/s ning qiymati, shamol
tezligi 1 m/s dan kam bо‘lganda 1 m/s ining qiymati olinadi.
2- jadval
Xavfli kimyoviy moddasi tasnifi va hisobat ko ef fitsi yen ti
NN
p p / p Havfli
kimyoviy
modda nomi Zichligi T/m 3
Qaynash
xararoti Toksikc
hegara
si K oeffitsiyent miqdori
K K
1 K K
2 K K
3 K
5 uchun xarorat qiymati
(S)
Gaz suyu
q gmin/m 3
- 40 - 20 0 20 40
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1 Bosim ostidagi
a mmiak- 0.0008 0.681 -33.42 15 0.18 0.025 0.04 0/0.9 0.3/1 0.6/1 1/1 1.4/1
2 I zotermi k a mmiak — 0.681 -33.42 15 0.01 0.025 0.04 0/0.9 1/1 1/1 1/1 1/1
3 Ikkilamchi
v odorod — 0.989 19.52 4 0 0.028 0.15 0.1 0.2 0.5 1 1
4 X lor v odorod 0.0016 1.191 -85.10 2 0.28 0.037 0.30 0.64/1 0.6/1 0.8/1 1/1 1.2/1
5 Dimetilamin 0.0020 0.680 6.9 1.2 0.06 0.041 0.50 0/0.1 0/0.3 0/0.8 1/1 2.5/1
6 Nitrilakril k islot a — 0.806 77.3 0.75 0 0.007 0.80 0.04 0.1 0.4 1 2.4
7 Okis id azot — 1.491 21.0 1.5 0 0.040 0.40 0 0 0.4 1 1
8 Ser o angidrid 0.0029 1.462 -10.1 1.8 0.11 0.049 0.333 0/0.2 0/0.5 0.3/1 1/1 1.7/1
9 Okis etilen — 0.882 10.7 2.2 0.05 0.041 0.27 0/0.1 0/0.3 0/0.7 1/1 3.2/1
10 Serovodorod 0.0015 0.964 -60.35 16.1 0.27 0.042 0.036 0.3/1 0.5/1 0.8/1 1/1 1.2/1
11 Formaldegid — 0.815 19.0 0.6 0.19 0.034 1.0 0/0.4 0/1 0.5/1 1/1 1.5/1
12 Fosgen 0.0035 1.432 8.2 0.6 0.05 0.061 1.0 0/0.1 0/0.3 0/0.7 1/1 2.7/1
13 Ftor 0.0017 1.512 -188.2 0.2 0.95 0.038 3.0 0.7/1 0.8/1 0.9/1 1/1 1.1/1
14 Fosfortrexxloristiy — 1.570 75.3 3.0 0 0.010 0.2 0.1 0.2 0.4 1 2.3
15 Fosfora xlorodis — 1.675 107.2 0.06 0 0.003 10.0 0.05 0.1 0.3 1 2.5

16 Xlor 0.0032 1.553 -34.1 0.6 0.18 0.052 1.0 0/0.9 0.3/1 0.6/1 1/1 1.4/1
17 Xlorpikrin — 1.658 112.3 0.02 0 0.002 30.0 0.03 0.1 0.3 1 2.9
18 Xlorsian 0.0021 1.220 12.6 0.75 0.04 0.048 0.8 0/0 0/0 0/0.6 1/1 3.9/1
19 Etilenamin — 0.838 55.0 4.8 0 0.009 0.125 0.05 0.1 0.4 1 2.2
20 Etilensulfid — 1.005 55.0 0.10 0 0.013 6.0 0.05 0.1 0.4 1 2.2
21 Etilmerkaptan — 0.839 35.0 2.20 0 0.028 0.27 0.1 0.2 0.5 1 1.7
Izoh: 3 – qotardagi gazsimon moddalar zichligi atmosfera bosimi uchun 98.1 kPa ,
10—14 qotardagi suratda birlamchi, maxrajdagi ikkilamchi bulutlar uchun
3-jadval
Shamol tezligiga bog‘liq K
4 qiymatlar
Shamol tezligi m/s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15
K
4 1 1.33 1.67 2.0 2.34 2.67 3.0 3.34 3.67 4.0 5.68
4 – jadval
Ifloslangan bulut oldi havo tezligi, km/soat
Shamol tezligi m/s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Inversiya 5 10 16 21 - - - - - - - - - - -
Izotermiya 6 12 18 24 29 35 41 47 53 59 65 71 76 82 88
Konveksiya 7 14 21 28 - - - - - - - - - - -
5- jadval
Xavfli kimyoviy modda bilan ifloslanish ehtimolini kartaga
Tushurish tartibi
№
p/p SHShamol
tezligi
(m/s) Xavfli kimyoviy
moddaning
burcha kulchami
ϕ (grad) Xavfli kimyoviy
moddaning
tarqalish zonasi Tushuntirish
yozuvi Xavfli kimyoviy
moddaning g rafi k
tasviri
1 0,5 va
undan kam 360 Aylana xlor – 10
6.00 1.7
2 0,6÷1,0 180 Yari maylana xlor – 5
7.00 1.8
3 1,1 ÷ 2,0 90 Sektor xlor – 8
5.00 3.6
4 2,0 va
bundan
kо‘p 45 Sektor ammiak – 10
4.00 5.3

Xavfli kimyoviy obyektlarda tez ta’sir etuvchi moddalar bilan bog‘liq avariyalar sodir bо‘lganda xavfsizlik choralarni kо‘rish

Sotib olish