Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	317.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Nike kompaniyasi bankrotligini oldini olish strategiyasini ishlab chiqish

KURS ISHI
Nike kompaniyasi bankrotligini oldini olish
strategiyasini ishlab chiqish
1

Bankrotlik alomatlari - qarzdorning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar
talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini
bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to’lovlar
majburiyati yuzaga kelgan kundan e’tiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan
bajarilmagan bo’lsa, uning bankrotlik alomatlari deb e’tirof etiladi.
Bankrotlik to’g’risidagi qonuning sharhidan ko’rinib turibdiki, bankrotlik va
bankrotlik alomatlari korxona to’lovga qodirlik darajasi bilangina emas, o’z
qarzdorligining muddati bilan aniqlanmoqda. Iqtisodiy nochorlik va moliyaviy
nobarqarorlik tushunchalari esa bankrotlik tushunchasidan farqli ravishda korxona
faoliyati tahlil(monitoring) qilinayotganda qo’llaniladi. Unda hisob-kitob
qilinayotgan har bir ko’rsatkich bo’yicha aynan shu ko’rsatkich bo’yicha iqtisodiy
nochorlik aniqlanadi. Masalan to’lovga qodirlik darajasi normal bo’lishi uchun
1.25 dan katta bo’lishi kerak bo’lsa, lekin natija 1.1 koeffitsientni tashkil qilsa,
demak korxona aynan shu ko’rsatkich bo’yicha iqtisodiy nochor deb yuritiladi va
bu holat ham korxonaning to’liq iqtisodiy nochor deyilishiga sabab bo’lmaydi.
Bunday xulosaga kelish uchun korxona boshqa barcha ko’rsatkichlar bo’yicha
normal shartdan past natijani ko’rsatishi kerak. Agar ma’lum ko’rsatkichlar pastroq
qolganlari normal shartdan balandroq natijani bersa, u holda korxonani tarmoq
xususiyati, shartlari va o’ganilayotgan holatning predmeti va ob’ektiga qarab,
bundan tashqari koeffitsiyentni ko’rsatkichlar tizimida tutgan o’rniga qarab nochor
yoki barqaror degan xulosa berish mumkin.
Yuqoridagi tushunchalarni izohidan shuni aniqlash mumkinki, bankrotlik
“Bankrotlik to’g’risida”gi qonuninng 4-moddasi asosida aniqlansa, iqtisodiy
nochorlik biznes diagnostikasi yordamida aniqlanadi va har qanday nochor
korxona ham bankrot bo’lavermaydi 5
. Iqtisodiy inqiroz esa tahdid hisoblanib
diagnostikaning xulosasi asosida belgilanadi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bankrotlik holatidan chiqish va to’lov
qobiliyatini tiklash uchun juda ko’p chora-tadbirlardan foydalanadilar. Yuqorida
5
O‘zbekiston Respublikasining ― “Bankrotlik to‘g‘risida”(yangi tahrirda)gi qonuni 4-moddasi.
7

2021 yil yakunlari bo’yicha Nike tushum kurslar farqini hisobga
olmaganda 14-19 foizga o'sishini prognoz qilmoqda va kompaniya operatsion
faoliyatdan 1,25-1,45 milliard evro darajasida sof foyda kutmoqda.
2.2 Adidas kompaniyasi misolida Porter bo’yicha raqobat afzalligi
omillari taxlili
Nike – bu ko’p tarmoqli sport kiyimlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
kompaniya bo’lib, u asosan sport kiyimlari va poyabzallari, sport sumkalari, futbol
to’plari hamda turli xil aksessuarlar, soatlar ishlab chiqaradi. U dunyoga sport
kiyimlari brendi sifatida tanilgan. ta korxonasi, Fransiya, Buyuk Britaniya, AQSH,
Kanada, JAR vaboshqa mamlakatlarda 60 dan ortiq firmalari bor. Hozirgi kunda
kompaniya mahsulotlariga talab yuqori. Buning sababi kompaniya mahsulotlari
judayam sifatli va ajoyib dizaynda. U o’z mahsulotlari va brendini dunyoga yanada
tanitish uchun mashhur sportchilarni o’ziga jalb qilishga harakat qiladi va
mahsulotlarini ular orqali reklama qiladi. Buni biz yanayam tushunish uchun
Porterning 5 kuch modelini tahlil qilib ko’ramiz. Maykl E. Porter ushbu tahlilni
1980 yilda ishlab chiqadi hamda uni sanoatdagi raqobat holatiga va uning
rentabelligiga ta’sir qiluvchi beshta muhim kuch orqali tahlil qiladi. Xo’sh, ushbu
kuchlar qanday sohada va bozorda mavjud? Biz ushbu tahlil orqali raqobat holatini
tushunishimiz va raqobatdosh muhitni kamaytirishimiz mumkin.
Porterning 5 kuch modeli
Raqobatdosh raqobat darajasi: kuchli
Nike qiyinchiliklardan muvaffaqiyatli omon qoldi va o'z obro'sini yuqori
darajada saqlab qolishga muvaffaq bo'ldi. Shunga qaramay, u eng ko'p sotiladigan
sport kiyimlari, Adidas va boshqalar qatorida birinchi o'rinda turadi. Nike R&D
kiyim kechak sohasiga katta sarmoya kiritish, narxlarini oshirish va mahsulot
turlarini kengaytirish orqali yangi marketing va reklama strategiyalarini ishlab
chiqish orqali Adidasdan ustun bo'lishga intilmoqda. New Balance va Puma kabi
25

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
-10 0102030405060
daromadlar sof foyda EBIT
Bu tahlildan ko’rish mumkinki, kompaniyaning daromadi 2014 yilda 52.5
mlrd rublga yetgan. Bu 2011-2020 yillarda eng yuqori ko’rsatkich hisoblanadi.
2014-2017 yillarda kompaniyaning sof foydasi salbiy ekanini ko’rishimiz mumkin.
Kompaniyaning daromadi, foydasi va aktivlari qanday o'zgargan
So'nggi yillarda Nike kompaniyasi faoliyatining asosiy natijalari - daromad
va sof foyda qanday o'zgarganligini ko'rsatadi.
2.3 diagramma. 2012-2019 yillarda Nike kompaniyasining daromadlari
vas of foydasi dinamikasi
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
-10 0102030405060
daromadlar sof foyda
21

bartaraf etish mexanizmlarini ishlab chiqish va takomillashtirish
dolzarb
ahamiyat kasb etadi.
I BOB. KORXONALARNING BANKROT BO’LISH JARAYONINI
O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA OLDINI OLISH STRATEGIYALARI
1.1 Bankrotlik haqida tushuncha, uning turlari va taomillari
Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik) – xo’jalik sub’ektlari tomonidan e’tirof
etilgan, qarzdorning pul munosabatlari bo’yicha kreditorlar talablarini to’la hajmda
qondirishga majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini to’la hajmda bajarishga
qodir emasligidir.
Bankrotlik so’zi italyancha “banco rotto” degan so’zdan olingan bo’lib,
“kursining (o’rindiqning) sinishi” deb tarjima qilinsada, aslida qarzdorning nochor
ahvolga tushib sinishi, barbod bo’lishi degan ma’noni anglatadi.
Butun dunyoda bankrotlik bo’yicha ta’rif va tushuntirishlar, har qaysi
davlatning mavjud xuquqiy me’yor va amaliy xujjatlarida ham bankrotlik turli
usullar yordamida ta’riflanagan bo’lsada butun jahon olimlari tomonidan uni
e’tirof etiladigan bitta mohiyati mavjud, u ham bo’lsa: bankrotlik – bu korxona
o’z aktivlari yuzasidan majburiyatlarini kompensatsiya qila olmasligi
natijasida uning to’lov qobiliyatini pasayib ketishidir. Boshqa ta’riflarning
barchasi mazkur tushunchaga asoslanadi.
Bundan tashqari bankrotlik alomatlari deb nomlanadigan qonunning 4-
moddasida ham bankrotlik alomatlari bo’lishi uchun korxonani boshqa korxonalar
bilan kreditorlik aloqalari qay tarzda bo’lishi qonunan ifodalab berilgan 4
. Unga
ko’ra:
4
O‘zbekiston Respublikasining ― “Bankrotlik to‘g‘risida”(yangi tahrirda)gi qonuni. – T.: ―O‘qituvchi . – 2003‖
6

Agar siz harakatsiz bo'lishni davom ettirsangiz, tashkilot bankrot bo'lib qolishi
mumkinligini aniq ko'rsatib berdi.
Bundan kelib chiqadiki, bankrotlikni oldini olish bo'yicha har qanday
strategiya korxonaning tarkibiy strategiyasi doirasida qabul qilingan strategik
qarorlarni tanlash usullarini belgilashi kerak:
1. Tovar strategiyasi . Kompaniya uchun eng foydali strategik boshqaruv
yo'nalishlarini topish usullarini va ularni boshqarish usullarini nazarda
tutadigan mahsulot strategiyasi, ularning asosiy vazifasi kompaniya
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot turlarini shakllantirish qoidalarini
tezda ishlab chiqish va shu bilan birga, raqobatdosh ustunlikni ta'minlash va
olingan ma'lumotlarga asoslanib, uzoq muddatda maksimal foyda olish.
2. Narxlar strategiyasi. Aynan u samarali narx siyosati yordamida potentsial
xaridorni nafaqat kompaniya taqdim etayotgan mahsulotga (xizmatga)
qiziqtirishi, balki doimiy ravishda iste'molchilarning istaklarini
shakllantirishi kerak. Ya’ni, xaridor uzoq vaqt davomida ma'lum bir brendga
ustunlik berishiga ishonch hosil qilish.
3. O'zaro ta'sir o'tkazish strategiyasi . Kompaniyaning ishlab chiqarish
resurslari bozorlari bilan o'zaro hamkorlik strategiyasi, bu kompaniyaning
resurslarini iloji boricha samarali taqsimlashga imkon beradigan va shu
asosda eng istiqbolli va daromadli yetkazib beruvchilarga ustunlik beradigan
asosiy qoidalar to'plamidir.
4. Xulq-atvor strategiyasi. Pul va qimmatli qog'ozlar bozorida
kompaniyaning o'zini tutish strategiyasi. Bu bozorlarni kuzatishni va
investitsiyalarga ham, to'g'ridan-to'g'ri ma'lum bir inqirozga qarshi loyihani
moliyalashtirishda dolzarb iqtisodiy muammolarni muvaffaqiyatli va o'z
vaqtida hal qilishga yo'naltirilgan qo'shimcha moliyaviy resurslarni jalb
qilish uchun bunday qoidalarni ishlab chiqishni nazarda tutadi.
10

Respublikada bozor iqtisodiyotiga o’tishning hozirgi pallasida
xo’jalik
sub’ektlarining barqaror va samarali faoliyat ko’rsatishi uchun yetarli
shartsharoitlar vujudga keltirilmoqda. Shu bilan birga, samarali faoliyat
yuritishni
ta’minlashning sanatsiyalash va bankrotlik kabi turli iqtisodiy
mexanizmlari
takomillashtirilmoqda. Ayniqsa, 2009 yil 24 apreldan amalga kiritilgan
yangi
tahrirdagi «Bankrotlik to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunida
yakka
tartibdagi tadbirkorning bankrotligi, bankrotlikning soddalashtirilgan
taomillari
kabi qoidalarning qo’llanilishi bu boradagi munosabatlarning yanada
takomillashuviga olib keldi.
O’zbekistonda korxonalarning samarali faoliyati uchun zarur
shartsharoitlar tobora to’laroq ta’minlab borilishiga qaramay, hamon
ularning tashkil
etilishi, faoliyat ko’rsatishi va ishlab chiqarish natijalarida ma’lum
muammolar
uchramoqda. Shunga ko’ra, bugungi kunda korxonalar faoliyatining
barqarorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni, ularning kelib chiqish va
namoyon
bo’lish xususiyatlarini o’rganish, bu boradagi turli xil muammo va
to’siqlarni
5

Qisqa balans tahlili
2.1 diagramma. Kapital, uzoq muddatli aktivlar va aktivlarning
umumiy qiymati dinamikasi
1/1/2011 1/1/2012 1/1/2013 1/1/2014 1/1/2015 1/1/2016 1/1/2017 1/1/2018 1/1/2019 1/1/20200510152025303540455055
jami aktivlar sof aktivlar Asosiy vositalar
Kapital, uzoq muddatli aktivlar (balansning birinchi bo'limining natijasi) va
aktivlarning umumiy qiymati (balans balansi) ko'rsatkichlarining dinamikasi
quyidagi 2.1 diagrammada ko'rsatilgan:
Bu keltirilgan 2.1 diagrammadan ko’rish mumkinki, 01.01.2011 holati
bo’yicha jami aktivlar 21mlrd rublni tashkil etgan. Keying yillarda bu ko’rsatkich
sezirarli darajada o’zgarganini ko’rish mumkin. 01.01.2013 yil yakunlari bo’yicha
jami aktivlar 31.4 mlrd rublni tashkil qilgan hamda bu oldingi yillarga nisbatn
o’sgan. Biroq, bu yildan keyin 01.01.2017 yilgacha bu sohada pasayish
kuzatilganligini grafikda ko’rishimiz mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki
kompaniya jami aktivlari 4 yil mobaynida keskin pastlab borgan. Keying yillarda
esa yana o’shish bo’lganini, hamda, 01.01.2020 ga kelib 32mlrd rublni tashkil
etganini ko’rishimiz mumkin.
Keyinchalik, uchta ko'rsatkich hisoblab chiqiladi, bu birinchi navbatda
hisobot beruvchilarga e'tibor berish kerak.
19

2.1-chizma
Moliyaviy natijalarning qisqacha tahlili
Moliyaviy ko'rsatkich 31.12.2020 31.12.2019 31.12.2018 31.12.2017 31.12.2016
Sof aktivlar 32 446 721 29 906 146 27 969 768 26 353 150 27 380 926
Muxtoriyat koeffitsienti
(norma: 0,5 va undan yuqori) 0.8 0.82 0.85 0.84 0.75
Joriy likvidlik koeffitsienti
(norma: 1,5-2 va undan
yuqori) 4.3 4.4 5.1 4.4 2.9
Moliyaviy natijalarning qisqacha tahlilida sof aktivlar 31.12.2016 yil
yakunlari bo ’ yicha 27 380 926 mlrd rublni 31.12.2020 ga kelib bu ko ’ rsatkich
32 446 721 mlrd rublni tashkil etganini ko ’ rishimiz mumkin . Bundan xulosa qilib ,
5 yil davomida sof aktivlar 5 065 795 mlrd rublga oshganini ko ’ rish mumkin .
2.2-chizma
Moliyaviy ko’rsatkichlar rentabelligi tahlili
Moliyaviy ko'rsatkich 2020 2019 2018 2017 2016 2015
EBIT 3 239 519 2 557 277 2 198 509 (890 080) (2 106 522) (1 601 289)
Sotish rentabelligi (har
bir rubl daromaddagi
sotishdan olingan foyda) 8% 7.9% 6.8% 0.3% -2% -1%
Kapitalning rentabelligi
(ROE) 8% 7% 6% -4% -8% -6%
Aktivlar rentabelligi
(ROA) 6.6% 5.6% 5% -3% -5.7% -4.6%
Yuqoridagi 2.2- chizma bizga Adidas kompaniyasining 2015-2020 yillarda
moliyaviy ko ’ rsatkichlarining rentabellik holatini tahlil qilishga yordam beradi .
2015-2016 yillarda kompaniyaning rertabellik holati salbiy natijani kasb etgan .
2018-2020 yillarda esa bu ko ’ rsatkich ancha ijobiy natijaga erishilganligini ko ’ rish
mumkin .
2.2 diagramma. 2011-2020 yillarda Adidas kompaniyasining
daromadlari, sof foydasi, EBIT
20

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasining ― “Bankrotlik to‘g‘risida”(yangi
tahrirda)gi qonuni. – T.: ―O‘qituvchi . – 2003‖
2. O‘zbekiston Respublikasining ― “Bankrotlik to‘g‘risida”(yangi
tahrirda)gi qonuni 4-moddasi
3. O‘zbekiston Respublikasining ― “Bankrotlik to‘g‘risida”(yangi
tahrirda)gi qonuni. – T.: ―O‘qituvchi . – 2003
‖
4. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va
modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish – T.: O’zbekiston.
2013. – 6 b
5. Karimov I.A. “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
ko’taradigan yil bo’ladi”. - T: “O’zbekiston”, 2012. - 7 b
6. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini
yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. - T:
“O’zbekiston”, 2011. - 48 b.
7. Porter M. Konkurentsiya. M.: Dialektika, 2000
8. Qоsimоv G‘.M. Mеnеjmеnt.-T.: O‘zbеkistоn, 2003.-234 b
Internet saytlari
9. www.geogle.com
10. www.nike.com
11. www.stat.uz
12. www.yandex.com
13. www.ziyonet.uz
14. www.economics.ru
15. www.management.ru
37

Siz 7S modelidan turli xil holatlarda foydalanishingiz mumkin, bu yerda
sizning tashkilotingizning turli qismlari qanday ishlashini tekshirish foydali
bo'ladi.
Masalan, bu sizning tashkilotingiz faoliyatini yaxshilashga yoki taklif
qilingan strategiyani amalga oshirishning eng yaxshi usulini aniqlashga yordam
beradi.
Ushbu ramka tashkilotdagi kelajakdagi o'zgarishlarning ehtimoliy ta'sirini
tekshirish yoki qo'shilish yoki qo'shilish paytida bo'limlar va jarayonlarni
moslashtirish uchun ishlatilishi mumkin. Shuningdek, McKinsey 7S modelini
jamoa yoki loyiha elementlariga qo'llashingiz mumkin.
McKinsey 7S modelining yettita elementi
Model yetti elementni "qattiq" yoki "yumshoq" deb tasniflaydi:
1.1 Jadval
Mc Kinsey 7S modeli
Qattiq elementlar: Yumshoq elementlar:
Strategiya;
Tuzilishi;
Tizimlar; Umumiy qiymatlar;
Ko'nikmalar;
Uslub;
Xodimlar;
Uchta "qattiq" element strategiya, tuzilmalar (masalan, tashkilotlarning
jadvallari va hisobot yo'nalishlari) va tizimlar (masalan, rasmiy jarayonlar va AT
tizimlari.) Bularni aniqlash ancha oson va boshqarish ularga bevosita ta'sir qilishi
mumkin.
Boshqa tomondan, to'rtta "yumshoq" elementni ta'riflash qiyinroq, kamroq
sezgir va sizning kompaniyangiz madaniyati ko'proq ta'sir qilishi mumkin. Ammo
ular tashkilot muvaffaqiyatli bo'lishini istasalar, ular qattiq elementlar kabi
muhimdir.
16

iste'molchimiz bilan munosabatlarni chuqurlashtirdi, chunki biz "sport orqali biz
hayotni o'zgartirishga qodirmiz".
XALQIMIZ (OUR PEOPLE)
Besh yillik strategiyamizni muvaffaqiyatli bajarish uchun biz o'z xalqimizga
o'yinni chinakam egalik qilishini qo'llab-quvvatlaymiz. Iste'dodlarni jalb qilish,
o'sish va saqlab qolish jarayonida biz o'z biznesimiz ehtiyojlarini qondirish va
imkoniyatlardan foydalanish uchun tegishli imkoniyatlarga ega ekanligimizga
ishonch hosil qilamiz. Biz xilma-xillik va inklyuziv sayohatni davom ettirar
ekanmiz, barchaga teng sharoitlar mavjudligini ta'minlaymiz. Bundan tashqari, biz
har bir ishning asosini iste'molchiga ega bo'lgan noyob ish joyimizdan
foydalanamiz.
Bizning strategik yo'nalishlarimiz quyidagilarga qaratilgan:
ISHONCHLILIK
Sport va madaniyatga bo'lgan ishonchimiz tufayli biz etakchi brendmiz.
Bizning vazifamizni qo'llab-quvvatlaydigan innovatsion kontseptsiyalar bilan
iste'molchilarni hayajonlantirishni davom ettirish uchun biz o'z brendimizni
keskinlashtiramiz, mahsulot taklifimizni yaxshilaymiz va iste'molchilar bilan
ishonchimizni yanada oshirish uchun sheriklik aloqalarini qo'llaymiz.
Sport: Biz eng muhim sport toifalariga e'tibor qaratamiz: Futbol,
Mashg'ulotlar, Yugurish va Ochiq havo. Futbol tomoshabinlar soni bo'yicha eng
katta sport, yugurish, mashg'ulotlar va tashqi makon eng katta ishtirok etadigan
sport turlari. Ushbu toifadagi mahsulotlarimiz sport uchun ishlab chiqarilgan va
sport uchun ishlatilgan.
Hayot tarzi: Bizning brendimiz uchun eng katta tijorat imkoniyatini qo'lga
kiritish uchun biz "Sportsdesign" deb nomlangan yangi iste'molchilar taklifini
taqdim etish orqali tovar arxitekturasini keskinlashtiramiz. Ushbu mahsulotlar
sportdan tug'ilib, uslub uchun kiyiladi. Shu bilan birga, biz sportdan ilhomlanib,
ko'chada kiyinadigan originalni yuqori sifatli ishlab chiqarish jarayonlari va
materiallari orqali premium segmentga chiqaramiz.
32

5. Tashqi iqtisodiy faoliyat strategiyasi. Uning maqsadi - natijada olinadigan
foydani maksimal darajaga ko'tarish maqsadida importyor va eksportchi
rolida kompaniyaning ma'lum xulq-atvorini rivojlantirish.
6. Ishlab chiqarish xarajatlari darajasini pasaytirish strategiyasi. Buning
yordamida kamaytirish orqali raqobatdosh ustunlikni tegishli darajada
ta'minlash mumkin.
7. Investitsiya strategiyasi. Bu moddiy-texnika bazasi va inventarizatsiyani
kompaniyaning raqobatbardosh maqomining doimiy o'sishini ta'minlashga
qodir bo'lgan darajada saqlashning tanlab olingan usullarini nazarda tutadi.
8. Kompaniya xodimlari uchun rag'batlantirish strategiyasi. Uni qo'llash
jarayonida korxonaning barcha xodimlarini rag'batlantirish tizimi ishlab
chiqilgan bo'lib, o'z vazifalarini bajarishda ularni bir lahzalik emas, balki
uzoq muddatli manfaatlar boshqarishi kerak.
Moliyaviy tiklanish - bu ma'lum bir kompaniyaning eng qisqa vaqt
ichida tugatilishiga yo'l qo'ymaslikning yana bir usuli. Ushbu strategiyaning
maqsadi - ishning asosiy yo'nalishlarini va amalga oshirilgan harakatlarning
kutilayotgan umumiy samaradorligini tezda aniqlash. Tashkilotning o'zi uchun
ushbu turdagi biznes-reja juda aniq hujjatlarni ishlab chiqish uchun asosiy asos
bo'lib xizmat qiladi:
-marketing rejalari;
-ishlab chiqarish rejalari;
-barqaror ish jadvallari.
Ma’lumki, iqtisodiyotda umuman xo’jalik sub’ektlari faoliyatining
tugatilishi odatda salbiy holat sifatida qabul qilinadi. Chunki, har qanday
korxonaning o’z faoliyatini to’xtatishi ma’lum darajada quyidagi holatlarning
vujudga kelishi bilan bog’liq:
-faoliyatga jalb etilgan iqtisodiy resurslarning yo’qotilishi, ulardan
olinadigan samaraning pasayishi;
-ishsizlar sonining ko’payishi hisobiga ijtimoiy beqarorlikning kuchayishi;
11

3.2 Adidas kompaniyasi bozorda uzoq vaqt o’zining rentabellik holatini
saqlab qolishi va uni yanada yaxshilashi uchun takliflar
Brendning bozorda o'zini uzoq vaqt ushlab turishi va raqobatdosh ustunlikka
erishishiga yordam beradigan bir nechta brend tavsiyalari mavjud:
O'zgaruvchan biznes muhitida o'z mahsulotlarini yaxshilash va
xaridorlarning talablarini qondirish uchun texnologiyadan foydalanish Nikega
xalqaro raqobatni yengishga yordam beradi. Tashkilot ushbu strategiyani amalga
oshirish uchun izlanishlar va ishlanmalarning kuchiga hamda tegishli
infratuzilmaga ega va shuning uchun brend xalqaro bozorda muvaffaqiyat
qozonishi mumkin bo'ladi.
Tovar o'zlarining mavjud bozorlarini rivojlantirishi kerak, ammo tovar hali
mavjud bo'lmagan ko'plab bozorlarning bozorga kirib borishiga e'tibor qaratish
lozim. Rivojlanayotgan mamlakatlar hozirda Nike tomonidan sport tovarlari ishlab
chiqaradigan asosiy brendlardan biri sifatida etakchilik qilayotgan va shu tariqa
foyda keltirishi mumkin bo'lgan xalqaro sport tadbirlarida qatnashmoqdalar. Tovar
onlayn ravishda tarqatish orqali ushbu bozorlarga osonlikcha kirib borishi mumkin,
so'ngra iste'molchilarni jalb qilish uchun homiylik kabi noan'anaviy marketing
usullari orqali. Raqobatbardosh brendlar ham ushbu bozorlarga kirib borguncha
tovar ushbu bozorni boshqarishi mumkin.
Nike mahsulotlarining assortimenti juda cheklangan bo'lib, bu uning bozorga
kirib borishi va rivojlanish strategiyasi uchun to'siq bo'lib xizmat qiladi va shuning
uchun xalqaro bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun brend tomonidan
yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Brendning yulduz mahsulotlari, shuningdek sog’in
sigirlar poyabzal va kiyim-kechak bilan juda cheklangan. Shu sababli, tovar bozori
rivojlanish strategiyasi yordamida va ko'proq auditoriyani jalb qilish uchun o'z
mahsulotlarining turlarini diversifikatsiya qilish orqali iste'molchilarning ulkan
imkoniyatlariga erishish uchun harakat qilishi kerak. Texnik mahsulotlar va
aksessuarlar tovar uchun unchalik foydali emas, shuning uchun brend hozirgi
35

Tom Piters va Robert Voterman hisoblanadi. Ammo rivojlanishida ham yordam
bergan olimlarning nomlarini keltiraylik bu usul - Julien Flibs, Richard Paskal va
Entoni G. Athos. Bugungi kunda ushbu model dunyo miqyosida tarqaldi va ko'plab
biznes rahbarlari va kompaniyadagi to'g'ri ish jarayonlarini qurish va
optimallashtirish uchun foydalanadigan strategik menejment va marketing bo'yicha
mutaxassislarning ishonchini qozondi. Modelning afzalligi (kompaniyaning
mikromuhitini baholashning boshqa modellari bilan taqqoslaganda) shundaki, u
kompaniyaning rivojlanishida inson omilining ahamiyatini ta'kidlaydi va korxona
tuzilishini nafaqat mavjud moddiy qadriyatlar tomonidan ko'rib chiqadi.
II BOB. ADIDAS KOMPANIYASI MISOLIDA BANKROTLIGINI
OLDINI OLISHNING TAHLILI
2.1 Nike kompaniyasining bankrotlik darajasini baholash va uning
moliyaviy ko’rsatkichlar tahlili
"Adidas" kompaniyasining moliyaviy tahliliga quyidagilar asos bo'ldi:
balans, daromadlar to'g'risidagi hisobot, o'zgarishlar to'g'risidagi hisobot, kapital va
pul oqimlari to'g'risidagi hisobot.
Tahlilni boshlab, shuni ta'kidlash kerakki, sof aylanma mablag'larning
qiymati Adidas kompaniyasi tahlil qilinayotgan davr oxirida (31.12.2019) 43 349
062,00 rublni tashkil etdi, bu kompaniyani saqlab qolish uchun sof aylanma
mablag'ga ega ekanligini anglatadi. Uning faoliyati va hisobot sanasida
korxonaning pozitsiyasini yetarli deb atash mumkin. Biroq, mulk tuzilishini hali
ham batafsil o'rganish kerak.
18

Quyidagi 1.2 – rasmda elementlarning bir-biriga qanday bog'liqligini va
birining o'zgarishi boshqalarga qanday ta'sir qilishini ko'rsatadi.
1.2 rasm. Mc Kinsey 7S modeli
Keling, elementlarning har birini alohida ko'rib chiqamiz:
Strategiya: bu sizning tashkilotingiz raqobatchilariga nisbatan
raqobatbardosh ustunlikni yaratish va saqlash bo'yicha rejangiz.
Tuzilishi: sizning kompaniyangiz qanday tashkil etilganligi (ya'ni bo'limlar
va jamoalar qanday tuzilganligi, shu jumladan kim kimga hisobot berishi).
Tizimlar: xodimlarning ishni bajarish uchun foydalanadigan kundalik
faoliyati va protseduralari.
Umumiy qadriyatlar: bu tashkilotning asosiy qadriyatlari, bu uning
korporativ madaniyati va umumiy ish odob-axloqida ko'rsatiladi. Model birinchi
bo'lib ishlab chiqilganida ularni "o'rta maqsadlar" deb atashgan.
Uslub: yetakchilik uslubi qabul qilingan.
Xodimlar: xodimlar va ularning umumiy imkoniyatlari.
Ko'nikmalar: tashkilot xodimlarining haqiqiy ko'nikmalari va malakalari.
McKinsey 7S modeli 1980-yillarda bir guruh maslahatchilar tomonidan
ishlab chiqilgan konsalting kompaniyasi Makkinsi. Modelning asosiy mualliflari
17

Bu diagrammadan 2014-2017 yillarda zararga, qolgan yillarda esa sof
foydaga ishlaganini ko’rish mumkin. 2012-2019 yillardagi daromadi 40 mlrd
rubldan pastga tushmagan. Eng yuqori daromad ko’rsatkichi – 2014 yilda 52 mlrd
rubl bo’lgan.
2.4 diagramma. 2012-2019 yillarda Nike kompaniyasining sof aktivlari
va aktivlari dinamikasi
1/1/2012 1/1/2013 1/1/2014 1/1/2015 1/1/2016 1/1/2017 1/1/2018 1/1/201901020304050
sof aktivlar aktivlar
Bu diagrammada kompaniyaning sof aktivlari unchalik o’zgarmaganini
ko’rish mumkin, 2012 yilda 27 mlrd rubl, 2019 yilda esa 30 mlrd rubl. Aktivlari
ham nisbatan o’zgarmagan.
Sof aktivlar ta'sischilarning sarmoyalarini, shuningdek tashkilot faoliyatining
barcha davrida to'plangan foydani, shu bilan birga, biznes egalari o'rtasida
taqsimlanmaganligini ko'rsatadi.
Asosiy moliyaviy ko'rsatkichlar:
Aktivlar: 15,612 milliard evro (2018).
2018 yilda umumiy daromad: 21,915 milliard evro.
Sof daromad (2018): 1,702 milliard evro.
22

Barqarorlikka bo'lgan sadoqatimiz haqiqatan ham yaxlit va biz yigirma
yildan ortiq vaqt davomida qanday qilib biznes yuritganimizga chuqur singib
ketgan. Bu bizning maqsadimizdan kelib chiqadi, "sport orqali biz hayotni
o'zgartirishga qodirmiz". Barqarorlik borasida shaffoflikni davom ettirar ekanmiz,
biz mustaqil tashabbuslardan keng ko'lamli va keng qamrovli barqarorlik dasturiga
o'tamiz.
Biz nimani taklif qilamiz: Iste'molchimiz o'ziga xos keng qamrovli
assortimentni tanlashi uchun biz barqaror takliflarimiz chegaralarini qat'iyan
oshirib boramiz. 2027 yilga kelib, bizning o'nta maqolamizning to'qqiztasi barqaror
bo'ladi. Buni qanday amalga oshirishimiz bizning 3 ta ko'chadan qanday qilib
kengaytirilishi va yangilanishi bilan bog'liq: qayta ishlangan materiallardan
tayyorlangan, qayta tiklanadigan yoki tabiiy va qayta tiklanadigan materiallardan
tayyorlangan. Biz foydalanadigan materiallar yoki ularning tegishli ishlab
chiqarish texnologiyalari tufayli an'anaviy mahsulotlarga nisbatan ekologik foyda
ko'rsatganda mahsulotlarni barqaror deb belgilaymiz.
Biz nima qilamiz: Biz 2050 yilgacha iqlim neytralligiga erishish uchun ish
olib borganimizda, mahsulotimiz bo'yicha CO2 izini kamaytirishga sodiqmiz. Biz
bunga o'z faoliyatimiz davomida nol-uglerodni haydash va atrof-muhitni muhofaza
qilish dasturlarini butun qiymatimiz bo'ylab targ'ib qilish kabi maqsadlar orqali
erishamiz. etkazib beruvchilarimiz bilan yaqin hamkorlikda zanjir.
Biz nima deymiz: Qayta tiklanadigan kam ta'sirli mahsulotlarni yaratishga
qaratilgan sa'y-harakatlarimiz haqida shov-shuvli bo'lamiz. Iste'molchimizni
yanada barqaror tanlov qilishga yo'naltirish uchun biz etiketlash strategiyamizni
soddalashtiramiz va mahsulotni qaytarib olish dasturini kengaytiramiz.
34

Xo’jalik faoliyatining tugatilishini tadqiq etish uchun bu holatni keltirib
chiqaruvchi sub’ektiv omillarga e’tibor qaratilishini taqozo etadi. Sub’ektiv
omillar, ob’ektiv omillardan farqli o’laroq, turli alohida holat, shart-sharoit va
hatti-harakatlarning natijasi sifatida vujudga kelib, ma’lum chora-tadbirlarni
qo’llash orqali ularning oldini olish yoki ta’sir darajasini boshqarish mumkin
bo’ladi.
O’z navbatida, korxonalar faoliyatlarining tugatilishiga olib keluvchi
sub’ektiv omillarni yanada chuqurroq o’rganish uchun, ularning kelib chiqish
tavsifiga ko’ra turkumlab olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shunga ko’ra,
mamlakatimiz va boshqa xorijiy mamlakatlar tajribasida uchrab turuvchi ko’plab
sub’ektiv omillarni shartli ravishda quyidagi 4 guruhga ajratish mumkin bo’ladi:
1-guruh - shaxsiy-ruhiy omillar;
2-guruh - tashkiliy omillar;
3-guruh - me’yoriy-huquqiy omillar;
4-guruh - iqtisodiy omillar.
Shaxsiy – ruhiy omillar guruhi o’z ichiga tadbirkorning bilimi, malaka va
tajribasi, ruhiy va ma’naviy qiyofasi, ishni tashkil etish va boshqarish qobiliyatlari
borasida yuzaga keluvchi faoliyatni to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi.
Tashkiliy omillar guruhi o’z ichiga xo’jalik yurituvchi sub’ektning tashkiliy
tuzilmasida o’z faoliyatini davom ettirishida vujudga keluvchi to’siqlarni bartaraf
etish, uni o’zgartirish yoki yanada takomillashtirish maqsadida faoliyatni
to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi.
Me’yoriy-huquqiy omillar guruhi o’z ichiga korxona faoliyatini davom
ettirishda ro’y beruvchi amaldagi qonunchilik, me’yoriy qoidalarning buzilishining
oldini olish va mavjud tartibbuzarlik holatlarini bartaraf etish maqsadida faoliyatni
to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi.
Iqtisodiy omillar guruhi o’z ichiga xo’jalik yurituvchi sub’ektning iqtisodiy
manfaatlariga zid keluvchi holatlarning oldini olish va bartaraf etish maqsadida
faoliyatni to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi.
13

-jamiyat a’zolari o’rtasida tadbirkorlik bilan shug’ullanishga nisbatan
ishonchsizlikning paydo bo’lishi va hokazo.
Biroq, korxona faoliyatining tugatilishi doim ham falokat, fojea sifatida
qabul qilinavermaydi. Bugungi kunda, ya’ni mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirish jarayonlarining amalga oshirilishi natijasida korxonalarning
ko’plab xodimlari ularning birgalikdagi egalariga aylandilar. Biroq, aksariyat
hollarda, mulk egasining o’zgarishiga qaramasdan, ko’plab firmalar, aksiyadorlik
jamiyatlari, xo’jalik birlashmalari yetarli darajada muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsata
olmayaptilar. Shunga ko’ra, agar boshqaruv, ishlab chiqarish, marketing va
texnologiyani tashkil etishni takomillashtirish sohasidagi barcha chora –
tadbirlardan natija olish imkoniyati tugagan bo’lsa, u holda oqilona amalga
oshirilgan likvidatsiya – korxona aktsiyadorlari (qatnashchilari) mulkini saqlab
qolish muammosining hal etilishi demakdir.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliya-xo’jalik faoliyatining
tugatilishining kelib chiqishi sabablari , bu jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari,
ularni maqsadga muvofiq yo’naltirish imkoniyatlari, salbiy oqibatlarini oldini olish
muammolarini ilmiy jihatdan o’rganish korxonalarning tugatilishini keltirib
chiqaruvchi turli omillar iqtisodiy tabiatining tadqiq etilishini taqozo etadi.
Eng avvalo, korxonalar faoliyatining tugatilishiga ta’sir ko’rsatuvchi
omillarni shartli ravishda ob’ektiv va sub’ektiv omillarga ajratib olish zarur
bo’ladi.
Ob’ektiv omillar sirasiga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xatti-harakati,
faoliyat doirasi va shart-sharoitlaridan qat’iy nazar, mavjud iqtisodiy qonunlarning
amal qilishi natijasida vujudga keluvchi hamda ta’sir ko’rsatuvchi omillar kiradi.
Odatda ob’ektiv omillar ta’sirining oldini olish yoki boshqarish imkoniyat
darajasidan tashqarida bo’ladi. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy tabiatini
belgilab beruvchi o’ziga xos xususiyatlarning aksariyati ushbu soha sub’ektlari
faoliyatining tugatilishida ob’ektiv omillar sifatida maydonga tushadi.
12

modellari orqali sanoat o'rtacha ko'rsatkichidan yuqori foyda keltiradigan
kompaniyalar mavjud.
Porterning beshta kuchlari tahlili uchta "gorizontal" raqobatni o'z ichiga
oladi: o'rnini bosadigan mahsulotlar tahdidi, yangi o'yinchilar tahdidi, raqobat
darajasi va "vertikal" raqobatning ikkita kuchi: etkazib beruvchilar uchun
savdolashuv kuchi va iste'molchilar uchun kelishuv kuchi.
Porterning beshta kuchini tahlil qilish Porterning barcha strategik
modellarining bir qismidir. Qolgan elementlar "qiymat zanjiri" va "umumiy
strategiyalar" dir.
Strategiya bo'yicha maslahatchilar ba'zida kompaniyaning sohadagi
strategik mavqeini sifatli baholash uchun Porter's Five Forces Analysis
tizimidan foydalanadilar. Biroq, ko'pgina maslahatchilar uchun ushbu texnika
ular foydalanishi mumkin bo'lgan vositalar yoki texnikalar ro'yxatida faqat
boshlang'ich nuqtadir. Barcha umumlashtiruvchi texnikalarda bo'lgani kabi,
istisnolar va xususiyatlarni hisobga olmaydigan tahlil juda soddalashtirilgan
hisoblanadi.
Porterning so'zlariga ko'ra, beshta kuch modelidan mikroiqtisodiy
darajada foydalanib, kompaniyaning umuman sohadagi o'rnini aniqlash kerak.
Model sanoat tarmoqlari guruhiga yoki bitta sanoatning biron bir qismiga
nisbatan ishlatilishi mo'ljallanmagan. Bitta sohada ish olib boradigan
kompaniya ushbu sanoat uchun kamida bitta Porter Five Force tahlilini ishlab
chiqishi kerak. Porterning ta'kidlashicha, diversifikatsiyalangan kompaniyalar
uchun korporativ strategiyaning asosiy asosiy masalasi kompaniya
raqobatlashadigan tarmoqlarni (biznes yo'nalishlarini) tanlash masalasidir; va
har bir biznes yo'nalishi beshta kuchning o'ziga xos tarmoq tahliliga ega bo'lishi
kerak. O'rtacha Global 1000 kompaniyalari taxminan 52 sohada raqobatlashadi
(biznes yo'nalishlari).
Mc kinsey modeli.
McKinsey 7S modelidan qachon foydalanish kerak?
15

inqirozdan chiqishni davlat tomonidan amalga oshirilish mumkin bo’lgan chora-
tadbirlarini huquqiy xujjatlari bilan tanishib chiqildi, unda faqatgina xujjatlar
strukturasi ko’rildi, endi inqirozga qarshi boshqaruvni davlat tomonidan amlga
oshirilishini, ya’ni “Bankrotlik to’g’risida”gi qonun asosidagi taomillarda ko’rib
chiqiladi. Unga asosan bankrotlik taomillari kuzatuv taomilidan to tugatishga doir
ish yuritish taomiligacha korxonani holatidan kelib chiqib qo’llanilaveradi. Uni
quyidagi rasmda aks ettirish mumkin (1.1 rasm).
1.1 – rasmdan ko’rinib turibdiki, bankrotlik taomillarini umumiy
turkumlaydigan bo’lsak, sanatsiyalash ikkiga bo’linganini ko’rish mumkin: 
Sud sanatsiyasi;

 Sudgacha sanatsiya.
Qonunning 3-moddasida keltirilishicha: sudgacha sanatsiya qilish – bu
qarzdor yuridik shaxsning muassislari yoki uning mol-mulki egalari, kreditorlar va
boshqa shaxslar tomonidan qarzdorning to’lov qobiliyatini tiklash, hamda
bankrotligining oldini olish maqsadida ko’riladigan chora-tadbirlar majmuasidir.
1.1 rasm. Bankrotlik taomillarini qonun doirasida amal qilishi
Sud sanatsiyasi – xo’jalik sub’ektlari tomonidan qarzdor yuridik shaxslarga
nisbatan to’lov qobiliyatini tiklash hamda kreditorlar oldidagi qrazini uzish
8

raqobatchilar bor, lekin ular o'zlarining mavqelarini mustahkam qolishlari kerak,
chunki ular chakana bozorda ozgina ulushga ega.
2.1 rasm. Porterning 5 kuch modeli
Yangi ishtirokchilarga tahdid: nisbatan past
Arzon ishchi kuchiga ega bo'lish va transport xarajatlarini kamaytirish
tufayli Nike kompaniyasi Osiyo va boshqa mintaqalarda autsorsing bilan
shug'ullanmoqda. Tovarlarning 35% Xitoyda ishlab chiqarilganligi sababli, import
qoidalari, boj va tariflar kompaniya muvaffaqiyatida hal qiluvchi ro’l o'ynaydi.
Binobarin, Nike Yevropada autsorsingga bog'liq holda xavf tug'diradi. Rivojlangan
mamlakatlarda iste'molchilar tomonidan aniqlangan tovarlarning umumiy sifati
eng muhim muammo hisoblanadi. Kirish uchun to'siqlar yo'qligi sababli yangi
ishtirok etish ehtimoli nisbatan past. Biroq, Nike va Adidas kabi chakana savdo
gigantlari mavjud bo'lganda, raqobatchilar reklama, ilmiy tadqiqot va marketing
uchun katta mablag' sarflashlari va ushbu eng yirik brendlarning birortasi bilan
ro'yxatdan o'tmagan sportchilarning hisoblarini olishlari qiyin bo'lar edi. Brendning
bozorda muvaffaqiyatli mavqeyi bilan tarqatish kanallariga kirish osonlashadi va
kompaniya miqyos tejamkorligidan foydalanish uchun raqobatchilari tahdidiga
duch kelmaydi. Moliyaviy inqiroz bilan nafaqat Nike, balki uning raqobatchilari
26Raqobatdosh
raqobat
darajasi
Yetkazib
beruvchilarning kelishuv kuchi
O'rinbosarlar-ning tahdidi
Ya ngi
ishtirokchilarga tahdid
Xaridorlarning
savdolashish
kuchi

iste'molchilar ehtiyojlarini qondiradigan yangi mahsulotlarga sarmoya kiritishi
kerak.
Xulosa
Kurs ishida o’tkazilgan tahlillardan shuni xulosa qilish mumkinki, biznes
raqobatdosh bozorda omon qolishi uchun o'zini strategik jihatdan oqilona
rivojlantira olish kerak ekan. Sport kiyimlarining chakana savdosi yuqori darajada
raqobatbardoshdir va shuning uchun brend o'z vazifasi va istiqbollariga erishish
uchun yangi va innovatsion strategiyalar yordamida ishlashi kerak. Tovar,
shuningdek, brendning global operatsiyalari osonlashgan bozorda strategik o'rnini
egalladi. Bozorda brendning kelajakdagi mavqeyini shakllantirishning asosiy
strategiyasi bozorni rivojlantirish, innovatsiyalar va texnologiyalarga sarmoyalar
yordamida mahsulot ishlab chiqarishdir. Yuqorida tavsiya etilgan “ BIZNING
TAKLIFIMIZ,SIZNING QULAYLIGINGIZ ” strategiyasi va takliflar brendga
global raqobat bilan kurashish va o'z bozorini yangi bozorlarga yetkazish
imkoniyatini beradi.
36

ham bir xil hududlarda faoliyat olib borganliklari sababli, daromadlarida to'siqlarga
duch kelishdi. Shuningdek, almashinadigan valyutaning qadrsizlanish qiymati
kompaniyani foydasini yo'qotishi mumkin, chunki u autsorsingga bog'liq.
Yetkazib beruvchilarning kelishuv kuchi: past
Brendning rivojlanayotgan biznesi yetkazib beruvchilarni mo'l-ko'l jalb
qilmoqda. Xom ashyo yetkazib beruvchilarning tahdidi nolga teng. Xom ashyo
ommaviy ravishda topilganligi sababli kompaniyaning zanjiridagi yetkazib
beruvchilarning quvvati haqiqatan ham past, ammo kompaniya hanuzgacha ularga
bog'liq, chunki xom ashyoning ishlab chiqarish qiymati sotib olish narxidan
yuqori.
Xaridorlarning savdolashish kuchi: o’rtacha past
Shaxsiy iste'molchilar asosan standartlashtirilgan mahsulotlarni qidiradigan
va qaror qabul qilish uchun mahsulot haqida ma'lumotga ega bo'lmagan ushbu
biznesda iste'molchining kuchi nisbatan past, shuning uchun tovar shunchaki
mahsulotga egalik qilishni istagan ko'plab xaridorlar uchun qaror qabul qiladi.
Ammo narxini yaxshi biladigan va ulgurji sotib olishni kutayotgan ulgurji
savdogarlar, boshqa almashtirish vositalariga o'tish xavfi tug'ilganda,
savdolashishning yuqori kuchiga ega.
O'rinbosarlarning tahdidi: o’rtacha past
Boshqa sport mahsulotlariga o'tish xavfi o'rtacha darajada past, chunki sport
kiyimlari va aksessuarlaridagi bir nechta brendlar mavjud. Binobarin, yangi
ishtirok etayotganlar uchun past narx bu narxlarni pasaytirmaydi. Ammo Nike
sport bilan bog'liqmi yoki yo'qmi, boshqa har qanday o'rnini bosuvchi mahsulotlar
bilan kurashmoqda, shuning uchun boshqa arzon narsalar bilan almashtirish xavfi
nisbatan yuqori.
Xulosa. Sport kiyimlari marketing, xilma-xillik, yangilik va professional
sportchilarning qo'llab-quvvatlashiga bog'liq. Barcha brendlar bir xil strategiyalarni
ozgina farqlar bilan birlashtiradi. Nike professional sportchilar talablariga javob
berish uchun eng yaxshi sport kiyimlari bilan ish boshladi.
27

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
-2-1 012
Nike 2020 yil uchun moliyaviy tahlili
Nike 2020 yil uchun moliyaviy natijalari quyidagicha: kompaniyaning
sotuvi 2019 yilga nisbatan 14 foizga kamaydi (19,8 milliard evrogacha),
kompaniyaning sof foydasi 78 foizga kamaydi va bir yil avvalgi 1,92 milliard
evroga nisbatan 429 million evroni tashkil qildi.
Rossiyaning va MDH davlatlarining kompaniyalari daromadi 11,3 foizga
kamayib, 584 million evroni tashkil qildi.
Kompaniya dividendlarni to'lashni davom ettirishga qaror qilgan; 2020
yil oxiriga kelib ularning hajmi har bir aksiya uchun 3 evroni tashkil etdi.
Shu bilan birga, Nike onlayn savdo hajmini sezilarli darajada oshirdi - 53
foizga, 4 milliard evrodan oshdi.
To'rtinchi chorakda Nike moliyaviy holatida aksincha biroz o'sish
kuzatildi: valyuta o'zgarishini hisobga olmaganda daromadlar oktyabr-dekabr
oylarida 1 foizga o'sib, 5,55 milliard evroni tashkil etdi. Biroq, kompaniyaning
2020 yil 4-choragidagi sof foydasi 24 foizga kamaydi - bir yil avvalgi shu
davrdagi 181 million evroga nisbatan 138 million evroni tashkil qildi.
24

O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan, bozor munosabatlariga
asoslangan barqaror iqtisodiyotni shakllantirishning muhim
yo’nalishlardan biri bu moliyaviy xo’jalik faoliyatini yuritayotgan
korxonanalar holatini yaxshilash, bankrot bo’lish jarayonini oldini olish
hisoblanadi. Zero, jahondagi rivojlangan mamlakatlar tajribasining
ko’rsatishicha, mazkur soha o’zining iqtisodiyotga harakatchanlik
baxsh etish, ko’plab ijtimoiy masalalarni hal etish, jumladan ishsizlik
darajasini pasaytirish, iqtisodiy o’sish uchun asos yaratish kabi muhim
vazifalari bilan ahamiyatlidir. Mamlakatimizda ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish, texnik yangilash va diversifikatsiya qilish,
innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish ishlari keng ko’lamda
amalga oshirilmoqda. Shu asnoda, mazkur sub’ektlar moliyaviy
munosabatlarini bozor talablariga javob beradigan darajada
takomillashtirish, mahsulot ishlab chikarish tannarxini samarali
kamaytirish orqali eksport salohiyati yuksaltirish korxonalarni
kelgusida muvaffaqiyatli rivojlanishini
ta’minlaydi.
2019-yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik
korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to’lovi stavkalari 6
foizdan 5
foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan
soliq
stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o’rtacha ikki barobar kamaytirilgani
3

buni
yaqqol tasdiqlaydi 1
.
2018-yilda banklarga berilgan 187 ta bankrot korxonadan 165
tasida ishlab
chiqarish faoliyati to’liq tiklandi, 110 ta korxona yangi investorlarga
sotildi.
Bunday korxonalarni texnik qayta jihozlash va modernizatsiya qilish
ishlariga
tijorat banklari tomonidan 347 milliard so’m miqdorida investitsiya
kiritildi,
natijada 23 mingdan ziyod ish o’rni yaratildi 2
.
2020-yilda tijorat banklari balansiga berilgan 147 ta bankrot
korxonaning
140 tasida ishlab chiqarish qayta tiklangani, ularning 64 tasi yangi
investorlarga sotilgani bu fikrning yorqin dalilidir. Qayd etish kerakki,
banklar tomonidan bu
korxonalarni modernizatsiya qilish va texnologik qayta jihozlash uchun
156
milliard so’m miqdorida investitsiya yo’naltirildi, 21 mingdan ko’proq
ish o’rni
tashkil qilindi 3
.
1
Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom
ettirish – T.: O’zbekiston. 2013. – 6 b
2
Karimov I . A . “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko ’ taradigan yil bo ’ ladi ”. - T : “ O ’ zbekiston ”,
2012. - 7 b
3
Karimov I . A . Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish , xalqimiz
farovonligini
oshirishga xizmat qiladi . - T : “ O ’ zbekiston ”, 2011. - 48 b .
4

2019 yilning uch choragi uchun daromad: 6,4 milliard evro.
Jami kapital: 6,36 milliard evro.

2018 yilda sport tovarlarini sotish:
Osiyo - 7,14 milliard evro;
Evropa - 5,89 milliard evro;
Shimoliy Amerika - 4,69 milliard evro;
Lotin Amerikasi - 1,63 milliard evro;
boshqa mamlakatlar - 1,6 milliard evrodan ortiq.
"Nike" kompaniyasining moliyaviy holati tarixi
2.5 diagramma. Kompaniyaning moliyaviy holatining tarmoq o'rtacha
ko'rsatkichiga nisbatan dinamikasi
Bu diagrammada biz kompaniyaning 2012-2020 yillarda moliyaviy holatiga
baho beramiz. -2 dan -1 oralig’ida joylashgan bo’lsa bu yomon. -1 va 0 oralig’ida
bo’lsa, qoniqarsiz. 0 hamda 1 oraliga bo’lsa, yaxshi. 1 va 2 oralig’ida bo’lsa bu
judayam a’lo ko’rsatkich hisoblanadi. Bu tahlildan ko’rinib turibdiki, kompniyaga
o’rtacha yaxshi deb baho bersak bo’laveradi.
23

moda va sport tovarlariga sarf-xarajatlarni yaxshilashga olib keldi. Natijada Nike
kabi brendlar butun dunyo bo'ylab yuqori sotuvlarni boshdan kechirmoqda.
Shunday qilib, yuqori iqtisodiy faollik korxonalar uchun foydalidir, iqtisodiy
pasayish esa sotish va foyda kamayishiga olib keladi.
Ijtimoiy-madaniy (Sociocultural):
Biznes sharoitida ham ijtimoiy-madaniy omillarning ahamiyati oshdi. Jahon
miqyosida jamiyat va madaniyat hamma joyda bir xil emas va Sharqdan G'arbga
qadar jamiyat va madaniyat jihatidan juda xilma-xilliklar mavjud. Shuning uchun
ham barcha bozorlarda bir xil biznes va marketing strategiyasi ishlamaydi.
Bozordan bozorga va jamiyatdan jamiyatga qadar turli xil madaniyatlar tufayli
biznes amaliyoti turlicha. Bunday korxonalar turli xil bozorlar uchun turli xil
marketing va biznes strategiyalarini qabul qilishlari kerak. global aholining
o'zgaruvchan demografik ko'rsatkichlari biznesga ham ta'sir ko'rsatmoqda. Ijtimoiy
tendentsiyalarni o'zgartirish, global brendlar qanday qilib biznes yuritayotganiga
bevosita ta'sir qiladi. Endi brendlar ming yillik avlodga, shuningdek uning didi va
ehtiyojlariga e'tibor qaratmoqda. Ular o'z ta'miga mos mahsulotlarni olib kelishga
harakat qilmoqdalar va bu mahsulotni yangilash nuqtai nazaridan ham
brendlarning asosiy e'tiboridir.
Texnologik (Technological) :
Texnologik omillar hozirgi kunda biznesning o'sishi uchun har qachongidan
ham muhimroq. Buning sababi shundaki, texnologiya marketingdan tortib,
operatsiyalar va savdo-sotiqgacha, shuningdek mijozlarga xizmat ko'rsatish va jalb
qilishgacha. Brendlar ta'minot zanjiridan tortib marketing va savdo-sotiqgacha
bo'lgan har qanday joyda texnologiyaga sarmoya yotqizmoqda. Nike
raqamlashtirishga ham katta mablag` kiritdi. U marketing uchun raqamli
texnologiyalardan va shuningdek, ishlab chiqarishning yaxshilanishi uchun
ta'minot zanjiridan foydalanmoqda. Brend innovatsiyalarga katta e'tibor qaratdi va
izlanishlar va ishlanmalarga kiritgan sarmoyasini doimiy ravishda boshqalardan
ustun turish uchun oshirib bordi. Texnologiyalar ishlashga imkon beradi va
29

maqsadida qarzdorning ishlarini boshqarish vakolatini sanatsiya qiluvchi
boshqaruvchiga o’tkazmagan holda qo’llaniladigan bankrotlik taomili.
Bankrotlikka qarshi tashqi boshqaruv taomili ham ko’p natija beradigan
taomillardan biridir.
Tashqi boshqaruv – xo’jalik sub’ektlari tomonidan yuridik shaxslarga
nisbatan uning to’lov qobiliyatini tiklash maqsadida qarzdorning ishlarini
boshqarish vakolatlarini tashqi boshqaruvchiga o’tkazgan holda qo’llaniladigan
bankrotlik taomili;
Tugatishga doir ish yuritish — xo’jalik sudi tomonidan kreditorlarning
talablarini mutanosib ravishda qondirish hamda qarzdorni qarzlardan qutulgan deb
e’lon qilish maqsadida bankrot deb topilgan qarzdorga nisbatan qo’llaniladigan
bankrotlik taomili;
Kelishuv bitimi — taraflarning sud nizosini o’zaro yon berish asosida
tugatish to’g’risidagi bitimi;
Kuzatuv — xo’jalik sudi tomonidan qarzdor yuridik shaxsga nisbatan uning
mol-mulki but saqlanishini ta’minlash, qarzdorning moliyaviy ahvoli tahlilini
o’tkazish maqsadida qarzdorni bankrot deb topish to’g’risidagi ariza qabul qilingan
paytdan e’tiboran keyingi taomilga qadar qo’llaniladigan bankrotlik taomili 6
.
1.2 Bankrotlikni oldini olish strategiyalari va unga ta’sir etuvchi omillar
Korxonani tugatilishiga yo'l qo'ymaslik - bu global muammolarni ilgari
bosqichda hal qilishdan ko'ra har doim ancha maqsadga muvofiq bo'lgan chora.
Yuridik amaliyot nafaqat umidsiz ko'rinadigan korxonani qayta tiklash, balki uni
yangi, foydaliroq darajaga olib chiqish imkoni bo'lganida misollar bilan to'la.
Ammo, bu albatta, mumkin edi, chunki kompaniya egasi inqiroz holatidan
chiqishning yagona yo'li qayta tashkil etish yoki tugatish bo'lgan paytni kutib
o'tirmadi, balki birinchi belgilar paydo bo'lganda bir qator aniq choralarni ko'rdi.
6
O‘zbekiston Respublikasining ― “Bankrotlik to‘g‘risida”(yangi tahrirda)gi qonuni. – T.: ―O‘qituvchi . – 2003‖
9

1.3 Mc Kinsey modeli hamda Porter bo’yicha raqobat afzalligi omillari
taxlili
Porter 5 kuchlari tahlili 1979 yilda Garvard biznes maktabida Maykl
Porter tomonidan ishlab chiqilgan sanoat raqobatini tahlil qilish va biznes
strategiyasini ishlab chiqish metodologiyasi. Porterning beshta kuchiga
quyidagilar kiradi:
-o'rnini bosuvchi mahsulotlarning paydo bo'lish xavfini tahlil qilish;
-yangi o'yinchilar paydo bo'lish xavfini tahlil qilish;
-yetkazib beruvchilarning kelishuv kuchini tahlil qilish;
-iste'molchilarning bozor kuchini tahlil qilish;
-raqobat darajasini tahlil qilish.
Metodika raqobat darajasini belgilaydigan beshta kuchni va shuning
uchun ma'lum bir sohada biznes yuritishning jozibadorligini aniqlaydi.
Sanoatning jozibadorligi, shu nuqtai nazardan, sanoatning yetarli
rentabelligi bilan bog'liq. Kuchlarning birlashishi rentabellikni pasaytiradigan
"yoqimsiz" soha. Eng "yoqimsiz" sanoat - bu mukammal raqobatga yaqinlashib
kelayotgan sanoat.
Porter bu kuchlarni "makro muhit" atamasiga kiritilgan ko'p sonli omillar
bilan taqqoslab "mikro muhit" deb ataydi. Ibratli muhit kompaniyaning o'z
mijozlariga xizmat ko'rsatish va foyda olish qobiliyatiga ta'sir etuvchi
kuchlardan iborat. "Mikro muhit" ning har qanday kuchlarining o'zgarishi,
odatda, kompaniyadan sanoatda va bozordagi o'rnini qayta belgilashni talab
qiladi. Sohaning yetarlicha jozibadorligi, undagi har bir kompaniya bir xil foyda
olishini anglatmaydi. Kompaniyalar o'zlarining asosiy vakolatlarini, biznes
modellarini yoki tarqatish tarmoqlarini tarmoqdagi o'rtacha daromaddan
ko'proq daromad olish uchun qo'llashlari kerak. Havo yo'lovchilar bozori bunga
yaxshi misoldir. Daromad darajasi nisbatan past bo'lgan sohada noyob biznes
14

shuning uchun Adidas tez o'sishni topish uchun uni barcha sohalarda tadbiq
qilyapti.
Atrof-muhit (Environmental) :
Atrof-muhit omillari to'g'ridan-to'g'ri zamonaviy davrda global biznesning
markaziy yo'nalishlaridan biriga aylandi. Buning sababi, barqarorlik har
qachongidan ham muhimroq bo'lib qoldi. Hukumatlar barqarorlik va atrof-muhitni
muhofaza qilish bo'yicha qat'iy qoidalarni ishlab chiqqan bo'lsa-da, iste'molchilar
atrof-muhit muammolarini yaxshi bilishadi va faqat barqaror amaliyotga amal
qiladigan korxonalardan sotib olishni yaxshi ko'rishadi. Natijada global brendlar
barqarorlikka va barqaror mahsulotlar ishlab chiqarishga, shuningdek barqaror
ta'minot zanjirlari va ishlab chiqarish quvvatlariga ega bo'lishga katta e'tibor
qaratmoqdalar. Adidas barqaror materialdan tobora ko'proq mahsulot ishlab
chiqaradi va ta'minot zanjirida barqaror amaliyotni qo'llaydi.
Huquqiy (Legal) :
XXI asrda yuridik omillar ham muhim ahamiyat kasb etdi. Qonunlar va
qonunchilikka rioya qilish korxonalarga jiddiy bosim o'tkazmoqda. Mahsulot
sifatidan atrof-muhit va mehnatga qadar har bir sohada qonunlar mavjud bo'lib,
ular korxonalar tomonidan global miqyosda bajarilishi kerak. Bundan tashqari,
qonuniy muvofiqlik korxonalarning operatsion xarajatlarini oshirmoqda. Mos
kelmaslik asosan katta jarimalar va katta yo'qotishlarga olib keladi.
30

III BOB. NIKE KOMPANIYASINI YANADA RIVOJLANTIRISH
STRATEGIYALARINI ISHLAB CHIQISH HAMDA UNI AMALIYOTGA
TADBIQ ETISH BO’YICHA TAKLIFLAR VA TAVSIYALAR
3.1 Nike kompaniyasining keying 5 yil uchun o’sish strategiyasini ishlab
chiqish va uning tahlili
O'yin maydonida ham, tashqarida ham tobora ko'proq odamlar hayotida
sport tobora muhim rol o'ynashi bilan biz juda jozibali sohada ishlaymiz.
Iste'molchimiz va Nike brendining haqiqiyligini chuqur anglashimizga asoslanib,
biz mahsulotlar, tajribalar va xizmatlarning chegaralarini belgilaymiz. Biz buni o'z
strategiyamizga muvofiq amalga oshirmoqdamiz, bu bizga qulay uzoq muddatli
tuzilmaviy tendentsiyalarni tezlashtirishdan to'liq foydalanish imkoniyatini beradi.
"BIZNING TAKLIFIMIZ,SIZNING QULAYLIGINGIZ"
" BIZNING TAKLIFIMIZ,SIZNING QULAYLIGINGIZ " - bu 2027
yilgacha bizni boshqaradigan strategiyamiz - sportga asoslangan reja. Sport -
Nikening o'tmishi, hozirgi va kelajagi. " BIZNING TAKLIFIMIZ,SIZNING
QULAYLIGINGIZ " iste'molchini biz qiladigan har bir narsaning markazida turadi
va uni odamlarimiz hayotga qaytaradi. Bizning strategik e'tiborimiz tovar
ishonchliligini oshirish, iste'molchimiz uchun tajribani oshirish va barqarorlik
chegaralarini oshirishga qaratilgan. Bizning strategiyamizni amalga oshirishga
bizning biznesimizning barcha jabhalarida innovatsion tafakkur va raqamli
transformatsiya yordam beradi. Biz sifatli mahsulot ishlab chiqaramiz va sezilarli
o'sishni ta'minlaymiz.
Bizning iste'molchilarimiz diqqat markazida. Iste'molchilar o'zlarining
afzalliklari va xatti-harakatlari orqali sanoatimizdagi tarkibiy tendentsiyalarni
boshqaradilar. Ular faol va sog'lom hayot kechirishga intilishadi, sport va turmush
tarzini aralashtirishni istaydilar va ular sukut bo'yicha raqamli va ishonch bilan
barqaror. 2027 yilda " BIZNING TAKLIFIMIZ,SIZNING QULAYLIGINGIZ "
nafaqat adidas uchun haddan tashqari o'sishni ta'minlabgina qolmay, balki
31

Hamkorlik: Biz ularning ishonchliligini, ularning kuchini, haqiqiyligini va
ulanish imkoniyatlaridan foydalangan holda sheriklik orqali kuchaytiramiz ,biz
ham "Bavariya" yoki "Real Madrid" kabi jamoalar, Lionel Messi yoki Mikaela
Shiffrin kabi sportchilar yoki Boston va Berlin marafoni kabi tadbirlar bilan o'zaro
hamkorligimizni davom ettiramiz.
TAJRIBA
Iste'molchimiz bilan uzoq muddatli munosabatlarni rivojlantirish uchun biz
ularni raqamli va jismoniy joylarda shaxsiy tajribalar yaratish orqali ularni
hayajonlantiramiz va ularga kuch beramiz. Buni hisobga olgan holda, biz a'zolik
atrofida qurilgan to'g'ridan-to'g'ri iste'molchiga (DTC boshchiligidagi) biznesga
o'tishni tezlashtiramiz.
A'zolik: 2018 yilda a'zolik dasturimizni ishga tushirish bilan biz eng qimmat
iste'molchilarimizga shaxsiy tajribalarni taklif qilish uchun asos yaratdik. Biz endi
buni 2027 yilga kelib o'z a'zolarimiz bazasini 500 millionga etkazish maqsadida
keyingi bosqichga chiqarishga tayyormiz. A'zolik orqali biz eksklyuziv
mahsulotlar, taqdimotlar va maxsus tadbirlarga kirish va boshqa narsalarni taklif
qilish orqali ishtirok etish va sotib olish faoliyatini mukofotlaymiz.
Asosiy shaharlar: Biz Mexiko, Berlin, Moskva, Dubay, Pekin va Seulni
qo'shib London, Los-Anjeles, Nyu-York, Parij, Shanxay va Tokioning muhim
shaharlar portfelini yaratmoqdamiz. Ushbu shaharlar bizning global iste'molchilar
tajribamizning yuragini aks ettiradi va butun dunyoga ta'sir ko'rsatadi, shu bilan
birga urbanizatsiya davom etar ekan, tijorat imkoniyatlarini taqdim etadi.
Strategik bozorlar: Biz Buyuk Xitoy, Shimoliy Amerika va EMEA-ni
iste'molchilarning hayajonli tajribalarini hayotga tatbiq etish uchun mahalliy
tendentsiyalarga mos keladigan yondashuvni qo'llash uchun ikki baravar
ko'paytiramiz. Bizning maqsadimiz uchta strategik bozorda ham bozor ulushini
qo'lga kiritishdir.
BARQARORLIK
33

Nike kompaniyasining PESTEL tahlili
Nike xalqaro brend bo'lib, global muhitda faoliyat yuritishi siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy-madaniygacha bo'lgan turli xil xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin.
Jahon muhitida tovar belgisi muvaffaqiyat qozonish uchun uni engib o'tishi kerak
bo'lgan bir necha omillar mavjud. PESTEL tahlili global muhitda biznesga ta'sir
qilishi mumkin bo'lgan eng muhim kuchlarni tushunishga yordam beradi.
Siyosiy ( Political) :
XXI asrda siyosiy omillar ahamiyati oshib bordi. Buning sababi shundaki,
biznesni siyosiy tartibga solish ustidan davlat nazorati kuchaygan. Hozirda dunyo
bo'ylab hukumatlar biznesni yanada mas'uliyatli va axloqiy holga keltirishga
intilmoqda. Bundan tashqari, davlat tomonidan tartibga solishning boshqa
shakllari, shu jumladan soliqlar va savdo munosabatlari ham biznesga ta'sir qiladi.
Bozorning siyosiy muhiti nafaqat bu uning iqtisodiy muhitiga va u erda korxonalar
qanday ishlashiga ta'sir qiladi. Siyosiy tanglik yuqori noaniqlikka olib keladi va
o'sishning sustlashishiga olib keladi, bu esa korxonalar uchun sotuvlar va
foydalarning pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, siyosiy betartiblik ta'minot
zanjiri va biznesning buzilishiga olib kelishi va yo'qotishlarga olib kelishi mumkin.
Shu tarzda, siyosiy omillar mamlakat siyosiy muhitini rivojlantirish uchun qulay
to'siq bo'lishi mumkin.
Iqtisodiy (Economic) :
Iqtisodiy omillar biznesning o'sishi va muvaffaqiyati uchun muhimdir.
Iqtisodiy o'sishning sustlashishi yoki to'xtab qolishi ish bilan bandlikning
pasayishiga va odamlarning sarflash qobiliyatining pasayishiga olib keladi,
natijada sotuvlar kamayadi va foyda yo'qoladi. D unyo bir necha o`n yil oldin
achchiq tanazzulni boshdan kechirgan edi. O'sha davrda bandlik darajasi noaniq
ravishda pasayib, odamlarning sarflash kuchi pasayib, korxonalar foydasi sotilishi
pasayib ketdi. Endi iqtisodiy o'sish qaytganidan so'ng, korxonalar yuqori sotuvlar
va o'sayotgan daromadlarni boshdan kechirmoqdalar. Iqtisodiy o'sish yuqori ish
bilan ta'minlanishiga olib keldi, bu odamlarning daromadlarini ko'paytirishga va
28

M U N D A R I J A
Kirish……………………………………………………………. 3
I BOB Korxonalarning bankrot bo’lish jarayonini o’ziga xos
xususiyatlari va oldini olish strategiyalari………………………. 5
1.1 Bankrotlik haqida tushuncha, uning turlari va taomillari 5
1.2 Bankrotlikni oldini olish strategiyalari va unga ta’sir etuvchi
omillar…………………………………………………………... 8
1.3 Mc Kensiy modeli hamda Porter bo’yicha raqobat afzalligi
omillari taxlili …………………………………………………… 12
II BOB Nike kompaniyasi misolida bankrotligini oldini olishning
tahlili……………………………………………………………. 17
2.1 Nike kompaniyasining bankrotlik darajasini baholash va uning
moliyaviy ko’rsatkichlar tahlili…………………………………. 17
2.2 Nike kompaniyasi misolida Porter bo’yicha raqobat afzalligi
omillari taxlili …………………………………………………… 23
III BOB Nike kompaniyasini yanada rivojlantirish strategiyalarini ishlab
chiqish hamda uni amaliyotga tadbiq etish bo’yicha takliflar va
tavsiyalar……………………………………………. 28
3.1 Nike kompaniyasining keying 5 yil uchun o’sish strategiyasini
ishlab chiqish va uning tahlili…………………………………… 29
3.2 Nike kompaniyasi bozorda uzoq vaqt o’zining rentabellik
holatini saqlab qolishi va uni yanada yaxshilashi uchun takliflar. 33
Xulosa…………………………………………………………… 34
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………... 35
KIRISH
2

Nike kompaniyasi bankrotligini oldini olish strategiyasini ishlab chiqish

Купить