Nikolay I davrida Rossiya tarixi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	71.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

Nikolay I davrida Rossiya tarixi

Купить

“Nikolay I davrida Rossiya tarixi”
Mundarija:
Kirish ……..……………..……………..……………..………………………………….………………………………………………… 2-3
I bob. Nikolay I va uning Rossiya tarixidagi o rniʻ …….………….…..……………………………. 4-7
II bob. Nikolay I davrida ichki siyosat ……………………...…………..………………..……………….… 8-
11
III bob. Nikolay I davrida tashqi siyosat ………..………………..……………..……………………… 12-
30
Xulosa ……………..……………..……………..……………..…………..……………..……………..…………..………………… 31-32
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati
ʻ ……………..………..…………..……………………… 33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islomʻ
Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch” kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb ta kidlashi
ʻ ʻ
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
Ushbu kurs ishida biz Nikolay I hukmronligi Rossiya davlati tarixidagi eng
yorqin davrlardan biri ekanligini bilib olamiz. Ichki siyosatdagi XIX asrning
ikkinchi choragida qonun hujjatlari tizimlashtirish, bu nafaqat XIX asrning birinchi
yarmi uchun, balki Rossiya imperiyasining butun keyingi tarixi uchun ham katta
ahamiyatga ega bo ʻ lgan asosiy muammolardan biri edi. Nikolay I davrida amalga
oshirilgan davlat va huquqiy o zgarishlar asosan Rossiyada 1917-yilgacha bo lgan
ʻ ʻ
tarixiy voqealarning butun yo nalishini oldindan belgilab berdi. Hamda Nikolay I
ʻ
davrida Rossiyadagi davlat-huquqiy o zgarishlarni tahlil qilishdir.
ʻ
Mavzuning o rganilganlik darajasi
ʻ . Nikolay I hukmronligi har doim
tadqiqotchilarda katta qiziqish uyg otgan.
ʻ N.Vinogradovning “ Великобритания и
Балканы : от Венского конгресса до Крымской войны ” (“Buyuk Britaniya va
Bolqon: Vena kongressidan Qrim urushigacha”) 1
, N.S.Kinyapinaning “ Внешняя
политика Николая I” 2
(“Nikolay I ning tashqi siyosati”) kabi asarlarini o rgandik,
ʻ
shuningdek, A.A.Kornilovning “ Курс истории России XIX века ” 3
(“Rossiya
tarixining XIX asr kursi”) umumiy xaraktyerdagi asarlari, “ Российские
самодержцы ” (“Rossiya avtokratlari”) tarjimai holi to plami va boshqa bir qator
ʻ
asarlar o rganiladi
ʻ 4
.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Nikolay I hukmronligi davrida Rossiya
1
Виноградов В. Н. Великобритания и Балканы: от Венского конгресса до Крымской войны. М., 1985.
2
Киняпина Н. С. Внешняя политика Николая I // VIVOS VOCO. 2001. № 1 – 2.
3
Корнилов А. А. Курс истории России XIX века. М., 1993.
4
Российские самодержцы. 1801 – 1917. М., 1993.
2

imperiyasining tarixini o rganish kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi. ʻ
Ushbu maqsadga erishish uchun siz quyidagi vazifalarni bajarishingiz kerak:
- Nikolay I hukmronligi arafasida va dastlabki davridagi Rossiya
imperiyasining davlat hokimiyati tizimi va huquq tizimiga umumiy tavsif berish;
- Belgilangan davrdagi davlat boshqaruvi tizimidagi o zgarishlarning asosiy
ʻ
yo nalishlarini tanlash va tavsiflash;
ʻ
- Rossiya qonunchiligini kodlashtirishning asosiy nuqtalarini va uning
Rossiya ma’muriy-huquqiy tizimini rivojlantirishdagi rolini tahlil qilish;
- O rganilgan davlat-huquqiy islohotlarda ishtirok etgan eng ko zga ko ringan
ʻ ʻ ʻ
siyosiy arboblarni belgilang. Ularning milliy davlat va huquq tarixiga qo shgan
ʻ
hissasini baholash.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi 1825 - 1853 yillar, ya’ni
Nikolay I hukmronligi davri o z ichiga olgan. XIX asr Rossiya imperiya tarixini
ʻ
ko rsatishi, Nikolay I siyosiyati mohiyatini tushuntirishi va xalq shakllanishining
ʻ
haqiqiy tarixini ochib berishi bilan qiziq. Lekin o rganilgan materialni to liq
ʻ ʻ
yoritish uchun muallif tarixning oldingi yoki keyingi davrlariga murojaat qilishi
kerak edi.
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti.
Nikolay I va uning humronlik
davri
.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʼ
3

I BOB. NIKOLAY I VA UNING ROSSIYA TARIXIDAGI O RNIʻ
1796 yil 6-iyulda (25-iyun) Sarskoye Selo shahrida tug ilgan. U imperator Pol
ʻ
I va imperator Mariya Fedorovnaning uchinchi o g li hisoblanadi. Nikolay katta
ʻ ʻ
o g li emas edi va shuning uchun taxtga da’vo qilmadi. U o zini harbiy martabaga
ʻ ʻ ʻ
bag ishlashi kerak edi. Olti oyligida bola polkovnik unvonini oldi va uch yoshida u
ʻ
allaqachon hayot gvardiyasi ot polkining formasida ko zga tashlandi.
ʻ
Nikolay va uning ukasi Mixailni tarbiyalash mas'uliyati general Lamzdorfga
yuklangan. Uydagi ta’lim iqtisodiyot, tarix, geografiya, huquq, muhandislik va
istehkomni o rganishdan iborat edi. Chet tillari: fransuz, nemis va lotin tillarini
ʻ
o rganishga alohida e’tibor qaratildi. Gumanitar fanlar Nikolayga unchalik zavq
ʻ
bermadi, lekin muhandislik va harbiy ishlar bilan bog liq bo lgan hamma narsa
ʻ ʻ
uning e’tiborini tortdi. Bolaligida Nikolay nay chalishni puxta egallagan va rasm
chizish saboqlarini olgan va bu san'at bilan tanishligi unga kelajakda opera va balet
san'atining biluvchisi hisoblanishiga imkon berdi.
1817-yil iyul oyida Nikolay Pavlovichning to yi Aleksandra Fedorovna
ʻ
ismini olgan Prussiya malikasi Friderike Luiza Sharlotta bilan bo lib o tdi. Va
ʻ ʻ
o sha paytdan boshlab Buyuk Gertsog rus armiyasini tartibga solishda faol ishtirok
ʻ
eta boshladi. U muhandislik bo linmalariga rahbarlik qildi, uning rahbarligida
ʻ
kompaniya va batalyonlarda o quv muassasalari tashkil etildi. 1819-yilda uning
ʻ
yordami bilan Bosh muhandislik maktabi va qo riqchilar praporshchiklari
ʻ
maktablari ochildi. Shunga qaramay, u armiyada o zining haddan tashqari
ʻ
pedantligi va mayda-chuyda narsalarga sinchkovligi uchun yoqmadi.
1820-yilda bo lajak imperator Nikolay I ning tarjimai holida burilish yuz
ʻ
berdi: uning akasi Aleksandr I taxt vorisi Konstantinning rad etishi munosabati
bilan hukmronlik huquqi Nikolayga o tganligini e’lon qildi. Nikolay Pavlovich
ʻ
4

uchun bu yangilik zarba bo ldi, u bunga tayyor emas edi. Ukasining noroziligigaʻ
qaramay, Aleksandr I bu huquqni maxsus manifest bilan ta’minladi.
Biroq, 1825 yil 1 dekabrda (19 noyabr) imperator Aleksandr I to satdan vafot
ʻ
etdi. Nikolay yana o z hukmronligidan voz kechishga va kuch yukini Konstantinga
ʻ
topshirishga harakat qildi. Nikolay Pavlovichning merosxo rini ko rsatadigan
ʻ ʻ
qirollik manifestini nashr etgandan keyingina u Aleksandr I ning vasiyatiga rozi
bo lishi kerak edi.
ʻ
Senat maydonida qo shinlar oldida qasamyod qilish sanasi 26 dekabr (eski
ʻ
taqvim bo yicha 14 dekabr) edi. Aynan shu sana dekabristlar qo zg oloni sifatida
ʻ ʻ ʻ
tarixga kirgan turli maxfiy jamiyatlar ishtirokchilari nutqida hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo ldi.
ʻ
Inqilobchilarning rejasi amalga oshmadi, qo shin qo zg olonchilarni qo llab-
ʻ ʻ ʻ ʻ
quvvatlamadi, qo zg olon bostirildi. Suddan so ng qo zg olonning besh nafar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yetakchisi qatl etildi, ko p sonli ishtirokchilar va xayrixohlar surgunga ketishdi.
ʻ
Nikolay I hukmronligi juda keskin boshlandi, ammo uning hukmronligi davrida
boshqa qatllar bo lmagan.
ʻ
Qirollikning toj kiyish marosimi 1826 yil 22 avgustda Kremlning Assos
soborida bo lib o tdi va 1829 yil may oyida yangi imperator Polsha qirolligi
ʻ ʻ
avtokratining huquqlarini o z zimmasiga oldi.
ʻ
Nikolay I ning siyosatdagi ilk qadamlari ancha liberal edi: A.S.Pushkin
surgundan qaytdi, V.A.Jukovskiy merosxo rning ustozi bo ldi. Nikolayning liberal
ʻ ʻ
qarashlarini Davlat mulki vazirligiga krepostnoylik tarafdori bo lmagan
ʻ
P.D.Kiselev boshqarganligi ham dalolat beradi.
Shunga qaramay, tarix shuni ko rsatadiki, yangi imperator monarxiyaning
ʻ
ashaddiy tarafdori bo lgan. Uning davlat siyosatini belgilab beruvchi asosiy shiori
ʻ
uchta postulatda ifodalangan: avtokratiya, pravoslavlik va milliylik. Nikolay I o z
ʻ
siyosati bilan harakat qilgan va erishgan asosiy narsa yangi va yaxshiroq narsani
yaratish emas, balki mavjud tartibni saqlash va yaxshilash edi.
5

Imperatorning konservatizmga intilishi va qonun harflariga ko r-ko rona amalʻ ʻ
qilishi mamlakatda byurokratiyaning yanada kuchayishiga olib keldi. Darhaqiqat,
butun bir byurokratik davlat yaratildi, uning g oyalari bugungi kungacha yashab
ʻ
kelmoqda. Eng qattiq tsenzura joriy etildi, Benkkendorf boshchiligidagi maxfiy
kantsler bo limi tuzildi, u siyosiy tekshiruv o tkazdi. Poligrafiya biznesini juda
ʻ ʻ
yaqin kuzatish yo lga qo yildi.
ʻ ʻ
Nikolay I hukmronligi davrida ba’zi o zgarishlar mavjud krepostnoylikka
ʻ
ham ta’sir ko rsatdi. Sibir va Uralda ishlov berilmagan erlar o zlashtirila boshladi,
ʻ ʻ
dehqonlar istagidan qat’i nazar, ularning yuksalishiga yuborildi. Yangi yerlarda
infratuzilma yaratildi, dehqonlar yangi qishloq xo jaligi texnikalari bilan
ʻ
ta’minlandi.
Nikolay I davrida birinchi temir yo l qurilgan. Rossiya yo llarining o lchovi
ʻ ʻ ʻ
Yevropadan ko ra kengroq edi, bu esa mahalliy texnologiyaning rivojlanishiga
ʻ
hissa qo shdi.
ʻ
Moliyaviy islohot boshlandi, u kumush tangalar va banknotlarni
hisoblashning yagona tizimini joriy qilishi kerak edi.
Podshoh siyosatida liberal g oyalarning Rossiyaga kirib borishidan
ʻ
tashvishlanish alohida o rin tutdi. Nikolay I nafaqat Rossiyada, balki butun
ʻ
Yevropada har qanday norozilikni yo q qilishga intildi. Rus podshosisiz har xil
ʻ
qo zg olon va inqilobiy g alayonlarni bostirish to liq emas edi. Natijada, u
ʻ ʻ ʻ ʻ
“Yevropa jandarmi” laqabini oldi.
Nikolay I hukmronligining barcha yillari chet eldagi harbiy harakatlar bilan
to la. 1826-1828 yillar - rus-fors urushi, 1828-1829 yillar - rus-turk urushi, 1830
ʻ
yil - Polsha qo zg olonining rus qo shinlari tomonidan bostirilishi. 1833-yilda
ʻ ʻ ʻ
Rossiyaning Konstantinopolga ta’sirining eng yuqori nuqtasi bo lgan Unkar-
ʻ
Iskelesi shartnomasi imzolandi. Rossiya xorijiy kemalarning Qora dengizga
o tishini to sib qo yish huquqini oldi. To g ri, 1841-yilda Ikkinchi London
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
6

konvensiyasining tuzilishi natijasida bu huquq tez orada yo qoldi. 1849-yil Rossiyaʻ
Vengriyadagi qo zg olonni bostirishning faol ishtirokchisi.
ʻ ʻ
Nikolay I hukmronligining cho qqisi Qrim urushi bo ldi. Aynan u
ʻ ʻ
imperatorning siyosiy karerasining qulashi edi. U Buyuk Britaniya va Fransiyaning
Turkiyaga yordamga kelishini kutmagan edi. Avstriyaning siyosati ham qo rquvni
ʻ
uyg otdi, uning do stona munosabati Rossiya imperiyasini g arbiy chegaralarda
ʻ ʻ ʻ
butun armiyani ushlab turishga majbur qildi.
Natijada, Rossiya Qora dengizdagi ta’sirini yo qotdi, qirg oqlarda harbiy
ʻ ʻ
qal’alar qurish va ulardan foydalanish imkoniyatidan mahrum bo ldi.
ʻ
1855-yilda Nikolay I gripp bilan kasal bo lib qoldi, ammo, yomon bo lishiga
ʻ ʻ
qaramay, fevral oyida u tashqi kiyimsiz harbiy paradga bordi. Imperator 1855-yil
2-martda vafot etdi 5
.
5
Ключевский, В.О. О русской истории / под ред. В.И. Буганова. - М.: Просвещение, 1993. - 352 с.
7

II BOB. NIKOLAY I DAVRIDA ICHKI SIYOSAT
Hukmronligining birinchi yillarida yangi podshoh, Aleksandrdan farqli
o laroq, nafaqat eng muhim, balki juda muhim bo lmagan masalalarni hamʻ ʻ
mustaqil ravishda hal qilishga intildi. Uning ichki siyosatining eng muhim
yo nalishi hokimiyatni markazlashtirish edi. Davlat mulki vazirligini 1812-yil
ʻ
qahramoni, e’tiqodi bo yicha monarxist, ammo krepostnoylikka qarshi bo lgan
ʻ ʻ
graf P.D.Kiselyov boshqargan. Uning qo l ostida bo lajak dekabristlar Pestel,
ʻ ʻ
Basargin va Burtsovlar xizmat qilishgan.
1826-yil iyul oyida siyosiy tergov vazifalarini bajarish uchun doimiy organ -
Shaxsiy kabinetning uchinchi bo limi - katta vakolatlarga ega bo lgan maxfiy
ʻ ʻ
xizmat tuzildi, uning boshlig i (1827-yildan) jandarmi boshlig i ham edi. Uchinchi
ʻ ʻ
bo limga davr timsollaridan biriga aylangan A.X.Benkendorf, uning vafotidan
ʻ
keyin 1844-yilda A.F.Orlov bo ldi. 1826-yil 8-dekabrda birinchi maxfiy qo mitalar
ʻ ʻ
tuzildi, uning vazifasi, birinchidan, Aleksandr I vafotidan keyin uning idorasida
muhrlangan hujjatlarni ko rib chiqish, ikkinchidan, davlat apparatini o zgartirishi
ʻ ʻ
mumkin bo lgan masalalarni ko rib chiqish edi.
ʻ ʻ Qo mita raisi graf V.P.Kochubey ʻ
edi. Unga davlat boshqaruvini isloh qilish loyihasini ishlab chiqish topshirildi.
Biroq, bu muammoni hal qilib bo lmadi.
ʻ Dekabristlar qo zg oloni bostirilgandan ʻ ʻ
so ng u mamlakatda “inqilobiy infeksiya”ni yo q qilish bo yicha keng ko lamli
ʻ ʻ ʻ ʻ
chora-tadbirlarni boshlab yubordi. Nikolay I hukmronligi davrida Eski imonlilarni
ta’qib qilish qayta boshlandi. Belorusiya va Voliniya birliklari pravoslavlik bilan
1839-yilda qayta birlashtirildi 6
.
Dehqonlarning ahvoli
Uning hukmronligi davrida krepostnoylar ahvolini yumshatish uchun
komissiyalar majlislari o tkazilgan; Shunday qilib, dehqonlarni og ir mehnatga
ʻ ʻ
surgun qilish, ularni birma-bir va yersiz sotish taqiqlandi, dehqonlar sotilgan
mulklardan o zlarini sotib olish huquqiga ega bo ldilar. Davlat qishlog ini
ʻ ʻ ʻ
6
Ружицкая И.В. Законодательная деятельность в царствование императора Николая I. М., 2005. - 315 с.
8

boshqarish islohoti o tkazildi va krepostnoylikni bekor qilish uchun asos bo lgan ʻ ʻ
“majburiy dehqonlar to g risida” dekret imzolandi. Biroq, imperatorning hayoti
ʻ ʻ
davomida dehqonlarning to liq ozod qilinishi sodir bo lmadi. Shu bilan birga,
ʻ ʻ
tarixchilar rus agrar va dehqon masalasi bo yicha mutaxassislar: N.Rojkov,
ʻ
amerikalik tarixchi D.Blum va V.O. Klyuchevskiy bu sohada Nikolay I davrida
sodir bo lgan uchta muhim o zgarishlarni ta’kidladi:
ʻ ʻ
1) Birinchi marta serflar sonining keskin kamayishi kuzatildi - ularning
Rossiya aholisidagi ulushi, turli ma’lumotlarga ko ra, 1811-1817 yillarda 57-58%
ʻ
dan kamaydi. 1857-1858 yillarda 35-45% gacha bo lgan va ular aholining ko p
ʻ ʻ
qismini tashkil etishni to xtatgan. Shubhasiz, sobiq podsholar davrida gullab-
ʻ
yashnagan yerlar bilan bir qatorda davlat dehqonlarini yer egalariga “taqsimlash”
amaliyotining to xtatilishi va dehqonlarning o z-o zidan ozod bo lishi muhim rol
ʻ ʻ ʻ ʻ
o ynadi.
ʻ
2) Davlat dehqonlarining ahvoli sezilarli darajada yaxshilandi, ularning soni
1850-yillarning ikkinchi yarmiga kelib aholining qarib 50% ga yetdi. Bu
yaxshilanish, asosan, P.D. Kiselev tomonidan ko rilgan choralar tufayli bo ldi.
ʻ ʻ
Kiselev davlat mulkini boshqarish uchun mas'ul edi. Shunday qilib, barcha davlat
dehqonlariga o zlariga yer uchastkalari va o rmon yerlari ajratilib, hamma joyda
ʻ ʻ
yordamchi kassalar va non do konlari tashkil etilib, ular dehqonlarga pul ssudalari
ʻ
va hosil yetishmay qolganda g alla bilan yordam ko rsatardi. Ushbu chora-tadbirlar
ʻ ʻ
natijasida davlat dehqonlarining farovonligi nafaqat oshdi, balki ulardan g azna
ʻ
daromadi 15-20% ga oshdi, soliq qarzlari ikki baravar kamaydi, 1850-yillarning
o rtalariga kelib esa yersiz ishchilar deyarli qolmadi.
ʻ
3) Serflarning mavqei sezilarli darajada yaxshilandi. Bir tomondan, ularning
ahvolini yaxshilash uchun bir qator qonunlar qabul qilindi; ikkinchi tomondan,
davlat birinchi marta dehqonlar huquqlarini yer egalari tomonidan buzilmasligini
tizimli ravishda ta’minlashga (bu uchinchi bo limning vazifalaridan biri edi) va bu
ʻ
huquqbuzarliklar uchun yer egalarini jazolashga kirishdi. Pomeshchiklarga
nisbatan jazo choralarini qo llash natijasida Nikolay I hukmronligining oxiriga
ʻ
9

kelib 200 ga yaqin yer egalarining mulklari hibsga olindi, bu esa dehqonlar mavqei
va yer egasi psixologiyasiga katta ta sir ko rsatdi. V.Klyuchevskiy yozganidek,ʼ ʻ
Nikolay I davrida qabul qilingan qonunlardan ikkita mutlaqo yangi xulosa kelib
chiqdi: birinchidan, dehqonlar yer egasining mulki emas, balki, birinchi navbatda,
ularning huquqlarini himoya qiluvchi davlat subyektlaridir, ikkinchidan, dehqon
shaxsiyati yer egasining shaxsiy mulki emasligi, ular bir-biriga mulkdorlar yeriga
bo lgan munosabati bilan bog langanligi, bu yerdan dehqonlarni haydab
ʻ ʻ
bo lmaydi. Shunday qilib, tarixchilarning xulosalariga ko ra, Nikolay davridagi
ʻ ʻ
krepostnoylik o z xarakterini o zgartirdi - qullik institutidan u ma’lum darajada
ʻ ʻ
dehqonlarning huquqlarini himoya qiladigan institutga aylandi. Dehqonlar
mavqeidagi bu o zgarishlar yirik yer egalari va zodagonlarning noroziligini keltirib
ʻ
chiqardi, ular ularni o rnatilgan tartib uchun tahdid deb bildilar. P.D.ning takliflari
ʻ
alohida g azabga sabab bo ldi. Kiselev serflarga nisbatan, bu ularning mavqeini
ʻ ʻ
davlat dehqonlariga yaqinlashtirish va er egalari ustidan nazoratni kuchaytirishga
olib keldi. 1843-yilda buyuk zodagon graf Nesselrode e’lon qilganidek,
Kiselevning dehqonlar uchun rejalari zodagonlarning o limiga olib keladi,
ʻ
dehqonlarning o zlari esa beadab va isyonkor bo lib qoladilar. Birinchi marta
ʻ ʻ
dehqonlarni ommaviy o qitish dasturi ishga tushirildi. Mamlakatdagi dehqon
ʻ
maktablari soni 1838-yilda 1500 o quvchi bo lgan bor-yo g i 60 ta maktabdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
1856-yilda 111 ming o quvchi ta lim olgan 2551 ta maktabgacha ko paydi. Xuddi
ʻ ʼ ʻ
shu davrda ko plab texnikumlar va universitetlar ochildi – mohiyatan kasb-hunar
ʻ
boshlang ich maktablari tizimi mavjud edi. Mamlakatning o rta ta’limi yaratildi
ʻ ʻ 7
.
Sanoat va transportning rivojlanishi
Nikolay I hukmronligining boshida sanoatdagi vaziyat Rossiya imperiyasi
tarixidagi eng yomoni edi. O sha paytda sanoat inqilobi allaqachon yakunlangan
ʻ
G arb bilan raqobatlasha oladigan sanoat aslida mavjud emas edi. Rossiya
ʻ
eksportiga faqat xom ashyo kirdi, mamlakatga zarur bo lgan deyarli barcha turdagi
ʻ
sanoat mahsulotlari chet eldan sotib olindi.
7
Чибиряев, С. А. Великий русский реформатор. Жизнь, деятельность, политические взгляды
М.М.Сперанского / С. А. Чибиряев. - М.: Молодая гвардия, 1989. - 403 с.
10

Nikolay I hukmronligining oxiriga kelib, vaziyat keskin o zgardi. Rossiyaʻ
imperiyasi tarixida birinchi marta mamlakatda texnik jihatdan rivojlangan va
raqobatbardosh sanoat, xususan, to qimachilik va shakar sanoati, metall buyumlar,
ʻ
kiyim-kechak, yog och, shisha, chinni, charm va boshqa mahsulotlar ishlab
ʻ
chiqarish shakllana boshladi. Iqtisodiyot tarixchilarining fikricha, bunga Nikolay I
hukmronligi davrida olib borilgan protektsionistik siyosat yordam bergan.
I.Vallershteyn ta’kidlaganidek, aynan Nikolay I tomonidan olib borilgan
protektsionistik sanoat siyosati natijasida Rossiyaning keyingi rivojlanishi hech
qanday natija bermadi. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining aksariyat
mamlakatlari yo ldan, boshqa yo ldan - sanoatni rivojlantirish yo lidan. Rossiya
ʻ ʻ ʻ
tarixida birinchi marta Nikolay I davrida asfaltlangan avtomobil yo llarining
ʻ
intensiv qurilishi boshlandi: Moskva-Peterburg, Moskva-Irkutsk, Moskva-
Varshava yo llari qurildi. 1893-yilgacha Rossiyada qurilgan 7700 milya avtomobil
ʻ
yo llaridan 5300 milya (taxminan 70%) 1825-1860 yillarda qurilgan. Temir yo llar
ʻ ʻ
qurilishi ham boshlandi va 1000 verstga yaqin temir yo llar qurildi, bu esa o z
ʻ ʻ
mashinasozliklarining rivojlanishiga turtki bo ldi. Sanoatning jadal rivojlanishi
ʻ
shahar aholisining keskin o sishiga va shaharlarning o sishiga olib keldi. Nikolay I
ʻ ʻ
hukmronligi davrida shahar aholisining ulushi ikki baravar ko paydi - 1825-yildagi
ʻ
4,5% dan 1858-yilda 9,2% gacha 8
.
III BOB. NIKOLAY I DAVRIDA TASHQI SIYOSAT
8
Чибиряев, С. А. Великий русский реформатор. Жизнь, деятельность, политические взгляды
М.М.Сперанского / С. А. Чибиряев. - М.: Молодая гвардия, 1989. - 403 с.
11

XIX asrning ikkinchi choragida jahon miqyosida siyosiy kuchlarning
uyg unliginiʻ
Bu G arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikaning yetakchi mamlakatlarida
ʻ
kapitalizmning o rnatilishi, shu munosabat bilan mustamlakachilik
ʻ
ekspansiyasining, ayniqsa Angliya va Fransiyaning kuchayishi, rivojlangan
kapitalistik kuchlar o rtasida bozorlar uchun kurashning kuchayishi, shu bilan
ʻ
bog liq holda, kapitalizmning kuchayishi davri edi. Shu bilan birga, 1830-1831 va
ʻ
1848-1849 yillarda G arbiy Yevropa mamlakatlarini qamrab olgan eng kuchli
ʻ
inqilobiy qo zg olonlar davri ham edi. Bunday sharoitda chorizm tashqi siyosat
ʻ ʻ
sohasida ikkita asosiy muammoga duch keldi: “inqilobiy xavf” va “Sharq
masalasi”ga qarshi kurash. XIX asrning ikkinchi choragida birinchidan u yoki bu
muammo birinchi o ringa chiqdi: Yevropada “inqilobiy dovul” bir muddat
ʻ
tinchlanishi bilan “abadiy Sharq masalasi yuzaga keldi”. 1830-yil 28-iyulda
Fransiyada ro y bergan inqilob Burbonlar sulolasini ag dardi. Nikolay I Fransiyada
ʻ ʻ
Burbonlarga nisbatan o sib borayotgan norozilikni uzoq vaqt va tashvish bilan
ʻ
kuzatib bordi va ularning so nggi vakili Charlz X ga moslashuvchanlikni
ʻ
ko rsatishni maslahat berdi, agar inqilob boshlansa, unga boshqa Yevropa
ʻ
monarxlaridan yordam berishni va’da qildi 9
.
Fransiyadagi inqilob haqidagi xabar bilan Nikolay I Yevropa monarxlarining
aralashuviga qizg in tayyorgarlik ko ra boshladi. Podshohga eng yaqin bo lgan
ʻ ʻ ʻ
mansabdor shaxslar Venaga A.F. Orlov va Berlinga I.I. Dibich Avstriya va
Prussiyani inqilobiy Fransiyaga qarshi qo shma aralashuvga rozi bo lish uchun
ʻ ʻ
borishadi. Biroq, Orlov va Dibichning missiyalari muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Monarxlar Nikolay I ning takliflarini qabul qilishga jur’at eta olmadilar, chunki
aralashuvda ishtirok etish o z mamlakatlarida jiddiy zarbalarga olib kelishi
ʻ
mumkin. Bundan tashqari, ular Rossiyaning Yevropa ishlariga ta’sirini yanada
kuchaytirishga hissa qo shishni hech qachon xohlamadilar. Yevropa monarxlari
ʻ
birin-ketin yangi fransuz qirolini – yirik burjuaziyaning himoyachisi bo lgan
ʻ
“barrikadalar qiroli”ni tan oldilar. Nikolay I istamay, Lui Filippni ham fransuz
9
Карамзин, Н. М. История государства Российского / Н. М. Карамзин. - М.: ЭКСМО, 2002. - 832 с.
12

qiroli sifatida tan olishga majbur bo ldi. “Bu e’tirof menga chidagan eng og irʻ ʻ
kuchini sarfladi”, dedi Nikolay I va Fransiyadagi iyul monarxiyasini
“shafqatsizlik” deb atagan. “Men bilmayman, - dedi u, - nima afzal - respublikami
yoki shunga o xshash monarxiya”.
ʻ
1830-yil avgustda Niderlandiya tarkibiga kirgan Belgiyada inqilob boshlandi.
Belgiya o zini mustaqil qirollik deb e’lon qildi. Gollandiya qiroli Oranj Uilyam
ʻ
Yevropa monarxlariga inqilobni bostirish uchun yordam so rab murojaat qildi.
ʻ
Nikolay I yana Yevropa davlatlarining qonuniy monarx huquqlarini tiklash
kampaniyasi haqida gapirdi. G arbiy chegarada Rossiyaning 60
ʻ 000 korpusi shay
holatga keltirildi. Ammo podshoh Niderlandiya birligini tiklashga moyil
bo lmagan Angliya va Belgiyani qo shib olish rejalarini tuzayotgan Fransiyaning
ʻ ʻ
kuchli qarshiliklariga duch keldi. Nikolay I Belgiya mustaqilligini tan olishga
majbur bo ldi. 1830-yil noyabrda Polshada qo zg olon ko tarildi. “To satdan,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaqin atrofda portlagan bomba kabi, Varshava qo zg oloni haqidagi xabar bizni kar
ʻ ʻ
qilib qo ydi”, - deb yozgan edi yosh A.I.Gertsen. 17-noyabrga o tar kechasi bir
ʻ ʻ
guruh kichik polshalik ofitserlar podshoning Polshadagi noibi Buyuk Gertsog
Konstantin Pavlovichning Belvedere qarorgohiga bostirib kirib, “Zolimga o lim!”
ʻ
deb hayqirdi. Konstantin qochishga muvaffaq bo ldi. Ertasi kuni Varshava
ʻ
ishchilari, hunarmandlari va talabalari arsenalni egallab olishdi va qurollanishdi. 7
kishidan iborat muvaqqat hukumat tuzildi, isyonchilar armiyasi tuzildi. 1831-yil
yanvar oyida yig ilgan Polsha Seymi Nikolay I ning “deronizatsiyasi” va
ʻ
Polshaning mustaqilligini e’lon qildi. O sha kuni Varshava vatanparvarlik klubi
ʻ
tashabbusi bilan qatl etilgan besh nafar dekabristni xotirlash marosimi bo lib o tdi.
ʻ ʻ
Nikolay I qo zg olonchilarga manifest bilan murojaat qilib, agar ular o z
ʻ ʻ ʻ
burchlariga qaytsalar va asirga olingan rus amaldorlari va harbiylarini ekstraditsiya
qilsalar, ularni kechirishlarini va’da qildi, ammo bu rad etildi 10
.
Dastlab, isyonchilar muvaffaqiyatga erishdilar. 1831-yil 2-fevralda Stochk
yaqinida qo zg olonchilar rus qo shinlarining avangardlarini mag lub etishdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
10
Морозов В.И. Государственно-правовые взгляды М. М. Сперанского / В. И. Морозов. - СПБ.: Дело, 1999. -
287 с.
13

Ammo 50 ming qo zg olonchi armiyaga qarshi I.I.Dibich qo mondonligidagi 120ʻ ʻ ʻ
ming armiya tashlandi. Lekin I.I.Dibich vabodan vafot etganidan keyin armiyaga
I.F.Paskevich boshchilik qilgan. Qo zg olonchilar saflarida harakatlar birligi yo q
ʻ ʻ ʻ
edi, bu keyingi muvaffaqiyatsizliklarga sabab bo ldi. Polsha armiyasining birinchi
ʻ
yirik mag lubiyati 1831-yil fevralda Groxov yaqinida bo lgan.
ʻ ʻ
O sha yilning may oyida Varshava chekkasida Ostroleka jangida Polsha
ʻ
qo zg olonchi qo shinlari yanada jiddiy mag lubiyatga uchradi. Avgust oyining
ʻ ʻ ʻ ʻ
oxirida, kuchli artilleriya to pidan so ng, rus qo shinlari Varshava chekkasi -
ʻ ʻ ʻ
Pragaga bostirib kirishdi. Varshavaning qulashi bilan qo zg olon bostirildi. 1815-
ʻ ʻ
yil Konstitutsiyasi bekor qilindi, Polsha Seymi tugatildi, Polsha Qirolligi Rossiya
imperiyasining ajralmas qismi deb e’lon qilindi. Polshani boshqarish
Imperatorning Polshadagi vitse-qiroli Paskevich boshchiligidagi Ma’muriy
kengashga topshirildi. 1830-1831 yillardagi Polsha qo zg oloni nafaqat
ʻ ʻ
qo zg olonchilar qo shinining zaifligi va yomon tashkil etilganligi tufayli
ʻ ʻ ʻ
mag lubiyatga uchradi. Avvalo, bu “janoblar” qo zg oloni bo lib, u ijtimoiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zgarishlar vazifasini qo ymagan va asosan dehqonlar masalasida, shuning uchun
ʻ ʻ
uni keng xalq ommasi qo llab-quvvatlamagan. Qo zg olonning boshida
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonchilar Nikolay I ga delegatsiya yuborib, undan nafaqat Polsha
ʻ ʻ
mustaqilligini tan olishni, balki Litva, Belorussiya va Ukrainaning o ng qirg og ini
ʻ ʻ ʻ
ham unga qaytarishni talab qilishdi.
Varshavada ular Polshaning “dengizdan dengizga” tiklanishi (1772-yilda
birinchi bo linishdan oldingi chegaralar ichida) haqida ochiq gapirishdi, buning
ʻ
natijasida bir vaqtlar uning bo linishida qatnashgan Avstriya va Prussiya
ʻ
dushmanona munosabatda bo lishdi. Polsha qo zg olonchilarining hududiy
ʻ ʻ ʻ
da’volari Rossiya jamoatchiligida salbiy qabul qilindi. A.S.Pushkin “Rossiya
tuhmatchilari” she’rida qo zg olonni qoraladi. Nikolay I ga Polsha qo zg olonini
ʻ ʻ ʻ ʻ
bostirishda Yevropa davlatlarining pozitsiyasi yordam berdi. Fransiya va Angliya
qo zg olonchilarga og zaki “hamdardlik” bildirish bilan birga, ularga hech qanday
ʻ ʻ ʻ
14

yordam ko rsatmadi. Avstriya va Prussiya Polsha qo zg oloni bostirilgandan so ngʻ ʻ ʻ ʻ
o z hududlariga o tgan qo zg olonchilarni qurolsizlantirib, podshoga topshirdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1830-1831 yillardagi inqilobiy voqealardan saboqlari xalqaro hamjamiyat
e’tiroziga sabab bo ldi. Muqaddas Alyansning bir qismi bo lgan kuchlar
ʻ ʻ
o rtasidagi qarama-qarshiliklardan chuqur larzaga kelgan faoliyatini jonlantirishga
ʻ
urinishlar qilinmoqda. 1833 yil boshida Nikolay I Avstriya kansleri Metternix
bilan Belgiya, Polsha, Germaniya va Sharq masalalarini muhokama qildi. Xuddi
shu-yili Avstriya va Rossiyaning “Usmonli imperiyasining daxlsizligi va Polsha
mulklarining o zaro kafolati to g risida” Rossiya-Avstriya konvensiyasi, bu
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlarning Sharqiy masalada hamkorligi va voqeada o zaro yordam
ʻ
ko rsatish to g risida tuzilgan. Tez orada Avstriya, Prussiya va Rossiya o rtasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
inqilobiy harakatga qarshi o zaro yordam ko rsatish to g risida maxfiy bitimlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
imzolandi. Ushbu uchta yirik qit’a davlatlarining kelishuvi London va Parijda katta
tashvish uyg otdi, ularning kabinetlari Yevropadagi “kuchlar muvozanat” ni
ʻ
buzgan ushbu “ittifoq” ni buzish uchun javob choralarini ko rdi.
ʻ
1940-yillarning oxirida G arbiy Yevropada yangi, yanada dahshatli inqilobiy
ʻ
to lqin paydo bo ldi. Voqealarning muqaddimasi 1846-yil fevral oyida Krakovda
ʻ ʻ
boshlangan qo zg olon edi (u 1815-yilda Vena kongressi tomonidan o z okrugi
ʻ ʻ ʻ
bilan birga "erkin shahar" deb e’lon qilingan va 1836-yildan Avstriya qo shinlari
ʻ
tomonidan bosib olingan). Krakovda hokimiyat qo zg olonchi hukumat qo liga
ʻ ʻ ʻ
o tdi, u bir qator ijtimoiy chora-tadbirlarni amalga oshirdi: u yerlarni dehqonlarga
ʻ
berdi, korveni bekor qildi, fuqarolik tengligi va Krakov Respublikasini e’lon qildi.
Krakovdagi voqealar Avstriyaning bir qismi bo lgan Galisiyadagi keng dehqonlar
ʻ
harakati uchun signal bo lib xizmat qildi. Qo zg olonchi dehqonlar Krakov
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonchilariga yordam berish uchun ko chib o tdilar, ammo Avstriya
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlari tomonidan to xtatildi. Ko p o tmay, Krakov Respublikasi Avstriya,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Prussiya va Rossiya qo shinlari tomonidan tugatildi va uning hududi Avstriya
ʻ
imperiyasi tarkibiga kiritildi.
15

1848-yil 10-fevralda Fransiyada inqilob yuz berdi. Lui Filipp taxtdan
ag darildi va Fransiya respublika deb e’lon qilindi. Nikolay I merosxo r saroyidagiʻ ʻ
balda paydo bo lib, raqqosalar orasida turib, baland ovoz bilan aytdi: “Otlaringizni
ʻ
egarlang, janoblar, Fransiyada respublika bor!” Shu bilan birga, u o zi nafratlangan
ʻ
“barrikadalar qiroli” Lui Filipp taxtdan ag darilganidan mamnunligini yashirmadi.
ʻ
“Unga to g ri xizmat qiling ... ajoyib, tengsiz!” – dedi u hamrohlari orasida tor
ʻ ʻ
doirada. Inqilobiy Fransiyaning Avstriya va Prussiyaga hujumini “oldini olish”
bahonasida, eng muhimi, “nemis sotsialistlari va kommunistlarini jilovlash uchun”
Nikolay I 300 minglik armiyani Reynga ko chirmoqchi edi. Ammo eng uzoqni
ʻ
ko ra oladigan oliyjanoblar P.D.Kiselev va M.S.Volkonskiy uni bu qadamdan voz
ʻ
kechishga ko ndirishga muvaffaq bo ldi. Nikolay I ning g azabi uning fransuz
ʻ ʻ ʻ
voqealari haqidagi manifesti bilan yakunlandi: “Xudo biz bilan, tushuning,
g ayriyahudiylar va Xudo biz bilan bo lgani kabi, bo ysuninglar!” 1848-yil
ʻ ʻ ʻ
bahorida inqiloblar to lqini Germaniya, Avstriya, Italiya, Valaxiya va Moldaviyani
ʻ
qamrab oldi. 1849-yil boshida Avstriya imperiyasining bir qismi bo lgan
ʻ
Vengriyada inqilob sodir bo ldi.
ʻ
Dunay knyazliklarida va Vengriyadagi voqealar Nikolay I tomonidan rus
avtokratiyasiga bevosita tahdid sifatida qaragan. 1848-yil bahorida chor qo shinlari
ʻ
Moldovaga kiritildi va o sha yilning yozida Usmonli qo shinlari bilan birgalikda
ʻ ʻ
Valaxiyani egallab oldilar. Dunay knyazliklarida inqilobiy harakat bostirildi.
Nikolay I Avstriya imperatori Frans Iosifning Vengriya inqilobini bostirishda
yordam so rash iltimosidan bajonidil foydalandi. 1849-yil may oyining boshlarida
ʻ
feldmarshal I.F.Paskevich boshchiligidagi 150 ming kishilik rus armiyasi.
Galitsiya va Vengriyaga kiritildi va yuz minginchi Avstriya armiyasi bilan
birgalikda Vengriya inqilobini tor-mor qildi. Rossiya jamiyatining ilg or qismi bu
ʻ
harakatni keskin qoraladi.
Fors bilan urush (1826-1828)
1813-yilgi Guliston tinchligi Eron bilan Rossiya o rtasidagi adovatga barham
ʻ
bermadi. Forslar vassal Ozarbayjon xonliklarini yo qotish bilan kelisha olmadilar
ʻ
16

va chegara voqealari tez-tez sodir bo ldi. 1826-yil bahorida Forsda taxt vorisiʻ
Abbos Mirzoning jangari partiyasi o z hokimiyatini egalladi. Rossiyaning
ʻ
Tehrondagi vakili Menshikov hibsga olindi va 16-iyulda fors qo shinlari Araks
ʻ
chegara daryosidan o tishdi. 1804-yilda bo lgani kabi, yana kuchlar tengsiz edi. 40
ʻ ʻ
000 fors uchun rus armiyasi va gruzin militsiyasining 10 000 dan bir oz ko proq
ʻ
aholisi bor edi. Yana, avvalgidek, forslarni kichik ishonchli otryad to xtatdi - bu
ʻ
safar Shusha (Qorabog ), u yerda polkovnik Reut qo mondonligi ostida 2000 nafar
ʻ ʻ
qo riqchi 47 kun davomida muhim dushman kuchlarini kishanlashdi. Bu orada
ʻ
Kavkazga endigina kelgan Paskevich butun qo shinlarini Yelisavetpol (Ganja)
ʻ
yaqiniga to pladi. 13-sentabr kuni Yelisavetpol yaqinida 10 ming rus qo shinlari
ʻ ʻ
35 ming forsga hujum qilib, ularni butunlay mag lub etdi. Ushbu jang
ʻ
kampaniyaning natijasini hal qildi. Tez orada Shusha ozod qilindi va oktyabrgacha
butun Rossiya hududi forslardan tozalandi. Janglar Fors chegaralariga -
Armanistonga o tkazildi.
ʻ
1-oktabrda bir haftalik qamaldan so ng yirik fors qal’asi Erivan (Yerevan)
ʻ
egallab olindi. Ushbu muvaffaqiyat uchun Paskevichga Erivan grafi berildi. Bu
g alabadan so ng forslarning uyushgan qarshiligi sindirildi. 1827-yil oktyabrda
ʻ ʻ
uning butun shimoli-g arbiy qismi bosib olindi. 14-oktabrda Tabriz (Tabriz) olindi
ʻ
va bir haftadan keyin Fors tinchlik uchun sudga berdi. Tinchlik muzokaralari
taxminan to rt oy davom etdi va faqat 1828-yil 13-fevralda, aynan yarim tunda,
ʻ
fors munajjimlari kelishuvning mustahkamligi uchun eng qulay deb tan olgan
paytda Turkmanchoyda (Qorabog da) tinchlik tuzildi. Fors Erivan va Naxichevan
ʻ
xonliklarini Rossiyaga berib, katta miqdorda tovon to lagan (bir million rublni
ʻ
imperator Paskevichga xizmatlari uchun o tkazib bergan). O shandan beri Rossiya
ʻ ʻ
va Fors endi urushmadi.
Paskevich Fors tartibsizliklaridan - Forsni parchalash uchun ko plab
ʻ
da’vogarlarning shoh taxti uchun kurashidan foydalanishni talab qildi. U Fors
mulklarining bir qismini (mamlakatning shimolini Tehron bilan) rus mulklari
qatoriga kiritishni va qolganlardan bir qancha vassal davlatlarni tashkil qilishni va
17

shu tariqa Fors ko rfaziga borishni taklif qildi. Biroq, Muqaddas Ittifoq g oyalarigaʻ ʻ
sodiq qolgan Nikolay I, qonuniy Fors shohining ahvolidan foydalanish g oyasidan
ʻ
olijanoblik bilan voz kechdi. Yekaterina II, albatta, boshqacha harakat qilgan
bo lardi
ʻ 11
.
Rus-turk urushi (1828-1829)
Hukmronligining birinchi yilida Nikolay I Angliya bilan birgalikda turklarni
yunonlar bilan yarashtirishga harakat qildi, ammo bu hech qanday natija bermadi.
To g ri, Akkerman konvensiyasi Turkiya bilan tuzilib, 1812-yilgi Buxarest
ʻ ʻ
tinchligi shartlarini tasdiqladi, shu vaqtgacha turklar tomonidan doimiy ravishda
buzilib kelindi. 1827-yilda 6 yillik qahramonlik va tengsiz kurashdan so ng,
ʻ
Gretsiya endi qarshilik ko rsata olmadi. Turklar Afinani egallab olishdi va misli
ʻ
ko rilmagan shafqatsizliklar qildilar, butun mamlakatni qonga botdilar. Iyun
ʻ
oyining oxirida Rossiya, Buyuk Britaniya va Fransiya hukumatlari Gretsiya
masalasi bo yicha qo shma harakat yo nalishini ishlab chiqib, Turkiyaga
ʻ ʻ ʻ
ultimatum qo ydi: zudlik bilan barcha vahshiyliklarni to xtating va Gretsiyaga
ʻ ʻ
muxtoriyat bering. Biroq, bu talab, avvalgi ko plab talablar singari, javobsiz qoldi.
ʻ
Osiyo va Afrika qo shinlari bilan birlashgan Turk-Misr floti Navarino
ʻ
ko rfaziga kirib, zaiflashgan Gretsiyaga so nggi zarbani berishga tayyorlandi.
ʻ ʻ
Ittifoq flotining admirallari turklardan harbiy harakatlarni zudlik bilan to xtatishni
ʻ
talab qildilar. Biroq, bu ultimatum turklar tomonidan amalga oshirilmadi. Keyin
ittifoqchi flot dushmanga hujum qilib, 1827-yil 8-oktabrda Navarino ko rfazida uni
ʻ
(butun turk flotidan faqat bittasi qochib qutulgan) butunlay yo q qildi.
ʻ
Navarinodan keyin Turkiya Avstriya tomonidan qo zg atilib, Akkerman
ʻ ʻ
konvensiyasini bekor qildi va dekabrda. Sulton Mahmud IV nafratlangan
Rossiyaga qarshi muqaddas urush (jihod) e’lon qildi.
Imperator Nikolay I Angliya va Fransiyaning ushbu urushida birgalikda
ishtirok etishni taklif qildi. Biroq, inglizlar butunlay qochishdi va fransuzlar
11
https://ru.wikipedia.org/wiki/Русско-персидская_война_(1826—1828)
18

orollarda operatsiya qilish uchun cheklangan ekspeditsiya kuchlarini yubordilar.
Urushning asosiy yuki Rossiya zimmasiga tushdi. Rossiya qo mondonligiʻ
tomonidan qabul qilingan reja an’anaviy ravishda Dunay (Feldmarshal knyaz
Vitgenshteyn qo mondonligi ostida) va Kavkaz (knyaz Paskevich-Erivanskiy
ʻ
qo mondonligi ostida) quruqlik teatrlariga kuchlarni bo linishni, shuningdek,
ʻ ʻ
kuchlardan foydalanishni o z ichiga oladi. Qora dengiz floti (qo mondoni - vitse-
ʻ ʻ
admiral A.S.Greig) va O rta Yer dengizidagi Boltiqbo yi eskadroni (qo mondon -
ʻ ʻ ʻ
vitse-admiral graf L.P.Xeyden) Turkiyani dengiz blokadasi uchun. Dunay bo ylab
ʻ
yurish uchun 400 ga yaqin qurolli 100 mingga yaqin askar to plangan. Bosh
ʻ
qo mondon etib keksa Vatan urushi faxriysi, feldmarshal knyaz P.X.Vittgenshteyn
ʻ
va shtab boshlig i - general P.D. Kiselev (bo lajak Davlat mulki vaziri) tayinlandi.
ʻ ʻ
U Dunayni kesib o tib, Bolqon orqali Konstantinopolga borishi kerak edi.
ʻ
Muqaddas ittifoq g oyalari ta’siridan kelib chiqqan holda, shubhasiz noto g ri
ʻ ʻ ʻ
hisob, Bolqon xristianlarini o zlarining “qonuniy monarxiga” qarshi kurashish
ʻ
uchun ko tarish g oyasini rad etish edi.
ʻ ʻ
1828-yilgi yurish rus qo shinlari uchun juda qoniqarsiz yakunlandi.
ʻ
Darhaqiqat, bu Dunay daryosini majburlash va bir vaqtning o zida uchta turk
ʻ
qal’asini (Shumla, Silistriya va Varna) blokada qilish bilan bog liq bo lib, ulardan
ʻ ʻ
faqat bittasi (Varna) flot yordamida tugatilgan, qolgan ikkitasi esa tugatilgan. rus
armiyasi uchun deyarli falokat. Kavkaz teatrida vaziyat yaxshilandi, u yerda dengiz
piyodalari dengiz artilleriyasi ko magida 1828-yil iyul oyida muhim turk qal’asi
ʻ
Anapani egallab olishdi va Paskevich boshchiligidagi tog liklar va forslar bilan
ʻ
janglarda qotib qolgan Kavkaz qo shinlari Axalsixni egallab olishdi.
ʻ
1829-yil fevralda Vitgenshteyn o rniga Dibich bosh qo mondon etib
ʻ ʻ
tayinlandi. U, birinchi navbatda, Bolqonning shimolidagi turk qal’alarini
tugatishga va keyin tog larni kesib o tib, Konstantinopolga borishga qaror qildi.
ʻ ʻ
Iyun oyiga kelib, Silistriya qo lga kiritildi va Shumla yana bloklandi. Dibich
ʻ
vazirni bu qal’aga bor kuchi bilan bostirib kirishiga ishontirib, aldab yuborishga
muvaffaq bo ldi.
ʻ
19

Turklar barcha kuchlarini Shumla ostiga tortib, Dibich ishongan Bolqon
orqali o tish joylarini ochdilar. Shumlaning qulashini kutmasdan, iyul oyi boshidaʻ
u Trans-Balqon kampaniyasini boshladi. Ruslar ularni Qora dengiz sohilidagi
Bakani orqali olib o tishga muvaffaq bo lishdi, ammo issiqlik va yomon suv
ʻ ʻ
kasallikning tarqalishiga sabab bo ldi. Rus armiyasi tezda eriy boshladi. Avgust
ʻ
oyiga kelib, Dibich saflarida 25 000 dan ortiq odam qolmadi, ammo turklarning
to liq ruhiy tushkunligini ko rib, u Adrianopol tomon harakat qilishga qaror qildi.
ʻ ʻ
6 kun ichida rus armiyasi jazirama quyosh ostida 120 km masofani bosib o tdi va
ʻ
quyosh urishi va kasallikdan yana 5000 kishini yo qotdi. 7-avgust kuni turklar
ʻ
uchun kutilmaganda rus qo shinlari Adrianopol oldida paydo bo ldi. Ertasi kuni bu
ʻ ʻ
qudratli qal’aning shokka tushgan garnizoni jangsiz taslim bo ldi. Kavkazda 1829-
ʻ
yilgi yurish juda noqulay sharoitlarda boshlandi. Turk qo shinlari faollashdi, bosib
ʻ
olingan hududlarning musulmon aholisi qo zg alib ketdi, Fors bilan munosabatlar
ʻ ʻ
yana keskinlashdi (Rossiyaning Tehrondagi diplomatik missiyasi Griboedovlar
olomon tomonidan mag lubiyatga uchragan va parchalanib ketgan) va faqat
ʻ
Paskevichning Abbos Mirzoga nisbatan so zsiz tahdidi bilan to liq tahdid soldi.
ʻ ʻ
Fors urushga aralashgan taqdirda uning butun sulolasini yo q qilish ikkinchisini
ʻ
qasos olish orzularidan voz kechishga majbur qildi. Faqat bahorda vaziyatni qayta
tiklash mumkin edi va 27-iyun kuni - Poltavaning yuz yigirma yilligida
mintaqadagi eng katta turk qal’asi - Erzurumni egallash mumkin edi, shundan
so ng turklarning Kavkaz armiyasi amalda to xtadi
ʻ ʻ 12
.
Bolqonda rus qo shini Konstantinopoldan ikki kunlik yurishda turdi va
ʻ
turklarning uni himoya qilishga endi kuchi va irodasi qolmadi. Sulton har qanday
sharoitda ham rahm-shafqat so radi. Bu biroz ko proq tuyuldi va Yekaterina IIning
ʻ ʻ
orzusi amalga oshadi - Konstantinopol rus bo lib qoladi. Biroq, Nikolay I o zining
ʻ ʻ
juda foydali mavqeidan foydalanishga jur’at eta olmadi. U so zsiz g alabaning
ʻ ʻ
mevalaridan to liq foydalanishdan qo rqardi, chunki. Konstantinopolning qo lga
ʻ ʻ ʻ
olinishi Turkiyaning qulashiga olib keladi va buyuk kuchlar ishtirokidagi muqarrar
12
https://runivers.ru/conflicts/conflict/c2/russko_turetskaya_voyna_1828_1829_gg/
20

keyingi urushda Rossiya g alaba qozongan narsani saqlab qololmaydi, debʻ
ishongan.
Bu qo rquvlar o z ishini qildi - Sultonga juda mo tadil takliflar bilan vakillar
ʻ ʻ ʻ
yuborildi. 1829-yil 2-sentabrda Adrianopol tinchlik shartnomasi imzolandi, unga
ko ra Rossiya Kavkazning Qora dengiz qirg og ini Anapa va Poti bilan,
ʻ ʻ ʻ
shuningdek, Axaltsixe viloyatini (Janubiy Gruziya) oldi. Fath qilingan hududning
qolgan qismi Usmonlilar imperiyasiga qaytarildi. Gretsiya, Serbiya, Moldaviya va
Valaxiya keng avtonomiya oldi. Qora dengiz bo g ozlari Rossiya va xorijiy
ʻ ʻ
kemalarning o tishi uchun ochiq deb e’lon qilindi. Bu urush Rossiyaga juda
ʻ
qimmatga tushdi. 1828-yilda Rossiya chegarasini kesib o tgan qo shinlarning
ʻ ʻ
to rtdan bir qismidan kamrog i o z vatanlariga qaytdi. Napoleon urushlarining eng
ʻ ʻ ʻ
og ir kunlarini boshidan kechirgan urushning yakuniy guvohi, ular hech qachon
ʻ
Konstantinopoldan tosh otish masofasida, Adrianopol tinchligi tugaganidan
keyingi kunlardagidan ko ra armiyada katta umidsizlikni ko rmaganliklarini
ʻ ʻ
yozgan.
1833-yilda Rossiya Turkiya ishlariga aralashdi. Uning qudratli vassali,
Misrning Xediv (hukmdori) Muhammad Ali sultonga qarshi isyon ko tardi. U
ʻ
bilan urush kuchsiz Usmonli imperiyasining qulashi bilan tahdid qildi. Rossiya
Qora dengiz flotini desant qo shinlari (2 polk) bilan Bosforga yubordi. Rus sultoni
ʻ
sulton tomonida jang qilishini bilgach, sulton darrov o zining kamtarligini bildirdi.
ʻ
Shunday qilib, Turkiya, ular aytganidek, “rus nayzalarining bir chaqnashi bilan”
qutqarildi. U bilan foydali Unkiar-Iskelessi shartnomasi tuzildi, unga ko ra Turkiya
ʻ
Rossiyaga dushman bo lgan kuchlarning Qora dengizga kirishiga yo l
ʻ ʻ
qo ymaslikka va’da berdi va shu bilan imperiyaning butun janubiy qirg oqlarini
ʻ ʻ
himoya qildi. Rossiya va Turkiya ittifoqchi bo lishdi.
ʻ
Bu Rossiya diplomatiyasining katta muvaffaqiyati bo lib, Rossiyaga qon
ʻ
to kmasdan katta foyda keltirdi. Biroq, ularning barchasi tez orada yo qoldi. XIX
ʻ ʻ
asr boshlarida Buyuk Britaniya Rossiyani Bolqon va Yaqin Sharqdan quvib
chiqarishni o z tashqi siyosatining ustuvor yo nalishlaridan biri etib belgilab oldi.
ʻ ʻ
21

Uning tashabbusi va boshqa Yevropaning yordami bilan 1840-yilda Londonda
xalqaro konferentsiya chaqirildi, unda Rossiya Unkiar-Iskeless shartnomasini
bekor qilishga majbur bo ldi.ʻ
1848-yilda Yevropani larzaga keltirgan inqilobiy portlash Gabsburg mulkiga
alohida ta’sir ko rsatdi. Butun Vengriya, xuddi Rakosi davridagidek,
ʻ
gabsburglarga qarshi ko tarilib, o z mustaqilligini e’lon qildi. Slavyan
ʻ ʻ
mintaqalarida, ayniqsa, Bogemiyada (Chexiya) va hatto Venaning o zida ham
ʻ
tartibsizliklar bo lib o tdi. 1830-1831 yillardagi Polsha qo zg olonining ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
taniqli ishtirokchilari Paskevichdan Avstriyaga qochishga muvaffaq bo lgan
ʻ
vengerlar tomonida kurashdilar. Faqat Pan Yelachich boshchiligidagi xorvatlar
sodiq qolishdi (ammo bu yerda yugoslavlarning magyarlarga bo lgan an’anaviy
ʻ
dushmanligi muhim rol o ynadi). 1848-1849 yillar qishiga qadar Sardiniya qiroli
ʻ
bilan Italiyada urush olib borishga majbur bo lgan Avstriyaning pozitsiyasi
ʻ
tanqidiy bo ldi va 1849-yilning bahorida - umidsiz. Amakisi Ferdinand taxtdan voz
ʻ
kechganidan keyin taxtga o tirgan yosh imperator Frans Jozef aprel oyida
ʻ
Muqaddas ittifoq tamoyillarini eslab, Nikolay I ga yordam so rab murojaat qildi.
ʻ
Rossiya armiyasi 1848-yil oxiridan boshlab, Yevropada inqilob boshlanishi
bilanoq kampaniyaga tayyor edi. Birinchi rus qo shinlari (bitta diviziya) 1849-yil
ʻ
aprel oyida Avstriya kanslerining iltimosiga binoan Vena shahriga ko chirildi (bu
ʻ
rus qo shinlarini temir yo l orqali tashishning birinchi tajribasi edi). Rossiya
ʻ ʻ
armiyasining asosiy kuchlari (Polsha Qirolligida Paskevich qo mondonligi ostida
ʻ
120 ming kishi va Dunay knyazliklarida 50 ming bosh rahbarlar qo mondonligi
ʻ
ostida) faqat iyun oyining boshida harakatga kirishdi.
Kampaniya faqat ikki oy davom etdi. Bu vaqt ichida Paskevich
qo mondonligi ostidagi asosiy kuchlar asta-sekin Karpatdan Budapeshtga o tib,
ʻ ʻ
qahramonlarcha qarshilik ko rsatgan general Gergeyning venger militsiyasining
ʻ
yarmini itarib yubordi va ruslarning janubiy guruhi Transilvaniyada Vengriya
bo linmalarini mag lub etdi. G arbdan Avstriya qo shinlari, janubdan esa
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xorvatiya militsiyasi ularga qarab yo l oldi. Jasur Gergey o z ahvolining
ʻ ʻ
22

umidsizligini anglab, 1-avgust kuni o z nuqtai nazaridan eng munosib dushmangaʻ
taslim bo ldi va armiyasining qoldiqlari bilan rus generali Ridigerga taslim bo ldi.
ʻ ʻ
13-avgust kuni Transilvaniyadagi qarshilikning so nggi cho ntaklari tor-mor etildi.
ʻ ʻ
Avstriyalik Gabsburglarning kuchi saqlanib qoldi. Aynan Rossiyaning aralashuvi
Vengriyaning mustaqillik uchun kurashining mag lubiyatini oldindan belgilab
ʻ
qo ydi. Bu tinchlik davrida ham, ikki jahon urushi paytida ham bir necha bor
ʻ
namoyon bo lgan vengerlarning ko p o n yillar davomida Rossiyaga va ruslarga
ʻ ʻ ʻ
bo lgan nafratini aniqladi.
ʻ
Sharqiy (Qrim) urushi (1853-1856)
Rossiya hukumati tomonidan o jarlik bilan olib borilgan Muqaddas ittifoq
ʻ
siyosati “Yevropa jandarmi” - Rossiyani nafaqat liberal Buyuk Britaniya yoki
Fransiya, balki butun tsivilizatsiyalashgan dunyo tomonidan nafratlanishiga olib
keldi.
Avstriyaliklar, shuningdek, yangi bosib olingan vengerlarning barcha
noroziligini “kazaklar” ga mohirlik bilan bog lashdi. Shunday qilib, 1850-
ʻ
yillarning boshlariga kelib. Rossiya ittifoqchilarsiz qoldi.
Ayni paytda Buyuk Britaniya diplomatik sa’y-harakatlarini kuchaytirib,
Rossiyani Bolqon va Yaqin Sharqdan siqib chiqarish uchun qulay fursatdan
foydalanishga intildi. Sharq masalasi deb ataluvchi masala yana avj oldi. 1850-
yilda Falastinda pravoslav va katolik ruhoniylari o rtasida to qnashuv boshlandi.
ʻ ʻ
Bu Quddusdagi Muqaddas qabr cherkovlari va Baytlahmdagi Masihning tug ilgan
ʻ
kuni, ayniqsa barcha masihiylar tomonidan hurmat qilinadigan cherkovlarning
qo riqchisi kim bo lishi haqida edi. Fransiya prezidenti Lui-Napoleon Bonapart
ʻ ʻ
(kelajakda (1852-yil dekabrdan) (imperator Napoleon III) bosimi ostida Usmonli
imperiyasi (o sha paytda Falastinni ham o z ichiga olgan) nizoni katoliklar
ʻ ʻ
foydasiga hal qilib, Sankt-Peterburgda keskin norozilikni keltirib chiqardi. Rossiya
chekinishi mumkin emas edi, chunki uning Usmonli imperiyasi hududidagi barcha
pravoslav nasroniylarni (nafaqat nasroniylarni, balki faqat qarindosh xalqlarni)
23

homiylik qilish huquqi, Yekaterina II davrida qabul qilinganligi shubha ostiga
qo yildi va Rossiyaning itoatkorligi zaiflik sifatida talqin qilinishi mumkin edi.ʻ
1853-yil fevral oyida muzokaralar uchun Konstantinopolga diplomat
yuborildi. A.S.Menshikov nisbatan yaxshi harbiy odam, ammo foydasiz diplomat
edi. Tanlov tasodifiy emas edi. Angliya tomonidan qo llab-quvvatlangan Turkiya
ʻ
hukumatining murosasiz pozitsiyasiga duch kelgan Menshikovning o ta mag rur
ʻ ʻ
munosabati Rossiya bilan murosaga moyil bo lgan mo tadil turk siyosatchilarining
ʻ ʻ
pozitsiyalarini yanada og irlashtirdi va zaiflashtirdi. Muqaddas joylar masalasida
ʻ
maqbul yechimga erishish mumkinligi xarakterlidir, ammo Rossiya imperatori
endi ko proq narsani xohladi - Rossiya istalgan vaqtda Turkiyaning ichki ishlariga
ʻ
aralashish huquqiga ega bo lgan shartnoma imzolanishi. Aslida, bu Turkiya uchun
ʻ
suverenitetni yo qotish degani edi va u bunga rozi bo lolmadi. Nikolay Qora
ʻ ʻ
dengiz floti (16000 piyoda, 2 yuz kazak va 32 qurol) qo nishi bilan
ʻ
Konstantinopolni to satdan bosib olishi bilan turklarning irodasini buzishga qaror
ʻ
qildi. Vitse-admiral Lazarev qo mondonligidagi dengizchilar bunga tayyor edilar,
ʻ
ammo tashqi ishlar vaziri Nesselrode bunga keskin qarshilik ko rsatdi va
ʻ
imperatorni bu bilan Rossiya faqat Yevropa davlatlarining aralashuvini
qo zg atadi, deb ishontirdi.
ʻ ʻ
Urushga tayyorgarlik ko rayotgan Nikolay I Angliya va Fransiya o zlarining
ʻ ʻ
kelishmovchiliklarini engib, Rossiyaga qarshi birlashgan front sifatida harakat qila
olmasligiga ishongan, bundan tashqari, u 1828-yilda bo lgani kabi, Angliya
ʻ
Rossiyaning harakatlarini qo llab-quvvatlashini yoki hech bo lmaganda qo llab-
ʻ ʻ ʻ
quvvatlamasligini kutgan edi. Bu jiddiy diplomatik xato edi. Bu safar Rossiya
yolg iz qolishini anglagan Nikolay I ham Turkiyaga bosim o tkazishdan
ʻ ʻ
to xtamadi. Shunday qilib, rus niyatlarining jiddiyligini ko rsatish uchun qo shinlar
ʻ ʻ ʻ
vassal Dunay knyazliklariga (Moldaviya va Valaxiya) yuborildi (shu bilan birga,
buyuk davlatlarning aralashuviga yo l qo ymaslik uchun Rossiya Dunayni kesib
ʻ ʻ
o tmaslik majburiyatini oldi va Usmonli imperiyasini yo q qilish uchun urush
ʻ ʻ
maqsadini qo ymaslik). Biroq, Angliya va Fransiya tomonidan qo llab-
ʻ ʻ
24

quvvatlangan Usmonli imperiyasi kamdan-kam hollarda murosasizlikni ko rsatdi.ʻ
Nihoyat, 1853-yil oktabrda turk sultoni buyuk davlatlarning ko magida Rossiyaga
ʻ
qarshi urush e’lon qildi.
Shomil alpinistlarining yordamiga tayanib, Kavkaz teatrida asosiy zarbani
berishni maqsad qilgan edi. Ayni vaqtda Turkiya qirg oqlarida turk desantini
ʻ
amalga oshirish rejalashtirilgan edi. Buning oldini olish uchun admiral Pavel
Stepanovich Naximov qo mondonligi ostidagi Qora dengiz floti 1853-yil 18-
ʻ
noyabrda Sinop ko rfazidagi turk eskadronini yo q qildi. Shu tariqa Yevropa
ʻ ʻ
hukumatlariga Turkiyaning qirg oq bo yidagi shaharlarini o qqa tutmaslik
ʻ ʻ ʻ
to g risida berilgan va’da buzildi va vaziyat chegaraga chiqdi. 1853-yilning oxiriga
ʻ ʻ
kelib Turkiya yana bir bor mag lubiyatga uchragani ma’lum bo ldi. Usmonli
ʻ ʻ
imperiyasining harbiy mag lubiyati va parchalanishining oldini olish uchun 1854-
ʻ
yil yanvar oyida ingliz-fransuz eskadroni Qora dengizga kirdi. Rossiyaga Dunay
knyazliklarini tark etish uchun ultimatum berildi. Nikolay javob berish o rniga rus
ʻ
qo shinlariga Dunayni kesib o tishni buyurdi.
ʻ ʻ
Buni Buyuk Britaniya va Fransiya hukumatlari urush uchun bahona sifatida
aniq talqin qildilar va 1854-yil 15 va 16-martda ular Rossiyaga qarshi urush e’lon
qildilar. Inglizlar xursand bo lishdi. Ular Fransiyani o zining ajoyib armiyasi bilan
ʻ ʻ
ittifoqchi qilib olishga muvaffaq bo lishdi, unga tayanib, dunyodagi eng qudratli
ʻ
flotiga tayanib, Rossiyani asrlar davomida ortga tashlab, uni quvib chiqarishga
majbur qiladigan misli ko rilmagan kuch bilan zarba berishga harakat qilishdi.
ʻ
Bolqon va Yaqin Sharq. Kichik Sardiniya qirolligi siyosiy sabablarga ko ra
ʻ
Rossiyaga qarshi koalitsiyaga qo shildi.
ʻ
Biroq, Avstriya imperiyasining pozitsiyasi juda noaniq bo lib qoldi, u
ʻ
koalitsiyaga qo shilmadi, lekin deyarli butun armiyasini (taxminan 100 000 kishi)
ʻ
Dunay knyazliklari chegaralarida, Dunayni kesib o tgan rus qo shinlarining
ʻ ʻ
orqasida to pladi. Bu allaqachon juda xavfli edi. Avvaliga Nikolay bir necha yil
ʻ
oldin inqilobdan qutqargan Avstriya imperatorining xiyonatiga ishona olmadi va
ishonganida, u Venadan Frans Jozefga yuborilgan jo natmaga yozdi – “Kanal!
ʻ
25

Harom! Yolg on!” Biroq, rus imperatori o z qo shinlarini avval Dunay orqali,ʻ ʻ ʻ
so ngra chegara daryosidan tashqariga olib chiqishga majbur bo ldi. Buyuk
ʻ ʻ
davlatlarning urushga kirishi kuchlar muvozanatini va urushning keyingi borishini
tubdan o zgartirdi. Rossiya imperiyasi eng uzun chegaralarining butun perimetri
ʻ
bo ylab hujumga uchradi. Angliya-Fransuz eskadroni Boltiq dengiziga kirib,
ʻ
Kronshtadtni o qqa tutdi (uning tutuni Buyuk Peterxof saroyidan juda yaxshi
ʻ
ko rinib turardi). Oq dengizda ingliz eskadroni Solovetskiy monastirini
ʻ
bombardimon qildi va Rossiyaning butun shimoliy qirg oqlarini vayron qildi.
ʻ
1854-yil avgustda Uzoq Sharqda ingliz-fransuz eskadroni Petropavlovsk-
Kamchatskiyni egallashga harakat qildi. Faqat uning himoyachilarining
qahramonligi va garnizon qo mondoni, admiral V.S.Zavoyko ning iste’dodi
ʻ
tufayli. “Aurora” fregati komandiri 2-darajali kapitan Izylmetyev qo nish
ʻ
qaytarildi. Biroq, Petropavlovskni evakuatsiya qilish kerak edi. Ko p o tmay, Uzoq
ʻ ʻ
Sharq sohilidagi barcha boshqa aholi punktlari ruslar qo liga o tib ketdi. Rus
ʻ ʻ
kemalari Amur og zida panoh topdi.
ʻ
Shunday qilib, Rossiya tarixida birinchi marta geografik omil Rossiyaga
qarshi ishladi. U shunchaki har tomondan zarbalarni qaytara olmadi. Biroq, harbiy
harakatlarning asosiy teatri Qora dengiz havzasi bo lib qoldi. Kavkaz teatrida
ʻ
omad odatda rus mumlarini afzal ko rdi. 1853-yil 19-noyabrdayoq Osiyo
ʻ
Turkiyaning Bashqadiklar qishlog i yaqinidagi jangda turk qo shinlarining Tiflis
ʻ ʻ
tomon yurishini to xtatib, tashabbusni qo lga olishga muvaffaq bo ldilar. 1854-yil
ʻ ʻ ʻ
24-iyulda Kyuryuk-Dardagi jangdan so ng ruslar dushmanni Kavkazdagi eng katta
ʻ
qal’a - Karsuga itarib yuborishdi. Karsni himoya qilish ingliz mutaxassisi - turklar
Inglis Posho laqabli general Uilyamsga ishonib topshirilgan. Uning qo mondonligi
ʻ
ostida Polsha va Vengriya ko ngillilarini o z ichiga olgan turk garnizoni 1855-yil
ʻ ʻ
17-sentabrda hujumni qaytarishga muvaffaq bo ldi. Uzoq qamal boshlandi.
ʻ
1854-yil yozidan ingliz-fransuz armiyasi Bolgariya sohillarida Varna
viloyatida to plana boshladi. Unga marshal Sen-Arno (Fransiya) va Lord Raglan
ʻ
(Buyuk Britaniya) qo mondonlik qilgan. Dunay teatrida Paskevich qo mondonligi
ʻ ʻ
26

ostidagi rus armiyasiga jiddiy zarar etkaza olmagan ittifoqchilar (Raglanning
taklifiga binoan) himoyasiz Sevastopolni qo lga olish uchun Qrimga keng ko lamliʻ ʻ
desantni amalga oshirishga qaror qilishdi. Qo nish joyi Evpatoriya yaqinidagi
ʻ
yumshoq qiya qumli plyajlar tanlangan. Ruslar bunday desantni kutishmagan edi.
62 000-ekspeditsiya qo shinining qo nishi 1854-yil 2-6 sentabrda bo lib o tdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Menshikov qo mondonligi ostidagi rus qo shinlari bunga to sqinlik qila olmadilar
ʻ ʻ ʻ
(Evpatoriyaning o zida qo nish paytida atigi 740 nafar askar bor edi). 1854-yil 8-
ʻ ʻ
sentabrda daryo bo yida jang bo ldi. Olma, bu vaqt davomida dengiz artilleriyasi
ʻ ʻ
tomonidan qo llab-quvvatlangan ittifoqchilar 35 ming kishilik rus armiyasining
ʻ
qarshiligini sindirishga va Sevastopolga yo l olishga muvaffaq bo lishdi.
ʻ ʻ
10-sentabr kuni Menshikov Sevastopolga etib, o z qo shinlarining
ʻ ʻ
qoldiqlariga Baxchisaroyga chekinishni buyurdi. Aftidan, ittifoqchilarning Qora
dengizdagi Rossiyaning asosiy harbiy-dengiz bazasini egallashiga hech narsa
to sqinlik qilolmaydi. Biroq, kutilmaganda, ittifoqchilar Sevastopolga to g ridan-
ʻ ʻ ʻ
to g ri bostirib kirishdan qo rqishdi va dastlab o zlarini blokadaga olishni afzal
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rishdi. Bu rus qo mondonligiga shaharni mudofaaga tayyorlash imkoniyatini
ʻ ʻ
berdi. Sapperlar iste’dodli harbiy muhandis E.I.Totleben qisqa vaqt ichida shahar
atrofida sopol istehkomlar qurdi. Sevastopol ko rfaziga kirish 10-sentabr kuni
ʻ
Menshikovning buyrug i bilan ilgari artilleriya olib tashlangan Qora dengiz floti
ʻ
kemalarining suv toshqini tufayli to sib qo yildi. Rus qo shinlari Sevastopol
ʻ ʻ ʻ
garnizoni (taxminan 32 000 kishi, asosan dengizchilar) va deb ataladigan
qismlarga bo lingan.
ʻ
28-sentabrda Sevastopol atrofida birinchi ittifoq istehkomlari yaratilishi bilan
shaharni qamal qilish boshlandi, bu 349 kun davom etdi. Faqat 1854-yil 5-oktyabr
kuni ertalab ittifoqchilar Sevastopolni o qqa tuta boshladilar. Aynan shu kuni qal’a
ʻ
garnizoni birinchi jiddiy yo qotishni boshdan kechirdi. Otishma rus qo shinlariga
ʻ ʻ
katta zarar etkazdi, ammo asosiy maqsadga erisha olmadi - rus artilleriyasi yo q
ʻ
qilinmadi, bu o zining mohirona harakatlari bilan dushmanga ertangi kunga
ʻ
rejalashtirilgan hujum qanchalik qiyin bo lishini ko rsatdi. Ittifoq qo mondonligi
ʻ ʻ ʻ
27

qarori bilan u bekor qilindi. Tez orada ruslar vaziyatni o z foydasiga burishʻ
imkoniyatiga ega bo lishdi. 13-oktabr kuni ruslar Balaklava yaqinidagi turk
ʻ
pozitsiyalariga hujum qilib, ularni redutlardan yiqitdi. Ularning keyingi yurishlari
yaqinlashib kelayotgan ingliz qo shinlari tomonidan to xtatildi.
ʻ ʻ
Operatsiyaga qo mondonlik qilgan lord Raglan ruslarni asl holatiga qaytarish
ʻ
va qo lga olgan qurollarini qaytarish uchun tanlangan engil otliq brigadani
ʻ
hujumga yubordi, unda deyarli faqat eng aristokratik ingliz oilalaridan bo lgan
ʻ
odamlar xizmat qilishdi (brigada komandiri Erl Kardigan o zining Balaklavada
ʻ
langar qo ygan yaxtasida yashagan). Avvaliga ular omadli bo lishdi - Ural kazak
ʻ ʻ
polki tarqalib ketdi va ikkita rus piyoda polki ag darildi, ammo ta’qib qilishda
ʻ
inglizlar tor daryo vodiysiga chuqur kirib borishdi, uning atrofida rus
artilleriyachilari pozitsiyalarni egallab turgan balandliklarda. Ularni uzoqroqqa
qo yib, ikkala qanotdan va peshonadan kuchli o q otishdi. Bir necha daqiqada polk
ʻ ʻ
deyarli butunlay yo q qilindi. Faqatgina yordamga kelgan fransuzlarning yordami
ʻ
bilan inglizlar polk qoldiqlarini “o lim vodiysi” dan olib chiqishga muvaffaq
ʻ
bo lishdi.
ʻ
Bu jang ruslarga blokadadan o tish imkoniyatini berdi, ammo Simferopolda
ʻ
bo lgan Menshikov bu muvaffaqiyatdan juda kech xabar topdi va qamaldagilar
ʻ
yolg iz o zi buzib o tishga jur’at eta olmadi. Vaqt yo qoldi. Bir necha kundan
ʻ ʻ ʻ ʻ
keyin (24-oktyabr) yangi jang bo lib o tdi - Inkerman yaqinida. Bu yerda rus
ʻ ʻ
qo shinlari qamalda qolgan Sevastopolga yordam berish uchun Baxchisaroydan
ʻ
yorib o tishga va qamaldagi qo shinni ikkiga bo lib, uni yo q qilishga harakat
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishdi. Avvaliga ruslar inglizlarga katta zarar etkazdilar, ammo fransuzlarning
aralashuvidan so ng ular chekinishga majbur bo ldilar. Ushbu janglarda rus
ʻ ʻ
qo mondonligining yomon tayyorgarligi va ittifoqchi kuchlarning o q otish
ʻ ʻ
qurollaridagi ustunligi yaqqol namoyon bo ldi. Uzoq masofali miltiqlar ruslar
ʻ
safiga shunday masofalarda o lim sepdi, bu yerda ruslar, asosan, silliq nayzali
ʻ
miltiqlar bilan qurollangan, hatto javob bera olmadilar. Inkermandan keyin urush
28

uzoq davom etgan xarakterga ega bo ldi. Katta yer osti urushini boshlaganʻ
Totleben boshchiligidagi sapyorlar muhim rol o ynadi.
ʻ
Uyda harakat qilayotgan rus qo shinlari o z bazalaridan uzilgan ittifoqchilarga
ʻ ʻ
qaraganda yaxshiroq holatda bo lishi kerak edi. Biroq, buning aksi chiqdi.
ʻ
Angliya-Fransuz-Turkiya ekspeditsiya kuchlari dengiz orqali yangi armatura va
o q-dorilarni bepul oldi, zaif rus harbiy sanoati esa rus armiyasini ta’minlashga
ʻ
ulgurmadi. Operatsiya teatriga o q-dorilarni etkazib berish katta muammoga
ʻ
aylandi. Rossiyaning janubida va Qrimda bitta yaxshi yo l yo q edi va ular bir
ʻ ʻ
necha oydan keyin butunlay buzilib, o tib bo lmaydigan bo lib qoldi. Rus
ʻ ʻ ʻ
qo shinlari o q-dorilarni qat’iy ravishda tejashga majbur bo lishdi. Shu bilan birga,
ʻ ʻ ʻ
shuni ta’kidlash kerakki, rus armiyasining asosiy kuchlari hali jangga kiritilmagan.
1855-yil 18-fevralda hayotining so nggi oylarida chuqur ruhiy tushkunlik
ʻ
holatida bo lgan Nikolay I vafot etdi. U Rossiyaning butun Yevropaga qarshi
ʻ
yolg iz o zi urush olib bora olmasligini tushundi, mag lubiyatni tan olishi kerak
ʻ ʻ ʻ
bo lgan payt yaqinlashayotganini his qildi va o ttiz yillik yorqin hukmronlikdan
ʻ ʻ
keyin buni qilishiga ishonmadi. U saqlab qolgan Avstriyaning qabih xatti-
harakatlaridan hayratda qoldi, u chin dildan amal qilgan Muqaddas ittifoq
tamoyillari uning hukmronligining barcha yillarida butunlay mag lub bo lganini
ʻ ʻ
tushundi. Imperator o z joniga qasd qilgani haqida mish-mishlar tarqaldi. Uning
ʻ
so nggi buyrug i Menshikovni lavozimidan chetlashtirish va uning o rniga
ʻ ʻ ʻ
M.D.Gorchakovni tayinlash edi. Uning o g li Aleksandr II (1855-1881) yangi
ʻ ʻ
imperator bo ldi.
ʻ
6-iyun kuni (Voterloning 40 yilligida) Sevastopolga navbatdagi hujum
boshlandi, uning himoyachilari hujumchilar uchun katta yo qotishlar bilan shahar
ʻ
chegarasida to xtashga muvaffaq bo lishdi. Lord Raglan muvaffaqiyatsizlikdan
ʻ ʻ
omon qolmadi va bir necha kundan keyin depressiyadan vafot etdi. Shunga
qaramay, shaharning pozitsiyasi keskinlashdi - 75 000 rus askari va
dengizchilariga qarshi dushman 170 000 kishilik ittifoqchi armiyani to pladi.
ʻ
Rossiya qo mondonligi Qrimdagi o z guruhini sezilarli darajada kuchaytirishdan
ʻ ʻ
29

qo rqib, dushmanning ikkinchi qo nishi - yarim orolda joylashgan barcha rusʻ ʻ
kuchlarini yo q qilishi mumkin bo lgan Perekopga qo rqib ketdi. 8-iyunda
ʻ ʻ ʻ
Totleben yaralandi va 1854-yil 28-iyunda “Sevastopol admirallari” ning oxirgisi -
P.S. Naximov edi. Tez orada u hamvafot etdi. Sevastopol azobi boshlangani
hammaga ayon bo ldi. 4 avgust kuni Gorchakov qo mondonligi ostida rus
ʻ ʻ
“kuzatuv korpusi” qamalda qolgan qal’aga o tishga harakat qildi, ammo Qora
ʻ
daryoda katta yo qotishlar bilan mag lubiyatga uchradi.
ʻ ʻ
24-avgustda yana bombardimon boshlandi va 27-avgustda ittifoqchilar
hujumga o tdi. General Makmaxon qo mondonligi ostida fransuzlar Malaxov
ʻ ʻ
Kurganni qo lga olish va saqlab qolishga muvaffaq bo lishdi (fransuz generali
ʻ ʻ
Pelissierning chekinish buyrug iga qaramay). Qal’a qoldiqlarini ushlab turishning
ʻ
ma’nosi yo q edi va M.D. Gorchakov orqaga chekinishni buyurdi. 28 va 29-
ʻ
avgustda istehkomlar portlatildi va oxirgi kemalar cho ktirildi, 30-avgustda
ʻ
dushman Sevastopol xarobalarini egallab oldi. Uning himoyachilari Sevastopol
ko rfazining shimoliy qirg og iga suzuvchi ko prikdan o tib, “kuzatuv korpusi”
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan bog lanishdi.
ʻ
Shu bilan Qrimdagi harbiy harakatlar deyarli to xtadi. Shahar qulab tushdi,
ʻ
ammo dushman ham katta yo qotishlarga duch keldi va endi Rossiyaga yurish
ʻ
haqida o ylamadi. Rossiyani tiz cho ktirishning iloji bo lmadi. Sharqiy urushning
ʻ ʻ ʻ
so nggi akkordi Karsning uzoq qamalidan so ng (1855-yil 16-noyabr) rus
ʻ ʻ
qo shinlari tomonidan qo lga olinishi va turklarning Anadolu armiyasining haqiqiy
ʻ ʻ
mag lubiyati edi. Kavkaz teatridagi jangovar harakatlar, agar Fransiya va Buyuk
ʻ
Britaniya unga aralashmaganida, bu urush qanday rivojlanishi haqida fikr beradi.
1856-yil 16-martda Parij shartnomasi imzolanib, urush tugatildi. Uning
shartlariga ko ra, Rossiya Seavastopolni qaytarib oldi (Kars evaziga Turkiyaga
ʻ
qaytib keldi), ammo Dunay og zi va Qora dengizda flotni saqlash va qal’alar
ʻ
qurish huquqi bilan Janubiy Bessarabiyani yo qotdi. Rasmiy ravishda turklar Qora
ʻ
dengizda flotga ega bo lmasligi kerak edi, ammo bo g ozlarga ega bo lgan holda,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ular O rta er dengizidagi barcha kemalarini ko chirishlari va kerak bo lganda
ʻ ʻ ʻ
30

ularni bir necha kun ichida qaytarib berishlari mumkin edi. Bundan tashqari,
Turkiya uchinchi davlatlarning harbiy kemalarini o z xohishiga ko ra Qoraʻ ʻ
dengizga kiritish huquqini oldi, bu inglizlarga butun Rossiya qirg oqlarini istalgan
ʻ
vaqtda qurol ostida ushlab turish imkoniyatini ochib berdi. Nihoyat, Rossiya
barcha buyuk davlatlarning protektorati ostiga olingan Turkiyaning nasroniy
fuqarolariga homiylik qilish huquqidan mahrum bo ldi
ʻ 13
.
XULOSA
Yevropa siyosatida Nikolay I o zining ukasi, Muqaddas Ittifoqning asoschisi
ʻ
Aleksandr I ning ko rsatmalariga amal qildi: u qonuniy hukumatlarni inqilobiy
ʻ
hujumlardan himoya qilishga intildi. Shu asosda Nikolay Avstriya va Prussiya
bilan hamkorlik qildi.
1830-yil Fransiya va Belgiyadagi inqilob, 1848-yil Yevropadagi inqilobiy
to lqin Nikolay I ni G arbga harbiy yurish haqida o ylashga majbur qildi. Bu g oya
ʻ ʻ ʻ ʻ
to liq amalga oshirilmadi. 1849-yilda rus qo shinlari Avstriya imperatorining
ʻ ʻ
hokimiyatini himoya qilib, Vengriyadagi qo zg olonni bostirishdi.
ʻ ʻ
Nikolay I Angliya rejasini darhol amalga oshirishga Yaqin Sharqdagi yangi
asoratlar tufayli to sqinlik qildi, bunda Turkiya va uning sub’ektlari bilan bir
ʻ
qatorda Evropa mamlakatlari ham faol ishtirok etdilar. Angliya va Fransiyaning
Konstantinopoldagi elchilari sultonni Rossiyaning dushman niyatlariga
ishontirishga harakat qilishdi, ammo hukumatlarining ko rsatmalariga amal qilib,
ʻ
unga moddiy yordam berishdan bosh tortishdi.
Yevropa inqilobiy bo ronlari Rossiya imperiyasida aks-sado berdi. 1830-
ʻ
yilda, Fransiya va Belgiya inqiloblaridan bir necha oy o tgach, Polsha qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
ko tardi. Qo zg olon rahbarlari - Polsha zodagonlari “dengizdan dengizgacha
ʻ ʻ ʻ
Polsha” ni tiklashni talab qildilar (jumladan, Litva, Belorussiya, Ukrainaning o ng
ʻ
qirg og i). 1831-yil boshida qo zg olon rus qo shinlari tomonidan bostirildi va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Polsha keng avtonomiyaga ega bo lgan 1815-yil konstitutsiyasi bekor qilindi.
ʻ
13
https :// www . uznaychtotakoe . ru / krymskaya - vojna /
31

1848-1849-yillarda imperator ham xuddi shunday harakat qilgan. 1848-yil
fevral oyida Parijdagi qo zg olon haqida ma’lumot olgan podshoh inqilob oloviʻ ʻ
boshqa davlatlarni qamrab olguncha darhol Fransiyaga qarshi turishni mumkin deb
hisobladi. Prussiya qiroli Fridrix Uilyam IV ga yozgan maktublarida u Prussiya
armiyasini safarbar qilishni va Fransiya chegaralari yaqinida joylashgan barcha
nemis davlatlarining qurolli kuchlarini boshqarishni maslahat berdi.
Nikolay inqilobiy ruhga qarshi kurashni o z hukmronligining asosiy maqsadi
ʻ
deb bildi va butun hayotini shu maqsadga bo ysundirdi. Ba’zan bu kurash ochiq
ʻ
shiddatli to qnashuvlarda, masalan, 1830 - 1831 yillardagi Polsha qo zg olonini
ʻ ʻ ʻ
bostirish yoki 1848 yilda chet elga - Vengriyaga Avstriya hukmronligiga qarshi
milliy ozodlik harakatini mag lub etish uchun qo shinlarni yuborish kabi
ʻ ʻ
ifodalangan. Rossiya Yevropa jamoatchiligining liberal qismi nazarida qo rquv,
ʻ
nafrat va masxara ob’ektiga aylandi va Nikolayning o zi Yevropaning jandarmi
ʻ
sifatida shuhrat qozondi.
Qanday bo lmasin, Nikolay I ning XIX asrning birinchi yarmidagi Yevropa
ʻ
siyosatidagi roli juda yuqori edi, shuning uchun uning faoliyatiga murojaat
dolzarbligicha qolmoqda.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Виноградов В. Н. Великобритания и Балканы: от Венского конгресса до
Крымской войны. М., 1985.
2. Киняпина Н. С. Внешняя политика Николая I // VIVOS VOCO. 2001. № 1
– 2.
3. Корнилов А. А. Курс истории России XIX века. М., 1993.
4. Российские самодержцы. 1801 – 1917. М., 1993.
5. Виноградов В. Н. Великобритания и Балканы: от Венского конгресса до
Крымской войны. М., 1985.
6. Киняпина Н. С. Внешняя политика Николая I // VIVOS VOCO. 2001. №
12.
7. Корнилов А. А. Курс истории России XIX века. М., 1993.
8. Российские самодержцы. 1801 – 1917. М., 1993.
9. Ключевский, В.О. О русской истории / под ред. В.И. Буганова. - М.:
Просвещение, 1993. - 352 с.
10. Ружицкая И.В. Законодательная деятельность в царствование императора
Николая I. М., 2005. - 315 с.
11. Чибиряев, С. А. Великий русский реформатор. Жизнь, деятельность,
политические взгляды М.М.Сперанского / С. А. Чибиряев. - М.: Молодая
гвардия, 1989. - 403 с.
12. Чибиряев, С. А. Великий русский реформатор. Жизнь, деятельность,
политические взгляды М.М.Сперанского / С. А. Чибиряев. - М.: Молодая
гвардия, 1989. - 403 с.
33

13. Карамзин, Н. М. История государства Российского / Н. М. Карамзин. - М.:
ЭКСМО, 2002. - 832 с.
14. Морозов В.И. Государственно-правовые взгляды М. М. Сперанского / В.
И. Морозов. - СПБ.: Дело, 1999. - 287 с.
Internet manbalari:
https://ru.wikipedia.org/wiki/ Русско - персидская _ война _(1826—1828)
https://runivers.ru/conflicts/conflict/c2/russko_turetskaya_voyna_1828_1829_gg/
https://www.uznaychtotakoe.ru/krymskaya-vojna/
34

Купить

Похожие документы
Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi
XVI-XVII asrlarda Afrika
Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati