• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19000UZS
Размер 80.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 31 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

ibrohim muxtorov

Дата регистрации 10 Май 2024

76 Продаж

Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

she’rlar qatori tarixiy shaxslar obrazi ifodalangan she’rlarda ham baytlararo fikr uzviyligi, badiiy barkamolligiga erishish uchun amalga oshirilgan. 2 .2. Tarixiy obrazlar talqinida she’riy san’atlarning o‘rni Sharq mumtoz adabiyotida poetik fikrni badiiy san’atlar vositasida ifodalay olish shoir mahoratini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. Ijodkor she’riy san’atlardan qanchalik ustalik bilan foydalanganligi uning kamolot darajasini belgilaydi. Ijodkor, eng avvalo, she’riy san’atlardan foydalangan holda lirik qahramonning ichki kechinmalari, o‘y-xayollari, ko‘rinishlari kabi turli xil tasvirlarni bo‘rttirish, asarining badiiy bo‘yog‘ini oshirishga e’tibor bersa, ikkinchidan, shu orqali fikrning ta’sirchanligini ta’minlaydi, o‘quvchining estetik didini tarbiyalaydi. Abu Nasr Forobiyning she’riyatning muhim unsurlaridan biri –xayol va tasavvur ekani haqidagi fikri e’tiborli: “...Isbotda ilm, tortishuvda ikkilanish, xitobda ishontirish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, she’riyatda ham xayol va tasavvur shunchalik zarur bo‘ladi”. Forobiyning, ayniqsa, she’r san’ati – tashbeh borasida o‘n asrdan ko‘proq vaqt muqaddam aytgan fikri XX asrga kelib ispan faylasufi Gasset tomonidan ancha sayqallangan. Tashbeh poeziyaning eng muhim, ba’zan hatto zaruriy unsuri ekanligini hisobga olsak, o‘sha paytda she’riyat nozik tushunilganligining guvohi bo‘lamiz. Forobiy yozadi: “Ko‘pchilik odamlar asliga yaqin bo‘lgan narsalarga taqlid qilishdan ko‘ra, aslidan uzoq narsalarga taqlid tashbehning eng mukammali va afzali bo‘ladi, deb o‘ylashadi. Ularning fikricha, bunday holatda turib mulohaza yurituvchilar taqlid borasida ishlovchilar orasida eng layoqatli kishilar sanaladi, unday kishi bu san’at ahliga juda munosib keladi va taqlidni o‘z yo‘liga moslab, undan foydalanadi”. Bu xususda Gassetning qarashlari mana bunday: “Metafora shuning uchun ham bizni qoniqtiradiki, unda ikki narsa o‘rtasida metafora suyangan har qanday o‘xshashlikka nisbatan yana ham teran va keskin, voqelik nuqtai nazaridan bo‘lishi mumkin bo‘lmagan moslikni ilg‘aymiz... Real o‘xshashlik haqiqatda ikki predmetning real 32 Firoq tog‘ida behuda chekmasun kulfat. Menga barobar emas Ko‘hkan bila Majnun, Alarda bir g‘am edi, lek menda yuz hasrat. Shoira yuqorida keltirilgan misolda Majnun, Farhod, Ko‘hkan timsollariga ishora qilib, ularga yangicha mazmun baxsh etadi. Boshqacha aytganda, shoira talmeh san’ati imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanadi. Majnun va Farhod boshidan o‘tgan ko‘rguliklar o‘zi chekkan g‘am-hasrat oldida yuzdan bir ham emasligiga ishora qiladi. Bunda ohorli mazmun va go‘zal badiiyat uyg‘unligi kuzatiladi. Bu hol shoiraning tarixiy shaxslar obrazini tasvirlashda, ular hayotining muayyan lavhalarini, fazilatlarini boshqalarga namuna qilib ko‘rsatishda badiiy san’atlardan nechog‘lik mahorat bilan foydalanganiga yana bir dalildir. Darhaqiqat, mumtoz ijodkorlar o‘z lirik qahramonlarining ichki kechinmalari va ruhiy holatlarini mubolag‘ali usulda tasvirlash uchun talmeh san’atini ko‘p qo‘llagan. Tarixiy shaxslar obrazlari xarakter xususiyatlari bilan aloqador ma’no va detallardan unumli istifoda etganlar. Nodiraning original talmehlarni qo‘llashga intilgani, ayniqsa, e’tiborga molikdir: Zohido, ishqu muhabbat ahlini ma’zur tut, Yor ko‘yida na bo‘ldi shayx San’on oqibat.... Garchi bor erdi musaxxar devlar farmonida, Poymoli xayli mo‘r o‘ldi Sulaymon oqibat. Bu yerda shoira mashhur fors-tojik shoiri Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” hamda Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonlaridagi Shayx San’on va “Qisasi Rabg‘uziy”dagi Sulaymon qissasini eslatish bilan lirik qahramon holini poetik sharhlaydi. O‘zining murakkab qismatiga, umrining bahor ayyomi o‘tib, xazon fasli boshlanganiga ishora qiladi. Nodira g‘azallarida favqulodda o‘ziga xos timsollar ham uchraydiki, bu shoiraning muttasil ijodiy izlanishlari natijasida yuzaga chiqadi. M.Qodirova e’tirof etganidek: “Iste’dodli shoira qahramonining lirik olamini tasvirlashda sertarovat, serjilo timsollardan ustalik bilan foydalanadi. Shoira she’rlarida yuragi dardli inson holatini “matosi dog‘dan iborat bo‘lgan do‘konga” qiyos qiladi. 36 noo‘xshashligini ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Qayerdaki, real o‘xshashlik bor esa, o‘sha yerda metafora yo‘q. Metafora bag‘rida noo‘xshashlikni aniq anglash yashaydi...” Xullas, o‘quvchi badiiy asarni o‘qir ekan, undagi jo‘n va hech qanday hissiyotni uyg‘ota olmaydigan jonsiz tasvirlarni xush ko‘rmaydi. Shu bois barcha zamonda qalam ahli va nazariyotchilar asarning ana shu jihatiga diqqat qaratganlar. Jumladan, Nodira ham she’riy san’atlarga murojaat etar ekan, g‘oya va badiiyat uyg‘unligini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Nodira she’riyatida har qanday badiiy san’at – bu vosita. Uning g‘azallarida hech vaqt vosita maqsaddan ustunlik qila olmaydi. Ijodkorning badiiy san’atlarni qo‘llashdan ko‘zlangan maqsadi bitta: asar g‘oyasini jozibali usulda taqdim etish. Shuning uchun Nodira g‘azallarida ishlatilgan poetik tasvir usullari asos e’tibori bilan lirik qahramonning ichki tuyg‘ulari, ruhiy holati, kechirayotgan dardu hasratlari, ishq azoblariga munosabati, visol onlarini orzu qilib kechirayotgan damlarining nechog‘li azobli, go‘yoki tuganmaydigandek qilib tasvirlashga, umuman olganda, insonning subyektiv hayotining xarakterli manzaralarini ochishga xizmat ettirilgan. Shoira o‘z asarlarida quyuq falsafiy fikrlar ifodalanishiga harakat qilar ekan, badiiyatdagi nazmiy ko‘p ma’nolikni yuzaga chiqaruvchi san’atlarni ham unutmaydi. Mohlaroyim ijodida ma’naviy va lafziy san’atlarning ko‘pgina turlari uchraydi. Bu san’atlar asarning turli o‘rinlarida bir-biridan farqli, o‘ziga xos vazifalarni ado etadi. Masalan, poetik tasvirning yuqori darajasi g‘azal matla’ida kelganda keyingi baytlar undagi mazmunni ochib berishga, izohlashga, to‘ldirishga xizmat qilgan. Agar g‘azal o‘rtasida kelsa, lirik qahramon holatini oldingidan ko‘ra yana bir pardaga ko‘tarib tasvirlashga qaratilgan. Maqta’da kelganida esa, umumlashma xulosa chiqarishga yo‘naltirilgan. Ijodkor ko‘zlagan tasvirni bayon qilishda ba’zi hollarda butun g‘azal davomida bitta she’riy san’atdan foydalangan bo‘lsa, ba’zida g‘azalni butunicha she’riy san’at asosiga quradi. Shuning bilan birga, shoira fikrni poetik ifodalashda ayrim hollarda bitta she’riy san’atdan foydalansa, boshqa hollarda bir nechta she’riy san’at vositasida tasvirni izchil 33 o‘rinlarida kelgan tashbeh san’ati poetik fikr izchilligini ta’minlash, asar saviyasini yangi darajaga ko‘tarishga xizmat qilgan. Masalan, shoira “Fido” radifli g‘azalida o‘z sevgilisini tasvirlayotib, uning beqiyos go‘zalligini ko‘rsatish uchun tashbeh san’atidan foydalanadi: Iki la’li nobingni yoqutig‘a Iki chashmi gavharafshonim fido. Qading sarvinozig‘a, ey gulbadan, Tani log‘ari notavonim fido. Bu misolda tashbehning muyaqqad, ya’ni aynan o‘xshatish darajasidan istifoda etilgan. Baytlarda lirik qahramon sevgilisining labi la’lga, qadi sarvga, badani gulga qiyoslanadi. Shu bilan birga, o‘zining holati ham tashbeh san’ati yordamida tasvirlangan. Go‘yo lirik qahramon yorining ikki la’li nobi ishqida gavhar sochuvchi ikki ko‘zini, uning sarvinoz qaddiga esa intizorlikdan ozib-to‘zib ketgan notavon vujudini fido qilishga tayyor. Bu yerda tashbeh bilan birga muqobala san’ati ham ishtirok etib, poetik tasvirning jonli va ta’sirchan bo‘lishini ta’minlagan. Ohorli fikr qisqa va lo‘nda izhor etilgan. Ayni kezda san’atkorning musalsal tashbehli g‘azallari ham bor: Jilva ko‘rsatti chu ul sarvi diloro bog‘ aro, Chashmi qumri bo‘ldi bir chashmi tamosho bog‘ aro. Surmagun chashmi nazar soldi guliston ahlina, Hasratidin qoldi nargislar ko‘zi vo bog‘ aro. Orazi gulgun ila qildi chaman sori xirom, Gul yaqosin chok aylab bo‘ldi rasvo bog‘ aro. Sarvi gulruxsorim bu bazmi ishrat deb bahor, Sarv birla guldin etti jomi miyno bog‘ aro. 38 sig‘dira olmagan. U o‘z kechinmalarini goh o‘zbek, goh tojik tillarida bitilgan g‘azal, muxammas, musaddas, tarjiband va tarkibbandlarida bayon qilib, turli janrlarda bitilgan turkum she’rlar tizimini bunyodga keltirgan. Nodira she’riyati bo‘yicha uzoq yillar davomida tadqiqot olib borgan M.Qodirova bunday turkum she’rlarni “Firoqnoma” deb atagan. Olima ularning xususiyati, o‘ziga xos jihatlari haqida: “Nodiraning bizgacha yetib kelgan katta hajmdagi poetik merosi shoira yashab ijod etgan davr adabiyotining yutuqlari bilan hamohang rang-barang talqinlarni o‘z ichiga oladi. Nodira lirikasida ravshan ko‘zga tashlanib turuvchi mavzulardan biri marsiyaga yaqin bo‘lgan “Firoqnoma”dir. Ma’lumki, Sharq adabiyoti tarixida marsiya namunalari talaygina bo‘lib, ularda biror shaxsning vafoti munosabati bilan yozilgan va g‘am-alam hamda ayriliq dardlari ifodalangan. Muhimi shundaki, marsiyalarda shaxsiy iztiroblargina aks etib qolmay, xalqimizning qadimiy urf-odatlari va rasm-rusumlari ham ko‘rsatiladi. Nodira firoqnomalarida esa - Sharq adabiyoti an’analari davom ettirilib, bokira ayol qalbining nozik tebranishlari ta’sirchan yoritiladi. Ayni paytda firoqnomalarda odatdagi marsiyalarga o‘xshash an’anaviy ma’shuq, do‘st, mehribon ota timsoli emas, balki yoridan ayrilgan ayol lirik qahramon sifatida markazda turadi”,-deb yozadi. Darhaqiqat, “Firoqnoma”larda Nodirabegimning yoriga bo‘lgan muhabbatining tuganmasligi, undan judolik bir umrlik dard bo‘lib qolganligi ko‘p bor qalamga olingan. Ularning har birida muallif dardu alamlarining yangi ko‘rinishlari, o‘quvchiga ma’lum bo‘lmagan jihatlari, qalbi qa’ridagi yaralari namoyon bo‘la boradi. Bunday tuyg‘ular bilan bog‘liq qaydlar uning devoni debochasida ham uchraydi. Jumladan, “Ittihod payvandidin muvosalat rishtasi uzuldi, ayshu tarab qonunining pardasi buzuldi. Bazmu ishrat surudi motam navhasig‘a badal bo‘ldi va visol sozini halovatlig‘ nag‘masi firoq shevanig‘a qo‘shuldi. Nazm: Chun bo‘ldi dahr shohi ayyomdin ramida, Yuz dog‘ birla qoldi ahbob motamida. 23 Nodiraning hayotini o‘rganishda uning zamondoshi Uvaysiyning “Voqeoti Muhammadalixon” nomli she’riy hikoyasi diqqatga sazovordir. Adabiyotshunoslarga shu vaqtgacha shoiraning taxallusi Nodira va Komila ekanligi ma’lum edi. Filologiya fanlari doktori A.Qayumov Uvaysiyning yuqoridagi asariga asoslanib, shoiraning taxallusi Maknuna ham bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi. ...Nihoyat Nodiraning Maknuna taxallusi bilan yozgan tojik tilidagi she’rlaridan iborat mukammal devoni topildi. Devon O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi. Bu asar X1X asrning oxirida ko‘chirilgan bo‘lib, shoiraning Maknuna taxallusi bilan tojik tilida yozgan besh ming misradan ortiq yoki 333 g‘azalni o‘z ichiga oladi”. Shuningdek, olima Mohlaroyimning devoni saroy xizmatida bo‘lgan noma’lum shoir tomonidan yozilgan debochaga ham egaligi xususida ma’lumot beradi. Bular bilan birga M.Qodirova o‘sha debochada shoiraning “Maknuna” devonining bunyodga kelishi borasidagi qaydlaridan quyidagi havolani keltiradi: “...Ozgina vaqtda ko‘p parokanda g‘azallar yig‘ilib qoldi. Shuning uchun uning oliy farmoni bilan ul she’rlar shu “majmua”ga jam’ va darj qilindi... SHe’r va adabiyotga, chuqur ma’noga tushunadigan qullari va tabiati yuqori xizmatchilarining maslahatlari bilan ul jahonpanoh iffat sadafida yashiringan gavharning taxallusi “Maknuna” deb muqarrar etildi”. So‘ngra M.Qodirova shoiraning uch taxallus ostida tartib berilgan devonlari qo‘lyozmalarini o‘zaro qiyoslab: “Tekshirishlar natijasida, Nodiraning bizga ma’lum bo‘lgan 4182-sonli devonidagi fors-tojik tilidagi g‘azallaridan 26 tasi shoiraning 7766-sonli yangi topilgan devoniga kiritilgani aniqlandi. Lekin avvalgi to‘plamdagi tojikcha she’rlariga Nodira taxallusi qo‘yilgan bo‘lsa, tojikcha devoniga kiritilgan xuddi shu g‘azallarga Maknuna taxallusi qo‘yib o‘zgartirilgan. Nodiraning Komila taxallusi bilan yozilgan g‘azallari tojikcha devoniga Maknuna taxallusi bilan kiritilgan”. Olima o‘sha o‘rinda shoiraning Nodira taxallusi bilan yozgan tojikcha 44 g‘azalining Maknuna devoniga kirganini ham qayd qilgan. Yana M.Qodirovaning bildirishicha: “Shoiraning Komila va Nodira taxallusi 30 3. Davlatni boshqarishga oid pand-nasihat. 4. Firoqnoma. Mohlaroyim lirikasida Umarxon obrazi yetakchi mavqega ega. Bu obraz eng ko‘p qalamga olinganidan tashqari, shoiraning adabiy-estetik ideali, muhabbatining ramzi sifatida ham o‘zgacha pafos bilan tasvirlanadi. Shoira lirikasida Umarxon hukmdor sifatida vasf etiladi. U odil, doimo raiyat g‘amini yeyuvchi, el osoyishini ko‘zlovchi hukmdor sifatida tasvirlanadi. Jumladan, debochadagi “Adolat sipehrida erdi quyosh” deb boshlanadigan masnaviyda xonga odillik, kuch va qudratda hatto Iskandar va Jamshid ham teng kela olmasligi aytiladi. “Amiri jahonkim, menga yor edi” misralari orqali esa, ana shunday xonning yori ekanligidan faxrlanish tuyg‘ulari betakror poetik ifodasini topgan. Shoiraning “Kelur” radifli g‘azali ham Umarxonga munosabati, uning davlatchilik faoliyatiga bergan muhim baholaridan biri sifatida e’tiborlidir: Har kun aning adolatidin olg‘ali sabaq, Mulki Adamdin olig‘a No‘shiravon kelur, Karam qilsa lashkaridin bir qabilag‘a Xoqon xazinasini olib roygon kelur. Bu misralar bevosita Umarxonning hukumat chegaralarini kengaytirish, atrof mamlakatlarga ta’sir doirasini oshirish, yetakchilik kuchini namoyon qilishga qaratilgan harakatlariga berilgan baho ekanini ta’kidlash kerak. Uch xonlik davrida Xiva, Buxoro va Qo‘qon o‘zaro turli sohada musobaqaga kirishganligi yaxshi ma’lum. Bu borada ayniqsa, Umarxon o‘zining boshqalarga nisbatan yuqoriroq ekanligini isbotlash maqsadida 1230 (1814-15) yili o‘sha davrda musulmon dunyosida xalifalikni qo‘lga kiritgan Usmonli turk sultonlaridan “amir ul- muslimin” degan yorliqni olgan edi. Nodirabegim g‘azalidagi “Qaysar janobidin anga zarrin nishon kelur” misrasida o‘sha yorliqqa ishora qilingan. “Badxohlar na qilg‘ay anga e’tiroz etib” misrasi bilan Umarxonning ustunligi Usmonli turk xalifasi tarafidan tan olganligini olqishlab, endi bunga u bilan musobaqalashayotganlar qanday e’tiroz bildira oladi, deya murojaat qiladi. 17 Ani tiboq, tatbiq, tazod va takofu ham derlar. Arab fusahosi qoshinda kalomda ma’nolari orasinda taqobilu tanofiy bo‘lg‘an ikki lafzni jam’ qilmoqtin iboratdir”. Shuningdek, adabiyotshunos zikr etilgan san’atning to‘rt turini ko‘rsatib o‘tadiki, bu tasnif obyektlar o‘rtasidagi zidlik darajasiga ko‘ra keladi. 40 ravishda kuchaytirib boradi. Uning bunday badiiy mahoratini o‘zbek va tojik tilidagi asarlari misolida ko‘rish mumkin. Ma’naviy san’atlardan, ayniqsa, talmeh (nazar solish) san’ati Nodira g‘azallarining deyarli hammasida uchraydi. Bu badiiy san’at vositasida tarixiy va afsonaviy shaxslar ismlari: turli tarixiy, afsonaviy voqea hamda qissalarga ishoratlar berilgan. Shoira talmeh san’ati vositasida tarixiy voqealar, asotir va qissalar qahramonlari qismatidan ibratlanishni ko‘zda tutadi. Bundan tashqari, Nodira obraz holatini tasvirlash, fikrning mantiqiy rivojini ta’minlash va uni dalil mezoniga aylantirishda bu san’atdan mohirona foydalangan. Shoiraning badiiy mahorati, lirik uslubiga xos xususiyatlarini tadqiq etishda va o‘ziga xos jihatlarini o‘rganishda u qo‘llagan badiiy san’atlar bebaho material beradi. Sh’riy san’at hamda badiiy vositalar shoiraning poetik olamini obrazli aks ettirishi, ma’noni chuqur va yorqin ifodalashi, lirik asar nafosatini kuchaytirib, estetik zavq manbaiga aylantirishi jihatidan ham ahamiyatlidir. Talmeh san’ati yordamida qayd qilganimiz singari lirik qahramon holatining yana bir parda yuqoriga ko‘tarilishi namunasini “Tahammul haddin oshti, emdi afg‘on etmasam bo‘lmas” misrai bilan boshlangan g‘azal misolida ko‘rishimiz mumkin. Chunonchi uning uch bayti mana bunday: Tahammul haddin oshti, emdi afg‘on etmasam bo‘lmas, Ulusni xotiri jam’in parishon etmasam bo‘lmas. Giribon chok, bag‘rim poradur, boshimda yuz savdo, Bu holat birla azmi ko‘yi jonon etmasam bo‘lmas. Muhabbat ko‘yida nochordur oshiqqa hayronlig‘, Tahayyur kul qilib oyina somon etmasam bo‘lmas. Matla’ning birinchi misrasidanoq ma’shuqaning o‘z oshig‘ini ko‘rish ishtiyoqi haddan oshgan, sabr kosasi to‘lib bo‘lganligi aytilmoqda. Shu bois u “... emdi afg‘on etmasam bo‘lmas”, deb oh uradi. Keyingi baytlarda esa o‘sha “tahammul haddan oshishi”ga sabab bo‘lgan omillar aytilgan. Navbatdagi baytda: 34 “Habib us-siyar” asarida ketma-ket dunyo tarixida iz qoldirgan sulolalar, Eron podsholari, Muhammad payg‘ambar va uning safdoshlari, xalifalar, Chingizxon avlodlari, temuriylar, o‘zbek xonlari va nihoyat safaviylar tarixi yoritiladi. Mazkur asarlar tarixiy mavzuda bo‘lishi bilan birga badiiy bo‘yoqlarga boyligi bilan ham alohida ahamiyatga ega. Ularda tarixiy shaxslar haqidagi ma’lumotlar poetik tasvir vositalari orqali mubolag‘ali tasvirlanadi. Bu hol, avvalo, mualliflar o‘z asarining o‘quvchi uchun zerikarli bo‘lib qolmasligi uchun voqealar tasvirini badiiylashtirgani bilan izohlanadi. Bunday usul asarning ta’sir kuchini oshiradi, natijada tarixiy shaxslar o‘quvchi uchun buyuklik, qudrat, jasorat timsoli sifatida namoyon bo‘ladi. Bu hol XX asrgacha bo‘lgan Sharq xalqlari tarixnavisligiga xos bo‘lgan muhim jihatdir. Shu bois bu turdagi manbalarga o‘z davridayoq Ibn Sino, Forobiy, F.Rouzental, V.V.Bartoldlar adabiy-tarixiy asarlar sifatida baho bergan. Prof. N.Jabborov va N.Shodmonovlar Ogahiyning tarixiy mavzudagi asarlarini tadqiq qilar ekanlar, ularning badiiy-tarixiy nasr namunasi ekanini dalillaydilar. Shu asosga ko‘ra, aytish mumkinki, mazkur tipdagi manbalar ta’sirida tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar kelgusi avlodlarga badiiy shaklda yetib kelgan. Ularning aksar namunalari shu darajada yuksak badiiyat bilan yozilganki, hatto bu hol shu tipdagi asarlarda tarixiy shaxslar haqida keltirilgan ma’lumotlarning tarixiy haqiqat sifatida qabul qilinishiga monelik qilgan. X.Egamov va N.Rahmonovlar o‘zbek adabiyotining shakllanishida qadimgi turkiy xalqlar kechmishiga oid O‘rxun-Yenisey yozma yodgorliklari, Kultegin yodnomasi kabi obidalar alohida o‘rin tutishini alohida qayd etganlar: “Folklorning qadimgi turkiy adabiyotga kuchli ta’sir etganligi mavjud haqiqat. Bu bevosita yodnomalardagi qahramonlarga xarakteristika berishda, poetik stilistika, grammatik formalarda va so‘z ifodalashda ko‘rinadi. Jumladan, Kul tegin katta yodnomasidagi olti hikoyada tarixiy fakt va afsonalarning sinkretik holati asosiy o‘rin tutadi. Bu hikoyalar dastlabki turk xoqoni Bo‘mun va Istami, Eltarish hoqon va Qapag‘an xoqon, Bilga xoqon va Kul tegin haqidagi hikoyalardir. Bu yodnomalar asosida bunyodga kelgan asarlarda ijtimoiy borliq tasvirlanibgina 8 Ko‘ngullar ka’basin bir-bir ziyorat ayladim, emdi Tavofi Makkau taxti Sulaymon etmasam bo‘lmas. deb, ko‘ngillar ka’basidagi dardu hasratlardan xabardor bo‘lgandan keyin, unga davo Makka tavofi va Sulaymon payg‘ambar taxtining ziyorati ekanligi aytiladi. Ma’lumki, Makkai mukarrama – musulmonlar ka’basi bo‘lgan muqaddas shahar. Diniy manbalarga ko‘ra, Sulaymon payg‘ambar yer yuzidagi barcha tirik mavjudotning podshosi bo‘lib, uning taxti uchib yurgan. Shu bois uning arziga hammaning ham yetishi nasib qilmagan. Shoira buni eslash bilan Qo‘qon xonligi poytaxtini Makkaga qiyoslasa, Umarxon taxtining Sulaymon payg‘ambar taxtidek qudratli bo‘lmog‘i haqidagi orzularini ifodalagan. Talmeh san’atining mohirona qo‘llanishi orqali bunga muvaffaq bo‘lgan. Tojik tilidagi “Biyo” radifli g‘azal ham ana shu jihatdan qimmatlidir. G‘azal hijron motivlari asosiga qurilgan. Yetti baytdan iborat g‘azalning uchinchi baytida talmeh san’atidan ustalik bilan istifoda etilgan va mana bunday deyilgan: Shud dar rahi tu didai kan’oniyon safed, Az misri noz, Yusufi gulpirahan, biyo. Mazmuni: Yo‘lingda ko‘zlarimiz kan’onlik Ya’qub ko‘zidek oqardi, Ey gulko‘ylagim, Yusuf kabi noz Misridan kel. Shoira baytda Yusufning akalari tomonidan ko‘ylagi qonga bo‘yalib, uning o‘lganini aytib otalarini aldagani, sotib yuborganlari, o‘g‘lini ko‘rish ishityoqidagi Ya’qub payg‘ambarning ko‘zlari ko‘r bo‘lgani voqeasini oz so‘z bilan go‘zal badiiy shaklda ifodalaydi. Bu bilan o‘zining sevligisini ko‘rishga shu darajada intizorligini, bu intizorlikdan ko‘zlari oqarganini izhor etadi. Bu o‘rinda talmeh va mubolag‘a san’ati mutanosibligida ma’shuqa ruhiy holatining poetik ifodasi berilgani kuzatiladi. Shoiraning mana bu g‘azalida esa har bir baytda talmeh san’ati qo‘llangan: Mening jununima Majnunni bermangiz nisbat, Qilurmi xoru-xashak tobi shu’lai g‘ayrat. Chekarda jon menga taqlid qilmasun Farhod, 35 o‘zigacha bo‘lgan davr ijodkorlari yo‘lidan boradi. Ularning timsolini yaratishda ular bilan bog‘liq birlamchi tarixiy manbalardagi ma’lumotlarga, xususan, Qur’on va islom tarixi bilan bog‘liq asarlar, salaflari asarlarida uchraydigan an’anaviy lavhalardan foydalanadi. Shu bilan birga o‘zi mansub bo‘lgan mazhab aqidalari, qarashlariga tayanadi. Ulardan chetga chiqmaslikka harakat qiladi. O‘z davri tarixiy shaxslari obrazi deganda biz Umarxon obrazi shoira asarlarida yetakchi o‘rinda turishini ko‘rib o‘tdik. Nodira Umarxon obrazini tasvirlashda ikki xil pozitsiyada turganligini ko‘ramiz. Birinchidan u o‘z asarlarida turmush o‘rtog‘ini sevuvchi sadoqatli yor, uning yutuq va g‘alabalaridan faxrlanuvchi, vafotidan qayg‘uga botuvchi, ayriliq azoblaridan iztirob chekuvchi tom ma’nodagi ayol sifatida ko‘rinsa, ikkinchidan xonning davlatchilik faoliyatiga xolisona baho bera oladigan, davlat va millat kelajagi, manfaatlarini bir shaxs xohish istaklaridan ustun qo‘ya oladigan dono siyosatchi sifatida namoyon bo‘ladi. Mohlaroyimning farzandlariga nisbatan ham ikki xil nuqtadan turib munosabatda bo‘lganligiga guvoh bo‘lamiz. Birinchisida u farzandini sevuvchi ona bo‘lsa, ikkinchisida farzandini xalq va millat taqdirini yoddan chiqarmaslikka doimo chorlab turuvchi dono maslahatchi sifatida gavdalanadi. Ushbu fasldagi ilmiy tadqiqot natijalaridan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Nodira devonidagi she’rlar o‘sha davrda mavjud an’anaga ko‘ra hamd, munojot va na’tlar bilan boshlangan. Shoira Muhammad alayhissalom, choryorlar, sahobalar obrazini o‘ziga xos tasvirlaydi. Kalom ilmini, islom dini va millatimiz tarixini chuqur bilgan Nodira she’rlarida bu tipdagi obrazlar yuksak badiiyat bilan tasvirlangan. 2. Nodiraning Amir Umarxon vasf etilgan she’rlarini quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1) xonni vasf etuvchi; 2) hijron, ayriliq motivlari va bevafolikda ayblov; 3) davlatni boshqarishga oid pand-nasihat; 4) firoqnoma. Bu turkum she’rlar shoira hayotiga oid lavhalar badiiy talqin etilgani bilan ham ahamiyatlidir. 25 Birinchi guruhdagi obrazlarni yana tarixiy va sinkretik obrazlar guruhiga ham bo‘lish mumkin. Masalan, Afrosiyob, Xizr kabi obrazlar ayrim manbalarda tarixiy shaxs sifatida ko‘rsatilsa, ayrimlarida mifik obraz sifatida qayd etiladi. Mazkur tasnifga ko‘ra, turkiy xalqlarning islomgacha bo‘lgan tarixida yorqin iz qoldirgan tarixiy shaxslardan Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq kabilarning shaxsini tasvirlashga bag‘ishlangan qimmatli manbalar sifatida bitiktoshlarni qayd qilish mumkin. Shuningdek, Alp Er To‘nga, O‘g‘uzxon haqidagi, turkiy xalqlarning tarqalish tarixi bilan chambarchas bog‘liq Arkanaqun, Alanquva voqealari bilan bog‘liq tarixiy voqeliklar tarixiylikdan ko‘ra, badiiy bo‘yoqlarga boy tarzda ifodalangani kuzatiladi. Xususan, Islomdan keyingi davrlarda yaratilgan tarixiy asarlarda turkiy xalqlar tarixiga oid qaydlar, jumladan, O‘g‘uzxon, Alanquva hayotiga oid ma’lumotlar, Arkanaqun voqeasi turli xil shakllarda saqlanib qolgan. Jumladan, Ollomurod Annaboy o‘g‘lining “O‘g‘uz, Alanquva va Shayboniynoma” (XVII asr) asari uch qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida O‘g‘uzxon, Alanquvadan Chingizxongacha bo‘lgan voqealar tasviri, ikkinchi qismda Qo‘ng‘irot urug‘ining ajdodlari, uchinchi qismda esa Shayboniyxon tarixi yoritilgan. Asar boshida Nuh voqeasidan boshlab turkiy xalqlarning shajarasi, ularning shakllanishi bilan birga Chingizxongacha bo‘lgan voqealar bayon qilingan. S h ermuhammad Munisning “Firdavs ul-iqbol” asari Xiva xonlari tarixiga bag‘ishlangan. Asar turkiy xalqlarning bobosi sanalmish Yofas tarixidan boshlanib Olloqulixon davrigacha bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga qamrab olgan. Muhammad Yusuf Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohiy” asari ham Munis asari singari an’anaviy tarzda Odam alayhissalomdan Yofasgacha bo‘lgan voqealar bayoni qisqacha berilib, keyin 1913 yilgacha bo‘lgan voqealar tarixi bitiladi. Muhammad Sharif bin Muhammad Naqining “Toj ut-tavorix” asari Buxoro hukmdori Amir Haydarga bag‘ishlangan. Asarda dastlab mang‘itlar sulolasi tarixining O‘g‘uzxondan boshlanishi yoziladi. Keyin turkiy xalqlarning tarqalishi, Chingizxon va shayboniylar tarixi yoritilgan. 7 Jumladan, Sadriddin Ayniy, X.Zunnun, M.Alaviya, To‘xtasin Jalolov, Vohid Zohidov, Lutfulla Olim, O‘tkir Rashidlarning shoira tarjimai holi, ijodiy merosiga oid dastlabki tadqiqotlari ma’lum bo‘lsa, Nodira hayoti, she’riyatining o‘ziga xosligi va badiiyati, devoni qo‘lyozmalari tom ma’noda Aziz Qayumov, Mahbuba Qodirova, Nusratullo Jumayevlar tomonidan keng ilmiy doiraga ma’lum qilingan. Xususan, A.Qayumov tomonidan birinchi marta shoira ijodiy merosidan iborat saylanma nashr ettirilgan. M.Qodirovaning Mohlaroyimning Nodira, Komila va Maknuna taxalluslari bilan bitilgan o‘zbek va fors-tojik tilidagi she’rlaridan iborat devonlari qo‘lyozmalari, she’rlarining g‘oyaviy-badiiy jihatlari yuzasidan amalga oshirgan tadqiqot va nashrlari e’tiborli. N.Jumaxo‘ja birinchi bor Nodira asarlarini milliy istiqlol nuqtai nazaridan tahlil etgan. Tadqiqotning maqsadi. Nodira ijodidagi tarixiy obrazlarning shoira poetik fikrini ifoda etishdagi o‘rni, ularning manbalari, mazmun-mohiyati, genetik kurtaklari, shoira ijodidagi o‘ziga xos jihatlari, mazkur obrazlar asosida yaratilgan asarlar badiiyatini tadqiq etish va ilmiy-nazariy umumlashmalar chiqarish Bitiruv malakaviy ishning bosh maqsadidir. Tadqiqotning vazifalari: - Nodira ijodidagi tarixiy obrazlar tizimini aniqlash va tahlil etish; - tarixiy obrazlarning o‘zbek adabiyotidagi genetik kurtaklarini ko‘rsatib berish; - ijodkor nazmiy asarlari tahlili asosida tarixiy va mifik obrazlar munosabatini tadqiq qilish; - shoira ijodidagi tarixiy obrazlar tasvirlangan asarlarning mazmuni va poetik fikr uyg‘unligi, badiiy tasvir vositalarining ijodkor tafakkurini aks ettirishdagi o‘rni, ijodkor badiiy mahorati masalalarini tahlildan o‘tkazish; - ilmiy tadqiqot natijalaridan nazariy umumlashmalar chiqarish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqot natijalari o‘zbek mumtoz adabiyotidagi tarixiy shaxslar obrazining genetik kurtaklari yuzasidan xulosalar bildirilgani bilan nazariy ahamiyatga ega. Bitiruv malakaviy ish natijalari tarixiy shaxslar obrazining Nodira va salaflari ijodidagi 4 Shoiraning tojik tilidagi “Boz o, ki meso‘zad dilam chun sham’i bazm az raftanat” misrasi bilan boshlanadigan g‘azali xonning aytib o‘tilgan singari beboshliklaridan norozilik tariqasida bitilgandek, bunday ishlardan uni qaytarishga urinish kabi yangraydi: Boz o, ki meso‘zad dilam chun sham’i bazm az raftanat, Mushkil buvad chun bo‘yi gul az xona boz ovardanat. Dar ishq sar to poi xud chun sham’ boyad so‘xtan, To andake soqit shavad haqqi vafo az gardanat. Mazmuni: Ey yorim, yana qaytib kelki, ketishingdan yuragim bazm sham’idek yonmoqda, gul hidini qaytarib bo‘lmaganidek, seni uyingdan qaytarib kelish mushkuldir. Bir oz bo‘lsa-da, gardaningdan vafo haqi soqit bo‘lsin uchun ishqda boshdan-oyoq sham’dek kuyishing kerak. Tasnifda aytilganidek, Nodiraning Umarxonga bag‘ishlangan she’rlarining yana bir guruhini podshohga davlatni boshqarishga oid pand-nasihat mavzusi tashkil qiladi. Bunday turdagi g‘azallarda ham shoira Umarxon nomini ochiqcha keltirmay, murojaat qilayotgan kishisi kimligiga ishoralar qilib ketadi. Shu bilan birga mazkur turdagi she’rlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri hukmdor qanday bo‘lishi kerakligini uqdiruvchi ohangdagi misralar ham uchraydi. Nodira she’riyatida Umarxon vafotidan keyin judolik alamlari, yor sog‘inchi motivlari eng katta o‘rinni tashkil qiladi. Shoira turmushda xondan o‘ziga nisbatan turli xil qiyinchiliklar, nohaqliklar, adolatsizliklar yetkazilgan bo‘lishiga qaramay uni qadrlaydi, eng qimmatli kishisi sifatida xotirasidan o‘chirmaydi. Shu bois uning bu mavzuda aytmoqchi bo‘lganlarini bitta she’r yoki bir janr doirasiga 22 Nodirabegim she’riyatida eng ko‘p uchraydigan tarixiy shaxs obrazi, shubhasiz, uning turmush o‘rtog‘i, Qo‘qon xoni Amir Umarxon obrazidir. Jumladan, she’rlar devoni debochasida: “Ammo ba’d, bu qoilai mahjuba va tolibai mahjura ishqu muhabbat zumrasig‘a shomila va shariat ahkomida omila al- mulaqqab bil Komila andog‘ bayoni hol va izhori mofilbol etarkim, muddati madid va ahdi ba’iddurkim, firoq oshubidin oshuftaxotir va hijron alamidan ko‘ngulda xavotirdur, andog‘ki, asolat gulistonining shajarasi va najobat bo‘stonining samarasi, murabbiy ul-masokin va umdatus-salotin Sayyid Muhammad Umar Bahodirxon (navvarollohu marqadahu) visol masnadida ko‘makdoshim va ittihod saririda hamfiroshim erdi va ul hazrat musohibatidin muddati muraffahul-hol va havodis ishtig‘olidin forig‘ ul-bol erdim. Visol qasrida shodkom va musohabat masnadida ayshu nashot birla mutamakkin erdim va ul sultonning davlati diydorig‘a masrur va liqosig‘a mag‘rur erdim. Bayt: Ey xush ul xurram davlati diydorig‘a mug‘rur edim. Na ko‘nglumda kunlarki vasl bazmida masrur edim, Shodu firoq anduhidin g‘am va na jonimda hijron dardlaridan alam edi va jamoli sham’idin ko‘zlarim ravshan va ko‘nglum bahramandu xursand erdi. Qadru manzalatim oftobi rif’at va makramat mashriqidin tolei iqbol va davlatim xurshidi saltanat ayvonida lomi’, amorat va siyodatim elga ravshan, asolat va najobatim ulusg‘a mubarhan, balki siyodatimiz amorat xonadonig‘a ittisol va payvand topib, balki ul jihatdin bu xonadong‘a siyodat saodati intiqol qilib, amoratlari siyodat tashrifig‘a musharraf bo‘lmish erdi”,-deb Umarxon bilan bog‘liq kechinmalarini yozadi. Z.Qobilova yuqorida keltirilgan iqtibosga asosan Amiriy “oilaparvar, oqil, samimiy inson sifatida ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi” , deb xulosa bildiradi. M.Qodirova ikki ijodkorning oilaviy muhiti xususida: “Nodira bilan Umarxonning oilasini muhabbat munavvar qilgan xonadon deyish mumkin... Umarxon Amiriy lirik shoir va davlat arbobi sifatida ko‘pchilikka ma’lum. Nodiraning ijodkorligi, shaxsiy hayotdagi oilaparvarligini hamma kitobxonlar 14 yaxshi biladilar. Biroq Umarxon va Nodiraning mehr-muhabbat asosidagi oilaviy hayotining tarkib topishi, farzandlar tarbiyasi bilan masrurlik damlari, Umarxonning vafotidan keyingi iztirobli kechinmalari bir butun holda o‘quvchilarga havola etilmagan edi. Chunki yaqin o‘tmishda Umarxonning shaxsiy fazilatlari va oiladagi o‘rnini gapirish u yoqda tursin, Nodiraning marhum umr yo‘ldoshiga bag‘ishlab yozgan marsiyalari haqida kengroq so‘zlash ham ancha dushvor edi”,-deydi. Manbalarda shoiraning Amir Umarxonga muhabbati haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi: “Sof qalblik, vafodor, sohib diyonat, karam daryosining duri, ziyrak va donish, davlat bargohining jonkuyari bo‘lgan bu ulug‘ xonim falakning jabru jafosi haddan ziyoda, vafo degan muborak nom anqoga shafi’, odamgarchilik va muruvvatning ismi o‘zi yo‘q bo‘lgan mazkur xonlik va amirliklar davrida, o‘z umr yo‘ldoshi Amiriyga umrining oxirigacha vafodor va chin sadokatli bo‘lib qoldi”. Uvaysiy o‘z vaqtida Nodira va Umarxon o‘rtasidagi bir-biriga bo‘lgan munosabatni quyidagicha ta’riflagan: Ul Yusuf edi, budur Zulayxo, Ul Vomiq edi, bu erdi Uzro. Birisi Layli, birisi Majnun, Bir-birining muhabbatiga mamnun. M.Qodirovaning yozishicha, ikki ijodkor o‘rtasidagi mehr-muhabbat tuyg‘ulari Amiriyning quyidagi satrlarida ham o‘z aksini topgan: Agarchi xush diyorda g‘olib o‘ldi ko‘ngul, Jununi ishqu muhabbatg‘a rog‘ib o‘ldi ko‘ngul, Shuhud bazmida paymonai muhabbat ichib, Mudom sog‘ari sahbog‘a tolib o‘ldi ko‘ngul. Yana M.Qodirova Nodiraning “Bihamdillah, guli mehru muhabbat oshkor o‘ldi” misralari Umarxon ruboiysiga javob tarzida yozilgan,- deydi. 15 sababli ko‘p hollarda g‘azallarida Umarxon nomi ko‘rsatilmasa ham “Xisravi Turonim”, “Jamshidi davronim”, “Sohibqironim” kabi sifatlar bilan madh etadi. Hech qanday nom qayd etilmagan ayrim g‘azallarida ham muallifning ichki kechinmalari bilan bog‘liq qarama-qarshiliklar, ko‘ngil iztiroblari qog‘ozga ko‘chgani, aytilayotganlar lirik qahramon tilidan bilvosita yoriga qaratilganligi seziladi. Ularda shoiraning sevgilisi vasliga yetishish orzusi, masrur damlar xotiralari o‘z aksini topgan. Bizningcha, shoiraning hasratlarga to‘la bunday baytlarida mahbubi nomini ochiqchasiga ko‘rsatmasligining boisini debochadagi mana bu so‘zlar bilan izohlash mumkin: “Iltimos mudaqqiq risolalardin va muhaqqiq fuzalolardin uldurki, har sahvu xato va xalalekim zohir bo‘lsa va har nuqsoneki voqe’ bo‘lg‘on ersa, insof va muruvvat kazlaki birla mahv qilib, lutf va marhamat qalami birla isloh berib, barcha nuqsonlarin kamol kisvatida ko‘rguzsalar, ayni shafqat va marhamat bo‘lg‘usidur. Va bu amaldin ajri azim va savobi jazil topg‘aylar. Va bu parishon so‘zlardin irod olmog‘i va nuqsonin elg‘a zohir qilib ta’n etmog‘i insof diyoridin tashqari va muruvvat shahridin naridur. Bayt: Elni aybini zohir etmog‘lig‘, Yo‘qtur insof ila muruvvatdin. Ulki, el aybini qilur pinhon, Tangri saqlar ani har ofatdin. Sahvu xatolarin ma’zur bilib, insof kelturgaylarkim, ko‘prog‘i shavq g‘alabasi va junun tug‘yonida aytilg‘on va ba’zi bexudluq va ba’zisi behushluq ifrotida yozilg‘ondur”. Garchi shoira o‘z asarlarida hissiyotlarga berilmaslikka harakat qilganligi, birovning xato va kamchiligini zohir qilmaslikka intilganini debochada qayd qilgan bo‘lsa ham, o‘sha o‘rinda uning “Alvon g‘azal yig‘ildi devon o‘ldi”, degan so‘zlariga e’tibor berilsa, ko‘pgina hissiyotga to‘la g‘azallari devon tartib berilmasdan oldin, yuqorida keltirilgan fikrlari qog‘ozga tushmasdan ilgari yaratilganligi, ularda qaysidir ma’noda shoiraning qalb iztiroblari o‘z aksini 19 qo‘llangan fors-tojik tilidagi she’rlarini yangi topilgan tojikcha devonidagi xuddi shu g‘azallarga solishtirib ko‘rar ekanmiz, unda faqat taxallus almashtirilganini, yoki oxirgi baytlardagi misralarning o‘zgarganini ko‘ramiz”. Keltirilganlardan xulosa qilinadigan bo‘lsa, Mohlaroyimning o‘zbek va tojik tillarida bitilgan she’rlariga dastlab Nodira taxallusi qo‘llangan. Keyinchalik tojik tilidagi she’rlarida Komila taxallusini ishlatgan. Maknuna devoni debochasida ta’kidlanganidek, ko‘pchilikning tavsiyasiga ko‘ra, tojik tilidagi she’rlariga “Maknuna” deb imzo chekish ma’qul ko‘rilgan va oldin bitilgan she’rlarini ham ushbu devonga kiritishga qaror qilingach, ularning taxallus qayd etilgan maqta’ qismi o‘zgartirib chiqilgan. M.Qodirova bular bilan birga shoiraning Maknuna devoniga jamlangan uch yuztacha g‘azalidan 37 tasi Komila devoniga faqat maqta’i tahrir etib kiritilganligi ma’lumligini ham aytgan. Tadqiqotchi, o‘z navbatida, shoiraning “Boz meso‘zad dilam chun sham’ bazm az raftanat” misrasi bilan boshlanadigan g‘azali Nodira va Maknuna devonlarida maqta’da qanday matniy o‘zgarishga uchraganligiga alohida e’tibor qaratgan. Nodiraning o‘zbek tilidagi g‘azallari singari tojikcha she’rlarida ham ba’zan ismi oshkor etilmasa-da, uning uchun qadrli bo‘lgan tarixiy shaxs – Amir Umarxon obrazi ifodalanganini kuzatish mumkin. Bu she’rlar Mohlaroyimning g‘oyaviy- badiiy barkamol, baytlararo poetik fikr izchilligiga ega asarlar yaratish barobarida she’rlarida tarixiy shaxs obrazining poetik talqinini o‘ziga xos yo‘sinda ifodalay olganidan dalolat beradi. Ushbu fasldagi ilmiy izlanishlar natijalarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: 1. Nodira nazmiy asarlarida g‘oyaviy yaxlitlikka intiladi, matla’dagi fikrni g‘azal so‘ngiga qadar izchil davom ettirish, boshlama misrada aytilgan g‘oyani baytma- bayt ochib, dalillab borish va poetik umumlashma chiqarish – shoira she’riyatining o‘ziga xos xususiyati. 2. Shoira o‘z asarlari ustida muttasil ishlagan, ular matnini mukammallashtirish uchun tahrirga alohida ahamiyat qaratgan. Bunday tahrir boshqa mavzudagi 31 topganligi ma’lum bo‘ladi. Xususan, uning “Fido” radifli g‘azali ana shunday tuyg‘ular ta’sirida yaratilgan. G‘azal: Kel, senga, ey shahi jahon, mamlakati jahon fido, Diydalarimga qo‘y qadam, har qadamingga jon fido. matla’si bilan boshlanib, boshdan-oyoq lirik qahramonning yor diydorini ko‘rish ishtiyoqi bilan yonayotganligi, uni ko‘rish, bir dam suhbatiga yetishish uchun boru yo‘g‘ini fido qilishga tayyor ekanligini izoh qilishga qaratilgan. Vasl ishtiyoqi, yor jamoliga yetishish, buning uchun o‘ziga hamdard, dardkash, uning ohu nolalarini sevgilisiga yetkazuvchi vositachini istash tuyg‘ulari shoiraning yetti baytdan iborat “Arz” radifli g‘azalida o‘ziga xos tarzda tasvirlangan. Ramali musammani solim (ruknlari: foilotun, foilotun, foilotun, foilun) vaznida yozilib, chuqur mazmun va go‘zal badiiy shakl uyg‘unlashgan mazkur g‘azal: Chun hadim yo‘q aylasam dardimni sultonimga arz, Aylagil bu qul niyozin, ey begim, xonimg‘a arz. matla’si bilan boshlanib, unda lirik qahramonning o‘z yoriga arzini yetkazish uchun hech qanday sirdoshi, ko‘makchisi yo‘qligi bayon etiladi. Qul va xon so‘zlari hosil qilgan tazod, “ey begim” so‘zi ifodalagan nido baytdagi fikrning san’atkorona ifodalanishini ta’minlagan. Ikkinchi misradan: Ey sabo, chun gulshani ko‘yidan o‘tsang zinhor, Ayla xam qaddim g‘amin sarvi xiromonimg‘a arz. deydi va o‘zining hijron azoblaridan xam bo‘lgan qaddi, tortayotgan sitamlari borasidagi xabarni yorga yetkazishni sabodan so‘raydi. Shundan keyin g‘azalning har bir baytida hijron azobida qiynalayotgan ma’shuqa o‘z ahvolining qay darajaga yetib borganligini aytib, arzi holini mahbubiga yetkazishni iltijo qilib, yangi-yangi obrazlarga murojaat eta boradi. Ular visol tunlari kutib, uzun kechalarni bedor o‘tkazadigan damlarda dardkashi, dil izhorini yoriga yetkazuvchilar – “sabo”, “rafiq”, “sham’”, “nasim”. Visolni va’da qilib kelmayotgan oshiqning 20 G‘unchaning ko‘zga bus-butun ko‘rinavermasligi uning boshini yoqasiga, oyoqlarini etagiga berkitib olganligidandir”, deb nafis ramz yaratadi. Darvoqe, shoira nazmiy asarlarining tili jozibali, badiiy tasvirlash vositalari pishiq, boy va ko‘p qirralidir. Umuman, shoira Majnun, Farhod, Sulaymon, Xizr, Layli, Majnun va boshqa shunga o‘xshash ko‘pdan-ko‘p tarixiy shaxslar hamda adabiy qahramonlarga oid rivoyat va ma’lumotlarga ishorat qilib, lirik qahramon xarakter xususiyatlariga xos xilma-xil sifat va fazilatlarni betakror badiiyat bilan aks ettiradi. Shuning bilan birga, mashhur tarixiy obrazlarning yangicha poetik talqinlarni ham topa oladi. Uning ana shunday ijodkorligi tojik tilida ijod qilingan quyidagi baytida ham o‘ziga xos tarzda ifodalangan: On ki az ob hayoti vasli jonon zinda nest, Gar hama Xizr ast, xobi vopasin pesh oyadash. Mazmuni: Har kim jonon vaslining hayot suvidan tirik bulmasa, agar Xizr bo‘lsa ham, unga so‘nggi uyqu keladi. Ma’lumki, rivoyatlarga ko‘ra, Xizrga tiriklik suvini ichish va abadiy hayot nasib qilgan. Uning o‘lmasligi shuning bilan izohlanadi. Shoira Xirzga mangu hayot berilganini inkor qilmagan holda jonon vaslining qimmatini ko‘rsatishga, visolning kuch-qudratini namoyon qilishga harakat qilgan. Albatta, Xizr obrazining barchaga mashhur sifatlarini esga olish orqali lirik qahramonning ruhiy holatlarini ko‘rsatishga harakat qilingan o‘rinlar ham uchraydi. Nodira she’rlarida an’anaviy obrazlardan foydalanar ekan, ular qismatini real voqelik bilan taqqoslab, kishilarni hayotni sevishga undaydi. Bunda shoira ko‘pincha tarixdan ibrat olish, umrni qadrlash nuqtai nazarida turadi. Fikrni yanada ravshan va obrazli berish uchun badiiy san’atlardan mohirona foydalanadi. Shoira badiiy san’atlarning barcha turlarini mahorat bilan qo‘llab, g‘azallarida teran mazmunning jozibali poetik shaklda ifodalanishini ta’minlagan. Tashbeh san’ati ham shoira lirik asarlari mazmunining ta’sirchanligini oshirishda yetakchi vositalardan biri sifatida ishtirok etadi. Nodira tashbehning barcha turlarini san’atkorona qo‘llaydi. Shoira asarlarida badiiy tasvirning turli 37 Sabru qaror ketdi man zoru benavodin, Anduh birla qoldim sayyid Umar g‘amida. Kundin-kun firoq dardi va ishtiyoq alami tug‘yon qila boshladi. Har nechakim sabru tahammul etagin ushladim, oxir beqarorlikdin junun ilgi birla toqatim giribonini chok-chok ettim. Goho xayoli birla ko‘ngul iztirobig‘a tasalli berdim va gohi yodin qilib dil ahvolini inqilobig‘a orom va taskin yetkurdim. Sayyidu saodot, mashoyixu ulamolardin tuhaf va hidoya birla duolar oldim. Barchasin ruhi pokig‘a bag‘ishladim...”,-deydi shoira. Xususan, shoiraning barchaga mashhur “Fig‘onkim, gardishi davron ayridi shahsuvorimdin” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azalini vafo va sadoqatning o‘ziga xos tarannumi sifatida M.Qodirova ta’biri bilan aytganda “hech kim hayajonlanmasdan o‘qiy olmaydi”. Firoqnoma she’rlarning yana bir jihati ularda Mohlaroyim Umarxon vafotidan keyin farzandlari kelajagi, ularning umrini uzoq bo‘lishini tilab qilgan iltijolar aks etganidir. Shu bois bu she’rlar ona va ayol sifatidagi ijodkorning qalb sadolari sifatida ham e’tiborli. Bular bilan birga Nodiraning tarixiy shaxslarga bag‘ishlangan she’rlari orasida “Shayxi kibor zubdai oli rasul bud” misrasi bilan boshlangan marsiya- qasidasi ham mavjud. Qasidada ism ko‘rsatilmagan. Lekin uning payg‘ambar oilasidan ekanligi, vafoti sanasi maqta’da quyidagicha qayd qilingan: Tarixi soli favt raqam kard, Komila, Qutbi mashoyixu ulamo bud, raft zud. Mazmuni: Vafoti tarixi (sanasi)ni Komila raqam qildi, Mashoyix va ulamo qutbi (ya’ni sarvari) tez ketdi. Qasida-marsiyada shayx ul-islomning ilmiy salohiyati, insoniy xislatlari, jamiyatda tutgan o‘rni vasf qilingan. Xulosa qilib aytganda, Nodira asarlaridagi tarixiy shaxslar obrazlari, ularga muallifning ijodkor va shaxs sifatidagi qarashlari, o‘sha tarixiy shaxslarning badiiy portretini yaratishga munosabati tahlillari shuni ko‘rsatadiki, Islom dini peshvolari, xususan Muhammad payg‘ambar va xulafoi roshidin obrazlarini tasvirlashda 24 esa, o‘sha yerda metafora yo‘q. Metafora bag‘rida noo‘xshashlikni aniq anglash yashaydi...” Xullas, o‘quvchi badiiy asarni o‘qir ekan, undagi jo‘n va hech qanday hissiyotni uyg‘ota olmaydigan jonsiz tasvirlarni xush ko‘rmaydi. Shu bois barcha zamonda qalam ahli va nazariyotchilar asarning ana shu jihatiga diqqat qaratganlar. Nodira lirik asarlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, ijodkor ularda g‘oyaviy yaxlitlikka intiladi, matla’dagi fikrni g‘azal so‘ngiga qadar izchil davom ettirishga, boshlama misrada aytilgan g‘oyani baytma-bayt ochib, dalillab borishga va ohorli umumlashma bilan yakunlashga harakat qiladi. Shoiraning ushbu Navoiyona uslubga ergashishi o‘zbekcha va tojik tilida bitilgan she’rlarining, qaysi mavzuda bo‘lishidan qat’i nazar, aksariyatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Xususan, biz tadqiq etayotgan tarixiy shaxslar obrazlari aks etgan she’rlarida ham g‘oyaviy yaxlitlikka, baytlararo izchillikka misol bo‘la oladiganlari anchagina. Masalan, shoiraning mana bu g‘azalini ko‘rib o‘taylik: O‘tti ko‘ksimdin o‘qing, sarvi ravondin berdi yod, Zaxmlarkim qoldi andin – gulistondin berdi yod. Mehnati hijron aro nokomlig‘ chekkanlara Vasl aro o‘lmak hayoti jovidondin berdi yod. G‘azalning umumiy ruhidan muallif uni Umarxon vafotidan keyin bitgani seziladi. Shu bois uni “Firoqnoma” turkumiga qo‘shish mumkin. Matla’ bevafo dunyoning hijron kamonidan otilgan o‘q yetkazgan zaxmning lirik qahramon ko‘ksini jarohatlaganini bayon qilish bilan boshlanadi. O‘z navbatida, baytma-bayt o‘sha zaxm ta’sirida hijron bilan bog‘liq xotira va tuyg‘ular tasviri quyuqlasha boradi. Bu tasvirlar goh bir vaqtlar oshiq va ma’shuqa kezgan guliston vasfiga bag‘ishlansa, goh visol onlarida jon berish – “hayoti jovidon”, ya’ni abadiy hayot ekani haqidagi ohorli poetik umumlashmaga kelinadi. Goh mubolag‘ali tarzda ko‘z yoshlari yoki ohidan chiqqan dud go‘yo Somon yo‘li turkumidagi yulduzlarga mengzashi singari go‘zal tashbih ijod etilsa, goh ayshini barbod aylagan hijron 27 Lola yanglig‘ dog‘ bo‘ldi gul jamoli rashkidin, Dog‘lig‘ gullardin o‘ldi sayri sahro bog‘ aro. Naxl qildi xijlatdin bo‘ldi suv sarvi ravon, Ayladi favvoralar joriy saropo bog‘ aro. Sayr uchun qo‘yg‘ay qadam deb sabzai xobidadin, Har taraf bir farshi muhmaldur muhayyo bog‘ aro. Ko‘rdi ul sarvi diloro qomati mavzunini, Sarv qaddin qildi qumrilar tamanno bog‘ aro. Sen bu kun xandonsen, ey gul, Komila dildorsiz, Yig‘lamoqdindur bulutlardek muhayyo bog‘ aro. Misolda ajaratib ko‘rsatilgan tashbehlar, shoira fikrining lo‘nda bayon etilishini ta’minlash bilan birgalikda, uning sevgilisi go‘zalligini yaqqol tasavvur etish imkonini bergan. Tazod san’ati ma’naviy san’atlar ichida eng ko‘p qo‘llaniladigan badiiy vositalardan hisoblanadi. Bu san’at klassik adabiyotda mutobiqa, tiboq, tatbiq, takofu, ittizod, mutazod kabi nomlar bilan ham atalib kelingan. Tazod san’atini hozirgi adabiyotshunoslikka oid lug‘atlarda ba’zan antiteza deb ham ataydilar. Tazod so‘zi “zid qo‘yish”, “qarshilantirish” ma’nolarini ifodalaydi. Shu so‘z bilan ataluvchi she’riy san’at esa baytda ma’no jihatdan o‘zaro zid, qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlarni qo‘llab, ta’sirchan badiiy timsollar, lavhalar yaratishni nazarda tutadi. Biroq bu shunchaki qarshilantirish orqali ikki obyektdan birining ayrim xususiyatlari bo‘rttirilib, aniqroq, yorqinroq ifodalanishidir. Ilmi bade’ga doir barcha adabiyotlarda ushbu san’at qayd etilgani, bunday usul juda qadimdan badiiy tasvir vositasi bo‘lib kelayotganligiga dalildir. Ilmi bade’ning mashhur namoyandasi Atoulloh Husayniy tazodga qo‘yidagicha ta’rif beradi: “Mutobaqa. 39 2. Islom davri adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bunda asosan iymon, e’tiqod, ezgu amallar, insonning Yaratgan oldida mas’ul ekani kabi mezonlar yetakchilik qilgani kuzatiladi. 1 .2 . “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini Nodira lirikasida asosan islom dini tarixi va shoiraning o‘zi yashagan davr bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazlari o‘ziga xos poetik talqin etilgani kuzatiladi. Adabiyotshunos M.Qodirova Nodira devonining 1963 yilgi nashrida shoira asarlarida uchraydigan qirqdan ortiq tarixiy va mifik obrazlar ko‘rsatkichini ilova qilgan. Bundan tashqari, olima shoira lirikasidagi tarixiy shaxslar obrazlariga yangicha qarashlar asosida baho bergani ma’lum. N.Jumaxo‘ja esa “Nodira devonida islom dini arkonlari, payg‘ambaru sahobalar va hadisi sharif to‘g‘risida talay she’ru timsollar mavjudki, ularni o‘rni bilan, imkon darajasida tadqiq etmoq zarur”,-degan xulosani bildiradi. Darhaqiqat, shoira dunyoqarashining takomilida o‘zi mansub bo‘lgan islom dunyosining ma’naviy ta’siri katta. Nodira devonida Alloh taolo, payg‘ambar alayhissalom betakror badiiyat bilan vasf etiladi. Tarixiy obrazlar teran mazmun mutanosibligida talqin qilinadi. Bu shoiraning kalom ilmini, islom dini va millatimiz tarixini chuqur bilganidan dalolat beradi. Nazmni qur’oniy mavzu va poetik talqin bilan boyitish Sharq adabiyotiga xos anana bo‘lib, Nodira she’riyati ham bundan mustasno emas. Shoiraning hamd, na’t mavzusidagi g‘azallari teran ma’no va go‘zal badiiy shakl uyg‘unligi jihatidan alohida ajralib turadi. Devon tartib berar ekan, u mavjud an’anaga muvofiq debochani hamd va na’t bilan boshlaydi. O‘zbek va forsiy tildagi g‘azallari ham hamd va na’tlar bilan boshlanadi. Ma’lumki, na’t g‘azal deb Muhammad payg‘ambar maqtoviga bag‘ishlangan g‘azallarga aytiladi. Z.G‘afforova musulmon sharq xalqlari adabiyotida an’anaviylashgan na’t she’rlarni vasf, me’rojnoma va shafoatga bo‘lb o‘rganadi. Nodira ijodiyotidagi na’t she’rlar ham asosan, vasf, me’rojnoma va shafoat-faxriya mazmunida. Ularda Muhammad payg‘ambarning 11 A.Abdug‘afurovning qaydlariga ko‘ra: “Nodira va Amiriy ijodiy munosabatlari haqida so‘z borganda shuni ham aytish o‘rinliki, bu mashhur shaxslarning pok sevgi-sadoqati, o‘zaro hurmat-ehtiromlari va shirin-totuv hayotlari, shuningdek, she’riy aytishuvlari haqida ancha-muncha naql-rivoyatlar mavjud. Ularning yaratilishi va keng tarqalishi bejiz emas. Masalan, shunday rivoyatlarning birida Amiriyning: Qoshinga tekizmagil qalamni Bir harf bila buzmag‘il raqamni- kabi o‘ynoqi va ravon misralar bilan boshlanuvchi mashhur g‘azalining yaratilishiga turtki bo‘lgan hayotiy voqea romantik bo‘yoqlarda bayon qilinadi. Naql etiladiki, keltirilgan misralar bevosita Nodirabegimga xitoban bitilgandir...”. Olim yana: “Nodira asarlarida Umarxon asosan, uch qiyofada: 1) suyukli yor, farzandlarining sevimli otasi, salobatli, ruhan komil, jismonan go‘zal inson; 2) yetuk ijodkor, sohibi devon shoir, mehribon ustoz, va saxovatli homiy; 3) odil, shafqatli, elparvar hukmron, shoira iborasi bilan aytganda “sohibqiron” shoh sifatida gavdalanadi...”,-deydi. Keltirilgan iqtiboslardan shoiraning xon bilan hayoti doimo ko‘ngildagidek bo‘lgan, degan xulosani chiqarib bo‘lmaydi. Xususan, Mohlaroyimning she’rlari orasida hijron azobi, yorning bevafoligi, shafqatsizligi, jafokorligi kabi motivlarni ham uchratamiz. Albatta, bular bilan Nodiraning barcha she’rlaridagi lirik qahramon uning o‘zi va ayriliq, bevafolik, yoriga malomat mavzuida yozilgan she’rlari Umarxonga bag‘ishlangan, deya xulosa qilib bo‘lmaydi. Ularning ko‘pi ishqiy lirikaning an’anaviy talqinlari hisoblanadi. Shunday bo‘lsa-da, mazkur mavzudagi she’rlarning aksaridan muallifning ichki tug‘yonlari, his-tuyg‘ulari, voqelikka munosabati sezilib turadi. Shoiraning Umarxonga bag‘ishlangan she’rlarini shartli ravishda quyidagicha tasnif etish mumkin: 1. Xonni vasf etuvchi. 2. Hijron, ayriliq va bevafolikda ayblov. 16 XULOSA Jahon xalqlari adabiyoti tarixiy va folklor materiallaridan oziqlanishi, ulardan ilhom olishi ma’lum haqiqatdir. Ijodkorlar mazkur materiallardan o‘z xohish-istaklari, kelajak bilan bog‘liq ideallarini tarannum etishda ularga o‘ziga xos ramziylikni yuklaganlar. Jumladan, o‘zbek adabiyoti vakillari ham asrlar davomida avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan turkiy va musulmon xalqlari tarixiga oid materiallardan foydalangan holda o‘z fikrlarini ifodalashga intilganlar. Qalam ahli o‘z asarlarida o‘tmish tarixga oid voqea-hodisalar, tarixiy shaxslar obrazlarini eslash orqali, ba’zan ularga xos bahodirlik, mardlik, matonat, vatanga muhabbat, sevgiga sadoqat kabi fazilatlarni esga olsalar, ba’zan buning aksi bo‘lgan xususiyatlarga e’tibor qaratadilar. Shu bois ko‘p asrlik yozma va og‘zaki adabiyot tarixida qator tarixiy va mifologik obrazlar yaxshilik va yomonlik, komillik va tubanlik, vafo va xiyonat, muhabbat va nafrat kabi tushunchalarning timsoliga aylangan. O‘zbek adabiyotidagi bunday tarixiy shaxslar obrazini shartli tarzda quyidagicha tasniflash mumkin: 1. Islomgacha bo‘lgan davr turkiy xalqlar tarixi bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi; 2. Islom dini tarixi bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi; 3. Bular bilan birga har bir davr ijodkorining asarida o‘z davri tarixiy voqealari, shaxslari bilan bog‘liq tarzda badiiy adabiyotga olib kirgan obraz va timsollari ham mavjud. Birinchi guruhdagi obrazlarni yana tarixiy va sinkretik obrazlar guruhiga ham bo‘lish mumkin. Masalan, Afrosiyob, Xizr kabi obrazlar ayrim manbalarda tarixiy shaxs sifatida ko‘rsatilsa, ayrimlarida mifik obraz sifatida qayd etiladi. Nodira nazmiy asarlaridagi obrazlar tizimini mazkur tasnif orqali o‘rganish muayyan adabiy-estetik xulosalar chiqarish imkonini beradi: Birinchidan, o‘zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazining genetik kurtaklari haqida fikr yuritganda, ularning ikki guruhga tasnif etish mumkin: 1) islomgacha bo‘lgan davrlarga oid; 2) islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi. Bu, o‘z navbatida, tarixiy shaxslar obrazining badiiy talqini masalasini o‘rganishda xolis ilmiy xulosalarga kelish imkonini beradi. 41 so‘nggi payg‘ambar ekanligi, olam u tufayli yaratilganligi, qiyomat kunida payg‘ambar shafoati bois ummatlarining barcha gunohlari kechirilishi ohorli mazmun va betakror tashbihlar vositasida ifodalanadi.. Jumladan, debochada Tangri hamdidan keyin quyidagi forsiy baytlar keltirilgan: Ahmadki, habibi Haq taolost, Kavnayn zi nuri o‘ huvaydost. Az zulmati ma’siyat chi bok ast, Xurshidi jamoli o‘ mujallost. Mazmuni: Ahmad (Muhammad) Haq taoloning do‘stidir, Ikki olam uning nuridan namoyondir. Gunohlar zulmatidan ne qo‘rqinch bo‘lsin, Axir (Muhammad payg‘ambar) jamolining quyoshi porlagan-ku! Mana bu o‘zbekcha misralar ham koinot sarvari na’tida Nodiraning o‘ziga xos nazm namunalarini yaratgani isbotidir: Muhammadkim, nabilar xotamidur, Bisoti lam’i Alloh mahramidur, Agar har kimsakim tab’iyat aylar, Saodatning savobi a’zamidur. Ikkala she’r mohiyatan bir-birini to‘ldiradi. Birinchisida Nodira Muhammad alayhissalom Haq taoloning habibi, ikki olam uning nuridan paydo bo‘lgan, uning jamoli quyoshdek hamma yerni yoritib turganda, ma’siyat qorong‘iligidan qo‘rqinchga o‘rin qolmaydi, deb rasuli akramni ulug‘laydi. Shoira bu o‘rinda dastlab islom dini aqidasiga ko‘ra, olam Muhammad payg‘ambar tufayli yaratilgani, unga ummat bo‘lish nechog‘lik sharafli ekani, Rasuli akramning qiyomat kunida o‘z ummatlariga shafe’ligi, jumladan Nodira ham o‘sha ummatlar 12 I.BOB . O‘ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA TARIXIY SHAXSLAR OBRAZLARI I.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi Tarix va adabiyot bir-biriga chambarchas bog‘liq. Zero, ular biri ikkinchisini to‘ldirib, jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Tarix muayyan makon va zamon, ma’lum shaxslar hayoti bilan bog‘liq voqealar haqidagi real ma’lumotlarni o‘zida mujassam etsa, badiiy adabiyotning vazifasi o‘zgacharoq. Chunonchi, badiiy adabiyot muayyan tarixiy hodisa yoki shaxslar kechmishini badiiy jihatdan sayqallab, ohorli tashbeh va metaforalar orqali tasvirlaydi. Ijodkor asarida tarixiy jarayon va tarixiy shaxs faoliyati bilan bog‘liq tasvirlarda o‘ta mubolag‘ali chizgilardan ham foydalanishi mumkin. Natijada tasvir obyekti bo‘lgan hodisaning o‘quvchi ongi va shuuriga ta’sir kuchi bir necha barobar oshadi, tarixiy shaxs obraziga nisbatan ijobiy yoki salbiy fikr shakllanishiga zamin yaratiladi. Shu ma’noda, badiiy adabiyotda tarixiy shaxslar obrazi tasviri ijodkorning qaysi rakursdan yondashishiga qarab, kelgusida o‘quvchi tasavvurida yaxshilik yoki yomonlik, saxiylik yoki baxillik, mardlik yoki nomardlik timsoliga, ijodkor orzu- istaklarining ifodachisiga aylanishi mumkin. O‘zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi tasviri jihatidan boy tajriba to‘plangan. Ularni biz, muayyan o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib, shartli ravishda quyidagicha tasniflashimiz mumkin: 1. Islomgacha bo‘lgan davr bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi; 2. Islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi. Bu tipdagi obrazlar barcha zamonlar ijodkorlari asarlaridan o‘rin olib, muyyan ma’no va mohiyat kasb etgan. Bunday tarixiy shaxslar obraziga duch kelinganda, odatda, u bilan bog‘liq tarixiy voqelik o‘quvchining ko‘z o‘ngida gavdalanadi. Shu bois asarda muayyan tarixiy shaxs nomining zikr etilishi zamirida ijodkorning aniq maqsadi aks etadi. Bu maqsad aksar hollarda ijodkor yashagan davr muammolari bilan yoki uning adabiy-estetik ideali bilan bog‘liq bo‘ladi. 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. - T.: O‘zbekiston, 1997. - 384 b. 2. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. - T.: O‘zbekiston, 1992. 3. Karimov.I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.-T.:O‘zbekiston, 1996.- 366b. 4. Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.- T.: Sharq, 1998. - 32 b. 5. Karimov. I. A. Adabiyotga e’tibor- ma’naviyatga, kelajakka e’tibor.-T.: O‘zbekiston, 2009.- 40 b. 6. Adabiyot nazariyasi. I-tom. –T.: Fan, 1978. -414 b. 7. Adabiyot nazariyasi. II-tom. –T.: Fan, 1979. -443 b. 8. Adabiy tur va janrlar. Uch jildlik. 1-jild. –T.: Fan, 1991. –381 b. 9. Adabiy tur va janrlar. Uch jildlik. 2-jild. –T.: Fan, 1992. –246 b. 10. Adburahmonov A. Turkiy xalqlar adabiyoti. –Samarqand: Samarqand Davlat universiteti, 2007. -160 b. 11. Abdug‘afurov A. Koshki uyquda bir ko‘rsam edi yorimni. / O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1994. 6-may. 12. Avesto. Asqar Mahkam tarjimasi. T.: 2001. 13. Atoulloh Husayniy. Badoyi’us- sanoyi’. T.: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981.-B.174. 14. Bobobekov H. Nodira. // Yosh kuch, 1991. №1. 28-bet. 15. Boborahimov M. Mohlaroyim haqida dardli qo‘shiq. /Xalq so‘zi, 1994. 3- noyabr. 16. Boborahimov M. Nodira sheriyatiga ta’zim. // O‘zbekiston matbuoti, 1995. №1. 49-bet. 17. Mallayev N. A.Navoiy va xalq ijodiyoti -T.:1974. 18. Nodira. Asarlar. Ikkinchi jild. II kitob. G‘.G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, -T.: 1971. 19. Nodira (g‘azal), nashrga tayyorlovchi A. Qayumov. -T.: O‘z adabiynashr. 1958. 43 qatorida shafoatdan umidvorligi ifodalanadi. Keyingi she’rda esa, Muhammad alayhissalomning “nabiylar xotami” – oxirgi payg‘ambar ekani, insoniyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi, saodatga yetaklovchi ekanligi, unga tab’iyat aylagan, ya’ni unga ergashganlar savobi a’zamga noil bo‘lishi badiiy talqin etilgan. Munojot g‘azaldan olingan mana bu baytda Muhammad payg‘ambarning qiyomat kunida o‘z ummatlarining gunohini Tangridan so‘rovchi shafe’ligi bilan bog‘liq qarashlar o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra, Nodira o‘zining gunohkor ekanligini aytib, Yaratgandan Muhammad payg‘ambarning haqqi hurmati bandalari, jumladan, o‘z gunohlarini kechirishni so‘raydi: Y o rab, ba haqqi Ahmadi Muxtoru oli o‘, Baxshoy churmi banda ba altofi Kibriyo. Mazmuni: Ey Xudo, Ahmadi Muxtorning urug‘-aymog‘lari haqqi, Kibriyolik lutfing bilan bandalaring gunohini kechir. \ Mohlaroyim ijodida xulafoi roshidin vasfiga bag‘ishlangan she’rlar ko‘p bo‘lmasa-da, ularning fazilati, islom dini rivojidagi xizmatlari vasf etilgan misralarni uchratish mumkin. Masalan, mana bu ruboiyda dastlabki to‘rt xalifa – islomning ilk davrlarida Abu Bakrning Muhammad alayhissalomga hamrohlik qilib, mushriklardan qochib g‘orga yashirinish voqeasi, hazrati Umarning odilligi, Usmon va Alilarning dinni mustahkamlash yo‘lidagi xizmatlari tasvirlangan: Erdi Bubakr yori g‘or anga, Umar adl etti ustuvor anga, Qildi Usmon charog‘idin ravshan, Murtazo erdi do‘stvor anga. Umuman, Nodiraning na’t va manqabat she’rlarida umummusulmon adabiyotiga xos tarzda Muhammad payg‘ambarning fazilatlari, yaqinlarining islom tamadduni yuksalishidagi xizmatlari o‘ziga xos pafos hamda ohorli tashbihlar vositasida ifodalangan. 13 o‘rni, ijodkorlarning poetik mahoratini ochib berishdagi ahamiyati yuzasidan xulosalar bildirishda muhim. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyatiga kelganda shuni aytish kerakki, mazkur ish xalq-duolarining vujudga kelishi, xalq о ‘rtasida amal qilishi va badiiy tabiatini nazariy jihatdan yoritishda dasturlik vazifasini ado etadi. Bitiruv malakaviy ishdan oliy о ‘quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchun darsliklar, о ‘quv-metodik q о ‘llanmalar yozishda, maxsus kurslar о ‘qishda foydalanish mumkinki, bu narsa bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyatini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ish tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 Ikkinchidan, shoira hamdu na’tlari uning dunyoqarashi, e’tiqodini ifodalaganini ta’kidlash kerak. Bu mazmundagi she’rlar, xususan, na’tlarda Muhammad alayhissalomning sifatlari, fazilatlari vasf etiladi, choryorlar ulug‘lanadi. Muhimi, Nodira ana shu turkumdagi an’anaviy she’rlarida ham o‘ziga xos talqinlarni berishga intiladi. Uchinchidan, Nodiraning Amir Umarxonga bag‘ishlangan she’rlarini shartli ravishda quyidagicha tasnif etish mumkin: 1) xonni vasf etuvchi; 2) hijron, ayriliq motivlari va bevafolikda ayblov; 3) davlatni boshqarishga oid pand-nasihat; 4) firoqnoma. Bu turkum she’rlar shoiraning poetik mahoratini ko‘rsatishi barobarida avtobiografik xarakterga ega ekani bilan ham alohida ajralib turadi. Ular Nodirani ham salohiyatli ijodkor, ham “gardishi davron”ning sitamlariga matonat bilan bardosh bergan shaxs – vafoli mahbuba sifatida tasavvur qilish imkonini berishini tadqiq etdik. 42 II BOB. TARIXIY OBRAZLAR TASVIRIDA BADIIY MAHORAT 2. 1. Shoira yaratgan obrazlar tasvirida fikr izchilligi Sharq mumtoz adabiyotida poetik fikrni badiiy san’atlar vositasida ifodalay olish shoir mahoratini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. Ijodkor she’riy san’atlardan qanchalik ustalik bilan foydalanganligi uning kamolot darajasini belgilaydi. Ijodkor, eng avvalo, she’riy san’atlardan foydalangan holda lirik qahramonning ichki kechinmalari, o‘y-xayollari, ko‘rinishlari kabi turli xil tasvirlarni bo‘rttirish, asarining badiiy bo‘yog‘ini oshirishga e’tibor bersa, ikkinchidan, shu orqali fikrning ta’sirchanligini ta’minlaydi, o‘quvchining estetik didini tarbiyalaydi. Abu Nasr Forobiyning she’riyatning muhim unsurlaridan biri –xayol va tasavvur ekani haqidagi fikri e’tiborli: “...Isbotda ilm, tortishuvda ikkilanish, xitobda ishontirish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, she’riyatda ham xayol va tasavvur shunchalik zarur bo‘ladi”. Forobiyning, ayniqsa, she’r san’ati – tashbeh borasida o‘n asrdan ko‘proq vaqt muqaddam aytgan fikri XX asrga kelib ispan faylasufi Gasset tomonidan ancha sayqallangan. Tashbeh poeziyaning eng muhim, ba’zan hatto zaruriy unsuri ekanligini hisobga olsak, o‘sha paytda she’riyat nozik tushunilganligining guvohi bo‘lamiz. Forobiy yozadi: “Ko‘pchilik odamlar asliga yaqin bo‘lgan narsalarga taqlid qilishdan ko‘ra, aslidan uzoq narsalarga taqlid tashbehning eng mukammali va afzali bo‘ladi, deb o‘ylashadi. Ularning fikricha, bunday holatda turib mulohaza yurituvchilar taqlid borasida ishlovchilar orasida eng layoqatli kishilar sanaladi, unday kishi bu san’at ahliga juda munosib keladi va taqlidni o‘z yo‘liga moslab, undan foydalanadi”. Bu xususda Gassetning qarashlari mana bunday: “Metafora shuning uchun ham bizni qoniqtiradiki, unda ikki narsa o‘rtasida metafora suyangan har qanday o‘xshashlikka nisbatan yana ham teran va keskin, voqelik nuqtai nazaridan bo‘lishi mumkin bo‘lmagan moslikni ilg‘aymiz... Real o‘xshashlik haqiqatda ikki predmetning real noo‘xshashligini ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Qayerdaki, real o‘xshashlik bor 26 murakkabligi bilan ko‘rsatilgan. Tarixchi Mirxond (XY asr)ning 7 qismdan iborat “Ravzat us-safo” kitobining birinchi qismida ham Afrosiyob tasviriga o‘rin berilgan. Demak, Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi XXY asr davomida tarixchi, shoir va yozuvchilar, hatto keyingi asrlarda tadqiqotchilarning bu qadar e’tiborini tortganligining boisi nimada? Shubhasiz, bu masalaning yagona va aniq javobi shunday: Alp Er To‘nga – Afrosiyobni qadimgi turkiy xalqlarning qahramoni, hukmdori deb kifoyalanish masalaning mohiyatini ochmaydi. Turkiy xalqlarga xos bahodirlik, mardlik, donolik, zukkolik, davlatni adolat bilan boshqarish, turkiy qavmlarni birlashtirish siyosati Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi yaratilgan asarlar g‘oyasida mujassamligidadir”. Xulosa qilib aytganda, o‘zbek adabiyotining uzoq tarixiy taraqqiyoti davomida tarixiy shaxslar obrazi, ular shaxsiyatining badiiy talqini, obrazning badiiy talqiniga yuklangan mazmun borgan sari takomillashib borgan. Ba’zida tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar davr o‘tishi bilan muayyan darajada ideallashtirilgan. Shu bilan birga, ijodkorlarning tarixiy shaxs hayoti bilan bog‘liq qissalarga o‘quvchining qiziqishini orttirish, oddiy faktik ma’lumotlar bilan cheklanib qolmay, ularning badiiy qayta ishlanishiga erishish yo‘lidagi izlanishlari bu boradagi adabiy-estetik tajribaning oshib borganidan dalolat beradi. Natijada, ayrim tarixiy shaxslarning obrazi badiiy adabiyot orqali o‘quvchilar tasavvurida ham tarixiy, ham ideal shaxs sifatida gavdalangan. O‘z navbatida, o‘sha tarixiy shaxslar obrazi ijodkor va xalqning orzu-istaklari, intilishlarining ifodachisiga, ezgulik, mardlik va komillik timsoliga aylangan. Ushbu fasldagi tadqiqot va ilmiy kuzatishlar natijalari quyidagicha umumlashtirildi: 1. Tarixiy shaxslar obrazi genetik kurtaklarini o‘zbek mumtoz adabiyoti misolida: 1) islomgacha bo‘lgan davrlarga oid; 2) islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi tarzida tasnif etish mumkin. Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq obrazlari tadqiqi tarixiy obrazlar genezisi qadimiyligidan darak beradi. 10 kechikishidan xasta ma’shuqaning ruhiy holati g‘azalning oltinchi baytida uning shamga murojaati orqali kulminatsion tarzda ifodalangan: Va’dasidin kuyganimni rostlig‘ haqqi uchun, O‘rtanib, ey sham’, qil ul ahdi yolg‘onimg‘a arz. Sham hijronning uzun tunlari xoh oshiq bo‘lsin, xoh ma’shuq bo‘lsin, eng sodiq sirdoshi, uning dardlarini unsiz tinglab, u bilan birga kuyadigan sadoqatli do‘st. Shoira bu baytda ana shunday holatni o‘quvchining yodiga solib, lirik qahramonning kechinmalarini jonli va ishonarli tarzda tasvirlab beradi. Bu bilan hijron tunlarini ma’shuqa dardlarini tinglab, u bilan birga uning dardlariga kuygan sham o‘z holining qandayligini ko‘rsatib, unga intizor kishining holi ham shunday degan ishorani qilsa, zora bu hol “ahdi yolg‘on”ga ta’sir qilsa, degan ohorli fikr betakror poetik shaklda ifodalangan. Hijron motivlari, yor sog‘inchi, visol orzusi Mohlaroyimning tojikcha she’rlarida ham o‘ziga xos badiiy talqin etilgan. Shoira bu an’anaviy mavzuni yangi rakurslarda tasvirlash orqali visolga mushtoq ruhiy olami ziddiyatlarini, ichki tug‘yoni murakkabliklarini mahorat bilan tasvirlaydi. Shoiraning “Yor az man chehra pinhon kard boz” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azalida bunday poetik talqin, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi. G‘azalda lirik qahramon yor uni hijron girdobiga duchor etgani, shu sababli bag‘ri qon, firoq sahrolarida sargardon ekani singari iztirobga yo‘g‘rilgan tuyg‘ular betakror badiiyat bilan ifodalangan. Nodira g‘azallari kirgan qo‘lyozmalarda ularning yozilish sanasi borasida biror bir ma’lumot uchramaydi. Chunonchi, mazkur g‘azalning yozilish sanasi borasida biror ma’lumotga ega emasmiz. Lekin qayd qilganimizdek, shoira bu mavzuda bir necha bor yozganligi, shu bois ham maqta’ yuqoridagi singari umidsizlikka to‘la misralar bilan yakun topganligining sababini “eshit” radifli g‘azalidan ham bilishimiz mumkin. Chunonchi, g‘azal boshdan-oyoq lirik qahramonning visol umidida sevgilisiga qarata qilgan murojaatidan iborat. Unda ma’shuqa oshig‘idan uzoq vaqtlardan beri intizor etishi, barchani yodidan chiqarishi, visol onlarini ketga surishi sabablarini bilishni istaydi. 21 qolmay, balki xalqimizning intilishi, orzu-umidlari va ideallarini fantastik tarzda ifodalashga intilishlar bo‘lgan”. Binobarin, mazkur adabiy yodgorliklarda tarixiy shaxslar obrazi ilk bor o‘ziga xos talqin etilgani kuzatiladi. Turkiy xalqlar tarixi bilan bog‘liq bitiktoshlar xalq dunyoqarashi, tarixiga bo‘lgan munosabatni bilishda muhimdir. Ana shunday bitiktoshlardan birining xususiyati to‘g‘risida N.Rahmonov quyidagicha yozadi: “Turk xoqonligidagi xalqlarning ahvoli, madaniy-iqtisodiy hayoti va davlat boshliqlarining ma’naviy olami, davlatni boshqarishdagi roli, xoqonning to‘rt tarafdagi xalqqa qo‘shin tortib, katta territoriyani turk xoqonligiga birlashtirganligi haqida turk xalqining tabg‘achlarga aldanib, ularga qaram bo‘lib qolishlari va turk xalqining chekkan iztiroblari haqida bitik muallifi Yo‘llug‘ teginning so‘z yuritishidan maqsadi o‘quvchini keyingi voqealar, sarguzashtlarni to‘g‘ri va oson tushunishga tayyorlashdir, keyingi hikoya qilinadigan voqealar haqida tasavvur uyg‘otishdir. Bitigtosh Kultegin sharafiga qo‘yilgan bo‘lsa-da, muallif faqat Kulteginning harbiy jasoratini madh qilishni, uni ko‘klarga ko‘tarib maqtashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymaydi, balki turk xoqonligining ijtimoiy-siyosiy hayoti, xalq bilan davlat boshliqlari o‘rtasidagi munosabat, davlatni boshqarishdagi xoqonlarning xizmatlari, ya’ni qaysi xoqon hokimiyatni qanday boshqarganligini atroflicha ko‘rsatishni maqsad qilib qo‘ygan. Butun bir xalq va davlat taqdiri hikoyachining diqqat markazida turadi”. Olim bunday bitigtoshlar badiiy asarning o‘ziga xos namunasi ekanligini ham e’tirof etadi. Shuningdek, Turon va Eron xalqlari o‘rtasida tarqalgan tarixiy-badiiy asarlarda Alp Er To‘nga – Afrosiyob turkiy xalqlarning faxri hisoblansa, eroniylar uchun bosqinchi timsolida gavdalanadi. Chunonchi, A.Abdurahmonov Alp Er To‘nga – Afrosiyob to‘g‘risidagi ma’lumotlar “Avesto”dan oldingi manbalarda ham uchrashini qayd etib, mana bunday yozadi: “Alp Er To‘nga – Afrosiyob mavzusida yaratilgan asarlar turkiy hamda fors-tojik adabiyotida katta sahifani tashkil etadi. Afrosiyob obrazi fors-tojik adabiyotida yanada keng yoritilgandir. Firdavsiyning “Shohnoma”, Xoja Amidi Atoiyning “Shohnoma”ga o‘xshatma tarzida bitilgan “Barzunoma” dostonida ham Afrosiyob ruhiy kechinmalari butun 9 20. Nodira. Ey sarvi ravon: G‘azallar (nashrga tayyorlovchi va so‘z boshi muallifi 21. Nodira. Devon. Qo‘lyozma. O‘zR FA Sharqshunoslik instituti, inv. № 4182. 22. Nodira-Komila. Ikkinchi kitob.- T.: A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kitobxonasi nashriyoti, 2004. 23. Olimov S. Alisher Navoiy asarlari tarjimasida badiiy san’atlarni qayta yaratish va tabdil qilish masalalari. fil.fan.nomz.diss.-T.:1985.B.25. 24. Oxunova E. Jasur shoiralarimiz.//Guliston, 1974 №10. 29-bet. 25. Rabg‘uziy Nosiriddin Burhoniddin. Qisasi Rabg‘uziy.1-kitob. -T.: Yozuvchi, 1990. 26. Rabg‘uziy Nosiriddin Burhoniddin. Qissasi Rabg‘uziy. 2 kitob. -T.: Yozuvchi, 1991. 27. Rahmonov V. SHe’r san’atlari. –T.: Yozuvchi, 2001. –71 b. 28. Rahmonov N. Ko‘hna toshbitiklar. –T: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1991. - 109 b. 29. Rahmonov T. Qadimgi miflar o‘zbek folklori epik motivlarining o‘zagi sifatida.F.f.nomz.diss.-T, 1997, 18-23 betlar. 30. Rustamov A. Navoiyning badiiiy mahorati.T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1979. 31. Saidov M. Turkiy xalqlar mifologiyasining yozma adabiyotga ta’siri masalasiga doir // Adabiyot ko‘zgusi №2, T.1996. 141-145 betlar. 32. Salomat Vafo. Balandlik. / O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1994. 6-may. 33. Samarqandiy Abdurazzoq. Matlai sa’dayn va majma’i bahrayn. –T.: Fan, 1969. -462 b 34. Sarimsoqov B.I. O‘zbek marosim folklori. -T.: Fan, 1986, 194-bet. 35. Sarimsoqov B. O‘zbek folklorining epik janri. -T.: Fan, 1981. 131-bet. 36. Suv qizi. Ertaklar.-T.:1966, B.240-261.. 37. Turaboyev T. O‘lmas she’rlar.//O‘zbekiston, 1959. №6. 7-bet. 38. Turaboyev T. Afg‘onistonda Nodiraxonlik./O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1981. 10-aprel. 44 yelidan rangi somon bo‘lgani izhoriga o‘tadi. Umuman, shoira har bir baytda (umuman) hijron azobi, u bilan bog‘liq ruhiy holatlarning turli ko‘rinishlari, xulosalarini tasvirlar ekan, maqta’da bunday iztirobning boisi Umarxon ekanini oshkor etadi. Shu ma’noda, g‘azalga radif qilib olingan “yod” so‘ziga katta poetik ma’no yuklangan. Radif ma’lum ma’noda syujet yaxlitligini ta’minlash, baytlar mohiyatini umumlashtirish singari poetik vazifalarni bajargan. Shoiraning hijron, yor bevafoligi mavzuidagi “Xurram erdim vasl ayyomida hijron etti dog‘” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azali ham poetik fikr izchilligining o‘ziga xos namunasi sifatida e’tiborga loyiq. Jumladan, unda lirik qahramon o‘zining bir paytlar vasl ayyomida shodu xurram bo‘lganligi, nogahoniy hijron o‘sha damlarga barham berib qalbini dog‘laganini aytadi. Hijron yetkazgan alamlarni betakror badiiyat bilan tasvirlagan shoira bu g‘azaliga “dog‘” so‘zini radif qilib olgan. Shu bois shoira hijron azobidan dilu tanining kuyishi – dog‘ bo‘lishini baytma-bayt turli poetik vositalar orqali kuchliroq dalillashga intiladi. Goh alamlardan qon bo‘lgan bag‘rini ochilmagan g‘unchaga qiyoslasa, goh ahdi yolg‘on yorga mana bu tarzda ta’na qilishgacha boradi: Ahd etib erdiki sendin g‘ayrni yor etmayin, O‘zga yor aylab, meni ul ahdi yolg‘on etti dog‘. Maqta’ga qadar o‘sha “ahdi yolg‘on”ning, dardu iztiroblar sababchisining kimligi oshkor qilinmaydi. Maqta’da esa: Kimdin aylarman shikoyat Komila oxir meni, Otashi hijron ila sulton Umarxon etti dog‘. misralari bilan uning diliga ozor berayotgan, hijron azoblarini ravo ko‘rayotgan odam Sulton Umarxon ekanini izhor etadi. YA’ni g‘azal syujetini bir ipga tizib turgan poetik hodisa tarixiy shaxs obrazi ekani ayon bo‘ladi. “Dog‘” radifi ham bunda muhim badiiy-estetik vazifani bajargan: ham tarixiy shaxs obrazi bilan birgalikda g‘azal syujeti yaxlitligiga xizmat qilgan, ham mazmun ta’sirchanligini oshirgan. Nodirabegim asarlaridagi poetik fikr izchilligini, ijodkor sifatidagi badiiy mahoratini belgilovchi “Ko‘zlarim har chand aning hajrida giryon erur” misrasi 28 NODIRA SHE'RIYATIDA ISHQ TALQINI VA RUHIYAT TASVIRI MUNDARIJA: KIRISH 3 I.BOB. O’ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA TARIXIY SHAXSLAR OBRAZLARI 6 1.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi 6 1.2. “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini 11 II.BOB. TARIXIY OBRAZLAR TASVIRIDA BADIIY MAHORAT 26 2.1. Shoir yaratgan obrazlar tasvirida fikr izchilligi 26 2.2. Tarixiy obrazlar talqinida she’riy san’atlarning o’rni 32 XULOSA 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 43 2 bilan boshlanuvchi g‘azali ham bu jihatdan e’tiborga molik. Xususan, yetti baytdan iborat mazkur g‘azalning matla’sida yuqorida ko‘rib o‘tilgan she’rlarida bo‘lgani singari bosh maqsad bayon etilib, keyingi baytlarda ana shu maqsad turli badiiy tasvir vositalari orqali isbotlana boradi. Maqta’da esa, lirik qahramon kechinmalari o‘ziga xos poetik xulosalanadi. Navbatdagi baytda hijron azobini chekkan ma’shuqaning ruhiy kechinmalari, dard-hasratlari “kog‘az” poetik unsuri vositasida yanada izchil davom ettirilgan: Yuzining firoqini ko‘z yoshi birla sharh ettim, Ajab ermastur agar bo‘lsa guliston kog‘az. Savod etarda g‘amim sharhini qalam kuydi, Ki bo‘ldi ohim o‘tidin sharafshon kog‘az, Maktub bitayotgan ma’shuqaning ko‘z yoshlari gulistonga qiyoslanadi. Uning iztirobi shu qadar chuqurki, yor hajrida chekkan g‘am sababli ohidan qalam kuyadi, undan chiqqan o‘t qog‘ozni ham kuydiradi. Ko‘rinib turganidek, kog‘az poetik unsuri tashbehning turli darajalarida tasvirlanib, nahoyat g‘azal maqta’ida shoira mana bunday badiiy umumlashmaga keladi: Zi nomai Komila asrori dil buvad ravshan, Ki shud miyoni manu do‘st tarjimon kog‘az. Yani o‘sha kog‘az oshuq va mashuqa o‘rtasidagi xabarchi, dil tarjimoni. U nafaqat tarjimon, balki ularning dardkashi, quvonchlariga sherik hamdir. Ayni chog‘da “kog‘az” radifi baytlarni g‘azaldagi bosh g‘oya atrofida birlashtiradi. O‘quvchi e’tiborini asosiy mohiyatga qaratadi. Mohlaroyim devonlari qo‘lyozmalarini tadqiq qilgan M.Qodirova shoira devonlaridagi she’rlar va uning Nodira, Komila va Maknuna taxalluslari bilan tartib bergan devonlari xususida: “Shunday qilib, hozircha biz Nodiraning to‘rt ming misraga yaqin Nodira va Komila taxalluslari bilan o‘zbek tilidagi g‘azallarini yig‘ishga muvaffaq bo‘ldik. 29 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz mustaqillikka erishgach, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan bebaho adabiy merosni yangicha mezonlar asosida xolisona tadqiq qilish uchun har qachongidan ham dolzarb vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yildi. Prezidentimiz I.A.Karimov dunyo madaniyati va ma’naviyatini yuksaltirishga beqiyos hissa qo‘shgan ijodkorlarimiz asarlarini zamon talablari darajasida tadqiq etish zaruratini quyidagicha ta’kidlagani ham buning isbotidir: “Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam etgan nodir qo‘lyozmalarini jiddiy o‘rganish payti keldi. Chunki, o‘zingizga ma’lumki, sho‘rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish rag‘batlantirilmas edi, hukmron mafkuraga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko‘zidan iloji boricha yiroq saqlanar edi”. Ma’lumki, o‘zbek mumtoz she’riyati an’analarini o‘ziga xos davom ettirib, xalqimiz ma’naviy hayoti tarixida o‘ziga xos iz qoldirgan Mohlaroyim-Nodira adabiy merosi yuzasidan istiqlolga qadar ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Lekin ularda Nodira istifoda etgan tarixiy obrazlar tizimi, ularning turkiy va musulmon xalqlari adabiyoti an’analariga chambarchas bog‘liqligi, mazkur obrazlarning o‘zbek adabiyotiga kirib kelish jarayonlari, ulardan shoira o‘z ijodida qay darajada istifoda etgani, bu tipdagi obrazlarning ijodkor va salaflari asarlarida qo‘llanish ko‘lami, ijodkor estetik maqsadi va badiiyat mushtarakligi masalalari yaxlit tarzda o‘rganilgan emas. Vaholanki, shoiraning dunyoqarashi, hissiyoti, kechinmalari va hayotiy xulosalari mazkur badiiy obrazlar vositasida ifodalangan. Bu esa, o‘z navbatida, tarixiy obrazlar, ularga yuklangan o‘ziga xos mazmun, bu mazmunning poetik ifodasi masalalarini maxsus o‘rganishning dolzarb ekanini ko‘rsatadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek mumtoz poeziyasida teran mazmun va betakror badiiyat yuksak darajada uyg‘unlashgan nazmiy asarlari bilan munosib mavqega ega shoira Nodiraning ijodi XX asrning ko‘pgina adabiyotshunoslari va shoirlari diqqatini o‘ziga tortib keldi. 3 Mohlaroyimning yuqoridagi g‘azalda aks etgan qarashlari “Hazrati Xon davlatini fildin qildim qiyos” misrasi bilan boshlangan g‘azalida poetik tasdig‘ini topgan. Xususan, mazkur g‘azalda mana bunday baytlar bitilgan: Kasb etar shohi Buxoro hazrati Xondin kamol, Bu masaldur: “oy etar xurshiddin nur iqtibos”. Buylakim mavjud emas iqbol beimdodi Xon, Inqiyod ettiyu hazrat xotirini tutti xos. Ma’lumki, Qo‘qon va Buxoro o‘rtasida Amir Shohmurod va Amir Haydar davrida ham mamlakatlararo do‘stona aloqalar o‘rnatish, zarur o‘rinda bir-biriga yordam berishga bo‘lgan intilish mavjud bo‘lgan. Chunonchi, Amir Haydarning Umarxonga yozgan maktublari bizgacha yetib kelgan. Bu maktublardan Umarxon ham o‘z qo‘shnilari bilan tinch munosabatni saqlab qolishga intilganligi ko‘rinadi. Xususan, Amir Haydar Umarxonni Qo‘qon hukmdori bo‘lganligi munosabati bilan qutlab yozgan maktubida ana shunday istakni bildiradi. Yana maktubda Amir Haydar Umarxonga Buxoro bilan munosabatni yaxshilash maqsadida bir paytlar asir olingan fuqarolarni ozod qilganligi uchun minnatdorlik izhor etadi. Shuni ham aytib o‘tish o‘rinliki, Umarxon bilan Amir Haydarning hukmronlik davri bir paytga to‘g‘ri keladi. Bu davrda Buxoro markazlashgan davlat sifatida ancha mustahkam va iqtisodiy salohiyati barqarorlashgan edi. Shoira tahlilga tortilgan ehtirosli baytlarida nafaqat hukmdor Umarxonga, sevikli yoriga bo‘lgan tuyg‘ularini betakror badiiy shaklda ifodalaydi. Zero, shoira Umarxon va uning hukmronligi yana ham yuksalishi, kuch va qudratga to‘lishini istagan. Ana shunday niyat uning “Bandalig‘” radifli g‘azalida, ayniqsa, yorqin ifodalangan. Nodiraning muhabbat mavzusidagi she’rlarida muhabbat eng pok ilohiy bir tuyg‘u sifatida ta’riflanadi. Qalbida muhabbat jo‘sh urgan kishigina haqiqiy inson, degan teran falsafa poetik talqin etiladi. Shoiraning o‘zi ham Umarxonni birinchi navbatda umr yo‘ldoshi, oila sarvari sifatida hurmat qilsa, ikkinchi tomondan, farzandlarining otasi ekanligi uchun qadrlaydi, ustozi sifatida ulug‘laydi. Shu 18

Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

Купить