• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 105.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya xisoblash va xisobdan chiqarilishi auditi

Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya xisoblash va xisobdan chiqarilishi auditi. REJA: Kirish……………………………………………………………………………….. 3 I.Bob. Nomoddiy aktivlar auditi hususiyatlari va amallari………………………6 1.1. Nomoddiy aktivlar auditining me’yoriy asoslari……………………………..….6 1.2 Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi, vazifalari va manbalari………………..17 1.3 Nomoddiy aktivlar auditining rejasi va dasturini tayyorlash………………...….23 1.4 Nomoddiy aktivlar bilan bog’liq muomalalami buxgalteriya hisobida to’g'ri aks ettirilganligini tekshirish…………………………………………………………….27 II.Bob. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobdan chiqarilishi auditi……………………………………………………………………………..….31 2.1 Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash, hisobdan chiqarish va tugatilishini tekshirish……………………………………………………………………………..31 2.2 Nomoddiy aktivlar mavjudligi, saqlanishi va ulardan samarali foydalanish darajasini tekshirish…………………………………………………………………………..…38 2.3 Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish………………………42 Xulosa……………………………………………………………………………..…44 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………..…46 vaqtida aks ettirilmasligi; nomoddiy aktivlaming foydali xizmat qilish muddatlarini noto‘g‘ri (noqonuniy) belgilash oqibatida korxona xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalari buzib ko’rsatilishi; amortizatsiya hisoblanmaydigan toifaga kiruvchi nomoddiy aktivlarga ham amortizatsiya hisoblanishi; noishlab chiqarish sohasida ishlatiladigan nomoddiy aktivlar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilishi; nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarishga doir muomalalami hisobda aks ettirish uslubiyotining buzilishi. Nomoddiy aktivlar harakatiga doir muomalalami hisobda aks ettirish uslubiyotiga rioya qilmaslik soliq bilan bog‘liq noxush holatlami keltirib chiqaradi. Jumladan: to'lanmagan va hisobga olinmagan nomoddiy aktivlar bo'yicha qo'shilgan qiymat solig‘ini byudjetga taqdim qilish; nomoddiy aktivlami sotish va shartnomaga asosan tekinga berish chog'ida QQS hisoblamaslik va noto‘g‘ri aniqlash; nomoddiy aktivlami hisobdan chiqarilishi natijasida ko‘ri!gan zararlar summasiga soliqqa tortiladigan foydaning kamaytirilishi; nomoddiy aktivlar jismoniy shaxslar tomonidan sotib olingan summasidan daromad solig'i ushlab qolmaslik. Xulosa Ta’kidlash joizki, buxgalteriya hisobotlari buxgalteriya apparati, boshqa iqtisodiy xizmatlar va korxona bo’limlari, hamda ishlab chiqarish bo’linmalaridagi ko’p sonli xodimlarning uzoq davom etgan va mashaqqatli mehnatlari natijasi hisoblanadi. Hisob axborotlari va ular asosida tuziladigan hisobotlarning ishonchliligi va sifati dastlabki hisobning qanday tashkil etilganligiga, hujjatlashtirish intizomining qanchalik mustahkamligiga va umuman korxona hisob siyosatining qay darajada malakali tuzilganligiga ko’p jihatdan bog’liq. Buxgalterlik amaliyotini o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, ayrim korxonalarda buxgalterlar malakasi yetishmasligi oqibatida dastlabki hujjatlarga ishlov berish, guruhlash va buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri (yoki butunlay) aks ettirmasdan 44 Nomoddiy aktivlarni hisobga olishning asosiy qoidalari bo'lib tan olish (e'tirof etish) paytini belgilash, balans qiymati va foydali xizmat muddatini baholash, amortizatsiyani hisoblash usullarini belgilash, balans qiymatidagi boshqa o'zgarishlarni baholash va hisobga olish hamda ularning chiqib ketishidan moliyaviy natijalarni aniqlash, shuningdek ular bo'yicha axborotlarni moliyaviy hisobotda ochib berish tartibi hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar tarkibini aniq belgilab olish, klassifikatorini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu klassifikator natijasida korxonalardagi nomoddiy aktivlar tasniflanishi bilan bogliq muammolar hal qilinishiga erishish mumkin. Mazkur mavzuning ayrim jihatlari mamlakatimiz olimlari N.Jo‘raev, A.Ibragimov, M.Tulaxodjayeva, A.Pardayev, H.Musayev, B.Hasanov, S.Voxidov, Sh.IIxomov, N.Rizayev, M.Po'latov va boshqalaming ishlarida qistnan o‘z ifodasini topgan. 0‘zbekiston Respublikasida mazkur sohada ilk bor himoya qilingan N.Rizaevning «Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobi va moliyaviy tahlilini takomil! ashtirish»Jva M.Po‘latovning «Nomoddiy aktivlarr.ing hisobi va auditini takomiIlashtirish» mavzusidagi iqtisod faniari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun vozilgan dissertatsiyasini kiritish mumkin. N.Rizayev va M.PoMatovIaming ilmiy ishlarida asosan nomoddiy aktivlaming iqtisodiy mohiyati, ularni turkumlash, baholash, inteliektual mulk obyektlarining dastlabki hisobi, nomoddiy aktivlardan foydalanish, eskirish va hisobdan chiqarish hisobini takomiilashtirish masalasi yoritilgan. Bundan tashqari, nomoddiy aktivlar holatini tahlili, ulardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlarini tahlilini takomillashtirish o‘z aksini topgan. Hozirgi kunda nomoddiy aktivlami hisobda va hisobotda aks ettirish masaialariga sezilarli darajada e’tibor kuchaydi. Bular iqtisodiy aloqalaming rivojlanishi va chet el investitsiyalarining ko'plab jalb qilinishi, tnoliya bozorlarining rivojlanishi; jahon iqtisodiyotida yakkahokimlik uchun raqobatli kurashning kuchayishi, fan-texnika taraqqiyotining jadallashishi va murakkablashuvi kabi jahon iqtisodiy taraqqiyoti umumiy tendentsiyalarining qonuniy oqibati hisoblanadi. Mavjud me’yoriy hujjatlar va amaliy tajribaga tayangan holda nomoddiy aktivlar auditini quyidagi tartibda o‘tkazish 8 Korxona tomonidan boshqa shaxslardan tekinga (hadya shartnomasi bo'yicha) va davlat subsidiyasi hisobiga olingan nomoddiy aktivlaming boshlang'ich qiymati mazkur BHMSning 14-bandida nazarda tutilgan xarajatlami hisobga olgan holda, agarda joriy qiymat ushbu turdagi nomoddiy aktivlar uchun faoi bozomi hisobga olgan holda belgilangan bo'lsa, ishonchli hisoblangan joriy qiymat bo'yicha aniqlanadi. Ushbu turdagi nomoddiy aktivlar uchun faol bozor mavjud bo'lmagan taqdirda, ulaming boshlang'ich qiymati nominal qiymat bo'yicha yoki agarda nomoddiy aktivni foydalanishga yaroqli holatga keltirish bilan bog‘!iq haqiqiy xarajatlar mavjud bo‘lsa, ulaming summasi bo‘yicha aniqlanadi. Tekinga (hadya shartnomasi bo'yicha) olingan nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida kuyidagicha qayd etilishi lozim: -Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schyotlar», - Kredit 8530 «Tekinga olingan mulk» scheti. Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda xuddi shunday nomoddiy aktivga ayirboshlash yo‘li bilan olingan nomoddiy aktivning boshlang‘ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymatiga teng. Mazkur BHMSning 14-bandida nazarda tulilgan xarajatlar amalga oshirilgan taqdirda, korxona tomonidan nomoddiy aktivlar obyektlari ustav kapitaliga qo'yilma hisobiga tekin yoki ayirboshlash asosida qabul qilinganda nomoddiy aktivning tannarxi ushbu xarajatlar summasiga oshadi. (0‘zR AV 14.02.2009 y. 1485-1-son bilan ro'yxatga olingan O’zR MV Buyrug'i taxriridagi band) Nomoddiy aktivlaming buxgalteriya hisobiga qabul qilingan boshlang'ich qiymati O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida va mazkur BHMSda belgilangan holatlardan tashqari hollarda o'zgartirilmaydi. Nomoddiy aktiv dastlab tan olingandan so‘ng moliyaviy hisobotda jamlangan amortizatsiya ayirilgan holda boshlang'ich qiymat (qoldiq qiyinat) bo‘yicha yoki qayta baholangan qiymat (mumkin bo’lgan muqobil usul) bo‘yicha aks ettiriladi. 30 • kamayib boruvchi qoldiq; • ishlab chiqarish birliklari summasi bo'yicha amortizatsiya hisoblash (ishlab chiqarish usuli); • kumulyativ usul. Nomoddiy aktiviarga amortizatsiya hisoblash usullarining mohiyali, korxona moliyaviy holatiga ta’sirini bilish va shu asosda malakaii auditorlik xulosasi shakllantirish maqsadga muvofiq. To'g^i chiziqli usulning mohiyati muavyan nomoddiy aktivning jami foydali xizmat qilish muddati davomida eskirish summalari bir me’yorda hisoblab yozib borilishidan iborat. Kamayib boruvchi qoldiq usulidan foydalanish chog'ida muntazam hisoblab boriladigan amortizatsiya summalari foydali xizmat qilish davri davomida kamaytirib boriladi Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda eskirish hisoblash usuli (ishlab chiqarish usuli) ga muvofiq amortizatsiya hajmi nomoddiy aktivdan necha marotaba foydalanilishi yoki nechta mahsulot birligi ishlab chiqarilishi kutilayotganligiga bevosita bogliqdir. Amaliyotda amortizatsiya hisoblashning to'g'ri chiziqli usulidan foydalanish afzalroq. Qolgan usullardan muayyan holatlarda foydalanilishi maqsadga muvofiqdir. Amortizatsiya ajratmalarini batafsil tekshirish chog‘ida auditor amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullaridagi o‘zgarishlaming korxona hisob siyosatida aks ettirilganligini aniqlashi iozim. Chunki bunday o'zgarishlar bir qancha davrlar oralig'idagi ma’lumotlaming taqqoslanuvchanligiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bunda joriy sharoitga yangi baho berish kerak. Nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddatlari o‘zgargan hollarda o‘zgarish sabablari o‘rganilib, ulaming 1- sonli «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» va 7-sonli «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMS talablariga muvofiqligi o‘rganiladi. Chiqib ketadigan nomoddiy aktivlaming qiymati balansdagi hisobdan chiqariladi. Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida korxona balansidan hisobdan chiqariladi: 35 - Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» scheti. Ko‘rilgan zarar summasi ham (!) daromad (foyda) solig'ini hisoblashda umurniy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo'shiladi. Inventarizatsiyada aniqlangan hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar obyektlari shularga o'xshash obyektlaming oshiqcha chiqish aniqlangan sanadagi bozor qiymati bo‘yicha uiarning foydali xizmat muddatini hisobga olgan holda baholanadi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: - Debet 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» (0410-0490) - Kredit 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti Bu holda ham olingan daromad summasi umurniy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi. Hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya ular nomoddiy aktivlar tarkibiga qo‘shilgan paytdan boshlab umumiy belgilangan tartibda hisoblanadi. Nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish korxona rahbarining inventarizatsiya o‘tkazish to‘g‘risidagi buyrug'i, «Nomoddiy aktivlaming inventar ro‘yxati nomli inventar ro‘yxat (№ INV-1 shakli), 0410-0490 schyotlaming sintetik hisob registrlari va Bosh daftarga asosan amalga oshiriladi. Inventarizatsiya qaydnomaning ma’lumotlariga asosan inventarizatsiya ro'yxatlarini rasmiylashtirishning to‘g‘riligi, korxonaning ko'rsatilgan nomoddiy aktivlardan foydalanish uchun huquqini tasdiqlaydigan dastlabki hujjatlar mavjudligi, sintetik va analitik hisob registrlarida hamda Bosh daftarda nomoddiy aktivlami aks ettirishning to‘g‘riligi va o‘zaro mosliga tekshiriladi. Ko‘rib chiqish usulini qo‘llash yo‘li bilan auditor quyidagilar tengligini tekshiradi: • nomoddiy aktivlarga doir hisobot shakllarining ko‘rsatkichlari; • hisobot ma’lumotlari va bosh daftar; • hisob registrlarining ko‘rsatkichlari. Bunday tekshimvni amalga oshirish uchun «Buxgalteriya balansi», nomoddiy aktivlar schyotlari (0410-0490) va nomoddiy aktivlar eskirishi schyotlari (0510-0590) 41 jumal-order shaklida nomoddiy aktivlaming sintetik hisobi 13-ASH jumal-orderda va «nomoddiy aktivlami hisobga olish qaydnomasi»da yuritiladi. Buxgalteriya hisobining schyotlar rejasida korxonaga mulkiy huquq asosida tegishli bo’lgan nomoddiy aktivlaming miqdori va harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlami umumlashtirish uchun 0400-»Nomoddiy aktivlami hisobga oladigan schetlar» (0410-0490) schyotlar mo'ljallangan. Bu schyotlar balansga nisbatan aktiv bo‘lib, ulaming debet tomonida mavjud nomoddiy aktivlaming qoldig‘I, kirimi va kreditida xo‘jalikdan chiqishi aks ettiriladi 19 Nomoddiy aktivlarni tekshirish natijalarini umumlashtirish tartibi Xatoning tavsifi Talabiari buzilgan me’yoriy hujjat nomi. bandi Xatolikni baholash Korxona faoliyatidagi natijalari va xisobot ishonchliligiga ta’siri Buxgalteriya hisoboti ma’lumotlarining buzib ko‘rsatilishi va balansning «Nomoddiy aktivlar» moddasi ishonchliligini tasdiqlash imkoni yo‘k!igi quyidagi sabablardan kelib chiqadi: 0400 - «Nomoddiy aktivlami hisobga oladigan schetlar» (0410-0490) da asossiz ravishda nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligi, obyektlar tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmaganligi; nomoddiy aktivlaming inventar (balans) qiymatiga ularni sotib olish yoki yaratish bilan bog'liq bo‘Imagan xarajatlarning qo‘shilgartligi; analitik hisob yuritilmasligi. Quyidagi faktlar korxonada ichki nazoratning past darajada ekanligidan dalolat beradi: yiilik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin nomoddiy aktivlar inventarizatsiya qilinmasligi, hisob siyosatida belgilangan inventarizatsiya o‘tkazish muddatlariga rioya qilinmasligi; inventarizatsiya natijalari tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmaganligi; inventarizatsiya natijalari yiilik buxgalteriya hisobotida o’z 43 maqsadga muvofiqdir: hisob obyektlarining nomoddiy aktivlar qatoriga to‘g‘ri kiritilganligi, intellektual mulk, sanoat namunalari va shunga o‘xshashlar uchun korxonaga mulkiy huquq beradigan hujjatlami tahlil qilish, hujjatlarda aks ettirilgan qiymat ко‘rsatkichlarini o'rganish, nomoddiy aktivlar kirimi, eskirish hisoblash va hisobdan chiqarilishiga doir muomalalaming buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishi; nomoddiy aktivlaming haqiqatda mavjudligini inventarizatsiya qilish; nomoddiy aktivlarni hisobga olish va uning huquqiy jihatdan to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi haqidagi xulosalarni umumlashtirish va aniqlangan xato va kamchiliklarni tuzatish bo‘yicha tadbirlar belgilash. Mohiyatiga ko‘ra nomoddiy aktivlar qatoriga jismoniy shaklga ega bolmagan, lekin korxona faoliyatida uning boshqa aktivlari qatorida qatnashib daromad keltiruvchi mab!ag‘lar kiritiladi. Patentlar, litsenziyalar, savdo markalari. savdo belgilari, mualliflik huquqlari kabi nomoddiy aktivlaming mohiyati O’zbekiston Respublikasining tegishii vuridik qoniinlari bilan tartibga solib turiladi. Nomoddiy aktivlaming mohiyatiga ko‘ra xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz: Patent - bu yuridik jihatdan tan olingan va ro‘yxatga olingan mutiaq huquqdir. Patentga oid huquq uning egasiga tashqaridan boshqa shaxslar aralashmastigi sharti bilan patent amal qiladigan buyumdan, jarayon yoki faoliyatdan foydalanish, ulami ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilish imkonini beradi. Patentning patent organlarida ro'yxatdan orikazilishi uning himoyalanishiga kafolat bermaydi va u sudda muvaffaqiyat bilan himoyalanmaguniga qadar raqobatbardosh bo‘la olmaydi. Shuning mazkur obyektdan uchun ham sudda muvaffaqiyatli himoya qilinishi bilan bogliq xarajatlami patent bahosining bir qismi sifatida kapitallashtirish lozimligi to‘g‘risida umumiy kelishuv mavjud. Agarda sud jarayoni boy berilgan bo‘lsa, u bilan bog‘liq xarajatlar ham amortizatsiya qilinmagan patent qiymati ham hisobdan chiqariladi. Patentning balans qiymati zarardan nolga teng bo’lishi mumkin bo‘lgan qiymatgacha kamaytiriiadi. Sanoat mulklari obyektlarining o‘ziga xos xususiyati, ularga egalik huquqini tasdiqlovchi muhofaza hujjatlarining mavjudligi hisoblanadi. Audit 9 Nomoddiy aktivni dastlab tan olingandan so‘ng moliyaviy hisobotda aks ettirishda qo‘llanadigan usul majburiy tartibda korxonaning hisob siyosatida ko'rsatilishi kerak. Ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar obyektlari aniqlanganda yoki boshqa asoslarga ko'ra balansga kiritilmagan nomoddiy aktivlarni qabul qilinishi lozim deb topilsa quyidagi tartibda buxgalteriya hisobida aks ettiriladi: -Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar», - Kredit 9390 «Boshqa operatsion daromadlar» scheti. II.Bob. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobdan chiqarilishi auditi. 2.1 Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash, hisobdan chiqarish va tugatilishini tekshirish. Nomoddiy aktivlar bo'yicha amortizatsiya hisoblash va amortizatsiya ajratmalarining mahsulot (ish, xizmatjlar tannarxiga to'g'ri olib borilishini tekshirish chog'ida auditor nomoddiy aktiviarning ishlab chiqarish faoliyatida foydalanilayotganligi va daromad keltirayotganligi to'g'risida isbotga ega bo'lishi lozim. Nomoddiy aktivlar bo'yicha amortizatsiya ajratmalari baholash miqdori bo'lib, taxmin qilinayotgan foydali xizmat qilish davriga asoslanib hisob-kitob qilinadi. Shuning uchun auditor o'matilgan foydali xizmat qilish muddatlari va amortizatsiya ajratmalari normalarining xosligini 7- sonli BHMSga muvofiq tegishli metodlar to'g'ri qo'llaniiganligini tekshirib ko‘rishi lozim. Bunday tekshiruvni amalga oshirish uchun I- sonli NMA shakldagi kartochka va nomoddiy aktivlar obyektlarini hisobga qabul qilishda asos bo‘Igan dastlabki hujjatlardan foydalaniladi. Nomoddiy aktiv bo'yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblasb mazkur obyekt nomoddiy aktivlar tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlanadi hamda mazkur obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to'liq 31 kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini raqbatlantirish, hududlar, tuman va shaqarlami kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalami faol jalb etish» vazifasi belgilab berilgan. Ushbu vazifani amalga oshirish doirasida mamlakatimiz korxonalarida tannarxni pasaytirishning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilarga alohida e’tibor qaratildi: import qilinadigan resurslar narxlarini qayta ko‘rib chiqish va pasaytirish; mahalliy xomashyo va materiallardan foydalanish darajasini oshirish; foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quwatlarini konservatsiya qilish; materiallar sarfi me’yorlarini pasaytirish; mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish; ma’muriy boshqaruv xodimlari sonini qisqartirish. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida real sektor korxonalarini qoMlab- quwatlash bilan bir qatorda ulami sogMomlashtirish tadbirlari ham muhim o‘rin tutadi. Zero, uzoq davr mobaynida sifatsiz mahsulotni ishlab chiqarish, eskirgan texnika va texnologiya asosida zarar ko‘rib ishlayotgan korxonalami saqlab qolish iqtisodiyotning sog‘lom!igiga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Bunday korxonalami bankrot deb e’lon qilish hamda moliyaviy-xo'jalik faoliyatini tarkibiy o‘zgartirish orqali qayta tuzish bu boradagi eng to‘g‘ri va samarali echim hisoblanadi. Yuqoridagilami ijobiy hal etish o‘z navbatida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit oldiga ham bir qancha masalalami dolzarb qilib qo‘yadi, jumladan: xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan amalga oshiriladigan xo'jalik operatsiyalarini buxgalteriya hisobining milliy va xalqaro standartlar talablari asosida hisobda aks ettirish, moliyaviy- xo‘jalik faoliyatini va iqtisodiy barqarorligini tahlil qilish, moliyaviy hisobotini va boshqa moliyaviy axborot to‘g‘riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida auditorlik tekshiruvini o‘tkazish hamda boshqa malakali xizmatlar ko‘rsatish va h.k. Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti yuzasidan xulosa berishda auditorlar o‘zlarining shaxsiy, haqqoniy va mutaxassisligi bo'yicha yuqori darajadagi 3 Kirish Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar milliy davlatchiiik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-tartibotni, daviatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglik muhitini ta’minlash uchun muhim poydevor bo‘ldi, xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro'yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi. Iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish jarayonida turli xo‘jalik yurituvchi subyektlar, mulkdorlar, kreditorlar va qarz oluvchilar, ijarachilar va pudratchilar, ta’minotchilar, iste’molchilar, boshqaruv organlarining manfaatlari shakllandi. Aynan narxlami erkinlashtirishning salbiy oqibatlari, iqtisodiyotni boshqarishda yuzaga kelgan qiyinchilikiar korxonalaming to‘lov qobiliyatini yanada murakkablashtirdi hamda xo‘jalik munosabatlarining aksariyat ishtirokchilari manfaatlariga putur yetkazdi. Bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoq va sohalarida ishlab chiqarishni modemizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash tadbirlarining keng koMamda amalga oshirilishi raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Biroq, bu boradagi jiddiy muammo - mahsulotlarimiz tannarxining yuqori darajada qolayotganligi ulaming raqobatdoshligiga salbiy ta’sir ko'rsatmoqda. Respublikamiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev tomonidan 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan harakatlar strategiyasida, «Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo'naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o'sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo‘jaligini modemizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo‘yicha institutsional va tarkibiy islohotlami davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada 2 o‘tkazilmaydi. Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish shartnomasida ishlaming nomlari va ulaming har bir bosqichi; ishni bajarish uchun asos (dastur, reja, texnik topshiriqlar va shunga o‘xshash); butun ishlarni bajarish muddati va har bir bosqichni bajarish muddati: ish qiymati va to‘lov tartibi; ishni qabul qilish tartibi; ishlar natijalaridan foydalanish shartlari; tomonlaming mas’uliyatlari ko'rsatiladi. Nomoddiy aktiv obyektini hisobga qabul qilish kuchga kirgan shartnoma asosida amaiga oshiriladi. Shartnomalami yuridik ekspertizadan o'tkazish uchun auditorlik tashkilotsiningyuristi jalb qilinishi mumkin. Auditor shartnomalami tekshirish bilan bir qatorda nomoddiy aktivlarni qabul qiiish-topshirish dalolatnomasi (qabul qilish dalolatnomasi) va nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartochkasi (1-sonli NMA shakli) ni to‘lg‘azishni tekshiradi (majburiy rekvizitlaming to'g'riligi, foydali xizmat muddatining ko‘rsatilish, foydalanishga qabul qilish sanalari, obyektni ro'yxat qilish; dastlabki hujjatlami hisob registrlarida aks ettirish). Shartnomalar va dastlabki hujjatlaming yuridik rasmiylashtirilishi tekshirilganidan so’ng auditor nomoddiy aktivlaming dastlabki qiymatini arifmetik tekshiruvdan o‘tkazadi (ulaming baholanishini). «Buxgalteriya hisobi to'g'risidagi qonun» va 7-son «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMSga muvofiq nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida pul ifodasida aks ettiriiadi. Nomoddiy aktivlarni baholash ulaming tegishli shartnoma qiymati va rejalashtiriigan maqsadlarda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish xarajatlarini qo‘shish tartibidan kelib chiqib aniqlanadi. «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son BHMSga muvoftq nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati - bu aktivni sotib olishda haqiqatda to‘langan pul mablag‘lari yoki uning ekvivalentlari yoki ishlab chiqarishda qilingan haqiqiy xarajatlar qiymati. Haqiqiy xarajatlar tarkibiga jumladan, nomoddiy aktiv obyektining o'zini sotib olish xarajatlari, sotib olishda berilgan tijorat kredita bo'yicha toManadigan foizlar, tashqi iqtisodiy va boshqa tashkilotlarga to'lanadigan komission toiovlar (xizmatlar qiymati), nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq bolgan boshqa xarajatlar kiradi. 22 kapitallashtiriladi. Shu tariqa kapitallashtirilgan summalar savdo markasining foydali xizmat qilishi muddati mobaynida yoki ushbu muddatlardan qaysi biri nisbatan qisqa bo ‘lib chiqishidan kelib chiqqan holda - 40 yil mobaynida amortizatsiya qilinishi lozim. Tovar belgilari birorta korxona tovar (xizmat) larini boshqa korxonalar tovarlari yoki xizmatlaridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilaridir. Ular og‘zaki, tasviriy, hajmli va boshqacha ko‘rinishlarda bo'lishlari mumkin. Asosiy faoliyati xar xil xizmat ko'rsatishdan iborat bo'lgan (mehmonxona, turistik byuro, transport korxonasi va shunga o'xshash) tashkilotlar tomonidan foydalanadigan xizmat ko‘rsatish belgilari ham tovar belgilariga tenglashtirilgan. Tovar belgilari va xizmat ko‘rsatish belgilari ishlatiladigan tovarlaryoki ko‘rsatiladigan xizmatlarga maxsus (alohida) huquqqa egalikni tasdiqlaydi. Bu belgilar tovarlarga yoki qadoqlangan idish (upakovka)larga, chizmalarga, prospektlarga, schyotlarga, blankalarga, tovarlami kuzatuvchi yoki ulami sotishga doir muomalalar bilan bog'liq hujjatlar yorliqlariga tushiriladi. Tovar belgisi guvohnomasi tovar belgisidan foydalanadigan shaxsning huquqini tasdiqlovchi muhofaza hujjati bo'lib hisoblanadi. Foydali model ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlarining, shuningdek, ular tarkibiy qismlarining konstruktiv bajarilishi kabi tavsiflanadi. Foydali model guvohnomasi foydali modelni ishlatish uchun uning egasiga maxsus huquq beruvchi muhofaza hujjati bo'lib hisoblanadi. Sanoat namunalari uchun huquq xalq iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish texnik mo'ljaldagi buyumlaming tashqi ko'rinishini belgilaydigan, badiiy konstruktorlik echimlardan foydalanish huquqidir. Sanoat namunalari jismonan hajm egallaydigan model (avtomobil, samolyot, idish, stanok, mebel va shunga o'xshash), yoki yassi tasvirli sanoat rasmi (gazmol, gilam, shrift va shunga o'xshash) ko'rinishda bo'lishi mumkin. EHM uchun dastur ta’minoti va ma’lumotlar bazasining qiymati nomoddiy aktivlar sifatida ulami xarid qilish sarflari va korxonaning o'zida ishlab chiqish sarfiarini ifodalaydi, shu bilan birga dastur ta’minoti standart yoki buyurtmali bo'lishi mumkinligi ham hisobga olinadi. 11 intellektual mulk obyektlaridan foydalanishni yuridik rasmiylashtirish va huquqiy muhofaza qilish sohasida ishlaydigan, patent bilan ishonch bildirilgan mutaxassislami konsultant sifatida jalb etish kerak. Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi buxgalteriya hisoboti «nomoddiy aktivlar» moddasining ishonchlilik darajasi to‘g‘risida fikr shakilantirish va korxonada qoMlanilayotgan nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubi hamda soliqqa tortish bilan bog‘liq muomalalarning O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan qonunchilikka muvofiqligini aniqlashdan iborat. Nomoddiy aktivlar auditi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi: 1. Nomoddiy aktivlar mavjudligi ustidan nazorat o‘mati!ishini aniqlash (mulkiy obyektlami nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to‘g‘riligi; mavjudligini va muomaialami hujjatlashtirishning to‘g‘riligini tekshirish; nomoddiy aktivlami baholashning to‘g‘riligini tekshirish; inventarizatsiya qilish; hisobot ko‘rsatkichlarining sintetik va analitik hisob ma’lumotlariga mosligini aniqlash); 2. Sintetik hisobni yuritish, nomoddiy aktivlaming kirimi va chiqimiga doir muomaialami soliqqa tortishning to‘g‘riligini tekshirish (nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimiga doir muomaialami sintetik hisob registrlarida aks ettirilishi; nomoddiy aktivlar kirimga olinishi va chiqim qilinishiga doir muomaialami soliqqa tortish masalalari); 3. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirish (foydali xizmat muddatini belgilashning asoslanganligi; amortizatsiya hisoblashda qo'llanilgan usullaming qonuniyligi va asoslanganligi; amortizatsiya ajratmalarining hisobda aks ettirilishi). 4. Yuqorida keltirilgan masalalar bo‘yicha etarli ma’lumotlarga ega bo‘lish auditorga nomoddiy aktivlar hisobining holatini mustaqil baholash va qoidabuzarliklar hamda amaldagi qonunchilik va belgilangan qoidalardan chetga chiqishlami aniqlashga imkon beradi. Nomoddiy aktivlar bo‘yicha operatsiyalar va buxgalteriya hisobini yuritish bo‘yicha audit quyidagi qonunchilikka oid va me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi: 1.0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 1996-yil 29- avgustda tasdiqlangan (o‘zgartirishlar bilan). 2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. 2007- yil 25- dekabrda tasdiqlangan (o‘zgartirishlar bilan). 3.O’zbekiston Respublikasi 14 Ushbu ta’rifdan ko'rinib turibdiki, bizning mamlakatimizda asosiy e’tibor xo‘ja!ik faoliyatida boshqarishga, bir yildan ortiq ishlatishga mo‘ljallangan aktivlar nomoddiy aktivlar tarkibigakiritilgan. Aktivlami buxgalteriya hisobiga nomoddiy aktivlar sifatida qabul qilishda bir vaqtning o‘zida quyidagi shartlar bajarilishi kerak: a) moddiy-ashyoviy tuzilish (shakl) ga ega bo‘lmasligi; b) aktivlardan mahsulot ishlab chiqarishda, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko'rsatishda yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funktsiyalari uchun uzoq muddat mobaynida foydalanish; v) korxona ushbu aktivni keyinchalik qayta sotishni mo'ljallamaydi; g) ishonchlilik, ya’ni korxonada aktiv va unga bo‘lgan mutlaq huquqning mavjudligini tasdiqlovchi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan hujjatlar (patentlar, guvohnomalar, boshqa muhofaza qiluvchi hujjatlar, patent, tovar belgisidan voz kechish (sotib olish) shartnomasijning mavjudligi; d) korxona tomonidan boshqa aktivlardan identifikatsiyalash (bolish, ajratish) imkoniyati, ya’ni aktivni undan foydalaniladigan xo'jalik faoliyatidan alohida foydalanishning mumkin bo’lishi; e) korxonaga kelgusida iqtisodiy naf keltirishi mo'ljallanayotgan aktivlar nomoddiy aktivlar hisoblanadi. Nomoddiy aktiv identiflkatsiyalanadigan bo‘lib hisoblanadi, agarda u: a) ajraladigan bo'lsa, ya’ni uni korxonadan ajratib bo‘lsa hamda sotish, berib yuborish, ijaraga berish, alohida yoki ular bilan bog'liq aktiv, kontrakt yoki majburiyat bilan birga ayriboshlash (gudvilldan tashqari) mumkin bo‘lsa. Agar EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy vositaning (shu jumladan o'matilmagan) tarkibiy qismi hisoblansa, u moddiy aktiv ahamiyatiga ega bo'lgan asosiy vosita bilan birga qaraladi. Agar EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy vositaning tarkibiy qismi hisoblanmasa va mutlaq huquq korxonaga tegishli bo‘lsa, u nomoddiy aktiv hisoblanadi; 6 (11,5-jadval). Schetlar raqami Schetlar nomi 1 2 0400 Nomoddiy aktivlami hisobga oladigan schyotlar. 0410 Patentlar, litsenziyalar va nou-xau 0420 Savdo markalan, tovar belgilari va sanoat namunalari 0430 Dasturiy ta’minot 0440 Er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi 0460 Franshizalar 0470 Mualliflik huquqlari 0480 Gudvill 0490 Boshqa nomoddiy aktivlar 0500 Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schotlar 0510 Patentlar, litsenziyalar va nou-xau amortizatsiyasi 0520 Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalarining amortizatsiyasi 0530 Dasturiy ta’minotning amortizatsiyasi 0540 Er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqining emirilishi 0550 Tashkiliy xaraiatlaming amortizatsiyasi 0560 Franshizalaming amortizatsiyasi 0570 Mualliflik huquqlarining amortizatsiyasi 0590 Boshqa nomoddiy aktivlaming amortizatsiyasi Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansi (1-shakl) ning aktiv qismidagi I- Uzoq muddatli aktivlar» bo'limida «Nomoddiy aktivlar» deb nomlanadigan modda bo‘yicha boshlang‘ich (tiklash) qiymati (020-satr), jamg‘arilgan amortizatsiyasi (021-satr), qoldiq qiymat (022-satr) aks ettiriladi. Moliyaviy hisobotning tushuntirish xatida quyidagi axborotlaming mohiyati yoritilishi lozim: • nomoddiy aktivlar foydali xizmat muddatlari to‘g‘risidagi (ayrim guruhlari bo'yicha); • qiymati qoplanmaydigan (eskirish hisoblanmaydigan) nomoddiy aktivlar to‘g‘risidagi; • amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullari to‘g‘risidagi. Amalda nomoddiy aktivlarga doir muomalalar kamdan- kam sodir bo‘lganligi sababli, mulklami nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to‘g‘riligini yoppasiga tekshirish maqsadga muvofiq. Mulklar nomoddiy aktivlar qatoriga to‘g‘ri olib borilganligining tekshirish chog‘ida huquqlar va shunga o‘xshash fuqarolik-huquqiy shartnomalar tuzilish natijasida nomoddiy aktivlar sotib olinadi va 20 o‘ziga xos bo'lgan masalaiarini tartibga soluvchi auditorlik faoliyatining maxsus standartlari hamda vazirlik va idoralaming me’yoriy hujjatlari. Beshinchi bosqich - audit o‘tkazishda tegishli auditorlik tashkiloti auditorlari harakatini tartibga soluvchi firma doirasidagi ishchi auditorlik standartlari. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish bo'yicha dastlabki hujjatlar qo'yidagilardan iborat: • nomoddiy aktivlar bo'yicha operatsiyalar to‘g‘risida ma'lumot manbalari quyidagilardan iborat: nomoddiy aktivlar obyektlari bo'yicha sotib olish-sotish (yaratish) shartnomalari, mualliflik shartnomalari, nomoddiy aktivlar obyektlari bo'yicha qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, foydalanish huquqi to‘g‘risida guvohnomalar, litsenziyalar, nomoddiy aktivlar obyekti Ustav kapitaliga kiritilganligi va ular narxlari bo'yicha kelishilganligi to'g'risida bayonnomalar, nomoddiy aktivlarni hisobga olish bo'yicha inventar varaqalari. inventar daftarlari, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, hisobdan chiqarish dalolatnomalari, ta’sischilar majlisining bayonnomalari, amortizatsiya ajratmalarini hisoblash bo'yicha jadvallar, 0410-0490, 0510-0590, 9220, 6010, 4890-sonli va boshqa schetlar bo'yicha hisob registrlari (jumal- orderlar, qaydnomalar, mashinogrammalar va boshqalar), Bosh kitob va boshqalar; • nomoddiy aktivlar hisobi bo'yicha sintetik va tahliliy hisob registrlari; • buxgalteriya hisoboti. Dastavval, auditor korxona hisob siyosatining nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubiyoti bayon qilingan asosiy qoidalari bilan tanishib chiqadi. Bular xususan quyidagilardan iborat: • amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari (bir butunligicha yoki nomoddiy aktivlarning har bir turi bo'yicha); • amortizatsiya vaqtincha hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar ro'yxati; • nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun qo'lianiladigan namunaviy qabul qilingan va korxonaning o'zida tasdiqiangan dastlabki hujjatlar shakllari; • nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish muddatlari; • nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi; • nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalami hisobga olishda qo‘llaniladigan schyotlar ro‘yxati. Nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalami tekshirish uchun sintetik va analitik hisob registrlari qo‘llaniladigan hisob shakllariga bog‘liq holda foydalaniladi. Buxgalteriya hisobining 18 a) tugatish; b) sotish; v) ayirboshlash; g) tekinga berish; d) ustav kapitaliga muassis ulushi sifatida berish; e) ishtirokchilar tarkibidan ishtirokchining chiqib ketishi chog'ida nomoddiy aktivlar bilan hisob-kitob qilish; j) kamomad yoki yo‘qotishning aniqlanishi. Nomoddiy aktivlaming chiqib ketishidan moliyaviy natija (foyda yoki zarar) nomoddiy aktivlaming chiqib ketishidan olingan daromaddan ulaming qoldiq (balans) qiymatini, nomoddiy aktivlaming chiqib ketishi bilan bog'liq bo‘lgan bilvosita soliqlar va xarajatlami chegirib tashlash orqali aniqlanadi. Nomoddiy aktivning chiqib ketishidan ko‘rilgan moliyaviy natijani (foyda yoki zarami) aniqlash chog'ida ilgari qayta baholangan nomoddiy aktivni qo‘shimcha baholash summasi, ya’ni mazkur nomoddiy aktivni ilgarigi qo'shimcha baholashlar summasining ilgarigi qiymatning kamayishi summasidan yuqorisi bir vaqtning o'zida «Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» schel bo‘yicha rezerv kapitalini kamaytirish bilan nomoddiy aktivning chiqib ketishidan ko‘rilgan daromad sifatida «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schet kreditiga olib boriladi. Nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilganda dastlabki qiymati quyidagicha balansdan chiqarilishi Iozim: - Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi»schyoti - Kredit 0410-0490 - «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schyotlar». Hisoblangan eskirish summasiga esa -Debet 0510-0590 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi schyotlar» - Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyotiga qayd etilishi lozim. 36 8 . “ Audit ” (darslik) . Tulaxodjayeva M.M., Ilhomov S h .I. va bosh. Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti. Iqtisodiyot, 2010. – 456 b. 9 . “Audit” (darslik) . Tulaxodjayeva M.M. va boshqalar. Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti, “DeHause Print”, 2011. - 583 b. 12 . Do’smuratov R. D. Fayziyev Sh. N. va bosh. Audit. O‘quv qo‘llanma, 1-qism. – T.: Iqtisod-moliya. 2008. – 178 b. 13 . Do’smuratov R. D., Fayziyev Sh. N. va bosh. Audit. O‘quv qo‘llanma, II-qism. – T.: Iqtisod-moliya. 2008. – 256 b. 14 . Audit, Darslik. I -jild. M.M.Tulojodjayeva, SH.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshqalar.O‘z.R. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.-Toshkent: NORMA/ 2008/-320 b. Internet saytlari www.ziyo.net www.gaap.ru www.audit.ru www.bilim.uz www.gov.u z 47 -Debet 2010 «Asosiy ishlab chiqarish»«, 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish», 0810 «Tugallanmagan qurilish», 9420 «Ma’muriy xarajatlar» va xarajatlami hisobga oluvchi boshqa schetlar, - Kredit 0480 «Gudvill» scheti Manfiy gudvill summasi sotib olingan amortizatsiyalanadigan alohida aktivlaming o'rtacha tortilgan foydali xizmat muddati mobaynida muntazamlik asosida korxonaning moliyaviy natijalarga asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar sifatida kiritiladi. Nomoddiy aktivlardan qancha muddatda foydalanish va ularga eskirish hisoblash zarurati haqidagi masalaga ko'pchilik davlatlaming ancha ehtiyotkorlik bilan yondoshishi bu sohadagi mavjud xalqaro standartlarga muvofiq keladi. Chunki, hisobning xalqaro standartalari komiteti yoxud ishbilarmonlik aloqalari qiymati kapitallashtirishni, yoxud birdaniga korxonaning xususiy kapitali hisobiga hisobdan chiqarishga ruxsat beradi. Lekin, bu standartlarga muvofiq nomoddiy aktiviarga eskirish hisoblashning qandaydir maksimal muddati tavsiya qilinmaganligiga qaramasdan, ayrim davlatlarda ma’lum cheklashlar kiritilgan. Masalan, firma amaliy shuxrati «Goodwill» ning qiymati Kanada, AQSh va Yaponiyada 40yil, Avstraliyada 20 yil, Niderlandiya va Shvetsiyada 10 yil. Amortizatsiya hisoblanadigan nomoddiy aktivlar bo‘yicha auditor quyidagilami tekshiradi: • qo'llanilayotgan amortizatsiya bisoblash usullari korxona hisob siyosatiga mos kelishi; • tanlangan amortizatsiya hisoblash usuli nomoddiy aktivlar obyektiari qiymatini qolgan foydali xizmat qilish muddati davomida ishlab chiqarish sarflarini hisobga oladigan schyotlarga to‘g‘ri o'tkazilishini. • 7-sonli BHMS 46 bandiga muvofiq nomoddiy aktiviarga amortizatsiya hisoblashning to‘rt usuli ko‘zda tutilgan. Ular: • to‘g‘ri chiziqli (yoki birtekis); 34 1.4 Nomoddiy aktivlar bilan bog’liq muomalalami buxgalteriya hisobida to’g'ri aks ettirilganligini tekshirish. Tekshiruv jarayonida nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog'liq muomalalar buxgalteriya hisobiga doir me’yoriy hujjatlar va soliqqa tortishga doir qonunchilik talablariga muvofiq hisobga olinganiigi aniqianadi. Nomoddiy aktivlar kirimiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubi ularning olintsh manbalariga bog'liq. Kelib tushadigan nomoddiy aktivlarning qiymati korxona balansiga kiritilishi lozim. Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida korxona balansiga kiritiladi: a) ishlab chiqish tugaganidan so'ng yaratilgan obyektni qabul qilish- topshirish; b) oldi-sotdi shartnomasi bo'yicha obyektni sotib oiish; v) ustav kapitaiiga muassislar (ishtirokchilar)ning ulushi ko'rinishida kelib tushish; g) tekinga kelib tushish (hadya shartnomasi bo'yicha); d) davlat subsidiyalari hisobiga olish; e) ayirboshlash; j) ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar obyektlarini aniqlash va boshqa asoslarga ko‘ra. Korxonaning o‘zi tomonidan yaratilgan (ishlab chiqilgan) nomoddiy aktivlaming boshlang'ich qiymati ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga haqiqiy xarajatlar summasi sifatida aniqlanadi. Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga xarajatlar tarkibi o‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 27 patent to‘g‘risida, tovar belgilari, xizmat, ko'rsatish belgilari, mualliflik huquqlari to‘g‘risidagi qonunlar bilan tartibga solinadi. Mavjud nomoddiy aktivlami quyidagilarasosida sotib olish mumkin: • litsenzion shartnoma; • «nou-xau»ni qabul qilish-topshirish shartnomasi; • ta’sis shartnomasi. Nomoddiy aktivlarni korxonaning o‘zida yaratish quyidagilar doirasida amalga oshiriladi: • asami yaratish to‘g‘risidagi shartnoma; • ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish to‘g‘risida shartnoma; • ilmiy-texnik mahsulotni yaratish (berish) to‘g‘risida shartnoma. • ekspertiza o'tkazish chog'ida e’tibor qaratish zarur bo'lgan ayrim shartnomalaming xususiyatlarini qisqacha ko‘rib chiqamiz. • Mualliflik shartnomasida asardan foydalanish usullari mazkur shartnomaga muvofiq beriladigan muayyan huquqlar; • foydalanish uchun beriladigan huquq muddati; • mukofotlash ko'lami yoki uni aniqlash tartibi, to‘lash tartibi va muddatlari. Litsenzion shartnoma predmeti bo‘lib shunday nomoddiy aktivlar hisobianadiki, ular tegishli organlarda maxsus ro'yxatdan o‘tkaziladi (kashfiyot, foydali model, sanoat namunasi, tovar belgisi, xizmat ko'rsatish belgisi). Litsenziyalovchi (barcha zarur hujjatlami beruvchi tomon) va litsenziat litsenzion shartnomaning tomonlari bo'lib hisoblanadi. Litsenzion shartnomada obyektdan foydalanish usullari (sanoat mulki obyektidan foydalanishga doir muayyan huquqlar); foydalanish uchun beriladigan huquq muddati; mukofotlash kolami yoki uni aniqlash tartibi, to'lash tartibi va muddatlari. Mukofotlash litsenziatning foydasidan ajratma ko'rinishida yoki qat’iy summa ko’rinishda, yoki ushbu usullami birgalikda qo‘shib aniqlanishi mumkin. Shartnomada tomonlaming majburiyatlari ko‘rsatiladi. Litsenzion shartnoma patent idorasida ro‘yxatdan o'tkazilishi loziin. «Nou-xau»ni bir-birovga o'tkazish shartnomasi bo'yicha «nou-xau» (axborot)dan foydalanish uchun beriladigan huquq emas, balki uning o‘zi beriladi. Shartnomada «nou-xau»ni berish tartibi to‘g‘risidagi asosiy shartlar, shartnomaning amal qilish muddati, bahosi va to'lov tartibi, maxfiylikni saqlash bo‘yicha tomonlaming majburiyatlari ko‘rsatiladi. Berilayotgan «nou-xau»ni bayon qilish shartnomaning muhim shartlaridan hisoblanadi. Shartnoma ro'yxatdan 21 b) ushbu huquqlar beriladigan yoki korxonadan yoxud boshqa huquq va majburiyatlardan ajraladigan bo'lishidan qat’i nazar, shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlardan paydo bo'ladi. Nomoddiy aktivlar tarkibiga mazkur BXMSning 6-bandida keltirilgan barcha shartlarga javob beruvchi kuyidagi obyektlar kiritilishi mumkin: a) patent egasining ixtiro, sanoat namunalari va foydali modellarga bo’lgan mutlaq huquqi; b) muallif yoki boshqa huquq egasining EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalariga bolgan mutlaq huquqi; v) muallif yoki boshqa huquq egasining integral mikrosxemalaming topologiyalariga bo’lgan mutlaq huquqi; g) huquq egasining tovar belgisi va xizmat ko'rsatish belgisiga bolgan mutlaq huquqi, shuningdek tovar ishlab chikarilgan joy nomidan foydalanish huquqi; d) huquq egasining selektsiya yutuqlariga bo’lgan mutlaq huquqi; e) gudvill j) tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, ya’ni er osti boyliklari, atrof-muhitdagi boshqa resurslar, atrof-muhit to'g’risidagi geologik va boshqa ma’lumotlar va shu kabilardan foydalanish huquqi; z) er uchastkasidan foydalanish huquqi; (0‘zR AV 14.02.2009 y. 1485-1-son bilan ro'yxatga olingan O’zR MV Buyrug'i taxriridagi kichik band); i) boshqa nomoddiy aktivlar (mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish, iktisodiy va boshqa imtiyozlardan foydalanish huquqi va shu kabilar). Nomoddiy aktivlar tarkibiga korxona xodimlarining intellektua! va ishchanlik sifati, ularning malakasi va mehnatga qobiliyati kirtilmaydi, chunki ular o'zlarining egalaridan ajralmas hisoblanadi va ularsiz foydalanish mumkin emas. Tashqi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi, qo'shma korxonalar va aksiyadorlik jamiyatlarining tashkil etilishi sababli nomoddiy aktivlar hisobi va auditi oldiga muayyan talablar qo'yilmokda. 7 a) patent, guvohnomaning amal qilish muddati va O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq nomoddiy aktivlardan foydalanish muddatining boshqa cheklanishi; b) ushbu obyektdan foydalanish ko‘zda tutilayotgan muddat, ya’ni korxona iqtisodiy foyda (daromad) olishi mumkin bo'lgan muddat. Nomoddiy aktivlaming alohida guruhlari uchun foydali xizmat muddati ushbu nomoddiy aktivdan foydalanish natijasida olinishi kutilayotgan mahsulotlar miqdori yoki ishlar hajmining boshqa moddiy ko'rsatkichidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Foydali xizmat muddatini belgilash mumkin bo'lmagan nomoddiy aktivlar bo'yicha amortizatsiya ajratmalari me’yori besh yil hisobida belgilanadi. Nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddati, agarda O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqa hoi nazarda tutilmagan bo‘lsa, nomoddiy aktiv foydalanishga tayyor bo'lgan paytdan boshlab korxonaning faoliyat ko‘rsatish muddatidan oshmasligi lozim. Gudvill summasini hisobdan chiqarish davri korxonaga kelgusidagi iqtisodiy foyda tushumi kutilayotgan davming eng yaxshi bahosini aks ettirishi kerak. Gudvillning foydali xizmat muddati dastlab tan olingan paytdan boshlab yigirma yildan oshmasligi kerak (lekin korxonaning faoliyat ko‘rsatish muddatidan oshib ketmasligi lozim). Gudvill bo'yicha amortizatsiya ajratmalari mazkur BHMSning 7 va 64- paragraflarida nazarda tutilgan tartibda va usullami qo‘llagan holda amalga oshiriladi. Moliyaviy hisobotda Gudvillning qiymati tegishli hisobot davrida amalga oshirilgan hisobdan chiqarishlami chegirgan holda aks ettiriladi. Gudvill bo'yicha amortizatsiya ajratmalari uning foydali xizmat muddati mobaynida boshlang'ich qiymatini kamaytirish yo'li bilan buxgalteriya hisobida aks ettiriladi: 33 1.3 Nomoddiy aktivlar auditining rejasi va dasturini tayyorlash. Nomoddiy aktivlarni tekshirishda ulami baholanishining asoslanganligi, tashkiliy xarajatlaming turi va ulaming maqsadga muvofiq tarkibi, eskirish hisoblash orqali qiymatining qoplanishga e’tibor beriladi Nomoddiy aktivlarning aks ettirilishini audit qilishda asosiy e’tibor, ulaming balansda to‘g‘ri ko'rsatilishiga qaratiladi. Shu jumladan: «Nomoddiy aktivlar hisob va hisobotda sotib olish, tayyorlash va ulami foydalanish uchun yaroqli holga keltirish bilan bog'liq xarajatlar yig‘indisi asosida aks ettiriiadi. Nomoddiy aktivlar obyektlari bo‘yicha ulaming dastlabki qivmatini asta-sekin mahsulot tannarxiga amortizatsiya me’yorlari asosida qo‘shib borish orqali aks ettiriiadi» Demak, nomoddiy aktivlarni auditida asosiy e’tibor ularga tegishli muomalalarni eng avvalo buxgalteriya hisobida to'g'ri yuritilishiga qaratilishi lozim. Ushbu fikrni rivojlantirib, professor P.N.Kamo'shanov tomonidan shunday deb ta’kidlangan: «Nazorat qilish jarayonida buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlarni qabu! qilinishining to'g'riligini tekshirish lozim. Yuqorida ta’kidlanganidek, nomoddiy aktivlar moddiy- qiymat asosga ega emas, shu sababli ulami buxgalteriya hisobida qabul qilinishida ma’lum muammolar paydo bo‘ladi. Nomoddiy aktivlami qabul qilinishi tegishli hujjatlar (qabul qilish-topshirish dalolatnomasi, shartnoma, buxgalteriya ma’lumotnomasi va boshqalar) asosida amalga oshiriladi. BoshIang‘ich hujjatlar asosida uiaming huquqiy jih at dan rasmiylashtirilganligi, iqtisodiy asoslanganligining to‘g‘riligi tekshiriladi» R.Do‘smuratov tomonidan shunday fikr bildirilgan: «Tashqi iqtisodiy munosabatlaming rivojlanishi, qo‘shma korxonalar va aksiyadorlik jamiyatlarining tashkil etilishi sababli nomoddiy aktivlar hisobi va auditi oldiga muayyan talablar 23 • nomoddiy aktivlar ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilganida. Agar dastlabki hujjatlarda QQS summasi ajratib ko'rsatilgan bo'lmasa, u hoida hisob-kitob hujjatlarida QQS ajratib ko‘rsatilmaydi. 2.2 Nomoddiy aktivlar mavjudligi, saqlanishi va ulardan samarali foydalanish darajasini tekshirish. Boshqa mulklar singari nomoddiy aktivlarga taalluqli buxgalteriya ma’lumotiar haqqoniyligi vaqti-vaqti bilan o‘tkazib turiladigan inventarizatsiya asosida tasdiqlanadi. Inventarizatsiya vaqti-vaqti bilan, biroq ikki yilda kamida bir marta o‘tkazilishi shart. Nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish quyidagi vazifalami hal etadi: ulaming haqiqatda mavjudligini aniqlash; haqiqiy qoldiqni buxgalteriya hisob ma’lumotlariga solishtirish yo‘li bilan ulaming butligini ta’minlash ustidan nazorat 0‘matish. Nomoddiy aktivlaming korxonada haqiqatan mavjudligi va ular ustidan ichki nazoratni amalga oshirish uchun nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish lozim. Bunda auditor № 19-»lnventarizatsiyani tashkil etish va 0‘tkazish» nomli BHMS 38 qo‘yilmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bu sohada bir qancha masalalar hozirgi kunda o‘z echimini kutmoqda, xalqaro tajriba sust o‘rganilmoqda. Ikkinchi tomondan, nomoddiy aktivlar haqiqatdan, hatto dunyo amaliyoti uchun ham murakkab va xilma- xil tushuncha bo‘lib, xususan ulami hisobga olish va hisobotda aks ettirish hamda auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish bo‘yicha yagona xalqaro va milliy standartlaming yo'qligi hamda bu muammolar bo‘yicha davom etib kelayotgan printsipial kelishmovchiliklar bundan dalolat beradi. Xususan, bizning respublikamizda ham nomoddiy aktivlami auditorlik tekshiruvidan o'tkazish bo‘yicha uslubiy ko'rsatmalar ham ishlab chiqilmagan»atdan rasmiylashtirilganligi, iqtisodiy asoslanganligining to‘g‘riligi tekshiriladi» Shunday qilib, nomoddiy aktivlar auditi bo‘yicha tegishli ishlami amalga oshirish lozim deb o'ylaymiz. Ushbu masalada professor X.N.Musayev tomonidan shunday fikr bildirilgan: «Nomoddiy aktivlaming auditi buyurtmachilar bilan tuzilgan shartnomalar asosida quyidagi ketma-ketlikda o‘tkazi!adi: • nomoddiy aktivlaming buxgalteriya hisobidagi qoldig'i aniqlanadi; • nomoddiy aktivlaming haqiqiy miqdori hisob ma’lumotlari bilan solishtiriladi; • nomoddiy aktivlaming xarid qilinishi va sotilishi bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlaming qonuniy tuzilganligi tekshiriladi ; • nomoddiy aktivlar harakatining buxgalteriya hisobi schetlarida to‘g‘ri ifodalanishini nazorat qilinadi; • nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish summalarining to‘g‘ri hisoblanganligi hisobdan to‘g‘ri chiqarilganligi tekshiriladi; • nomoddiy aktivlar bo'yicha o‘zaro hisob-kitoblaming vaqtida va to‘liq amalga oshirilganligi o‘rganiladi; • nomoddiy aktivlami ishlatishda olingan samaradorlik-foyda, ulami ko‘paytirish yo'llari belgilanadi» Ushbu fikrlar yanada rivojlantirilib, Z.T.Mamatov, D.E.Norbekov, K.A. Shakarov tomonidan quyidagicha fikr bildiriladi: «Auditor nomoddiy aktivlaming baholanishi, 24 so‘ndirilgunga qadar yoxud bu obyektni balansdan hisobdan chiqarilguncha amalga oshiriladi. Nomoddiy aktiv bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash mazkur obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to‘liq so‘ndiri!gan yoki bu obyekt balansdan hisobdan chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi sanasida to‘xtatiladi. Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati davomida amortizatsiya ajratmalarini hisoblash to‘xtatilmaydi, nomoddiy aktivdan foydalanishda bevosita va bilvosita cheklovlar (masalan: asosiy vositalar va boshqa aktivlami konservatsiyalash, rekonstruktsiya qilish, zamonaviylashtirish) mavjud bo‘lgan holatlar bundan mustasno. Nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash hisobot davridagi korxona faoliyati natijalaridan qat’i nazar amalga oshiriladi va u tegishli bo‘lgan hisobot davrining buxgalteriya hisobidaaks ettiriladi. Nomoddiy aktivlar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summalari buxgalteriya hisobida alohida schyotlardagi tegishli summalami jamlash yo‘li bilan aks ettiriladi. Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini belgilashda quyidagi omillami e’tiborga olish lozim: • nomoddiy aktivning kutilayotgan foydali xizmat muddati; • ishlab chiqarishni o‘zgartirish va yaxshilash natijasida yoki mazkur aktiv tomonidan ishlab chiqarilayottan mahsulot (ishlar, xizmatlarjga nisbatan bozor talablarining o'zgarishi natijasida texnika jihatidan eskirish; • aktivdan foydalanishdagi yuridik va boshqa cheklovlar (masalan, foydalanish muddati tugashi bilan bog‘liq bo‘lgan cheklovlar). Nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddati korxona tomonidan nomoddiy aktiv buxgalteriya hisobiga qabul qilinish chog'ida belgilanadi. Nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddatini belgilash quyidagilardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi: 32 7) nomoddiy aktivlami hisobga olish va lining huquqiy jihatdan to'g'ri rasmiylashtirilganligi haqidagi xulosalami umumlashtirish va aniqlangan xato va kamchiliklami tuzatish bo‘yicha tadbirlar belgilash. Nomoddiy aktivlar bo'yicha ko‘rsatkichlami moliyaviy hisobol shakiiarda aks ettirilishini asoslanganligi va haqiqatga mos kelishini nazorat qilishdan iboratdir. Nomoddiy aktivlar auditini rejalashtirish jarayonida auditor ushbu maqsadni amalga oshirish ketma-ketligini. ma’lumotlami yig'ish manbaalarini, auditorlik riskini aniqlab olishi zarur. Nomoddiy aktivlar auditini amalga oshirishning namunaviy dasturini (1 1.6.-jadval) ishlab chiqdik va uni respublikamizdagi barcha auditorlik tashkilotlarida qo‘llashga tavsiya etamiz. 11.6.-jadval № Auditning bo'limlari bo‘yicha auditorlik ja ryonlarining ro‘yxati Auditorning isb hujjatlari Izoh 1 2 3 4 1 Nomoddiy aktivlar hisobi rigistrlaridagi ma’lumotlami bosh kitob schetlari ma’lumotlari bilan tekshirish Nomoddiy aktivlar registratsiya kitobi, memorial orderlar, jumal orderlar, mashinogrammalar. bosh kitob 2 Nomoddiy aktivlar inventarizatsiyasi va mtilkiy huquqlami tasdiqlovchi hujjatlarni tekshi rishni tashkil etish lnventar ro'yxatlar, inventarizatsiya dalolatnomalari 3 Korxona tomonidan o’tkazilgan inventarizatsiya natijaiarini anal itik schet ma’lumotlari bilan solishtirish hamda ulami tekshir i s h lnventar ro'yxatlar, nomoddiy aktivlar registratsiya kitoblari, memorial orderlar, jumal- orderlar, mashinogrammalar 4 Nomoddiy aktivlar kelib tushishi bo’yicha ro'yxatni tuzish: a) nomoddiy aktivlar kelib tushishi bo'yicha tuzilgan hujjatlaming to'g'ri to'Idirilganligini tasdiqlash. b) nomoddiy aktivlar boshlang'ich qiymatini to'g’ri aniqlanayotganligi va uning hisobda to'liq aks ettirilayotganligini tekshirish______ Shartnomalar, schet-fakturalar, yukxatilar. qabul-topshirish dalolatnomalar, nomoddiy aktivlar hisobining inventari kartochkalari, hisob registrlari, i bosh kitob 5 Nomoddiy aktivlaming [realizatsiyasi, boshqa xil chiqib] ketishlari davridagi moliyaviy natijalarning to'g'ri ! aniqlanayotganligini va ulami soliqqa tortish jarayonini tahlil qilish Nomoddiy aktivlar registratsiya kitobi, soliqlar bo'yicha hisob- kitoblar 6 Sotib olingan Nomoddiy aktivlar bo'yicha QQSning to'g'ri hisobga olinganligini tekshirish Soliqlar bo'yicha hisob- kitoblar, qabul topshirish dalolatnomalar, yukxatilar, memorial-orderlar, mashinogrammalar, jumaiorderlar, bosh kiob 7 Amortizatsiya hisoblanishining to‘g‘riligini tekshirish Hisob siyosati, amortizatsiya hisoblash qaydnomalari 8 Amortizatsiya ajratmalarining tegishli xarajat schyotiariga to‘g‘ii о ‘ ikazilayotgan! igini tekshirish Amortizatsiya ajratmalarini taqsimlash qaydnomalari, 10-sonli jurnal order va boshqa hisob registrlari 9 Nomoddiy aktivlar chiqib ketishi i Chisobdan chiqarilishi) ning | to'g'riligini tekshirish Shartnomalar, schet-fakiuralar, yukxatilar, hisobdan chiqarish dalolatnomalar, nomoddiy aktivlar hisobining inventar kartochkalari, hisob registrlari, bosh kitob 26 (asosan pul va hisob-kitob muomalalari), ularni devonxona papkalarida saqlab qo’yish bilan cheklaniladi. Natijada, hisobotlarni tuzishda ko’plab chalkashliklar, noaniqliklar, joriy hisob ma’lumotlari va hisobot ko’rsatkichlaridagi nomuvofiqliklar yuzaga keladi. Agar buxgalterlik hisobini tashkil etish va yuritishga talab darajasida e’tibor qilinganida, bunday chalkashliklar paydo bo’lmas edi. Shuning uchun buxgalterlik hisobining qay darajada tashkil etilganligi va yuritilayotganligini, buxgalterlarning malakasi va intizomini, dastlabki hujjatlarga ishlov berilish sifati va korxona moliya-xo’jalik faoliyati hamda uning natijalarini aks ettiruvchi buxgalterlik yozuvlarining to’g’riligini aniqlamasdan, yuqorida qayd etilgan asosiy vazifani hal etish mumkin emas. Auditorlik tekshiruvlari ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etish, korxonadagi tartib, mehnat va texnologik intizomni, tovar-moddiy zahiralarning omborlar va boshqa saqlash joylaridagi hisobi, mulklarning saqlanishi, hisob- kitoblar holati va korxona moliya-xo’jalik faoliyati hamda uning natijalariga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan boshqa ko’plab holatlarni qamrab oladi. Shuning uchun auditorlik hisobotida korxona moliya-xo’jalik faoliyati va uning natijalariga bevosita ta’sir-ko’rsatadigan, hamda hisob ma’lumotlari va hisobot ko’rsatkichlari ishonchliligini pasaytirishiga olib keladigan, mehnatni va ishlab chiqarishni tashkil etishdagi katta kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan tavsiyalar berilishi lozim. Auditor auditorlik tekshiruvini sifatsiz o’tkazganligi, tijorat sirini oshkor etganligi hamda boshqa hatti-harakatlari oqibatida auditorlik tashkilotiga zarar yetkazganligi uchun qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik tashkiloti oldida javobgar bo’ladi .Hisobot ma’lumotlarining ishonchliligini, birinchi navbatda, buxgalteriya balansi (1-shakl), moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2-shakl), shuningdek boshqa hisobotlarning ishonchliligi va unda keltirilgan ma’lumotlarning haqqoniyligini tasdiqlash (yoki tasdiqlamaslik) auditorlik xizmatining eng muhim vazifasi hisoblanadi. Har bir auditorlik tashkiloti ishlar sifati ustidan nazorat o’rnatish printsiplari va 45 harakatlanishi va amortizatsiyalash qiymati hisobining to‘g‘riligini tekshirib ko'rish kerak Auditor nomoddiy aktivlaming olinishi (xarid qilinishi, barpo etilishi) bilan bogfiiq bo'lgan xarajatlaming kapital tusga egaligi va ulaming ushbu obyektlarning hisobga olinishiga qadar 0830 «Kapital qo’yilmalar» schyotida xuddi uzoq muddatli investitsiyalar sifatida aks ettirilishini yoddan chiqarmasligi lozim» Albatta bu fikrlar nomoddiy aktivlar auditini tashkil etishining ma’lum nazariy asoslarini belgilab beradi. Lekin bu fikrlar qo'yilgan muammoning echimini to‘liq topa olmagan. Shu sababli ushbu masala, ya’ni nomoddiy aktivlar auditida e’tibor qilinishi lozim bo’lgan boshqa muammolar ham mavjud deb o‘ylaymiz. Bizning fikrimizcha mavjud me’yoriy hujjatlar va yuqoridagi fikrlami o‘rganish asosida nomoddiy aktivlar auditini ma’ium tartibda tashkil etish lozim deb o‘ylaymiz. Shunday qilib, bizning fikrimizcha, nomoddiy aktivlar auditini to‘liq va kompleks tashkil etilishi uchun quyidagi bo‘limlar bo‘yicha yuritilishi lozim: 1) nomoddiy aktivlar auditini reja va dasturini tuzish; 2) hisob siyosatida nomoddiy aktivlar hisobining o‘mi va ahamiyatini tekshirish; 3) nomoddiy aktivlami hisob obyektlariga to‘g‘ri kiritilganligini, shu jumladan, yangi hisob obyektlari bolgan intellektual mulk, sanoat namunalari va shunga o‘xshashlar uchun korxonaga mulkiy huquq beradigan hujjatlami tahlil qilish; 4) boshlang'ich hujjatlarda ulaming qiymat ko'rsatkichlari, ya’ni baholanishini o'rganish asosida uning maqsadga muvofiqligini auditorlik tekshiruvini amalga oshirish; 5) bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos holda nomoddiy aktivlar kirimi, amortizatsiya hisoblash va hisobdan chiqarishga doir operatsiyalaming buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishini tekshirish; 6) nomoddiy aktivlami mavjudligini mutaxassis (ekspert)lami jalb qilgan holda inventarizatsiya qilish; 25 I.Bob. Nomoddiy aktivlar auditi hususiyatlari va amallari. 1.1. Nomoddiy aktivlar auditining me’yoriy asoslari. Respublikamizda iqtisodivotning bozor munosabatlariga o'tishi tufayli korxona mablag'lari va mablag'lar tashkil topish manbalarini, shuningdek, ularning harakatini buxgalteriya hisobida aks ettirish uslubida ham sezilarli o'zgarishlar ro‘y berdi. Buxgalteriya hisobining obyekti bo‘lgan va tegishli nazorat o‘rnatilishini talab etuvchi xo'jalik mablag‘larining yangi turlari paydo bo‘ldi. Bozor islohotlarining chuqurlashtiriiishi va iqtisodyotning erkinlashtirilishi tufayli korxonalar, firmalar va aksiyadorlik jamiyatlarining xo'jalik yuritish amaliyotida mulkchilik va muomalalarning yangicha turlari kirib keldi. Bulardan biri nomoddiy aktivlardir. Nomoddiy aktivlaming ta’rifi aktivdan xo‘jalik faoliyatida foydalanilishini va u moddiy mohiyatga ega bo‘lmasligini talab etadi. Moddiy ko‘rinishga ega bo‘Imagan aktivlar, agarda yuridik huquqlar, jumladan mulk huquqi bilan o‘zaro munosabatda bolishi mumkin bo‘lgan va ulardan uzoq muddat davomida foydalanilgan taqdirda nomoddiy aktivlar ta’rifiga javob beradi. Nomoddiy aktivlar moddiy ashyoviy asosga ega bo'lmagan va kelgusida iqtisodiy naf olishga moljallanadi. Shu sababli nomoddiy aktivlaming muhimligini e’tiborga olib, O’zbekiston Respublikasida ham bu obyektlar hisobiga doir standart qabul qilindi. 7-son «Nomoddiy aktivlar» nomli O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartida nomoddiy aktivlarga quyidagicha ta’rif beriladi: «Nomoddiy aktivlar - korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish yoki tovarlami sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funktsiyalami amafga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bolmagan mol-mulk obyektlari». 5 (O’zR. Adliya Vazirligida 2 noyabr 1999 y. ro‘yxatga olingan № 833 va «Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulklar kamomadi va oshiqcha chiqishini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortish to‘g‘risidagi Nizom» O’zR Adliya Vazirligida 2001 yil ro‘yxatga olingan № 1054) talablariga rioya qilinganligini sinchiklab tekshirishi zarur. Xususan, auditor inventarizatsiyada aniqlangan nomoddiy aktivlar kamomadi buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishini va soliqqa tortilishini aniqiaydi. a) Masalan: aniqlangan kamomadlaming balans summasi hisobdan chiqarilganda: - Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi», - Kredit 0400 - «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schetiar». b) kam chiqqan nomoddiy aktivlar obyekti bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi hisobdan chiqarilganda: - Debet 0500 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi schyotlar», - Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyoti v) kamomad aniqlangan nomoddiy aktivlaming qoldiq qiymatiga: -Debet 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklaming buzilishidan yo'qotishlar», - Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyoti. Agar baholash natijasida nomoddiy aktivning bozor qiymati (undiriladigan summa) qoldiq qiymatidan yuqori bo‘lsa, olingan daromad summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: - Debet 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlaming qarzlari» schyoti- aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilisbi lozim boigan bozor qiymatiga. -Kredit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklaming buzilishidan yo‘qotishlar» scheti - nomoddiy aktivlaming qoldiq qiymatiga, - Kredit 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti - aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo'lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o'rtasidagi farq summaga (olingan daromad). 39 bo'yicha sintetik hisob registrlari, nomoddiy aktivlami hisobga oladigan kartochkalar(NMA-l shakl) dan foydalaniladi. Yuqorida bayon qilinganlar asosida nomoddiy aktivlami auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning umumiy chizmasini quyidagicha aks ettirish mumkin. Yuqorida bayon qilingan tartibda o‘tkazilgan tekshiruv natijalari auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha tuziladigan hisobotning tegishli bo'limiga qo'shiladi. Nomoddiy aktivlami ro‘yxatga olishning texnik jihatlarini tekshirish juda muhim hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar o‘z nomiga ko‘ra moddiy negizga ega bo’lmaganliklari uchun korxonada u yoki bu obyektning haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan buxgalteriya nazoratini tashkil etish muammosi tez-tez vujudga keladi. 2.3 Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish. Nomoddiy aktivlami hisobga olishga doir muomalalami tekshirish natijalari auditorlik hisobotida umumlashtiriladi. Har bir yol qo'yilgan xato-kamchilik bo‘yicha: qaysi me’yoriy hujjatning qaysi talabi buzilganligi; etkazilgan zarar summasi; aniqlangan xatolikning korxona faoliyati va buxgalteriya hisoboti ko‘rsatkichlarining ishonchliligiga ta’sir ko‘rsatish darajasi, jiddiyligi va hokazolar aniqlanadi. 11.9. jadval 42 tomonidan 1998-yil 3-dekabrda 64-son bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standard «Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga xarajatlar»ga (11-son BHMS) (1998- yil 28- dekabrda 581-son bilan ro‘yxatga olingan, « o‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo‘mitalari va idoralarining me’yoriy hujjatlari axborotnomasi», 1999- y., 6-son) muvofiq belgilanadi - Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schyotlar» - Kredit 0830 «Nomoddiy aktivlami xarid qilish». Nomoddiy aktivlami ishlab chiqish davrida ulami ishlab chiqish uchun olingan kredit bo‘yicha hisoblangan foizlar ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymatiga kiritiladi. Barcha turdagi nomoddiy aktivlaming dastlabki bahosi boshlang‘ich qiymat bo’lishi kerak va ular buxgalteriya hisobiga ushbu qiymat bo'yicha qabul qilinadi. Haq evaziga sotib olingan nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi: a) huquqdan voz kechish (sotib olish) shartnomasiga muvofiq huquq egasi (sotuvchi)ga to‘langan summalar; b) huquq egasining mutlaq huquqidan voz kechishi (sotib olish) munosabati bilan amalga oshirilgan ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imlari, davlat bojlari, patent bojlari va boshqa shunga o‘xshash to‘lovlar; v) bojxona bojlari vayig‘imlari; g) nomoddiy aktivlami sotib olish munosabati bilan to‘lanadigan soliqlar va yig‘imlar summalari (agar ular qoplanmasa); d) nomoddiy aktivlami sotib olish bilan bog'liq axborot va maslahat xizmatlari uchun toMangan summalar; e) nomoddiy aktivlar ular orqali sotib olingan vositachilarga to'lanadigan haqlar; j) asosiy vositalar obyektlarini yetkazib berish tavakkalchiligini sug‘urtalash bo‘yicha xarajatlar; 28 «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni. 1992 yil 9 dekabr. 2000-yil 26-mayda yangi tahrirda tasdiqlangan. 4.O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonuni. 1996-yil 30-avgustda tasdiqlangan. 5.O’zbekiston Respublikasining «lxtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida» qonuni (yangi tahriri 2002-yil 29-avgustda tasdiqlangan) 6. «Xo‘jalik yurituvchi subyektlaming moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schetlar rejasi va uni qo‘llash to‘g‘risida yo‘riqnoma» O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi 21-sonli milliy standarti (BHMS). 7. 1998-yil 20-sentyabrda 506-son bilan O’zbekiston Respublikasi Adiiya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 7-sonli «Nomoddiy aktivlar» O’zbekiston Respublikasi BHMSsining yangi tahriri 2005-yil 25-martda 35-son bilan O’zbekiston Respublikasi Adiiya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 7-sonli «Nomoddiy aktivlar» O’zbekiston Respublikasi BHMSsi. Mazkur Standartga O’zR AV 14.02.2009 y. 1485- 1-son bilan ro‘yxatga olingan O’zR MV Buyrug‘iga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan 8. O’zbekiston Respublikasining boshqa BHMSIari. 9. Mahsulot (ish, xizmat)lami ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi haqidagi Nizom. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999-yiI 5-fevralda 54-son bilan tasdiqlangan (o'zgartirishlar bilan). 15 jarayonida nomoddiy aktivlar muhofaza hujjatlarinnig haqiqiyligiga alohida e’tibor qaratiiishi lozim. Bunda, qoidaga ko‘ra patent egasida saqlanadigan, faqat bitta rasmiy muhofaza hujjati berilishini, litsenziyaga asosan foydalanadigan shaxslarda esa muhofaza hujjatining nusxasi bo‘lishi lozimligini nazarda tutish kerak. Xalqaro amaliyotda «nou-хаи» tushunchasi bozor oborotida tijorat qadr - qimmatga ega bo‘lgan, istalgan ilmiy, texnikaviy, ishlab chiqarish (tashkil etish va boshqaruv tizimini qo‘shgan holda) axborotlarini o‘z ichiga olishi mumkin. Shuningdek, «nou-хаи» huquqlari ya’ni texniKreditajriba yoki ishlab chiqarish sirlari ham sanoat mulki obyektlariga taalluqlidir. Bunday huquqlar, odatda, yuridik kuchga ega bo‘lgan qandaydir hujjatlar bilan tasdiqlanmaydi, lekin ular tijorat siri hisoblanadi va maxsus muhofaza qilishni talab etadi. Amalda axborotlarga monopol egalik qilish huquqning vujudga kelishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. «Nou-хаи» ni muhofaza qilish shartlari quyidagilardan iborat. Birinchidan, axborotning uchinchi shaxsga ma’lum bo‘lmasligi uning tijoriy qadr-qimmatiga zarur shart - sharoit (zamin) bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchidan, u uchinchi shaxslaming bemalol kirishlari uchun yopiq bo‘lishi kerak (qonun asosida). Uchinchidan, axborot egasi uning maxfiyligini muhofaza qilish uchun zarur chora - tadbirlami qo‘llashi lozim. Ushbu maxfiylik shartlaridan birortasining buzilishi axborot egasini uni himoya qilish huquqining buzilishiga olib keladi. «Nou- хаи» egasi huquqlarini himoya qilish O’zbekiston Respulikasi Fuqarolik Kodeksi va boshqa tegishli qonuniy hujjatlar bilan amalga oshiriladi. Savdo markalari - kompaniyalarga, mahsulot yoki xizmatlarga oid berilgan nomlar, ramzlar yoki boshqa xil (aniqlab beruvchi) identifikatsiyadir. Ular egalik qilishni asoslash uchun ro‘yxatga olinishi, ro‘yxatga olinganlari esa - ulaming faoliyat muddatlarini ma’lum bir davrga uzaytirish asosida yangilanib borishi mumkin. Bunday hollarda nomlanishlar, ramzlar va mahsulotning boshqa aniqlovchi identifikatsiyalari yuridik jihatdan himoyalanadi. Savdo markasini sotib olish chog‘ida to‘langan pul mablag'lari summasi kapitallashtirib boriladi. Unga ishlov berish, uni himoya qilish, kengaytirish, ro‘yxatdan o'tkazish yoki sudda himoya qilish natijasida yuzaga kelgan summalar ham 10 qoidalari, hamda ularni qo’llash amallarini ishlab chiqishlari va qabul qilishlari lozim. Bu audit jarayonida umumqabul qilingan tekshiruv standartlari bilan qarama- qarshiliklar vujudga kelmasligi uchun zarur. Auditorlik tashkiloti o’z shartnoma majburiyatlarini bajarishda, amalda tekshiruv ob’ektlarini to’liq (100%) qamrab olaolmaydi. Natijada, moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining mutlaqo (shak-shubhasiz) haqqoniy ekanligini kafolatlay olmagani holda, ma’lum darajadagi tavakkalchilik bilan ularni tasdiqlaydi. Shu boisdan, auditor ishida doimo ma’lum darajada tavakkalchilik xavf-xatari mavjud bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, auditor xulosasida bayon etilgan fikr har doim ham mutlaqo to’g’ri bo’lishi mumkin emas. Ammo, deyarli hamma vaqt axborotdan foydalanuvchilar uchun foydali bo’lishi lozim. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. “0‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g’risida”gi 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli Farmoni. 3. Mirziyoyev Sh.M. « Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lib qolishi kerak » - Toshkent: “0‘zbekiston” NMIU, 2017. - 104 b. 6. Fayziyev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.:Iqtisod Moliya, 2015 y. -430 b. 7. Fayziyev Sh., Karimov A. Audit. - T.: “ IQTISOD MOLIYA ” , 20 13 y. - 328 b Qo’shimcha adabiyotlar 46 1.2 Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi, vazifalari va manbalari. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida nomoddiy aktivlaming tobora salmoqli ahamiyat kasb etib borayotganligini hisobga olgan holda, ulaming hisobi to‘g ‘ri yo‘lga qo‘yilganligi va ulardan samarali foydalanilayotganligini auditorlik tekshiruvlaridan muntazam ravishda o'tkazib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Nomoddiy aktivlar auditi ham ulaming hisobi kabi yetarli darajada shakl topmagan tadqiqot obyektlari jumlasiga kiradi. Audit bunga vakolatli bo‘lgan shaxslar - auditorlar tomonidan, xo‘jalik yurituvchi subyektlaming moliyaviy hisobotining ishonchliligi hamda moliyaviy va xo'jalik operatsiyalar O’zbekiston Respublikasi amaldagi qonunchiligi va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ekanligini aniqlash maqsadida mustaqil ekspertiza va tahlil qilish, buxgalteriya hisobi va boshqa moliyaviy hisobotlarga qo‘yiladigan talablarga muvofiqligini, ulaming to‘liqligi va aniqligini tekshirish demakdir. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, nomoddiy aktivlar auditining maqsadi - O’zbekiston Respublikasidagi qonunchilik asosida nomoddiy aktivlaming holati, harakati, baholanishiga obyektiv baho berishdan iborat. Bunda nomoddiy aktivlar hisobining ishonchliligini hamda amalga oshirilgan moliyaviy va xo'jalik operatsiyalarining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Dunyo tajribasiga ko‘ra auditorlik tekshiruv natijalari ko‘pchilik iqtisodiy qarorlami qabul qilish uchun asos bo‘lgan!igi sababii barcha davlatlarda audit etarli darajada 16 Bunda auditor aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan summalami aniqlashning asosliligini tekshirishi lozim. Chunki, olingan daromad summasi yuqorida nomi qayd qilingan «Nizom» ga muvofiq umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiiadi. Agar baholash natijasida obyektning bozor bahosi (undiriladigan summa) kamomad obyektining qoldiq qiymatidan past bo‘!sa, ko'rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: - Debet 4730 - «Moddiv zararni qoplash bcryicha, xodimlarning qarzi» scheti - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozorqiymatiga. - Debet 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» scheti - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o'rtasidagi farq summaga (ko'rilgan zarar summasiga) - Kredit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklarking buzilishidan yo‘qotishlar» scheti - nomoddiy aktivlar obyektining qoldiq qiymatiga. Ko‘rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblashda umurniy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo'shiladi. Nomoddiy aktivlar kamomadining aniq aybdori topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo‘Imagan holiarda kam chiqqan nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: a) boshlang'ich qiymatiga: - Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi», - Kredit 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schetlar»; b) amortizatsiya summasiga: - Debet 0500 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi schetlar», - Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» scheti; v) ko'rilgan zarar summasiga: - Debet 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» scheti, 40 z) aktivdan maqsadga ko‘ra foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bog'liq boshqa xarajatlar. Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to'lash bilan bog'liq xarajatlar (akkreditiv ochish bo‘yicha xarajatlar, o'tkazmalar uchun bankning vositachilik haqi, nomoddiy aktivlami chet el valyutasiga sotib olish chog'ida valyuta konvertatsiyasi bo'yicha vositachilik haqi va bankning boshqa xizmatlari), sotib olish bo‘yicha kontraktlami tayyorlash va ro‘yxatdan o‘tkazish bilan bog'liq xarajatlar hamda aktivlami sotib olish bilan bevosita bog’liq bo'lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymatiga kiritilmaydi, balki ular sodir bo'lgan hisobot davrida xarajatlar sifatida tan olinishi kerak Agar shartnoma shartlarida to'lovni kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to'lash nazarda tutilgan bo'lsa, sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to'lash chog‘ida haqiqiy xarajatlar buxgalteriya hisobiga dastlab tan olingan kreditorlik qarzi summasi bo‘yicha qabul qilinadi. Kreditdan foydalanganlik uchun foizlami to'lashga doir xarajatlar qarzga olingan kapital hisobidan to‘liq yoki qisman sotib olingan nomoddiy aktivlaming boshlang'ich qiymatiga kiritilmaydi. Chet el valyutasida sotib olingan nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymati mazkur BHMSning 14-bandida nazarda tutilgan tegishli xarajatlami hisobga olgan holda, sotib olish sanasidagi chet el valyutasidagi summalami O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo‘yicha qayta hisoblash yo‘li bilan so'mda belgilanadi. Korxona ustav kapitaliga ulush hisobiga olingan nomoddiy aktivlaming boshlang'ich qiymati, agarda O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqa hoi nazarda tutilmagan bo'lsa, korxona muassislari (ishtirokchilari) tomonidan kelishilgan ulaming puldagi bahosi asosida tan olinadi: - Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schyotlar» - Kredit 4610 -«Ustav kapitaliga ta’sischilaming ulushlari bo'yicha qarzi» 29 Hisobdan chiqarish natijasi (foyda yoki zarar 9220 schyotdan 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlami jamlash)» schyotiga o‘tkaziladi. Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi, foyda, byudjet bilan hisob-kitoblar ko'rsatkichlari, shuningdek xususiylashtirilayotgan davlat korxonalari mulklarini baholashning asoslanganligi ko‘p jihatdan nomoddiy aktivlaming mavjudligi va baholanishi, ular eskirishlari to‘g‘risidagi ma’lumotlaming haqqoniyligiga bog‘liq. Nomoddiy aktivlaming hisobdan chiqarilishi bilan bogMiq muomalalami hisobda aks ettirish uslubini tekshirish yoppasiga amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. 21-sonli BHMS talablariga muvofiq nomoddiy aktivlami hisobdan chiqarish bilan bog‘liq barcha muomalalar hisobdan chiqarilish sabablaridan qatiy nazar (sotilishi, tekinga berilishi, yaroqsizligi va h. k). 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyotida aks ettiriladi. Aniqlangan moliyaviy natija, agar zarar ko'rilsa - 9220 - schyot kreditidan 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» schyotining debetiga, agar foyda olinsa - 9220 - schyot debeti va 9320 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishidan olingan foyda» schyotining kreditida aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimini soliqqa tortishning to‘g‘riligini tekshirish. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarga muvofiq nomoddiy aktivlaming ayrim turlari qo'shimcha qiymat solig‘i (QQS) dan ozod etilgan. Auditor bunga alohida e’tibor berishi zarur. 21-son BHMS ga muvofiq nomoddiy aktivlar oldindan pul o‘tkazish yo‘li bilan sotib olinganida QQS 4410 - «Soliqlar va yig'imlar bo'yicha avans toMovlar» schyotida aks ettiriladi (hisob-kitob hujjatlarida alohida ajratib ko'rsatilganida). Sotib olingan nomoddiy aktivlar bo'yicha QQS summasi quyidagi hollarda byudjetga o‘tkaziladi: • sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymati mol yetkazib beruvchilarga to'langanida; • nomoddiy aktivlar hisobga qabul qilinganida; 37 qat’iy tartibga solinadi. Chunki moliyaviv hisobotlaming obyektiviigiga baho berish bevosita ushbu xizmat vazifasiga kiradi. Nomoddiy aktivlami tekshirishning asosiy vazifasi quyidagilardan iboratdir: • aktivlaming nomoddiy aktivlarga to‘g‘ri olib borilganligi; • nomoddiy aktivlar obyektlari bo‘lgan ixtirolar bo‘yicha patentlar, sanoat namunalari, tovar belgilari, kompyuterlar uchun dasturlar va boshqa huquqlar, ishchanlik obro‘si tegishli hujjatlarda rasmiylashtirilishi; • nomoddiy aktivlar kelib tushishi va hisobdan chiqarilishi bo'yicha operatsiyalami to‘g‘ri rasmiylashtirish va hisobda aks ettirish; • nomoddiy aktivlar boshlang‘ich qiymatini to‘g‘ri baholash; • nomoddiy aktivlaming foydalanish muddatini va amortizatsiva ajratmalarini hisoblashni to‘g‘ri aniqlash; • nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va uni hisobda aks ettirishni tanlangan usulini hisob siyosatida belgilanishi; • nomoddiy aktivlaming ayrim obyektlari bo‘yicha analitik hisobini tashkil etilishi; • nomoddiy aktivlar qoldiq qiymatini buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishi, hisobotda ma’lumotlarni to‘liq va to‘g‘ri ochib berilishi»5. Bozor iqtisodiyoti sharoitida O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimi ma'lum bosqichlar asosida amalga oshirilmoqda. Auditorlik faoliyatini tartibga solish idoralarining huquq va majburiyatlarini, davlat va ijtimoiy auditorlik tashkilotlarining ahamiyati va faoliyatini aniqlash jarayoni ketmoqda. Iqtisodiy adabiyotlarda quyidagi tartibda keltirilganidek, beshta asosiy bosqichdan iborat, ko‘p bosqichli auditorlik faoliyatini tartibga solish me’yoriy tizimi ajratib ko’rsatilishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqich - moliyaviy-iqtisodiy tizimda auditning o'mi, ahamiyati, vazifalarini belgilovchi O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni (yangi tahrir) 2000 yil 26 may. Ikkinchi bosqich - barcha obyektlar uchun majburiy bo'lgan auditorlik faoliyatini tartibga solishning umumiy masalalarini belgilovchi qonunchilikka oid me’yoriy hujjatlar. Uchinchi bosqich - Moliya Vazirligi tomonidan ishlab chiqilayotgan va O'zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan tasdiqlanayotgan auditorlik faoliyati standartlari. To'rtinchi bosqich - auditorlik faoliyati va auditning maxsus turlarini 17 Dastur vositalari texnik (shu jumladan dastur va ishlatiladigan) hujjatlashtirish bilan birgalikda ma’lumotlami ifodalovchi vositada namoyish etadi. EHM uchun dastur ta’minotlarini va ma’lumotlar bazasini muhofaza qilish mualliflik huquqi vositalari orqali amalga oshiriladi. Firmaning nufuzi - «Goodwill»- buxgalteriya hisobi va auditga oid adabiyotlarda har xil nomlanadi. Masalan, firmaning bahosi, firmaning yaxshi nomi, firmaning amaliy shuxrati, firmaning amaliy aloqalari va boshqalar. Firmaning nufuziga xar xil omillar ta’sir etadi. Jumladan, xaridorlar, kreditorlar va xizmatchilar bilan munosabatlar, ishlab chiqarish va boshqaruv tuzulmasi, firmaning joylashgan o‘mi va boshqalar. Nomoddiy aktivlarning bu turi 0‘zining mazmuniga ko‘ra sotgan korxona balansida turgan mulklaming bahosi bilan sotib olgan korxona tomonidan to'langan haqiqiy baho o'rtasidagi farq sifatida ifodalanadi. Ko‘rinib turibdiki, nomoddiy aktivlarning bu turi odatda bir korxona tomonidan qandaydir bir boshqa biron bir korxonani sotib olishda vujudga keladi. Agar sotilayotgan korxona yoki xaridorlar firma obro‘sining qiymatini oldindan bilishni xohlasalar, u holda ular kompaniya oladigan o‘rtacha tarmoq foydasidan oshadigan foyda normasidan kelib chiqib hisoblab chiqarishlari mumkin. Manfiy gudvill summasini doimiy xaridorlar mavjudligi omili, sifat reputatsiyasi, marketing va sotish malakasi, ish yuzasidan aloqalar, boshqarish tajribasi, xodimlar malaka darajasi va shu kabilar bo’lmagan taqdirda, xaridorga taqdim etiladigan narxdan chegirma sifatida ko‘rish va muddati kechiktirilgan daromadlar (kelgusi davr daromadlari) sifatida hisobga olish lozim. Manfiy gudvill summasi sotib olingan amortizatsiyalanadigan alohida aktivlarning o‘rtacha tortilgan foydali xizmat muddati mobaynida muntazamlik asosida korxonaning moliyaviy natijalarga asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar sifatida kiritiladi. Franshizalar odatda hukumat organlari tomonidan davlat mol- mulkidan (masalan, kabel televideniesi kompaniyasi) foydalanish huquqiga egalik qilish uchun yoki kommunal xizmatlar ko'rsatish (elektr energiyasi), shuningdek xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan aniq maqsadlar va aniq xizmatlardan foydalanish huquqiga egalik qilishlari uchun beriladi. Franshiza to‘g‘risidagi har bir shartnoma franshiza 12 haqiqiy bo'lib hisoblanadigan davmi, shuningdek franchayzer (foydalanishga oid huquq imtiyozini beruvchi subyekt) ning va franchayz (ushbu imtiyozni oluvchi subyekt) ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi. Ko‘pincha franshizani olish qiymati yuqori bo'ladi va odatda franchayz franchayzerga uning boshlang‘ich qiymati kapitallashtirilishi va undan keyingina xarajatlar yuzasidan hisobdan chiqarilishi lozim. Agar u ma’lum bir muddat asosida cheklab qo'yilgan bo‘lsa, uning qiymati oqilona va muntazam tarzda mazkur davr uchun amortizatsiya qilinishi lozim. Agar ma’lum aniq bir muddat belgilanmagan bo‘lsa, amortizatsiya qilish uning oldingi davriy baholari bilan birgalikda aniq belgilangan xizmat qilish muddatiga asoslanishi lozim. Mazkur baholashlar oldingi baholashlaming qayta ko'rib chiqilishi zaruratini aniqlash maqsadida o'tkaziladi. Biroq to'liq amortizatsiya davri 40 yildan oshib ketishi mumkin emas. Imtiyozdan foydalanuvchi subyekt tomonidan uni beruvchi subyektga xizmatlarga oid yillik va joriy toMovlami (masalan, rag’batlantirish tadbirlarida, tashkiliy masalalami hal qilish borasida yordam ko’rsatganlik uchun) ularni kelgusida o’lchanadigan foyda keltirmasligi sababli, ilgari bo‘lgan xarajatlar bo'yicha hisobdan chiqarilishi lozim. Agar franshiza o‘z qiymatini yo’qotsa yoki qonun tomonidan bekor qilinadigan bolsa, amortizatsiya qilinmagan summa zudlik bilan zarar sifatida hisobdan chiqariladi. Mualliflik huquqlari - «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi O'zbekiston Respublikasi qonuniga asosan fan, adabiyot yoki san'at asarlarini nashr qilish, ommaviy ijro etish yoki boshqacha tarzda foydalanish uchun maxsus beriladigan huquqdir. Muallifga shaxsan mulkiy va mulkiy bo‘lmagan huquqlar biriktiriladi. Muallifning hayotligida yoki o‘limidan so‘ng begona qilinmaydigan yoki boshqa birovga o’tkazilmaydigan mualliflik huquqi muhim nomulkiy huquq hisoblanadi. Shundav qilib, sanoat, intellektual mulklar auditining boshqa aktivlar auditidan farq qiluvchi tavsiflovchi xususiyatlari obyektlami ekspertiza qilish va ulardan kelib chiqadigan huquqlami tahlil qilishdan iboratdir. Shuning uchun ushbu obyektlar auditida bu obyektlarga egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlami texnik tahlil qilish zarur. Buning uchun sanoat va 13 bilimlariga tayanishlari lozim, zero auditorlar tomonidan xo‘jalik subyektining moliyaviy hisobotlari to‘g‘risida berilgan beg‘araz xulosadan mulk egalari, investorlar, kreditorlar, banklar aksiyalami sotib olishda va sotishda, krcditlar va qarzlar berish to‘g‘risida qarorlar qabul qilishda foydalanadilar. 0 ‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «Agar biz o‘z vaqtida uzoqni ko‘zlab, ertaga hayotga kirib kelayotgan yoshlarimizning chuqur bilim va kasb-hunar egallashi uchun zamin yaratmasak, ulami zatnon talab qiladigan mutaxassis kadrlar etib tayyorlamasak, bugungi kunda butun dunyoni qamrab olgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida yurtimizda tinchlikni saqlab, iqtisodiyotimizning barqaror o‘sish sur’atlarinita’minlashga, ayni shunday og‘ir sharoitda xalqimiz hayotining tobora yuksalishiga erisha olarmidik? Yo‘q albatta. Hammamizga teran bir haqiqat ayon boMishi kerak-biz yurtimizning ertangi rivoji yoMida qanday chuqur o‘ylangan dasturlami tuzmaylik, bu rejalami bajarish uchun qanday moddiy baza va imkoniyatlami yaratmaylik, buning uchun qancha ko‘p sarmoya safarbar etmaylik, ulaming barchasini amalga oshiradigan, ro‘yobga chiqaradigan qudratli bir omil borki, u ham bo‘lsa yuqori malakali ish kuchi va yurtimizning ertangi kuni, taraqqiyoti uchun mas’uliyatni o‘ zimmasiga olishga qodir bo‘lgan yetuk mutaxassis yoshlarimiz, desak, o‘ylaymanki hech qachon xato bo‘lmaydi. Shuning uchun ham bu o‘ta muhim masalani doimo davlatimiz, jamiyatimizning asosiy vazifasi sifatida ko‘rishimiz darkor» Shu ma’noda mazkur darslik zamon talab qiladigan mutaxassis kadrlar tayyorlash, jumladan: «Buxgalteriya hisobi va audit», «Moliya», «Bank ishi», «Soliqlar va soliqqa tortish», «Iqtisodiyot», «Menejment», «Marketing» yo‘nalishlari bo‘yicha kadrlar tayyorlashni dolzarbligi bilan bog‘liq. 4

Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya xisoblash va xisobdan chiqarilishi auditi

Купить