• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 33000UZS
Размер 167.5KB
Покупки 3
Дата загрузки 18 Апрель 2025
Расширение doc
Категория Лингвистика

Продавец

Moxira Xasanova

Дата регистрации 06 Январь 2025

14 Продаж

Nutq tovushlarining fonetik o’zgarishi

Umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisa kategoriyalari tilda invariantvariantlilik asosida namoyon bo‘ladi. Bunda invariant umumiylikni, mohiyatni aks ettiradi, variantlar esa xususiylik, hodisalardir. Invariant va variantlilik tilning barcha sathlarida amal qiluvchi universal kategoriyadir. Fonologik sathda invariant-variantlilik munosabati ko‘pchilik tomonidan tilga olingan bo‘lsa-da, invariantni qanday belgilash muammosi turlicha talqin qilinadi. Xuddi ana shu masalada tilshunoslar turli oqimga bo‘linadilar. Fonologik sathda umumiylik-xususiylik, invariant-variantlilikni belgilash dastlab alifbo tizimini yaratgan qadimgi finikiylarda paydo bo‘lgan. Chunki harf tovush variantlariga qarab emas, balki tovush tiplariga qarab belgilanadi. Yozuv tarixi bilan shug‘ullanuvchi, deyarli, barcha tilshunoslar 2 ilk fonografik yozuvda har bir harf muayyan bir fonemani ifoda etganligini e’tirof etadilar. Dastlab eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikdayoq qadimgi finikiylar 22 ta undosh va bir unli uchun harf belgilagan ekanlar, keyinchalik nabotiylar o‘zlarining tillariga moslab yana oltita harf qo‘shib, harflar sonini 28 taga yetkazgan ligi haqida malumot beradilar. . Demak, ular cheksiz talaffuz qilinuvchi tovushlarni ma’lum tiplarga birlashtirish haqidagi tasavvurga ega bo‘lganlar. Aks holda, fonografik yozuvni ixtiro qilolmagan bo‘lardilar. Bu shuni ko‘rsatadiki, eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikdayoq amaliy ehtiyoj bilan Sharqda, Arabiston yarim orolida, Falastin va Finikiya mamlakatlarida tilshunoslik, uning fonetika va fonologiya qismi rivojlangan. Bu an’ana qadimgi Hindistonda ham, Markaziy Osiyoda ham, Gretsiya va Rumo o‘lkalarida ham davom etgan. Jumladan, qadimgi hindlar tovushlar tipini ifodalovchi shpota atamasini ham ishlatganlar. 2 Arab tilshunosligining paydo bo‘lishi va rivojlanishi Payg‘ambarimiz Muhammad alayhis salom va Quroni Karim nozil bo‘lishi bilan bog‘liq.Xususan, Quroni Karimn nozil bo‘lgandan keyin Payg‘ambarimiz uni qorilarga yodlatib,boshqalarga yetkazishni buyurganlar,og‘izdan og‘izga o‘tgan Quron oyatlarining talaffuzini o‘zgarganini 2 11 Nutq tovushlarini turli tomondan o‘rganish mumkin: tarixiy nuqtai nazardan, qiyosiy tomondan, hozirgi o‘zbek tili va mahalliy dialektlarning nutq tovushlarini taqqoslash jihatidan, nutq tovushlarini turli asboblar yordamida eksperiment qilish yo‘li bilan va boshqalar. Shunga ko‘ra, fonetika nazariy planda umumiy fonetika va xususiy fonetikaga,amaliy planda esa tarixiy fonetika, qiyosiy fonetika, tavsifiy fonetika, eksperimental fonetika kabi bir necha sohaga bo‘linadi. 1.3Fonetikaning bo‘limlari. Umumiy fonetika turli tipdagi tillarning nutq tovushlarining xilma-xilligini o’rganuvchi bo’lim. U turli sistemalar tillarida inson nutq apparatining tovush hosil qilish imkoniyatlarini, nutq organlari yordamida tovushlarni hosil qilish usullari va ulardan nutqda foydalanish imkoniyatlarini o’rganish kabi masalalar bilan shug’ullanadi. U alohida va qarindosh tillarning fonetik sistemasini batafsil va chuqur o’rganish hamda natijalarni umumlashtirish asosida hosil qilinadi. Demak, tillarning fonetik xususiyatlari qanchalik chuqur va izchil o’rganilsa, umumiy fonetika uchun manba shunchalik boy bo’ladi. Xususiy fonetika muayyan bir tilning fonetik bazasini, fonetik qonuniyatlarini umumiy fonetika qonuniyatlariga bo‘ysunadi va uning qonuniyatlari asosida faoliyat olib boradi. Xususiy fonetika muayyan bir tilning amaliy fonetikasi hisoblanadi. U turli farazlar, gipotezalar, postulatlardan xoli bo‘ladi. Muayyan tilning artikulyatsion bazasi, uning artikulyatsion imkoniyati, akustik refrezentatsion usuli asosida ish ko‘radi. Mazkur tilning fonetik ifoda bazasi bilan bog‘liq barcha jarayonlar xususiy fonetikada o‘rganiladi. Tarixiy fonetika ma’lum bir tilning tovush sistemasini tarixiy rivojlanishda o’rganadi, ya’ni til taraqqiyotining turli davrlarida tovush sistemasidagi tarixiy o’zgarishlarni, ularning o’zgarish sabablarini tekshiradi. Jonli so’zlashuv nutqi, qarindosh tillar tadqiqi natijasida olingan natijalar, til taraqqiyotining turli davrlariga mansub yozma yodgorliklar tarixiy fonetika uchun manba bo’ladi. Tovushlarning tadrijiy taraqqiyoti shu tilda gaplashuvchi xalqning tarixi bilan bog‘liq ravishda o‘rganiladi, tarixiy sabablari aniqlanadi. Masalan, o‘zbek tilida hozir v fonemasining ikkita – lab-lab, lab-tish varianti bor. Tarixiy fonetika v 6 aylanishi) holatni P. Azimov va Potseluevskiylar o‘zak morfemaning prefikslashishi deb hisoblaydilar. 19 Natijada ol va o morfemalarini bir invariantning turli variantlari emas, balki birinchisini olmoq fe’lining varianti, ikkinchisini esa leksik ma’nodan mahrum bo‘lgan yordamchi morfema prefiksining varianti deb izohlaydilar. Bu hodisa haqida fikr yuritgan A.G‘ulomov o‘zak morfemadagi yuqorida ko‘rsatilgan fonetik qisqaruv natijasida ro‘y bergan shakliy o‘zgarishlarni bir mohiyatning, ya’ni bir o‘zak morfemaning turli shakliy variantlari sifatida izohlaydi. Bunga asos qilib, qisqarmagan variant bilan qisqa variant o‘rtasidagi mazmuniy umumiylik belgisi olinadi. 20 Shuning o‘ziyoq A.G‘ulomovning variant va invariant munosabatini naqadar teran anglaganidan dalolat beradi. 3. O‘zak morfemani moddiylashtiruvchi tovushlar qanday tartibda joylashishi bilan ham ahamiyatlidir. Bir xil tovushlarning turlicha joylashuvidan turli lisoniy birliklar vujudga keladi. Masalan, q, i, sh tovushlarining turlicha joylashuvidan qish, shiq, ishq singari birliklar vujudga keladi. Demak, bu lisoniy birliklarni moddiylashtirishda ishtirok etgan tovushlar bir xil, lekin ularning joylashish tartibi har xil. Tovushlarning ana shunday turlicha joylashish belgisi yuqoridagi lisoniy birliklar o‘rtasidagi farqlovchi belgi vazifasini bajaradi. Ayrim hollarda lisoniy birliklarning moddiy tomonini shakllantirgan shunday tovushlar tartibi muayyan sabablarga ko‘ra almashinishi, lekin bu almashinish ma’noga ta’sir etmasligi mumkin. Demak, bunday vaqtda tovushlar tartibi lisoniy birlikning farqlovchi belgisizlik vazifasini yo‘qotadi. Natijada bir lisoniy birlikning turli variantlari vujudga keladi. Masalan, to‘g‘ra-to‘rg‘a, kiprik- kirpik, sirpanchiqsipranchiq kabi. Ayrim hollarda o‘zak morfemaning ikki xil shakliy variantiga affiks morfemaning ikki xil shakliy varianti qo‘shilishidan bir so‘zning ikki shakliy varianti vujudga keladi. Masalan, yig‘i va sig‘i morfemalarining birinchisiga otdan 19 20 32 ikkita r undoshi titroqlik umumiy belgisiga ega bo‘lganligi tufayli, ikkinchi undosh burun tovushga almashinadi. Natijada bir leksemaning biror va biron variantlari paydo bo‘ladi. Shuningdek, mo‘may leksemasidagi ikki bir xil undoshning birinchisi lab undoshlik belgisini yo‘qotib, til oldi undoshiga aylanib, talaffuz qulayligini hosil qiladi. Buning natijasida bir leksemaning mo‘may va no‘may variantlari vujudga keladi. Dissimilyatsiyaga uchrashi uchun ikkita bir xil undoshning bo‘lishi shart emas. Ma’lum bir belgisi bilan o‘xshash bo‘lgan ikki undosh ham dissimilyatsiyaga ehtiyoj sezishi mumkin. Masalan, mabodo leksemasidagi m va b undoshlari labiallik belgisiga ko‘ra o‘xshash bo‘lganligidan, nutqiy jarayonda talaffuz qulayligini ta’minlash maqsadida birinchi undosh til oldi sonor undoshga almashtiriladi. Leksema nomemasi tarkibidagi ma’lum belgisiga ko‘ra ikki o‘xshash undosh tovushning so‘zlovchining talaffuz qulayligiga intilish harakati tufayli o‘xshash belgilarning yo‘qotilishi dissimilyatsiya hodisasini keltirib chiqaradi. Bunday hodisaning ro‘y berishi esa leksema nomemasining og‘zaki so‘zlashuvga xos variantining hosil bo‘lishiga olib keladi. Masalan, biror leksemasi tarkibidagi ikkita r undoshi titroqlik umumiy belgisiga ega bo‘lganligi tufayli, ikkinchi undosh burun tovushga almashinadi. Natijada bir leksemaning biror va biron variantlari paydo bo‘ladi. Dissimilyatsiyaga uchrashi uchun ikkita bir xil undoshning bo‘lishi shart emas. Ma’lum bir belgisi bilan o‘xshash bo‘lgan ikki undosh ham dissimilyatsiyaga ehtiyoj sezishi mumkin. Masalan, mabodo leksemasidagi m va b undoshlari labiallik belgisiga ko‘ra o‘xshash bo‘lganligidan, nutqiy jarayonda talaffuz qulayligini ta’minlash maqsadida birinchi undosh til oldi sonor undoshga almashtiriladi. Fuziya Turkiy tillarning aglyutinativ tabiati barchaga ma’lum. Aglyutinatsiyaning fuziyadan muhim farqlovchi belgilari sifatida har bir grammatik ma’noning alohidaalohida shakllar yordamida ifodalanishi, grammatik ma’noni ifodalovchi grammatik shakllarning ko‘payishi bilan so‘zning chapdan 29 fonemasidagi shu belgilarning kelib chiqish sabablarini quyidagicha izohlaydi: lab- lab varianti (v)o‘zbek tili uchun birlamchi va qadimiy fonema hisoblanadi. Sof o‘zbekcha va asl turkcha so‘zlarda bu tovushning lab-lab varianti ishlatiladi. Masalan, ov, suv, yayov, qovun, haydov, yaylov kabi. O‘zbek tilining keyingi paytda boshqa tillarbilan munosabati kuchayishi natijasida bu fonemaning lab-tish varianti yuzaga keladi. Bu variant boshqa tillardan, xususan, arab, fors va rus tillaridan o‘zlashgan va’da, vido, vint, vagon, vaqt, viloyat kabi so‘zlarda uchraydi. Turli davrlarda yaratilgan yozma yodgorliklar, turli gruppa va shevalarga xos bo‘lgan og‘zaki nutq materiallari tarixiy fonetika uchun asosiy manba sifatida xizmat qiladi. Tarixiy fonetika umumiy fonetikaga, qiyosiy fonetikaga va hozirgi tilning fonetikasiga oid materiallardan ham foydalaniladi. Qiyosiy fonetika qarindosh tillarning tovush sistemasi munosabatlarini o’rganadi. Masalan, turkiy tillarning qiyosiy fonetikasi, slavyan tillarining qiyosiy fonetikasi kabi. Bunda bir qancha qarindosh tillarning yoki bir qancha dialekt va shevalarning materiallari – unli va undoshlar, fonetik o‘zgarishlar va shu kabilar birbiriga qiyoslash asosida o‘rganiladi. Masalan, singarmonizm qonuni hozirgi o‘zbek adabiy tilida buzilgan, lekin boshqa turkiy tillarda, shuningdek, ayrim o‘zbek dialektlarida to‘la saqlangan. Bu materialni qiyosiy o‘rganish asosida avval o‘zbek adabiy tilida ham singarmonizm hodisasining to‘la ravishda bo‘lganligi to‘g‘risidagi xulosaga kelish mumkin. Qiyosiy fonetika bir tomondan, bir oilaga mansub ikki tilning qiyosiy fonetikasini (masalan, rus va nemis tillari qiyosiy fonetikasi), ikkinchi tomondan, ikki oilaga mansub ikki tilning qiyosiy fonetikasini (masalan,o‘zbek va rus tillari qiyosiy fonetikasi)o‘rganishi mumkin. Qiyosiy fonetika bir tomondan, umumiy va tavsifiy fonetika materiallariga, ikkinchi tomondan, tarixiy fonetika materiallariga asoslanadi. Qiyosiy fonetika yozuv yodgorliklari va sheva materiallaridan ham unumli foydalanadi. Tavsifiy fonetika yoki fonologiya ma’lum bir til taraqqiyotining ma’lum bir davri oralig’idagi tovush sistemasini o’rganish bilan shug’ullanadi. Ilmiy-tavsifiy 7 Leksema nomemalari tarkibida qator kelib qolgan ikki unlining talaffuz noqulayligini bartaraf qilishga moyillik tufayli sodir bo‘ladigan fonetik hodisalardan yana biri aferezis hisoblanadi. Aferezis ham xuddi eliziya kabi ikkita qator unlidan birining reduksiyalanishidir. Bir yerda keluvchi ikkita har xil unlidan birinchisining reduksiyalanib, o‘z artikulyatsiyasini yo‘qotishi eliziya bo‘lsa, xuddi shunday sharoitda ikkinchi unlining reduksiyalanishi aferezis sanaladi. Masalan, narsa<na ersa, nechun<ne uchun va b. Quyida qator kelgan ikki unlili leksema nomemalarining paydo bo‘lish sabablari hamda paydo bo‘lgan fonetik noqulaylikni bartaraf etish tendensiyasi tufayli uslubiy variantlarning ko‘payishi haqida to‘xtalib o‘tamiz. 1. Leksema nomemalarida qator kelgan ikki unlining bir unliga aylanish yo‘llaridan biri sinerezis hodisasidir. 10 Sinerezis qator kelgan ikki unlining bir unliga aylanish hodisasidir. Sinerezis qator kelgan ikki unlining bir unliga aylanish hodisasidir. Sinerezis o‘zbek tilida bir leksema nomemasi tarkibida hamda ikki leksema nomemalari oralig‘ida ro‘y berishi mumkin. Ikki leksema nomemalari oralig‘ida sinerezis hodisasining ro‘y berishi leksema nomemalarining soddalashishiga – bir leksema nomemasiga aylanishiga olib keladi. Natijada bir leksemaning bir necha uslubiy variantlari – yozma va og‘zaki so‘zlashuv uslubiga xos variantlari vujudga keladi. Bir leksema nomemasida qator unli ikki holatda uchrashi mumkin: 1) o‘z leksikaga doir leksemalarda intervokal undoshning tushib qolishi natijasida; 2) olinma leksemalar nomemalari tarkibida. Bir leksema nomemasida intervokal undoshning tushib qolishi natijasida hosil bo‘lgan ikki unli o‘zaro birikib, bir cho‘ziq unliga aylanadi. Natijada ikkilamchi cho‘ziq unlilar hosil bo‘ladi. Intervokal undoshlarning tushib qolishiga ob’ektiv sabab mavjud. Chunki undoshlar uchun intervokal holat kuchsiz pozitsiya sanaladi. Alohida pozitsion 10 26 (k-g) kabi so‘zlarda qizil-qiz, sarig‘-sarg‘, bilak-bilag morflari bir morfemaning ma’lum pozitsiyaga xoslangan turli variantlaridir. Bu o‘rinda fonema almashinuvlari hech qanday fonologik funksiya bajarmaydi. Tovush almashinuvi uzoq vaqtlardan buyon lingvistlar tomonidan o‘rganilib kelinadi. Qiyosiy tilshunoslik o‘zining dastlabki taraqqiyot bosqichidayoq tovush almashinuviga katta e’tibor berdi. Ayniqsa, german tillari tadqiqotchilari bu masalani alohida o‘rganadilar, chunki tovush almashinuvi german tillari morfologiyasida asosiy o‘rin egallar edi. Yaqin yillargacha hind-evropa tillarida unlilar almashinuvi (ablaut) fonetik hodisa hisoblanib kelindi. Bunday qarash, ayniqsa, yosh grammatikachilar maktabiga xosdir. Ablautga fonetik hodisa sifatida qarash hozir ham ayrim tilshunoslar asarlarida ucrab turadi. Tilshunoslik tarixida tovush almashinuvi nazariyasining ishlanishida I.A.Boduen de Kurtene va N.V.Krushevskiylar alohida o‘rin egallaydi. Ular tilshunoslik tarixida birinchi bo‘lib tovush o‘zgarishlari va almashinuvlarini birbiridan farqlab o‘rganadilar. I.A.Boduen de Kurtene tildagi barcha tovush almashinuvlarini ikki kategoriyaga bo‘ladi: 1) kombinator xoslangan alternatsiyalar; 2) traditsiyaga asoslangan alternatsiyalar. U birinchi tipdagi alternatsiyalarni fonetikaga, ikkinchi tipdagilarni esa morfologiyaga kiritish lozimligini tavsiya qiladi. Tovush o‘zgarishlarini, avvalo, unlilar o‘zgarishi va undoshlar o‘zgarishiga ajratish maqsadga muvofiqdir. Unlilar o‘zgarishiga unlilar reduksiyasi, unlilarning cho‘zilishi, unlilar labializatsiyasi, unlilar delabializatsiyasi singari hodisalar mansubdir. 2.2 Unli fonemalarning nutqiy xususiyatlari. Unlilar o‘zgarishi Unlilar reduksiyasi Bir bo‘g‘inli leksemalarda hamda ikki bo‘g‘inli leksemalarning birinchi bo‘g‘inidagi sonor undoshlar oldida kelgan tor unli sonor undosh ta’sirida reduksiyaga uchraydi. Masalan, b(i)lan, b(i)roq, s(i)ra, b(i)r kabi. 20 XULOSA Fikr gap orqali ifoda qilinadi. Gap, odatda so`zlardan tashkil topadi. Gap tarkibida so`zlar va shu so`zlarning o`zaro bog`lanishini ta’minlovchi grammatik vositalar (qo`shimchalar, yordamchi so`zlar) ma’lum nutq tovushlari orqali shakllanadi. Masalan: Biz ulug` ayyomni mana shu cho`lda kutib olyapmiz (Y. Shamsharov). Bu gapni tuzishda biz, ulug`, ayyom, mana, shu, cho`l, kutib, olmoq so`zlari, ularning o`zaro bog`lanishini ta’minlovchi – ni (tushim kelishigi qo`shimchasi), - yap (zamon ma’nosini ifodalovchi qo`shimcha), - miz (shaxs-son qo`shimchasi) qo`shimchalari qatnashgan; har bir so`z va qo`shimcha esa nutq tovushlari vositasida (masalan, biz - b, i, z; ulug` - u, l, u, g`; -ni - n, i; -da - d, a kabi) shakllandi. Ko`rinadiki, nutq tovushlari so`z va gaplarni tuzishda moddiy baza hisoblanadi, chunki inson tili tovush tilidir. Fonetika tilshunoslikning bir bo`limi bo`lib, unda nutq tovushlari, ularning hosil bo`lishi, turlari, o`zgarishi, urg`u, bo`g`in, ohang kabilar o`rganiladi. Fonetika grekcha phone so`zidan olingan bo`lib lug`aviy ma’nosi tovush demakdir. Fonologiya so`zi tarjima qilinganda “tovush haqidagi ta’limot” degan ma’noni bildiradi ( phone – tovush, logos - ta’limot). Bu bo`limda tovushlarning so`z va morfemalar ma’nolarini farqlashdagi roli bayon qilinadi. Agar fonetika bo`limida tovushlarning fiziologik-akustik xususiyatlari tekshirilsa, fonologiyada, ta’bir joiz bo`lsa, tovushning ijtimoiy mohiyati o`rganiladi. So`z ma’nolarini ajratish, chegaralash uchun xizmat qiladigan vositalar fonetik vositalar sanaladi. Bunday vositalar qatoriga nutq tovushlari, urg`u, ohang (intonatsiya) kiradi. So`z ma’nolarini farqlashga xizmat qiladigan fonemalar xususida yuqorida fikr yuritildi. Lug`at tarkibidagi barcha so`zlar, grammatik shakllar ana shu fonemalarining ma’lum tartibda ketma-ket joylashishi orqali shakllanadi. 35 Bularning barchasi leksema nomemasining ma’lum uslubga xoslangan variantlaridir. Birinchisi kitobiy uslubga, ikkinchisi esa og‘zaki so‘zlashuv uslubiga mansubdir. Shu bilan birgalikda ayrimlari fakultativ variantlarni ham hosil qiladi. Masalan, qo‘shni-qo‘nshi, qamramoq-qarmamoq . Metateza har qanday tilning ham diaxron, ham sinxron holati uchun mansubdir. Bunday holatdan o‘zbek tili ham mustasno emas. O‘zbek tilida metateza shu tilning ikki davr oralig‘idagi leksema nomemasining o‘zgaruviga olib kelishi mumkin. Masalan, o‘granmoq- o‘rganmoq, yog‘mir- yomg‘ir . Shu bilan birgalikda, metatezaga uchramagan variant ham hozirgi kunda ayrim o‘zbek dialektlarida saqlanayotgan bo‘lishi mumkin. Bu esa tarixiy va dialektal variantlarning farqlanishiga olib keladi. Tarixiy variant tarixiy mavzuga bag‘ishlangan badiiy asarlar tilida uchraydi. Bu esa uning uslubiy variantga aylanishiga yo‘l ochadi. Fonetik moslashtirish Turkiy leksemalar nomemalari o‘ziga xos fonetik arxitektonikaga ega. Leksema nomemalarida bir bo‘g‘inda ikki va undan ortiq undoshlar kela olmaydi. Bundan faqat bir bo‘g‘inli leksema nomemalarining oxirida lt ( yilt-yilt, qult- qult, milt-milt ), st ( ost-ust ), rt ( ort, turt, to‘rt ) undoshlarining qator kelishi mustasno. Leksema nomemasining boshida va oxirida kelgan ikki va undan ortiq undoshlar ishtirok etgan so‘zlarning ko‘pi olinmalardir. Shuning uchun bunday olinma so‘zlarning fonetik tuzilishi og‘zaki nutqda turkiy so‘zlar fonetik tuzilishiga moslashtirish, shu yo‘l bilan talaffuz qulayligiga intilish harakati mavjud bo‘ladi. Bunday harakat tufayli olinma leksemalar nomemalarining og‘zaki so‘zlashuv variantlari paydo bo‘ladi. Ular quyidagilardan iborat: I.Rus tili va bu til orqali boshqa ovrupa tillaridan o‘tgan leksema nomemalarining boshida bir bo‘g‘in tarkibida kelgan ikki va undan ortiq undoshlarni talaffuz qilish qiyin bo‘lganligi tufayli, og‘zaki nutqda talaffuz 23 NUTQ TOVUSHLARINING FONETIK O`ZGARISHI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………3 I BOB. NUTQ TOVUSHLARINING FONETIK O`ZGARISHI …..5 1.1 Tilning moddiy (substansial) sathi xususida…………………………..5 1.2 Fonetika va uning birligi…………………………………………….6 1.3 Fonetikaning bo‘limlari…………………………………………….7 II BOB. NUTQ TOVUSHLARINING UMUMIY TAVSIFI . UNLI VA UNDOSH TOVUSHLAR ………………………………………………… 18 2.1 Tildagi unlilar tizimi va ularning paradigmasi………………………18 2.2 Unli fonemalarning nutqiy xususiyatlari…………………………….21 XULOSA……………………………………………………………….37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………. 39 1 ADABIYOTLAR 1. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6079-sonli farmoni, 2020 yil. 2. O‘zbekiston Respublikasining *“Ta’lim to‘g‘risida”*gi Qonuni, 2020 yil. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yoshlarni har tomonlama rivojlantirish va ularning ijodiy qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlash" to‘g‘risida gi PF-6157-sonli farmoni, 2021 yil. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” , Toshkent, 2019 yil. 5. Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinflar uchun darslik. Respublika ta’lim markazi. Tuzuvchilar Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo Quronov,Shokir Tursun, Zeboxon Ro‘zmetova –Toshkent. 2022. 43-b. 6. Azimova I., Mavlonova K., Sh. Tursunov Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinf darsligiga O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. –T.: 2022 7. Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinflar uchun darslik. Respublika ta’lim markazi. Tuzuvchilar Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo Quronov, 8. Shokir Tursun, Zeboxon Ro‘zmetova –Toshkent. 2022. 144 b. 9. A. G’ulomov, M.Qodirov ,M.Ernazarova, A.Bobomurodova, N.Alavutdinova,V.Karimova. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent - 2012.144-bet 10. Ona tili o‘qitish metodikasi_N.B.Adizova, R.X.Jumayev, R.A.Qo‘ldoshev, S.R.Ismatov. Buxoro 2020 43-bet 11. Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism. 12. 2-sinf uchun darslik T. – 2021 81-bet 13. Jamolxonov. H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.– Toshkent. “Talqin” 2005. 131-b. Azimova I., K.Mavlonova va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism. 14. 2-sinf uchun darslik T. – 2021 15. K.Qosimova, S. Matchonov, X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh. Sariyev Ona tili o‘qitish metodikasi Toshkent – “ Nosir” nashriyoti 2009. 37 I BOB. NUTQ TOVUSHLARINING FONETIK O`ZGARISHI 1.1 Tilning moddiy (substansial) sathi xususida Tilning moddiy (substansial) sathi xususida. Lisoniy sathlar sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy (substantsial) asos bo‘luvchi birliklarni beradigan sath sifatida ajralib turadi. Insonning nutq faoliyati sezgi a’zolari asosida his qilinuvchi nutq birliklari - tovush yoki tovushlar tizimi vositasida ro‘yobga chiqadi. Nutq tovushlari o‘zida uch jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilar: a)talaffuz a’zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi mahsuli (fiziologik jihat); b)tabiatdagi har qanday tovush kabi akustik tabiatga ega (fizik, akustik jihat); v)nutq tovushlari kishilarning axborot uzatish, kommunikatsiya vositasi (funktsional, sotsial, lisoniy jihat). Nutq tovushlarining haqiqiy va biz uchun muhim jihati ularning funktsional aspektidir. Tilshunoslikda aytilgan uch jihatni yaxlitlikda o‘rganish yoki ajratgan holda tadqiq qilish masalasida bir xillik yo‘q. Ba’zilar nutq tovushlarining fiziologik tomoni biologiya fanining, akustik jihati fizika fanining o‘rganish predmeti bo‘lib, tilshunos uning faqat funktsional tomoninigina tekshirishi lozim degan g‘oyani ilgari surishsa, ayrimlari har uchala jihat bir-biridan ajralmasdir, ularni yaxlitlikda o‘rganmoq kerak degan aqidaga tayanadilar. Ana shu ikki qarash kurashi natijasida tilshunoslikda ikki-fonetika va fonologiya sohalari ajraldi. Pirovard natijada fonetika nutqiy variant (xususiylik)larni, fonologiya esa lisoniy invariant (umumiylik)larni tadqiq qilish bilan mashg‘ul bo‘ladigan bo‘lib qoldi. Fonetikada tildagi tovushlar, ularning paydo bo‘lishi va turlari, nutq organlari, ularning tovush hosil qilishdagi harakat holati, nutq apparati, nutq tovushlarining akustik va artikulyatsion xususiyatlari, nutq jarayonida sodir bo‘ladigan turli xil fonetik hodisalar, nutqning fonetik bo‘linishi, tovushlarining kommunikativ roli hamda prosodika kabi hodisalar o‘rganiladi. Demak, fonetika – 4 tilshunosi V.Ya.Zveginsev til va nutqning farqlanish belgilarini quyidagicha izohlaydi: 1. Nutq individual, til umumiy hodisadir. Umumxalq tili doimo va albatta alohida nutqiy ko‘nikmalarida til sistemasi chegarasida ma’lum o‘zgarishga uchraydi. 2. Nutq psixik hodisa, til sotsialdir. 3. Nutq harakatchan, dinamik, til esa stabillikka, statiklikka intiladi. 4. Nutq tarixiy, til diaxronik xususiyatga ega. 5. Nutqiy elementlar o‘rtasida sababiy tobelilik, til elementlari o‘rtasida funksional tobelilik mavjud. 6. Til lingvistik qonuniyatlarga bo‘ysunadi. U lingvistik «regulyar», nutq esa lingvistik noregulyar, sporodik xarakterga ega. 7. Nutq doimo moddiylikka xos. 8. U o‘zining funksiyasini real moddiy sifatga ega birliklar eordamida bajara oladi. Til abstrakt sistema sifatida mavjud. Bunday farqlanish substansiya va forma o‘rtasidagi farqlanish kabidir. 5 9. Professor A.Nurmonov ham til va nutq munosabatlariga e’tibor qaratgan holda, til birliklari bilan nutq birliklari o‘rtasidagi zidlanishni ni til sathlari bo‘yicha quyidagicha belgilaydi 2 : 10. № Lisoniy faoliyatning tarkibiy qismlari Til sathlari Tilshunoslik bo‘limlari Til birliklari Nutq birliklari 1. Fonema Tovush, (fonema varianti, allofon, fon) Fonologik va fonetik sath Fonologiya va fonetika 2. Morfema Morfema varianti (morf yoki allomorf) Morfemik sath Morfemika 3. Leksema Leksema varianti (leks yoki alloleks) Leksik sath Leksikologiya 4. Frazema Frazema varianti (allofrazema) Frazeologik sath Frazeologiya 5. Konstruksiya 5.1. So‘z modeli So‘z shakli Morfologik sath Morfologiya 5.2. Birikma So‘z birikmasi Sintaktik sath Sintaksis 5 13 O‘zaro erkin almashinish distributsiyasi munosabatida bo‘lgan birliklar esa bir invariantning turli variantlari bo‘ladi. 2 Garchi hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan uyal va uyat bitta morfemaning ikkita varianti sanalib, boshqa mayda ma’noli qismlarga bo‘linish xususiyatini yo‘qotgan bo‘lsa ham, lekin bu leksik morfema variantlarining oxirgi tovushi -l va (-t) nisbat ma’nosini ham saqlab qolgan. Shuning uchun bu variantlar uyalish holatini ifodalashi bilan birgalikda sub’ektning shunday holatga tushishi ma’nosini ham ifodalaydi. Bundan ko‘rinadiki, tarixan ikki morfemaning ma’nosi saqlanib qolgan holda, soddalashish faqat ularning shakliga daxldor bo‘lgan. Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi. So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi. Turkiy tillarning aglyutinativ tabiati barchaga ma’lum. Aglyutinatsiyaning fuziyadan muhim farqlovchi belgilari sifatida har bir grammatik ma’noning alohidaalohida shakllar yoRdamida ifoda-lanishi, grammatik ma’noni ifodalovchi grammatik shakllarning ko‘payishi bilan so‘zning chapdan o‘ngga qarab cho‘zilib borishi, leksik va grammatik morfemalarning bir-biriga qo‘shilish chokining ajralib turishi, shuningdek, grammatik shakllarning qo‘shilishi o‘zak morfema- ning fonetik tuzilishini o‘zgartirmasligi kabi belgilar ta’kidlanadi. Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi. So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi. Akkomodatsiya -(muvofiqlashuv). Yonma-yon kelgan undosh va unli tovushlar artikulyasiyasining bir-biriga uyg‘unlashuvi; i—u, k—g; kiyik, sigir, bugun, gul. i—u, q —k; qiyin, g‘ujum, g‘ijim. Apokopa . So‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshnig tushishi; do‘st-do‘s, xursand-xursan kabi. O‘zbek tilidagi bu fonetik jarayonlar nutqning qulayligi hamda tejamkorligi uchun hizmat qiladi. 34 xossalarini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi. Fonetikada tilshunos-likning boshqa fan sohalari-adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqasi yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu fanlardan farqli o‘laroq, fonetika tovushlarga so‘z, qo‘shimcha va gaplarga moddiy qiyofa beruvchi til tizimi unsuri sifatida qaraydi. Fonetika nutqdagi tovush o‘zgarishlari va almashinishini, urg‘u va uning turlarini ham o‘rganadi. Fonetikani o‘rganish imlo (orfografiya), to‘g‘ri talaffuz (orfoepiya) me’yorlarini yaxshi o‘zlashtirib olishda, adabiy va dialektal talaffuz farqlarini aniqlashda, logopediya va surdopedogogikada nutqiy nuqsonlar diagnostikasi va ularni bartaraf etishda katta ahamiyatga ega. Fonetika yutuqlari aloqa vositalarini tekshirish va ular samaradorligini oshirishda hamda nutqni avtomatik aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Nutqning fonetik bo’linishi. Nutq fraza (jumla), takt, so’z, bo’g’in va tovushlardan tashkil tlpadi. Fraza ko’pincha gapga teng bo’lib, nutqning ikki pauza orasidagi intonatsion butunligidir. Fraza yoyiq va yig’iq bo’lishi mumkin. Fraza yoyiq bo’lsa taktlarga ajraladi, yig’iq bo’lsa taktga teng bo’lib qoladi. So’z – nutqning alohida bir urg’u bilan aytiladigan bo’lagi. So’z takt ichida yoki o’zicha mustaqil keladi. Bo’g’in – bir tovush yoki tovushlar qo’shilmasidan iborat bo’lib, bir nafas zarbi bilan aytiladigan so’zning bo’lagidir. Bo’g’in bir unlidan iborat bo’lganda tovushga teng kelib qoladi. Tovush – fonetik bo’linishning oxirgi nuqtasi bo’lib, boshqa bo’laklarga bo’linmaydi. Fonologiya . Fonologiya ( gr. rhone - tovush, logos - ta’limot) termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushlarining fiziologik-akustik (fizik) tomonidan funktsional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Fonologiya til tovush qurilishining struktur va funktsional qonuniyatlarini 9 o‘zlashgan leksikaga oid leksemalar nomemalaridagi qator unlilardan birini og‘zaki nutqda tushirib qoldirish, ya’ni qator kelgan unlini bir unliga aylantirish yo‘li bilan yoki qator kelgan ikki unli o‘rtasiga y, v, h undoshlaridan birini orttirish yo‘li bilan turkiy leksemalar nomemalarining fonetik arxitektonikasiga moslashtirishga harakat qilinadi. Natijada bir leksemaning bir necha uslubiy variantlari – yozma va og‘zaki so‘zlashuv uslubiga xos variantlari vujudga keladi. So‘z boshida tovushlar mosligi natijasida leksema variantlarining ortishi muammosi dastlab Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan bayon qilingan edi. Xususan, u qipchoq, o‘g‘uz tillarini hoqonicha turkcha tilga qiyoslar ekan, hoqonicha turkcha leksemalar boshidagi [y] undoshi qipchoq tillarida doimo [j] ga, o‘g‘uz tillarida esa nolga aylanishini bayon qiladi. Masalan, turkcha jinji , qipchoqcha jinji, o‘g‘uzcha inji . 9 Turkiy tillar o‘rtasidagi ana shu fonetik moslik bugungi o‘zbek tilining shevalarida ham o‘z ifodasini topadi. Natijada bir leksemaning majburiy va fakultativ variantlari vujudga keladi. Masalan, jilon-yilon-ilon; juzum-yuzum- uzum; yirik-irik; jur-yur; yog‘och-og‘och va boshq. N.S.Trubetskoyning ta’biri bilan aytganda, bir fonetik qurshovda biri o‘rnida ikkinchisi qo‘llanib, ma’no farqlamasa, bunday fonetik birliklar bir fonemaning turli variantlari sanaladi. 2 Eliziya qator kelgan har xil turdagi ikki unlidan birining tushib qolishi hodisasidir. Sinerezis hodisasida qator kelgan unlilar o‘zaro birikib, bir unliga aylansa, eliziya hodisalarida bu unlilardan biri tushib qoladi 2 . Ana shu xususiyatlari bilan bu hodisalar bir-biridan farq qiladi. Birinchi so‘z oxiridagi unlining ikkinchi so‘z boshidagi unli bilan to‘qnashishi natijasida tushib qolishi hodisasi eliziya hisoblanadi.; Masalan, borolmoq<bora olmoq, yozolmoq<_yoza olmoq, echkemar echki emar, bekoyim<beka oyim, oltariq<oltiariq, oltoziq<olti oziq, «to‘qqiz yoshli ot», ye ttozik<.yetts oziq, «o‘n yoshli ot», mang‘it shevasida yashulli<yoshiulli «yoshi katta», xo‘jeli<xo‘jaeli va b. 9 25 nutq tovushlari asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvurlaridir. Har bir fonema kishilar ongida umumiy farqlovchi xususiyatlari asosida vujudga kelgan maxsus «akustik portret» yoki «tovush obrazi» sifatida yashaydi. Bu farqlovchi belgilar tovushlarning artikulyatsion va akustik belgilari asosida vujudga keladi va barqarorlashadi. 16 o‘rganuvchi soha bo‘lib, semiotik (ishoraviy) tizim sifatida nutqni akustik- artikulyatsion aspektda o‘rganadigan fonetikadan farqlanadi. Amaliy hayotimizda sezgi a’zolarimizga ta’sir etayotgan xususiy narsa va hodisalarni boshqa shunga o‘xshash narsa va hodisalarga qiyoslash asosida ularda takrorlanayotgan, o‘xshash belgilarni aniqlay olamiz. Ana shu o‘xshash belgilar asosida bu narsa va hodisalarni muayyan sinflarga birlashtirish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ma’lum bir sinfga mansub bo‘lgan ob’ektlarning barchasi uchun istisnosiz umumiy bo‘lgan belgilar umumiylik kategoriyasi ni tashkil etadi. 1 Xususiyliklarni bir-biriga taqqoslab, zidlab, ular o‘rtasidagi o‘xshash belgilar asosida fikriy predmetni, abstrakt narsani hosil qilishimiz umumiylik ni keltirib chiqaradi. Xususiylik va umumiylik bilishning ikki chegara qutbi, alohidalik esa ular o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘inni hosil qiladi. Alohidalik ikki qutbiy zidlik o‘rtasida joylashib, har ikki kategoriyaning muayyan belgilarini o‘zida mujassam qiladi. Dialektik falsafa olamdagi narsa va hodisalar o‘rtasidagi ob’ektiv aloqalarni ochar ekan, umumiylikning o‘zida xususiylik va alohidalik-larning barcha boyliklari gavdalanishini, umumiylik xususiyliklarsiz mavjud bo‘lmasligini, umumiylikning muhim belgilari esa xususiylik-larda takrorlanishini ta’kidlaydi. 2 Umumiylik va xususiylik kategoriyasi bilan mohiyat-hodisa kategoriyasi o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Ob’ektning bamisoli asosini tashkil etadigan va uning mazmunida barqaror bosh narsa sifatida yuz beradigan alohida reallik mohiyat sanaladi. Mohiyat xususiyliklarning asosiy momentlari, tomonlari, ichki aloqasining markaziy nuqtasidir. Mohiyatning tashqi ayon bo‘lishi, uning yuz berish shakli hodisalar orqali ro‘y beradi. Hodisa inson sezgi a’zolaridan, jumladan, ko‘zdan yashirin bo‘lgan mohiyatdan farq qilgan holda, narsalarning sirtida mavjud bo‘ladi. 1 10 tovushlardan iborat bo‘lsa, unga affikslarning ham old qator varianti qo‘shiladi. Bu palatal garmoniya hisoblanadi. Agar labial garmoniya saqlangan turkiy tillarni ham e’tiborga oladigan bo‘lsak, har bir affiksning bir necha palatal va labial variantlari orqali namoyon bo‘lishi ma’lum bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, turkiy tillarda ba’zan ana shu umumiy qonuniyatga zid keladigan holatlar uchraydi. Ya’ni affikslarning o‘zak fonetik strukturasiga moslashishi emas, balki o‘zakning affiks fonetik strukturasi ta’sirida o‘zgarishi ko‘zga tashlanadi. Buning natijasida o‘zak morfemaning kombinator variantlari maydonga keladi. Masalan, aytib yubor – aytvor- etvor (Toshkent shev.), acha – echisi (Namangan shev.), bola – belesi (Nam.shev.). Bunday hodisa singarmonizmga teskari yo‘nalishda bo‘lgan umlaut hodisasini o‘zida aks ettirgan Namangan shevasida ko‘proq uchraydi. 2. Polisillabik so‘zlarda ma’noga ta’sir etmagan holda so‘zning shakliy tomonini tejashga intilish tendensiyasi natijasida bo‘g‘in qisqartirish hodisasi ro‘y beradi. Bu hodisa ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning asosan tor unliga ega bo‘lgan ikkinchi bo‘g‘iniga tegishlidir. Masalan, o‘g‘il+im – o‘g‘lim, singil+im – singlim, qizil + ar – qizar kabi. Natijada bir invariantning o‘g‘il-o‘g‘l, singil-singl, qizil-qiz singari variantlari maydonga keladi. Bu o‘rinda qizil va qiz boshqa-boshqa invariantlarning variantlaridek tuyulsa ham, lekin bir morfemik qurshovda o‘zaro qo‘shimcha distributsiya munosabatidadir. Shuning uchun ular bir invariantning variantlari hisoblanadi. Ba’zan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inining ham qisqarishi hollari uchraydi. Lekin bu qisqarish morfemaning faqat shakliga daxldor bo‘lib, shu morfemaning shakliy variantlarini vujudga keltiradi. Masalan, olib bor – obbor – obor (And.shev.), olib ber – obber – ober (Toshk.shev.), olib kel – opkel – obke (Toshk.,And.shev.). Turkiy tillarda uchraydigan o‘zak morfemadagi bunday o‘zgarish ko‘pchilik turkologlarning diqqatini tortgan. Xususan, turkman tilidagi xuddi shunday ( akel so‘zidagi olib morfemasining o shakliga, shu ul so‘zidagi shu morfemasining sh ga 31 o‘ngga qarab cho‘zilib borishi, leksik va grammatik morfemalarning bir-biriga qo‘shilish chokining ajralib turishi, shuningdek, grammatik shakllarning qo‘shilishi o‘zak morfemaning fonetik tuzilishini o‘zgartirmasligi kabi belgilar ta’kidlanadi. Oxirgi belgi turkiy tillarning analitik qo‘shilishidan tashqari, so‘z morfem tuzilishining singarmonistik xususiyati bilan ham uzviy bog‘liqdir. Chunki grammatik shakllarning kombinator variantlari o‘zak morfemaning fonetik tarkibi bilan mos holda ro‘yobga chiqadi. Boshqacha aytganda, leksik morfemaning o‘ng tomonidagi grammatik morfemalar so‘z shaklining chap chegarasini egallagan va o‘zak morfema deb yuritiluvchi leksik morfemaning fonetik tuzilishiga moslashadi. Ba’zi hollarda turkiy tillarga xos bo‘lgan bu umumiy tamoyildan chetlanish holatlari, fuziya elementlari ko‘zga tashlanadi. 18 Xususan, leksik morfemaga grammatik morfemalar qo‘shilganda, o‘zak (leksik) morfemaning fonetik tarkibida o‘zgarish ro‘y beradi. Masalan, ong –angla, qashi-qashla, singil-singli, qizil-qizar k abi. Natijada bir invariant leksik morfemaning bevosita nutqiy jarayonda ong- ang, qashi-qash, singil-singl, qizil-qiz kabi bir necha kombinator variantlar orqali namoyon bo‘lishiga olib keladi. Tildagi har qanday o‘zgarish biron bir sabablarsiz ro‘y bermaydi. Demak, ko‘p morfemali so‘z shakllarining o‘zak morfema tarkibidagi fonetik o‘zgarishning ro‘y berishi ham muayyan sabablar asosida vujudga keladi. Ular, bizning nazarimizda, quyidagilardan iborat: 1. Turkiy tillar uchun xarakterli bo‘lgan singarmonizm qonuniyati yo‘nalishiga tamomila zid bo‘lgan yo‘nalishning mavjudligi. Turkiy tillar uchun ko‘pchilik tomonidan “temir qonun” sanalgan singarmonizm qonuniyatiga ko‘ra, affikslarning fonetik tuzilishi o‘zak morfemaning fonetik tuzilishiga moslashadi. Xususan, o‘zak morfemaning fonetik tarkibi orqa qator tovushlaridan iborat bo‘lsa, unga affikslarning ham unga mos variantlari qo‘shiladi, yoki, aksincha, old qator 18 30 qulayligini ta’minlash uchun bu leksemalarning nomemalari fonetik tuzilishi turkiy leksemalar nomemalarining fonetik arxitektonikasiga moslashtiriladi. Natijada bu leksemalarning og‘zaki so‘zlashuv nutqiga xos uslubiy varianti vujudga keladi. Leksema nomemasi boshida bir bo‘g‘inda kelgan ikki undosh quyidagi yo‘l bilan ikki bo‘g‘inga bo‘linadi va bir bo‘g‘indagi qator undoshlarni ikki bo‘g‘in tarkibiga o‘tkazish yo‘li bilan turkiy tillar leksemalari nomemalarining fonetik arxitektonikasiga moslashtiriladi. 1.SSV, CCVC, CCVCC tipidagi fonetik tuzilishga ega bo‘lgan leksema nomemalari VC-CV, VC-VC, VC-CVCC tipidagi fonetik tuzilishdagi leksema nomemasiga aylantiriladi. Masalan, sta-kan – is-ta-kan, stol – us-tol, stul – us-tul kabi. 2.CCV, CCVC, CCVCC tipidagi fonetik tuzilishga ega bo‘lgan birinchi bo‘g‘in nomemalari CV-CV, CV-CVC, CV-CVCC tipidagi fonetik tuzilishga ega bo‘lgan birinchi bo‘g‘in nomemasiga aylantiriladi. Masalan, traktor – ta-rax-t()r, trolleybus – ta-ra-la-bus kabi. II.1.Rus tili va bu til orqali o‘tgan leksema nomemalarining oxirida bir bo‘g‘inda kelgan ikki va undan ortiq undoshlar leksema nomemasining oxiridagi qator undoshlardan so‘ng bir unli orttirish yo‘li bilan bir bo‘g‘indagi qator undoshlar boshqa-boshqa bo‘g‘inlarga bo‘lib yuboriladi. Masalan, bank, tank leksemalari banka, tanka variantlariga ega bo‘ladi. Natijada bir leksemaning ikki varianti yuzaga keladi. 2.Fors-tojik hamda rus tili orqali o‘tgan bir qator olinmalarning oxirgi bo‘g‘inida ikki va undan ortiq undoshlar qator kelishlari mumkin. Lekin bir bo‘g‘inda kelgan bu undoshlar og‘zaki nutqda turkiy tillarning fonetik qonuniyatlariga moslashtiriladi va bir undosh tushirib qoldiriladi. Masalan, go‘sht- go‘sh, g‘isht-g‘ish, barg-bak, vaqt-vaq va boshq. 3.Turkiy tillar leksemalarining nomemasi fonetik tuzilishining yana bir xususiyati shundaki, bir joyda ikki unli qator kela olmaydi. 8 Shu bois, o‘z leksemasiga doir leksemalar nomemalaridagi qator unlidan birini, shuningdek, 8 24 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi. Shu ma’noda, fonologiya fonetika bilan uzviy bog’langan bo’lib uni fonetikaning yuqori bosqichi deyish mumkin. (Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). Shuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari : Fonetika predmeti, vazifalari va o‘rganish ob’ekti va tilning boshqa bo’limlari bilan munosabati haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Fonetika va fonologiya. Fonetik o‘zgarishlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari. 2 darajali urg‘u mavjud bo‘ladi. 7 Ko‘rinadiki, polisillabik so‘zlarning ikkinchi bo‘g‘ini ikki urg‘uli bo‘g‘in o‘rtasida qoladi. Bu esa ikkinchi bo‘g‘indagi tor unlining kuchsizlanishiga olib keladi. Undoshlarning o‘zgarishi O‘zbek tilida assimilyativ o‘zgarishlar Assimilyatsiya turkiy tillarda, xususan, o‘zbek tilida keng tarqalgan hodisa bo‘lib, nutqning moddiy zanjirida, ya’ni tovushlar ketma-ketligida ma’lum bir belgiga ko‘ra ikkita noo‘xshash undoshning so‘zlovchining talaffuz qulayligiga intilishi tufayli o‘xshash undoshga aylantirilishidir. Ko‘rinadiki, muayyan leksema tarkibida ma’lum belgi asosida zidlanuvchi ikki undosh talaffuz noqulayligini bartaraf qilish harakati tufayli zidlanish belgisini yo‘qotadi, bir xil undoshlarga aylanadi. Natijada leksemaning og‘zaki so‘zlashuv varianti – uslubiy varianti maydonga keladi. Masalan, tarnov- tannov, shirmoy non- shirmonnon, badtar- battar kabi. Metateza Metateza har qanday tilning ham diaxron, ham sinxron holati uchun mansubdir. Bunday holatdan o‘zbek tili ham mustasno emas. O‘zbek tilida metateza shu tilning ikki davr orali ѓ idagi leksema nomemasining o‘zgaruviga olib kelishi mumkin. Masalan, o‘granmoq- o‘rganmoq, yog‘mir- yomg‘ir. Shu bilan birgalikda, metatezaga uchramagan variant ham hozirgi kunda ayrim o‘zbek dialektlarida saqlanayotgan bo‘lishi mumkin. Bu esa tarixiy va dialektal variantlarning farqlanishiga olib keladi. Tarixiy variant tarixiy mavzuga ba ѓ ishlangan badiiy asarlar tilida uchraydi. Bu esa uning uslubiy variantga aylanishiga yo‘l ochadi. Shu bilan birgalikda, o‘zbek tilining hozirgi holatida qo‘llaniluvchi metateza yordamida hosil bo‘lgan leksema nomemasining variantlari mavjud. Masalan, daryodayra, faryod-payrad, tuproq- turpoq, to‘g‘ramoq-to‘rg‘amoq, kirpik-kiprik va boshq. 7 22 belgisini yo‘qotib, vokalizatsiyaga uchraydi. Bunday xususiyat hozirgi barcha turkiy tillarga xos bo‘lib, ularning hammasi uchun mushtarak sanaluvchi qadimgi turkiy tilda ham va o‘zbek tilining ilk shakllanish davrida ham uchraydi. Masalan, qadimgi turk tilida tn> tyn tuyun> tugun (DTS, 561-bet); kk> kyk (DTS.307-bet); eski o‘zbek tilida kz> kyz> kigiz 15 ; bz> byz> bigiz (Navoiy “ML”) hozirgi xakas tilida kiis> kiyis “kiygiz” (xak.-rus.sl. s.74) va boshq. Leksema nomemalari tarkibida intervokal [g‘] undoshi ham o‘zining artikulyatsion belgisini yo‘qotishi, unlilar bilan farqlanish belgisi neytralizatsiyaga uchrashi mumkin. Chunki jarangli sirg‘aluvchi bu undosh akustik belgisiga ko‘ra o‘zining korrelyati bo‘lgan [x] undoshiga nisbatan unliga kuchsiz zidlanadi. Buning sababi shundaki, [g‘] undoshi akustik belgisiga ko‘ra unli bilan jarangsiz undosh oralig‘ida turadi: [unli]- [g‘]- [x]. Shunday ekan, ikki unli o‘rtasida qolgan [g‘] undoshining vokalizatsiyalashishi uchun qulay imkoniyat yaratiladi. Masalan, o‘zbek tilining qipchoq shevalarida: ul > uul > ug‘ul > o‘g‘il; to:> tog‘a; To:ra > tog‘ora. 16 Leksema nomemasi tarkibidagi intervokal holatda vokalizatsiyalashuvchi undoshlardan yana biri [v] undoshidir. Bilabiallik, sirg‘aluvchilik, jaranglilik belgilariga ega bo‘lgan bu undosh ikki lablashgan unlilar o‘rtasida kelib, bir qator o‘zbek shevalarida vokalizatsiyaga uchraydi. Masalan, qorabuloq shevasida to:p > tovup > tabib; qa:p > qovup > qopib; so:q > sovuq; janubiy xorazm, o‘g‘iz va qipchoq shevalarida qu:n > quvun > qovun; su:q > suvuq > sovuq; qu:q > quvuq > qovuq 17 va boshq. Dissimilyatsiya. Leksema nomemasi tarkibidagi ma’lum belgisiga ko‘ra ikki o‘xshash undosh tovushning so‘zlovchining talaffuz qulayligiga intilish harakati tufayli o‘xshash belgilarning yo‘qotilishi dissimilyatsiya hodisasini keltirib chiqaradi. Bunday hodisaning ro‘y berishi esa leksema nomemasining og‘zaki so‘zlashuvga xos variantining hosil bo‘lishiga olib keladi. Masalan, biror leksemasi tarkibidagi 15 16 17 28 Ayrim hollarda o`xshash bo`lgan (omonim) so`zlarning ma’no va grammatik shakllarini farqlashda urg`u (leksik urg`u) fonetik vosita bo`lishi mumkin. Masalan: olma (predmet, mevaning bir turi), olma (harakat, olmoq fe’lining bo`lishsiz shakli, - ma qo`shimchasini ajratish mumkin); akademik (predmet, ot), akademik (belgi, sifat); gullar (ot, “ko`p gul” ma’nosida), gullar ( fe’l, “gullamoq”). Gapning maqsadga ko`ra turini ajratishda esa intonatsiya (ohang) fonetik vosita bo`lishi mumkin. Masalan: Dars boshlandi. (darak gap) Dars boshlandi? (so`roq gap). 36 orqa undoshi bilan kelgan vaziyatda til orqa undoshi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda [ a ] unlisi bilan til orqa [ u ] unlisi orasidagi ziddiyat kuchsizlanadi. Barqaror bo‘lmagan ziddiyatning neytrallashmagan holatini ta’minlovchi fonetik pozitsiya kuchli pozitsiya deyiladi. Masalan, [ b ] fonemasi so‘z boshida jarangsizlashmaydi va bu pozitsiyada uning [ p ] fonemasiga zidligi saqlanadi. Bu kuchli pozitsiyadir. Neytrallanish, so‘nishga olib keluvchi pozitsiya kuchsiz pozitsiyadir. Demak, bunday pozitsiyadagi ziddiyat barqaror bo‘lmagan ziddiyat deyiladi. Unli va undoshlar orasidagi qarama-qarshilik barqaror ziddiyatga misol bo‘la oladi. Yoki undoshlarning paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra, unlilarning tor- kenglik xossalariga ko‘ra zidlanishi ham barqaror ziddiyatlardir. Lablanish belgisiga ko‘ra [ o‘-e ] tizimchasi ham barqaror ziddiyat asosiga qurilgan. Demak, o‘zbek tilining fonetik paradigmasi deganda har qaysisi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan barqaror bir umumiy belgi ostida birlashadigan fonetik unsurlardan tashkil topgan tizim tushuniladi. Bu butunlik yoki paradigma o‘z ichida ayrim belgilari bilan umumiylikni tashkil etgan va shu umumiylik uchun asos bo‘lgan belgilari bilan boshqa shunday umumiylikdan farq qiladigan kichik butunliklardan, ichki paradigmalardan-mikrosistemalardan tashkil topadi. Bu tizimchalar unli va undosh fonemalar paradigmalaridir. Bu kichik paradigmalar a’zolarining umumiy belgilari ularning shu tizimni tashkil etishini ta’minlasa, farqlovchi belgilari bu ichki paradigmaning yana kichik bo‘laklarga bo‘linib ketishiga olib keladi. Jarangli undoshlar paradigmasi, jarangsiz undoshlar paradigmasi kabi. Fonetik o‘zgarishlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari Fonema so‘z va morfemalar ichida yashaydi. Demak, fonemalar so‘z va morfemalarning ichida diskret element sifatida o‘zaro sintagmatik munosabatda bo‘ladi. Har bir tilda so‘z va morfemalarning ma’lum fonetik struktura tiplari mavjud. Ammo bu masala shu vaqtga qadar tilshunoslikda yetarli o‘rganilmadi. Shu bilan birga, ma’lum so‘z bir necha morfemalardan tashkil topishi va ma’lum morfema turli morfemik qurshovda turlicha allomorflar sifatida yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, qizil+ar-qizar (il-Sh), sarig‘+ay-sarg‘ay (i- Sh), bilak+i-bilagi 19 xususiyatga ega bo‘lgan bu holatda hatto portlovchi jarangsiz undoshlar ham kuchsizlanishi va tushib qolishi mumkin. 11 Buning sababi shundaki, unlilar artikulyatsion jihatdan “og‘iz ochuvchilar” sanaladi. Shunday ekan, ikkita og‘iz ochuvchilar oralig‘ida kelgan har qanday undosh birinchi “ochiqlik” bilan ikkinchi “ochiqlik” orasida qoladi va natijada undoshning “og‘iz yopuvchilik” artikulyatsion belgisi kuchsizlanadi. Ya’ni bunday pozitsiyada joylashgan undosh o‘zining to‘liq artikulyatsiyasiga ega bo‘lmaydi. Bunday holatdagi undoshlarni talaffuz qilish uchun nutq a’zolari bir-biri bilan to‘la yaqinlashmay turib, navbatdagi unlini talaffuz qilishga tayyorlanadi. Oldidagi unli rekursiyasi va undan keyin kelgan unli ekskursiyasi bir-biriga taxlanib ketadi. 12 Intervokal undoshlar artikulyatsiyasida hosil bo‘lgan nutq a’zolari o‘rtasidagi bu oraliqning ba’zan kengayib ketishida undosh tamoman o‘z artikulyatsiyasini yo‘qotishi va ikki tomondagi unlilarning o‘zaro qo‘shilib ketishi mumkin. 13 Hozirgi o‘zbek tilining og‘zaki so‘zlashuv uslubida va bir qator o‘zbek shevalarida portlovchi undoshlarning intervokal holatda kuchsizlashib, sirg‘aluvchi undoshlarga aylanishi, sirg‘aluvchi undoshlarning esa reduksiyalashib, unlilarning paydo bo‘lishi kuzatiladi. Bu ikkilamchi cho‘ziq unlilar ko‘pgina shevalarda oddiy cho‘ziqlikdagi unliga aylanadi. Masalan, bu yoqqa> buoqqa>ba:qa> baqa; shu yoqqa> shu oqqa> sha:qa>shaqqa. 14 Intervokal holatda ko‘pincha y, v, h, g‘ undoshlari tushib qoladi va buning natijasida hosil bo‘lgan ikki unli sinerezis hodisasini hosil qiladi. [y] undoshi o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining kuchiga ko‘ra 5 va akustik belgisiga ko‘ra unli bilan umumiylik belgisiga ega. Shuning uchun bu undosh intervokal holatda to‘siqlik belgisini yo‘qotishi va vokalizatsiyalashishi mumkin. Hozirgi o‘zbek shevalarida intervokal [y] ko‘proq birinchi bo‘g‘in bilan ikkinchi bo‘g‘in oralig‘ida va qisman keyingi bo‘g‘inlar oralig‘ida o‘z artikulyatsion 11 12 13 14 27 II BOB. NUTQ TOVUSHLARINING UMUMIY TAVSIFI . UNLI VA UNDOSH TOVUSHLARI 2.1 Tildagi unlilar tizimi va ularning paradigmasi Fonemaning uch tomoni farqlanadi: akustik (eshitish), fiziologik yoki artikulyatsion (aytilish va talaffuzi), sotsial (ma‘no ajratish). Bulardan uchinchi tomoni hal qiluvchi ahamiyatga ega. Zamonaviy fonologiya faqat shu jihatnigina e‘tiborga oladi. Chunki, akustik va artikulyatsion-fiziologik jihatlar bevosita nutq bilan bog’liq. Boshqa lisoniy birliklar kabi fonemalar ham paradigmatik va sintagmatik munosabatlarda yashaydi. Bular fonologik paradigmatika va fonologik sintagmatika deyiladi. O‘zaro qarama-qarshi belgilarga ega bo‘lgan, biroq umumiy, integral belgilari asosida birlashgan bir tipdagi fonemalar sirasi fonologik paradigma, fonemalarning o‘zaro munosabatlari fonologik paradigmatik munosabat deyiladi. Fonologik paradigmaning markazida fonologik ziddiyatlar turadi. Fonologik ziddiyat (oppozitsiya)lar fonemalarning farqli belgilarini ifodalaydi. Masalan, o‘zbek tilidagi unli fonemalar bir umumiy belgi - «o‘pkadan kelayotgan havoning tovush paychalariga urilish natijasida hosil bo‘lgan ovozning og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchramay chiqishidan vujudga keladigan tovush tiplari» invariant xossasiga ega va u 6 ta unli fonema uchun ham amal qiladi. Biroq bu mohiyat ostida birlashgan fonemalar o‘zaro zidlanib, kichik guruhlar hosil qiladi. [ i ] va [ u ] «yuqori tor» belgisi bilan «o‘rta keng» xossasiga ega [ e ] va [ o‘ ] hamda «quyi keng» xossasiga ega [ a ] va [ o ] fonemalar guruhlariga qarama-qarshi turadi. Yoki «lablanmagan» belgisiga ega [ i ], [ e ], [ a ] fonemalari guruhi «lablangan» belgisiga ega [ u ], [ o‘ ], [ o ] guruhiga qarama-qarshi turadi. O‘z navbatida, [ i ], [ e ], [ e ] guruhi a’zolari o‘ziga xos belgilari asosida o‘zaro zidlanadi. Tilshunoslikda fonologik ziddiyatlarning turli tip va ko‘rinishlari farqlanadi. N.S.Trubetskoy «Fonologiya asoslari» asarida fonologik ziddiyatlarni uch asosga ko‘ra tasniflaydi: Fonologik ziddiyatning ziddiyat tizimiga munosabatiga ko‘ra tasnifi. 17 fonetika tovushlar dinamikasi bilan ham shug’ullanadi, u tilning fonetik sistemasini hosil qilishda til tarixini chetlab o’tmaydi. Tavsifiy fonetika tovushlarni quyidagi aspektlarda o’rganadi: - fiziologik (nutq tovushlarining nutq organlari yordamida hosil bo’lishi – tovushlar fiziolgiyasi); - akustik (o’z sifatlari bilan eshitish taassurotlariga ta’sir etish – nutq tovushlarining akustikasi); - lingvistik (so’zlarning semantik differentsiatsiyasida tovushlarning o’rni). Aloqa vositasi sifatida uchinchi aspekt asosiy hisoblanib, fonetikani lingvistika tarkibiga qo’shadi. Tovushlarning kombinator, pozitsion variantlari va ularning o‘zgarishlari ham shu sohaning asosiy o‘rganish ob’ektlaridandir. Eksperimental fonetika nutq tovushlarining fiziologik va akustik xususiyatlarini turli xil asbob-uskunalar yordamida o’rganadi. Tekshirishning ushbu usuli nutq tovushlarining alohida belgi-xususiyatlarini aniq belgilashga imkoniyat yaratadi. Masalan, bu usul vositasida unli tovushlarning cho‘ziqlik yoki qisqalik, undoshlardagi portlash yoki sirg‘alish hodisasini juda aniq belgilashga, nutq tovushlarining tasnifiga asos bo‘ladi. Fonetika bahsining bunday tarmoqlanishi nutq tovushlarini hozirgi o‘zbek tili me’yorlari nuqtai nazaridan tasvirlash, tarixiy ekskursiya niyatida ayrim nutq tovushlarining taraqqiyot protsessiga ham nazar tashlash, adabiy talaffuzning shakllanishi va takomilini ko‘rsatish maqsadida adabiy til fonemalarini o‘rni bilan markaziy yetakchi shevalarning nutq tovushlariga yo‘l-yo‘lakay qiyoslab o‘tishni taqozo etadi. Fonetikaning mustaqil bo‘lgan bu bo‘limlari o‘zaro mustahkam bog‘langan. Ular bir-birining materiallariga tayanib ish ko‘radi. Fonetika va uning birligi. Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham, tilshunoslikning shu sathni o‘rganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika ( gr.phonetikos - tovushga, ovozga xos) tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli o‘laroq, nafaqat o‘rganish manbaining funktsional tomonini, balki nutq tovushlarini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ularning akustik 8 (gr. Phone - tovush) tilning keng ma’noda tovush tuzilishini o’rganuvchi tilshunoslikning bo’limi. U tovushlar bilan bog’liq bo’lgan har qanday hodisalarni tekshiradi. Shu sababli unga tilning faqat tovush tizimini tekshiruvchi bo’lim sifatida qarash noto’g’ri. Har bir til o’z fonetikasiga ega. U shu tildagi tovushlarning hosil bo’lishi va talaffuzining o’ziga xos xususiyatlarini, uning tasnifi bilan bog’liq masalalarni o’rganadi, talaffuz va yozuv munosabatlarini hamda urg’u va bo’g’in xususiyatlarini tekshiradi. 1.2 Fonetika va uning birligi Fonetika tilning tovushlar sistemasi va shu tovushlar bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday hodisalarni o‘rganar ekan, u tilning barcha sathlari bilan, ayniqsa, leksika va grammatika bilan bog‘lanadi. Fonetika tovushlarning almashinishi va o‘zgarishi, adabiy talaffuz me’yorlari, to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari, bo’g’in va urg‘u, uning turlari kabi muammolarni ham o‘rganadi. Demak, fonetika haqida zaruriy ma’lumotga ega bo‘lmay turib, to‘g‘ri talaffuz qilish bilan aloqador bo‘lgan orfografiya va grammatika (morfologiya va sintaksis) qoidalari ustida ham muvaffaqiyatli ish olib borish mumkin emas. Shu bilan birga, fonetikani o‘rganish orfografiya (to‘g‘ri yozish), orfoepiya (to‘g‘ri talaffuz qilish) me’yorlarini yaxshi o‘zlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan shevalar talaffuzi o‘rtasidagi farqni aniqlashga katta yordam beradi. Demak, fonetika tilshunoslikning orfografiya, orfoepiya, leksikologiya, grammatika, dialektologiya kabi bo‘limlari bilan bevosita aloqadordir. Fonetika fizika (akustika qismi) va fiziologiya fanlari bilan ham yaqin munosabatdadir. Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o‘rganishda akustikaga, talaffuz qilinishi, aytilishi, hosil qilinish tomonlarini o‘rganishda fiziologiyaga tayanib ish ko‘radi. Bundan tashqari, u adabiyotshunoslik (hijolar, o‘lchov metrika va ta’sirli o‘qish kabi) va ijtimoiy fanlar bilan doimiy aloqada bo‘ladi . 5 Bunda ziddiyatlar bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli, muntazam va ajralgan ziddiyatlarga bo‘linadi. Bir o‘lchovli ziddiyatda fonemalar bir belgi asosida zidlanadi. Masalan, [ i ] va [ u ] fonemalaridan biri lablanmagan va ikkinchisi lablangan bo‘lib, bunda ular bir belgi - «lablangan»lik xossasiga ko‘ra qarama- qarshi turadi. Ko‘p o‘lchovli ziddiyatda ziddiyat a’zolari birdan ortiq belgi asosida qarama- qarshi qo‘yiladi: [ i ], [ o ] ziddiyatida [ i ] yopiq va lablanmagan bo‘lsa, [ o ] yarim yopiq, lablangandir. Muntazam ziddiyatda zidlanuvchi a’zolar o‘zaro o‘ziga xos belgilar asosida qarama-qarshi qo‘yiladi: «[ i ]-tor [ o ]-keng» zidlanishi muntazam zidlanishdir. Bunda [ i ] fonemasi «tor» lik, [ o ] fonemasi «keng»lik belgisiga ega. «[ i ] (tor) [ o ] (tor emas)» zidlanishi esa muntazam emas. Chunki birinchi a’zoda ziddiyat belgisi aniq, ikkinchi a’zoda aniq emas. Agar ikkinchi a’zoning ziddiyatdagi belgisi «keng» bo‘lganda edi, ziddiyatni muntazam ziddiyat deyish mumkin bo‘lur edi. Bir belgining bo‘linishlari asosida zidlanish ajralgan zidlanish deyiladi. Quyidagi ikki zidlanishga diqqat qiling: Birinchi zidlanishda ziddiyat belgisi bo‘lingan, ajralgan, ikkinchida esa bunday hol mavjud emas. A’zolari o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra ziddiyatlar tasnifi. Bunga ko‘ra, privativ (noto‘liq), gradual, (darajali), teng qiymatli ziddiyatlar ajratiladi. Birinchi tasnifda ziddiyat belgisi xarakteriga ko‘ra ziddiyat turlari ajratilgan bo‘lsa, ikkinchi tasnifda fonemalarning ziddiyat a’zolariga munosabatiga ko‘ra tasnif amalga oshiriladi. Barqarorlik darajasiga ko‘ra zidlanishlar barqaror va barqaror bo‘lmagan turlarga bo‘linadi. Barqaror zidlanishda fonemalarning qanday nutqiy vaziyatda bo‘lishidan qat’i nazar, ulardagi ziddiyat saqlanib qoladi. Masalan, til oldi unlisi til 18 Buning sababi shundaki, sonorlar ham, unlilar ham akustik belgisiga ko‘ra umumiylikni tashkil etadi. Har ikkisi ham ovozdan iborat. Shuning uchun unlidagi ovoz undoshdagi ovoz hisobiga qisqarishi mumkin. Shu bilan birga unli ham, sonor ham funksional umumiylikka – bo‘g‘in hosil qilish funksiyasiga ega. Bulardan turkiy tillar uchun asosan unlilar bo‘g‘in hosil qiluvchilar sanalsa, roman-german tillarida esa sonorlar ham bo‘g‘in hosil qiladi. Bunga sabab sonorlarning akustik xossalaridir. Ikki bo‘g‘inli leksemalarning birinchi ochiq bo‘g‘inidagi tor unli sirg‘aluvchi undoshlar oldida reduksiyaga uchraydi. Natijada bu leksemaning majburiy varianti maydonga keladi. Masalan, k(i)shi, p(i)shiq, q(i)zil. Bir va ikki bo‘g‘inli lesemalarning birinchi bo‘g‘inidagi sonor undoshlardan oldin kelgan tor unlilarning reduksiyaga uchrashi shu leksemalarning uslubiy variantlarining tug‘ilishiga, ya’ni og‘zaki so‘zlashuv uslubiga xos variant bilan badiiy-publitsistik (radio, televidenie, sahna tili) uslubga xos variantning farqlanishiga olib keladi. Uch bo‘g‘inli so‘z shakllarining leksik morfema qismidagi ikkinchi bo‘g‘inda joylashgan tor unli reduksiyaga uchraydi. Natijada shu leksik morfemalarning majburiy varianti maydonga keladi. Majburiy variant deyilishining sababi shundaki, shu qurshovda bundan boshqa variantning kelishi mumkin emas. Masalan, o‘g‘ilim o‘g‘lim. Mazkur leksik morfemaning morfemik qurshovi o‘zgarishi bilan boshqa variantiga almashinadi. Masalan, o‘g‘ilga. Shunday qilib, morfemik qurshov majburiy variantlarning kombinator turining hosil bo‘lishiga zamin yaratadi. Polisillabik so‘zlarda ikkinchi bo‘g‘indagi tor unlining reduksiyalanishi leksik urg‘u bilan uzviy aloqador. Chunki so‘z bo‘g‘inlarining ko‘payishi bilan so‘zning urg‘usi oxirgi bo‘g‘inga qarab ko‘chib boradi. Shu bilan birgalikda birinchi bo‘g‘in fonetik tuzilishining buzilib ketmasligiga intilish tendensiyasi tufayli, turkiy tillarda polisillabik so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida ham ikkinchi 21 modeli 5.3. Gap yoki gap modeli Jumla 11. 12. Shunday qilib, til-nutq zidlanishlari til birliklarini nutq birliklaridan farqlash zaruratini tug‘dirdi. Ularni o‘rganishni tilning eng quyi sathi – fonologik sath birliklaridan boshlash maqsadga muvofiqdir. 13. Hozirgi tilshunoslikda fonema nazariyasi I.A.Boduen de Kurtene va uning shogirdlari nomi bilan bog‘lanadi. Fonologiyaning tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida ajralib chiqishida va fonemani tovushdan (fonema variantidan) ajratish mezonlarini belgilashda N.S.Trubetskoyning xizmatlari e’tirof etiladi. 14. Fonologiya termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushlarining akustikartikulyatsion tomonidan funksional tomonini farqlash ehtiyoji natijasida paydo bo‘ldi. Keyinchalik fonologiya tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida 15. fonemalarning farqlovchi belgilarini o‘rganuvchi fan sifatida e’tirof etildi. Fonemalarning bevosita nutq jarayonida reallashuvi esa fonetikaning o‘rganish ob’ektiga aylandi. 16. N.S.Trubetskoyning ta’kidlashicha, fonetikaning o‘rganish ob’ekti bo‘lgan tovush ko‘p miqdordagi akustik va artikulyatsion belgilarga ega bo‘ladi va ularning barchasi fonetika uchun muhim sanaladi. Chunki ularning hammasi e’tiborga olingan holdagina, u yoki bu tovushning talaffuzi haqida to‘g‘ri javob berishga imkon beradi. 17. Fonolog uchun tovushlarning bir qator belgilari ahamiyatsiz sanaladi. Chunki ular ma’noli birliklarni shakliy jihatdan farqlovchi belgi sifatida funksiya bajarmaydi. 18. Shuning uchun fonolog konkret tovushlar tarkibidagi farqlamaydigan, ikkinchi darajali akustik-artikulyatsion belgilarni soqit qilish yo‘li bilan bir necha konkret tovushlarda takrorlanadigan, ular uchun umumiy bo‘lgan belgilarni aniqlash bilan shug‘ullanadi. Bunday yo‘l esa tovush birliklarini bir-biriga qiyoslashni, ularni munosabatda o‘rganishni talab etadi. 14 Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Fonetika va fonetik ozgarishlar. Fonetika predmeti, vazifalari va o‘rganish ob’ekti va tilning boshqa bo’limlari bilan munosabati. O‘zbek tilida singarmonizm ta’sirida o‘zgarishlar Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. 3 19. Shunday qilib, umumiylikni, mohiyatni o‘rganish fonologiyaning, xususiylikni, hodisalarni o‘rganish esa fonetikaning vazifasiga aylandi. 20. Falsafiy nuqtai nazardan qaraganda, xususiylikdan ajralgan umumiylik yo‘q. Har qanday umumiylik xususiyliklar orqali o‘z isbotini topadi. Shuning uchun ham fonetikasiz fonologiyaning mavjud bo‘lishi mumkin emas. 21. Fonologiya fonetika bergan materiallar asosida ish ko‘radi. Har qanday fonolog bir vaqtning o‘zida fonetist sanaladi. Chunki fonologik oppozitsiyalar konkret tovushlarga tayanadi. Shu bilan birga, har qanday fonetika mutaxassisi ma’lum ma’noda fonolog hamdir. Chunki fonetika tadqiqotchisi har qanday tovushlarni emas, balki nutq tovushlarini, ularning ma’lum bir tildagi farqli belgilarini o‘rganadi. 22. Shunday qilib, fonetika va fonologiya o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, umumiylikxususiylik dialektikasini o‘zida namoyon qiladi. 23. Xususiyliklarsiz umumiylikning bo‘lishi mumkin bo‘lmagani kabi, fonetikasiz fonologiyaning ham bo‘lishi mumkin emas. Ularning o‘rganish ob’ekti bitta. Birinchisi eng kichik nutq birliklarini, ikkinchisi esa shu nutq birliklarining farqlovchi belgilarini o‘rganadi. Demak, ular o‘zlarining ob’ekti jihatidan emas, balki bir ob’ektning turli o‘rganish aspekti ekanligi bilan farq qiladi. 6 24. Fonologiyaning o‘rganish birligi ijtimoiy-ruhiy, umumiy xususiyatga ega bo‘lgan fonemalardir. Fonema umumiylikdir. U bevosita kuzatishda turli variantlarda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham fonema hozirgi kunda til va nutqni farqlovchi tilshunoslar tomonidan so‘z va morfemalarni shakllantiradigan va ularning ma’nosini farqlash uchun xizmat etuvchi, boshqa moddiy mayda bo‘laklarga bo‘linmaydigan tilning eng kichik tovush birligi sifatida e’tirof etiladi. 25. Fonema atamasi va uning tilning eng kichik tovush birligi ekanligi birinchi marotaba tilshunoslikda I.A.Boduen de Kurtene tomonidan bayon qilinadi. Fonetikaning birligi bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushlari bo‘lganligi kabi, fonologiyaning birligi so‘zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan 6 15 fe’l yasovchi morfemaning -la varianti, ikkinchisiga esa -ta varianti qo‘shiladi. Natijada bir mohiyatning ikki shakliy varianti vujudga keladi: yig‘la-siqta . Keyinchalik bu variantlar ma’no darajalanishi farqlovchi belgisi asosida bir umumiy arxisema asosida birlashuvchi ikkita leksema bo‘lib ajralib chiqqan. Xuddi shuningdek, sur allomorfiga -ga va -da (-la morfemasining variantlari) allomorflarining qo‘shilishidan surga va surda leksema variantlari vujudga keladi va ikkinchisida rd tovushlarining o‘rin almashinishidan shu leksemaning sudra varianti paydo bo‘ladi. 4. So‘z tarkibida soddalashish hodisasining ro‘y berishi o‘zak morfemaning variantlanishiga olib keladi. Xususan, o‘zak morfemaga qo‘shilgan grammatik ma’no ifodalovchi morfemalarning funksional almashinishi ham o‘zak morfemaning turli shakliy variantlari vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Xususan, nisbat paradigmasiga birlashgan shakllarining biri o‘rnida ikkinchisining funksional almashinuvi davrlar o‘tishi bilan ular o‘rtasidagi farqlovchi belgilar yo‘qolishiga, zidlanuvchi a’zolarning neytrallashuviga va neytrallashgan nisbat shakllarining o‘zak morfema tarkibiga singib, yaxlit bir morfemaga aylanib ketishiga olib keladi. Masalan, uyalmoq va uyatmoq leksemalarining asos qismi uyal va uyat bugungi kun nuqtai nazaridan bir leksik morfemaning ikki shakliy varianti sanaladi. Har ikki variant hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan boshqa mayda qismlarga bo‘linmaydi. Ya’ni uya va l , uya va t qismlariga ajralmaydi. Demak, bir o‘zak morfemaning uyal va uyat variantlari soddalashish hodisasi tufayli tarixan ikki morfemadan tashkil topgan. Birinchi morfema (uya)ning mustaqil leksik morfema sifatida iste’moldan chiqishi affiks morfemaning leksik morfema tarkibiga singib ketishiga – soddalashuviga 21 zamin yaratgan. Shuni ta’kidlash kerakki, leksik morfemaga qo‘shilgan affiks morfemalar tarixan ikki xil nisbat (o‘zlik va orttirma) nisbat shakllari bo‘lib, ular o‘rtasida neytrallashuv ro‘y bergan. Shuning uchun bir xil qurshovda ma’noga ta’sir etmagan holda o‘zaro erkin almashinish distributsiya munosabatida bo‘lgan. 21 33 sezgan Payg‘ambarimiz tilshunoslarni(til mutaxassislarini) chaqirib Quroni Karimning o‘zgarmas yozma shaklini yaratishga fatvo berdlar va qatiy to‘g‘ri talaffuz qilish qoidasini yaratishni buyurdilar.Payg‘ambarimiz bu bilan arab tilshunosligining vujudga kelishiga, to‘g‘ri yozish(orfografiya), to‘g‘ri talaffuz qilish(orfoepiya),so‘z ma’nosini to‘g‘ri anglash va yetkazish(semantika) asos soldilar. 3 Arab tilshunosligida fonetika sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlar turkiy tilshunoslikka ham o‘tdi. Chunki O‘rta Osiyo arablar tomonidan ishg‘ol qilingandan so‘ng arab tili fan tili sifatida e’tirof etildi. Garchi arab tilining fonetik sistemasi turkiy tillarning fonetik sistemasiga mos tushmasa-da, barcha ilmiy va badiiy asarlar arab tilida yaratildi. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida turkiy tillarning o‘ziga xos fonetik tizimi, arab grafik sistemasidagi ko‘p belgilarning turkiy til fonetik birliklariga muvofiq kelmasligi haqida fikr yuritiladi. 4 Turkiy tillarning fonetikasi yuzasidan Mahmud Zamaxshariy ham fikr yuritadi va unda tovush bilan tovush tipi bir-biridan farqlanadi. Bu esa Yevropa tilshunosligida XIX asrda e’tibor qaratilgan til va nutq muammosi turkiy tilshunoslikda X, XI asrlardayoq kurtak otganidan dalolat beradi. Til va nutq biri-birini taqozo qiluvchi, biri ikkinchisisiz mavjud bo‘lmaydigan, o‘zaro dialektik aloqada turuvchi kategoriyadir. Til umumlashma: u real, sezgimizga berilgan birliklarning umumiy belgilari asosida hosil qilingan sinflar yig‘indisidir. Nutq esa tilning moddiy ko‘rinishi, voqelanish shaklidir. Shuning uchun til qanday birliklardan iborat bo‘lsa, nutqda xuddi shu birliklar o‘z ifodasini topadi. O‘z navbatida, nutq birliklari o‘xshash, umumiy belgilari asosida muayyan umumiyliklarni, sinflarni tashkil etib, sistemasida o‘rinlashadi. Bu esa til birliklaridan nutq birliklarini farqlash ehtiyojini tug‘diradi. Buyuk tilshunos F.de Sossyur ta’limotining asosini ham til va nutq farqlanishi tashkil etadi. Sossyur qarashlarini tahlil qilish va umumlashtirish natijasida rus 3 4 12

Nutq tovushlarining fonetik o’zgarishi

Купить