Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025
16 SotishNutq tovushlarining fonetik o’zgarishi
![II BOB. NUTQ TOVUSHLARINING UMUMIY TAVSIFI . UNLI VA UNDOSH
TOVUSHLARI
2.1 Tildagi unlilar tizimi va ularning paradigmasi
Fonemaning uch tomoni farqlanadi: akustik (eshitish), fiziologik yoki
artikulyatsion (aytilish va talaffuzi), sotsial (ma‘no ajratish). Bulardan uchinchi
tomoni hal qiluvchi ahamiyatga ega. Zamonaviy fonologiya faqat shu jihatnigina
e‘tiborga oladi. Chunki, akustik va artikulyatsion-fiziologik jihatlar bevosita nutq
bilan bog’liq.
Boshqa lisoniy birliklar kabi fonemalar ham paradigmatik va sintagmatik
munosabatlarda yashaydi. Bular fonologik paradigmatika va fonologik
sintagmatika deyiladi.
O‘zaro qarama-qarshi belgilarga ega bo‘lgan, biroq umumiy, integral belgilari
asosida birlashgan bir tipdagi fonemalar sirasi fonologik paradigma,
fonemalarning o‘zaro munosabatlari fonologik paradigmatik munosabat deyiladi.
Fonologik paradigmaning markazida fonologik ziddiyatlar turadi. Fonologik
ziddiyat (oppozitsiya)lar fonemalarning farqli belgilarini ifodalaydi. Masalan,
o‘zbek tilidagi unli fonemalar bir umumiy belgi - «o‘pkadan kelayotgan havoning
tovush paychalariga urilish natijasida hosil bo‘lgan ovozning og‘iz bo‘shlig‘ida
to‘siqqa uchramay chiqishidan vujudga keladigan tovush tiplari» invariant
xossasiga ega va u 6 ta unli fonema uchun ham amal qiladi. Biroq bu mohiyat
ostida birlashgan fonemalar o‘zaro zidlanib, kichik guruhlar hosil qiladi. [ i ] va [ u ]
«yuqori tor» belgisi bilan «o‘rta keng» xossasiga ega [ e ] va [ o‘ ] hamda «quyi
keng» xossasiga ega [ a ] va [ o ] fonemalar guruhlariga qarama-qarshi turadi. Yoki
«lablanmagan» belgisiga ega [ i ], [ e ], [ a ] fonemalari guruhi «lablangan» belgisiga
ega [ u ], [ o‘ ], [ o ] guruhiga qarama-qarshi turadi. O‘z navbatida, [ i ], [ e ], [ e ] guruhi
a’zolari o‘ziga xos belgilari asosida o‘zaro zidlanadi.
Tilshunoslikda fonologik ziddiyatlarning turli tip va ko‘rinishlari farqlanadi.
N.S.Trubetskoy «Fonologiya asoslari» asarida fonologik ziddiyatlarni uch asosga
ko‘ra tasniflaydi:
Fonologik ziddiyatning ziddiyat tizimiga munosabatiga ko‘ra tasnifi.
17](https://docx.uz/documents/73176711-8f23-4bcb-bc91-1c069207f2ca/page_17.png?v=1)
![Bunda ziddiyatlar bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli, muntazam va ajralgan
ziddiyatlarga bo‘linadi. Bir o‘lchovli ziddiyatda fonemalar bir belgi asosida
zidlanadi. Masalan, [ i ] va [ u ] fonemalaridan biri lablanmagan va ikkinchisi
lablangan bo‘lib, bunda ular bir belgi - «lablangan»lik xossasiga ko‘ra qarama-
qarshi turadi.
Ko‘p o‘lchovli ziddiyatda ziddiyat a’zolari birdan ortiq belgi asosida qarama-
qarshi qo‘yiladi: [ i ], [ o ] ziddiyatida [ i ] yopiq va lablanmagan bo‘lsa, [ o ] yarim
yopiq, lablangandir.
Muntazam ziddiyatda zidlanuvchi a’zolar o‘zaro o‘ziga xos belgilar asosida
qarama-qarshi qo‘yiladi: «[ i ]-tor [ o ]-keng» zidlanishi muntazam zidlanishdir.
Bunda [ i ] fonemasi «tor» lik, [ o ] fonemasi «keng»lik belgisiga ega. «[ i ] (tor) [ o ]
(tor emas)» zidlanishi esa muntazam emas. Chunki birinchi a’zoda ziddiyat belgisi
aniq, ikkinchi a’zoda aniq emas. Agar ikkinchi a’zoning ziddiyatdagi belgisi
«keng» bo‘lganda edi, ziddiyatni muntazam ziddiyat deyish mumkin bo‘lur edi.
Bir belgining bo‘linishlari asosida zidlanish ajralgan zidlanish deyiladi.
Quyidagi ikki zidlanishga diqqat qiling:
Birinchi zidlanishda ziddiyat belgisi bo‘lingan, ajralgan, ikkinchida esa
bunday hol mavjud emas.
A’zolari o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra ziddiyatlar tasnifi. Bunga ko‘ra,
privativ (noto‘liq), gradual, (darajali), teng qiymatli ziddiyatlar ajratiladi.
Birinchi tasnifda ziddiyat belgisi xarakteriga ko‘ra ziddiyat turlari ajratilgan
bo‘lsa, ikkinchi tasnifda fonemalarning ziddiyat a’zolariga munosabatiga ko‘ra
tasnif amalga oshiriladi.
Barqarorlik darajasiga ko‘ra zidlanishlar barqaror va barqaror bo‘lmagan
turlarga bo‘linadi. Barqaror zidlanishda fonemalarning qanday nutqiy vaziyatda
bo‘lishidan qat’i nazar, ulardagi ziddiyat saqlanib qoladi. Masalan, til oldi unlisi til
18](https://docx.uz/documents/73176711-8f23-4bcb-bc91-1c069207f2ca/page_18.png?v=1)
![orqa undoshi bilan kelgan vaziyatda til orqa undoshi sifatida namoyon bo‘ladi.
Bunda [ a ] unlisi bilan til orqa [ u ] unlisi orasidagi ziddiyat kuchsizlanadi.
Barqaror bo‘lmagan ziddiyatning neytrallashmagan holatini ta’minlovchi
fonetik pozitsiya kuchli pozitsiya deyiladi. Masalan, [ b ] fonemasi so‘z boshida
jarangsizlashmaydi va bu pozitsiyada uning [ p ] fonemasiga zidligi saqlanadi. Bu
kuchli pozitsiyadir. Neytrallanish, so‘nishga olib keluvchi pozitsiya kuchsiz
pozitsiyadir. Demak, bunday pozitsiyadagi ziddiyat barqaror bo‘lmagan ziddiyat
deyiladi. Unli va undoshlar orasidagi qarama-qarshilik barqaror ziddiyatga misol
bo‘la oladi. Yoki undoshlarning paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra, unlilarning tor-
kenglik xossalariga ko‘ra zidlanishi ham barqaror ziddiyatlardir. Lablanish
belgisiga ko‘ra [ o‘-e ] tizimchasi ham barqaror ziddiyat asosiga qurilgan.
Demak, o‘zbek tilining fonetik paradigmasi deganda har qaysisi o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lgan barqaror bir umumiy belgi ostida birlashadigan fonetik
unsurlardan tashkil topgan tizim tushuniladi. Bu butunlik yoki paradigma o‘z
ichida ayrim belgilari bilan umumiylikni tashkil etgan va shu umumiylik uchun
asos bo‘lgan belgilari bilan boshqa shunday umumiylikdan farq qiladigan kichik
butunliklardan, ichki paradigmalardan-mikrosistemalardan tashkil topadi. Bu
tizimchalar unli va undosh fonemalar paradigmalaridir. Bu kichik paradigmalar
a’zolarining umumiy belgilari ularning shu tizimni tashkil etishini ta’minlasa,
farqlovchi belgilari bu ichki paradigmaning yana kichik bo‘laklarga bo‘linib
ketishiga olib keladi. Jarangli undoshlar paradigmasi, jarangsiz undoshlar
paradigmasi kabi.
Fonetik o‘zgarishlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari
Fonema so‘z va morfemalar ichida yashaydi. Demak, fonemalar so‘z va
morfemalarning ichida diskret element sifatida o‘zaro sintagmatik munosabatda
bo‘ladi. Har bir tilda so‘z va morfemalarning ma’lum fonetik struktura tiplari
mavjud. Ammo bu masala shu vaqtga qadar tilshunoslikda yetarli o‘rganilmadi.
Shu bilan birga, ma’lum so‘z bir necha morfemalardan tashkil topishi va ma’lum
morfema turli morfemik qurshovda turlicha allomorflar sifatida yuzaga chiqishi
mumkin. Masalan, qizil+ar-qizar (il-Sh), sarig‘+ay-sarg‘ay (i- Sh), bilak+i-bilagi
19](https://docx.uz/documents/73176711-8f23-4bcb-bc91-1c069207f2ca/page_19.png?v=1)
![o‘zlashgan leksikaga oid leksemalar nomemalaridagi qator unlilardan birini
og‘zaki nutqda tushirib qoldirish, ya’ni qator kelgan unlini bir unliga aylantirish
yo‘li bilan yoki qator kelgan ikki unli o‘rtasiga y, v, h undoshlaridan birini orttirish
yo‘li bilan turkiy leksemalar nomemalarining fonetik arxitektonikasiga
moslashtirishga harakat qilinadi. Natijada bir leksemaning bir necha uslubiy
variantlari – yozma va og‘zaki so‘zlashuv uslubiga xos variantlari vujudga keladi.
So‘z boshida tovushlar mosligi natijasida leksema variantlarining ortishi
muammosi dastlab Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan bayon qilingan edi. Xususan, u
qipchoq, o‘g‘uz tillarini hoqonicha turkcha tilga qiyoslar ekan, hoqonicha turkcha
leksemalar boshidagi [y] undoshi qipchoq tillarida doimo [j] ga, o‘g‘uz tillarida esa
nolga aylanishini bayon qiladi. Masalan, turkcha jinji , qipchoqcha jinji, o‘g‘uzcha
inji . 9
Turkiy tillar o‘rtasidagi ana shu fonetik moslik bugungi o‘zbek tilining
shevalarida ham o‘z ifodasini topadi. Natijada bir leksemaning majburiy va
fakultativ variantlari vujudga keladi. Masalan, jilon-yilon-ilon; juzum-yuzum-
uzum; yirik-irik; jur-yur; yog‘och-og‘och va boshq.
N.S.Trubetskoyning ta’biri bilan aytganda, bir fonetik qurshovda biri o‘rnida
ikkinchisi qo‘llanib, ma’no farqlamasa, bunday fonetik birliklar bir fonemaning
turli variantlari sanaladi. 2
Eliziya qator kelgan har xil turdagi ikki unlidan birining tushib qolishi
hodisasidir. Sinerezis hodisasida qator kelgan unlilar o‘zaro birikib, bir unliga
aylansa, eliziya hodisalarida bu unlilardan biri tushib qoladi 2
. Ana shu xususiyatlari
bilan bu hodisalar bir-biridan farq qiladi.
Birinchi so‘z oxiridagi unlining ikkinchi so‘z boshidagi unli bilan
to‘qnashishi natijasida tushib qolishi hodisasi eliziya hisoblanadi.; Masalan,
borolmoq<bora olmoq, yozolmoq<_yoza olmoq, echkemar echki emar,
bekoyim<beka oyim, oltariq<oltiariq, oltoziq<olti oziq, «to‘qqiz yoshli ot»,
ye ttozik<.yetts oziq, «o‘n yoshli ot», mang‘it shevasida yashulli<yoshiulli «yoshi
katta», xo‘jeli<xo‘jaeli va b.
9
25](https://docx.uz/documents/73176711-8f23-4bcb-bc91-1c069207f2ca/page_25.png?v=1)
![xususiyatga ega bo‘lgan bu holatda hatto portlovchi jarangsiz undoshlar ham
kuchsizlanishi va tushib qolishi mumkin. 11
Buning sababi shundaki, unlilar
artikulyatsion jihatdan “og‘iz ochuvchilar” sanaladi. Shunday ekan, ikkita og‘iz
ochuvchilar oralig‘ida kelgan har qanday undosh birinchi “ochiqlik” bilan ikkinchi
“ochiqlik” orasida qoladi va natijada undoshning “og‘iz yopuvchilik”
artikulyatsion belgisi kuchsizlanadi. Ya’ni bunday pozitsiyada joylashgan undosh
o‘zining to‘liq artikulyatsiyasiga ega bo‘lmaydi. Bunday holatdagi undoshlarni
talaffuz qilish uchun nutq a’zolari bir-biri bilan to‘la yaqinlashmay turib,
navbatdagi unlini talaffuz qilishga tayyorlanadi. Oldidagi unli rekursiyasi va undan
keyin kelgan unli ekskursiyasi bir-biriga taxlanib ketadi. 12
Intervokal undoshlar artikulyatsiyasida hosil bo‘lgan nutq a’zolari
o‘rtasidagi bu oraliqning ba’zan kengayib ketishida undosh tamoman o‘z
artikulyatsiyasini yo‘qotishi va ikki tomondagi unlilarning o‘zaro qo‘shilib ketishi
mumkin. 13
Hozirgi o‘zbek tilining og‘zaki so‘zlashuv uslubida va bir qator o‘zbek shevalarida
portlovchi undoshlarning intervokal holatda kuchsizlashib, sirg‘aluvchi
undoshlarga aylanishi, sirg‘aluvchi undoshlarning esa reduksiyalashib, unlilarning
paydo bo‘lishi kuzatiladi. Bu ikkilamchi cho‘ziq unlilar ko‘pgina shevalarda oddiy
cho‘ziqlikdagi unliga aylanadi. Masalan, bu yoqqa> buoqqa>ba:qa> baqa; shu
yoqqa> shu oqqa> sha:qa>shaqqa. 14
Intervokal holatda ko‘pincha y, v, h, g‘ undoshlari tushib qoladi va buning
natijasida hosil bo‘lgan ikki unli sinerezis hodisasini hosil qiladi.
[y] undoshi o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining kuchiga ko‘ra 5
va akustik
belgisiga ko‘ra unli bilan umumiylik belgisiga ega. Shuning uchun bu undosh
intervokal holatda to‘siqlik belgisini yo‘qotishi va vokalizatsiyalashishi mumkin.
Hozirgi o‘zbek shevalarida intervokal [y] ko‘proq birinchi bo‘g‘in bilan ikkinchi
bo‘g‘in oralig‘ida va qisman keyingi bo‘g‘inlar oralig‘ida o‘z artikulyatsion
11
12
13
14
27](https://docx.uz/documents/73176711-8f23-4bcb-bc91-1c069207f2ca/page_27.png?v=1)
![belgisini yo‘qotib, vokalizatsiyaga uchraydi. Bunday xususiyat hozirgi barcha
turkiy tillarga xos bo‘lib, ularning hammasi uchun mushtarak sanaluvchi qadimgi
turkiy tilda ham va o‘zbek tilining ilk shakllanish davrida ham uchraydi. Masalan,
qadimgi turk tilida tn> tyn tuyun> tugun (DTS, 561-bet); kk> kyk (DTS.307-bet);
eski o‘zbek tilida kz> kyz> kigiz 15
; bz> byz> bigiz (Navoiy “ML”) hozirgi xakas
tilida kiis> kiyis “kiygiz” (xak.-rus.sl. s.74) va boshq.
Leksema nomemalari tarkibida intervokal [g‘] undoshi ham o‘zining
artikulyatsion belgisini yo‘qotishi, unlilar bilan farqlanish belgisi neytralizatsiyaga
uchrashi mumkin. Chunki jarangli sirg‘aluvchi bu undosh akustik belgisiga ko‘ra
o‘zining korrelyati bo‘lgan [x] undoshiga nisbatan unliga kuchsiz zidlanadi.
Buning sababi shundaki, [g‘] undoshi akustik belgisiga ko‘ra unli bilan jarangsiz
undosh oralig‘ida turadi: [unli]- [g‘]- [x]. Shunday ekan, ikki unli o‘rtasida qolgan
[g‘] undoshining vokalizatsiyalashishi uchun qulay imkoniyat yaratiladi. Masalan,
o‘zbek tilining qipchoq shevalarida: ul > uul > ug‘ul > o‘g‘il; to:> tog‘a;
To:ra > tog‘ora. 16
Leksema nomemasi tarkibidagi intervokal holatda vokalizatsiyalashuvchi
undoshlardan yana biri [v] undoshidir.
Bilabiallik, sirg‘aluvchilik, jaranglilik belgilariga ega bo‘lgan bu undosh ikki
lablashgan unlilar o‘rtasida kelib, bir qator o‘zbek shevalarida vokalizatsiyaga
uchraydi. Masalan, qorabuloq shevasida to:p > tovup > tabib; qa:p > qovup >
qopib; so:q > sovuq; janubiy xorazm, o‘g‘iz va qipchoq shevalarida qu:n > quvun
> qovun; su:q > suvuq > sovuq; qu:q > quvuq > qovuq 17
va boshq.
Dissimilyatsiya.
Leksema nomemasi tarkibidagi ma’lum belgisiga ko‘ra ikki o‘xshash
undosh tovushning so‘zlovchining talaffuz qulayligiga intilish harakati tufayli
o‘xshash belgilarning yo‘qotilishi dissimilyatsiya hodisasini keltirib chiqaradi.
Bunday hodisaning ro‘y berishi esa leksema nomemasining og‘zaki so‘zlashuvga
xos variantining hosil bo‘lishiga olib keladi. Masalan, biror leksemasi tarkibidagi
15
16
17
28](https://docx.uz/documents/73176711-8f23-4bcb-bc91-1c069207f2ca/page_28.png?v=1)
Nutq tovushlarining fonetik o’zgarishi