Nutqda morfema umumiy ma’nosining nutqiy xoslanishi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	57.1KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	14 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Nutqda morfema umumiy ma’nosining nutqiy xoslanishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N.Chinniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ Nutqda morfema umumiy ma’nosining nutqiy xoslanishi ” mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 30 5 -guruh talabasi
No’monov Abduhalil
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
_______ Z. Muzaffarova
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva
TOSHKENT – 2024
3

Talabaning F.I.SH . No’monov Abduhalil
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 305 - guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : Nutqda morfema umumiy ma’nosining nutqiy xoslanishi
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______
R.Abdullayeva
A’zolar:
Y.Abdulhakimova __________
D.Abdullayeva __________
D.Abdujalilova __________
4

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………...... 4
I. BOB. QO’SHIMCHA MORFEMA VA UNING TURLARI…...………...…6
1.1 Morfemalarning ta’rifi…………………………………………………..……9
1.2 O’zbek tilidagi morfema turlari…………………………...…………………11
II. BOB. O’ZBEK TILIDA MORFEMA MUNOSABATLARI……………...16
2.1. O’zak va o’zakdosh so’z tushunchasi…………………...…..............……….20
2.2. O’zbek tilida morfema va qo’shimcha munosabatlarni o’rganishdagi muammo
va masalalar….…...................................................................................................25
XULOSA…………………………...…………………………….……..………...28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………….………..………29
5

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. «Hozirgi o zbek adabiy tili» darsligi ʻ Ma’lumki, “Hozirgi
o zbek adabiy tili” fan io zbektili va adabiyoti ta’lim yo nalishida umumkasbiy fanlar
ʻ ʻ ʻ
blokidagi asosiy fanlardan biri sifatida o qitiladi. O quv rejasiga muvofiq talabalar
ʻ ʻ
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanini ikki bosqich davomida o rganadilar, kurs yakunida esa
ʻ ʻ
ushbu fan bo yicha
ʻ kurs ishi yozadilar.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan kurs ishlari o zbek tili va adabiyoti
ʻ ʻ
mutaxassislarini tayyorlashda talaba o rganishi zarur bo lgan asosiy fan
ʻ ʻ
sohasiga oid nazariy bilimlarni mustaqil o zlashtirishga qaratilgan hamda
ʻ
talabalarning bilim doirasini kengaytirish, nazariyani amaliyotga tatbiq etish,
fikrni erkin va mustaqil tarzda bayon eta olish malakasini shakllantiruvchi
amaliy ish turi hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan ma’ruza mashg ulotlarida
ʻ ʻ
egallangan nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish, talabalarni ilmiynazariy qarashlar
asosida umumlashma xulosalar chiqara olishga o rgatish,
ʻ
ularning ijodiy tafakko rini o stirish, ilmiy izlanishlar olib borish
ʻ ʻ
ko nikmasini shakllantirish, fikrni izchil va ifodali bayon eta olishga
ʻ
o rgatish fan bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlarining bosh maqsadi
ʻ ʻ
hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fani yuzasidan yoziladigan kurs ishi
ʻ
talabalarni ilmiy-ijodiy ishga yo naltiruvchi amaliy faoliyat turi sifatida
ʻ
muhim ahamiyatga ega. Talaba kurs ishini yozish asosida keyinchalik
yirikroq tadqiqot ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko radi. Jumladan, fanlar
ʻ
bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlari talabalarni ta’limning yuqori
ʻ
bosqichida bitiruv malakaviy ishini yozishga tayyorlab boradi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi aniqlovchi haqida umumiy
ma’lumotlarni to plash, shuningdek olimlarning aniqlovchi haqidagi fikr-mulohazalarini
ʻ
ko rib chiqish orqali mavzuni to liq o rganish.
ʻ ʻ ʻ
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim bosqichlari ona
tili ta’ limi jarayonida aniqlovchi mavzusini va uning o rganilish tadqiqini ochib berish
ʻ
6

masalasi belgilandi. Shunga ko ra Kurs ishini yoritish davomida: Ta’lim bosqichlaridaʻ
sintaksis bo limining alohida olingan aniqlovchi mavzularini o qitishga doir turli xil
ʻ ʻ
qarashlarni o rganish, uni o qitish bilan bog liq ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni
ʻ ʻ ʻ
tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik darajasini va mavjud muammolarni aniqlash;
Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi.
ʻ O zbek tilshunosligida sodda gap ʻ
turlari, qurilishi mavzulari haqida N.Mahmudov, A.Nurmonov ”O zbek tilining nazariy
ʻ
grammatikasi” asarida ma’lumot bergan. Shuningdek SayfulIayeva R.R., Mengliyev
B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. ”Hozirgi
o zbek adabiy tili” o quv qo llanmalari metodologik asos bo lib xizmat qildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kurs ishi predmeti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining aniqlovchi, uning turlari
va uning o rganilish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli, vositalari, mazmuni va
ʻ
metodlarining talqini. O’zbek tilshunosligi azaldan morfema va affiks munosabatlari
masalasiga qiziqib kelgan. Dadabayev (2010) fikricha, o’zbek morfologiyasining asosiy
masalalaridan biri affikslarni to’liq hosildor yoki yarim mahsuldor deb tasniflashdir. U
o’z tadqiqotida affikslarning mahsuldorlik holatini aniqlash uchun ularni tizimli tahlil
qilish zarurligini ta’kidlaydi. Xuddi shunday Qorabayeva (2015) o’zbek tilidagi morfema
va affikslar o’rtasidagi munosabatni tahlil qilib, morfema yasalish jarayoniga e’tibor
qaratadi. U o’zbek tili morfologiyasini yaxshiroq tushunish uchun bu munosabatlarning
mohiyatini o’rganish muhimligini ta’kidlaydi. Umuman olganda, bu tadqiqotlar o’zbek
tilshunosligida morfema va affiks munosabatlarini tekshirishning ahamiyatini ko’rsatadi.
Morfemalarning ta’rifi va izohi
Morfemalar tildagi eng kichik ma no birliklari bo lib, ikki turga bo linadi: erkin
ʼ ʻ ʻ
morfemalar va bog langan morfemalar.
ʻ Erkin morfemalar so'z sifatida yolg'iz turishi
mumkin, bog'langan morfemalar esa turolmaydi. Masalan, “it” so’zi erkin morfemadir,
lekin “-lar” bog’langan morfema qo’shilsa, bizga “itlar” ko’plik shaklini beradi. O’zbek
tilidagi so’zlarning tuzilishi va ma’nosini tushunishda morfemalar hal qiluvchi
ahamiyatga ega.
7

I. BOB. QO’SHIMCHA MORFEMA VA UNING TURLARI
1.1.Morfemalarning ta’rifi
Morfemalar tildagi eng kichik ma noli birliklar bo lib, ularning ta rifini tushunish o zbekʼ ʻ ʼ ʻ
tilshunosligida hal qiluvchi ahamiyatga egRahimova (2014) fikricha, morfemalarni ikki
turga bo’lish mumkin: erkin morfemalar va bog’langan morfemalar. Erkin morfemalar
“kitob” (kitob) kabi so’z sifatida alohida turishi mumkin, bog’langan morfemalar esa
mustaqil ishlay olmaydi va “qo’shimcha-” (qo’shimcha) prefiksi kabi boshqa
morfemalarga biriktirilishi kerak. Bu morfemalar so z yasashda katta rol o ynaydi va
ʻ ʻ
semantik va grammatik ma lumotlarni o z ichiga oladi (Raximova, 2014). Shuning uchun
ʼ ʻ
o’zbek tili morfologiyasini tahlil qilish uchun morfemalarni chuqur bilish zarur.
1.2.O’zbek tilidagi morfema turlari
O’zbek tilida morfemalarni ikki asosiy turga bo’lish mumkin: erkin morfemalar va
bog’langan morfemalar. Erkin morfemalar so’z sifatida yakka o’zi turadigan va aniq
ma’noga ega bo’lgan morfemalardir. Masalan, kitob (kitob) so’zida “kit” morfemasi
erkin morfema hisoblanadi. (o qituvchi) so zida “o qit-” morfemasi bog lovchi morfema
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lib, old qo shimcha vazifasini bajaradi. (Ochilov, 2010)
ʻ ʻ
Ayni vaqtda "qo’shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfema" tarzidagi
izohlardan faqat "grammatik" izohining o’zi yetarli bo’ladi. Morfemani "affiksal" deb
izohlash – tor morfemaning boshqa turlari qamrab olinmaydi. Morfemaga ("qo’shimcha
morfema"ga) "umumlashma" izohining keltirilishi ham noo’rin: Bu belgi barcha til
birliklariga xos. Xullas, morfemani til qurilishining grammatik ma’no ifodalaydigan
eng (o qituvchi) so zida “o qit-” morfemasi bog lovchi morfema bo lib, old qo shimcha
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vazifasini bajaradi. (Ochilov, 2010)
____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M. Adabiy
ta`lim metodikasi. –T. 1993 45-52 betlar
8

Ayni vaqtda "qo’shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfema" tarzidagi
izohlardan faqat "grammatik" izohining o’zi yetarli bo’ladi. Morfemani "affiksal" deb
izohlash – tor morfemaning boshqa turlari qamrab olinmaydi. Morfemaga ("qo’shimcha
morfema"ga) "umumlashma" izohining keltirilishi ham noo’rin: Bu belgi barcha til
birliklariga xos. Xullas, morfemani til qurilishining grammatik ma’no ifodalaydigan eng
kichik birligi deb ta’riflash yetarli. Morf е malar bildiradigan ma’nolar turli-tuman. L е kin,
asosiy xususiyatiga ko’ra, morf е malar ikki turga bo’linadi: 1) o’zak morf е ma, 2) affiksal
morf е mO’zak morf е ma so’zda albatta ishtirok etadigan , l е ksik ma’no ifodalay oladigan
morf е madir. O’zak morf е ma so’z yasalishi uchun ham, shakl yasalishi uchun ham asos
bo’la oladi: ishchi, ishchan, shisiz (ish — so’z yasalishiga asos bo’lyapti); ishni, ishda,
ishga, ishdan (ish — shakl yasalishiga asos bo’lyapti). Affiksal morf е ma mustaqil l е ksik
ma’no ifodalay olmaydigan, so’zning l е ksik yoki grammatik ma’nolarining
shakllanishida xizmat qiladigan morf е madir: kuchli, harakatchan, ishla, do’stona (so’z
yasayapti); uylar, uyim, uyga (shakl yasayapti). So’z tarkibida affiksal morf е ma (affiks)
hamma vaqt ishtirok etav е rmaydi. Masalan, ish, odam, suv, havo, daraxt, qush, tosh va
b.q Biror so’z shakliy jihatdan o’zak yoki affiksal morf е madan yoki har ikkalasidan
tashkil topgand е k ko’rinishi mumkin. L е kin bu so’z qismlarga ajralganda har bir
qismning o’z ma’nosi bo’lmasa, bir o’zakka t е ng bo’ladi, ya’ni uni o’zak va affiksal
morf е maga ajratish to’g’ri bo’lmaydi. Masalan, quloqchin so’zidagi quloq mustaqil
ma’no ifodalaydi. L е kin undagi -chin el е m е ntining ma’nosi haqida gapirish qiyin,
shunga ko’ra uni morf е ma d е b bo’lmaydi. D е mak, quloqchin so’zi morf е malarga
(ma’noli qismlarga) ajratilmaydi. Shuningd е k, tirik, tiril so’zlarida -ik va -il ning
affiksligi s е zilib turibdi, L е kin uning tir qismi biror ma’noga ega emas. Shu jihatdan bu
so’zlarii ham morf е malarga ajratib bo’lmaydi. Kunda, chindan so’zlaridagi kun va chin
qismi hozirgi kunda mustaqil ma’no ifodalaydi. -da va -dan qismlari k е lishik ma’nosini
ifodalovchi so’z shaklini yasaydi. L е kin ular kunda, chindan so’zi doirasida o’z ma’no va
vazifasini yo’qotgan. Shu sababli bu so’zlar ham morf е malarga (ma’noli qismlarga)
ajratilmaydi. O’zak ifodalaydigan ma’no so’zga xos l е ksik ma’noning yadrosini tashkil
etadi. Affiksning ma’nosi esa yordamchi, qo’shimcha ma’no bo’lib, o’zak ma’nosiga
nisbatan ancha umumiyligi bilan farqlanadn. Masalan, suvchi, sportchi, traktorchi,
9

b е tonchi, dutorchi so’zlarida har bir o’zak morf е ma (suv, sport, traktor, b е ton, dutor)
konkr е t bir pr е dm е t nomini bildirgan holda ularga qo’shilgan -chi affiksi (affiksal
morf е ma) faqat bir umumiy ma’noni— bajaruvchi (shug’ullanuvchi) shaxs oti ma’nosini
bildiradi. O’zak morf е ma o’z konkr е t ma’nosidan uzoqlashib, umumiy xarakt е rdagi
ma’no ifodalaydigan vositaga, ya’ni affiksal morf е maga aylanishi mumkin. Masalan,
ishxona, choyxona, do’xtirxona, bosmaxona so’zlaridagi xona el е m е nti o’z l е ksik
ma’nosidan uzoqlashib, biror ish-faoliyat joyi ma’nosini bildiruvchi so’z yasovchi
vositaga aylangan. D е mak, bunda xona el е m е nti o’zak morf е madan ko’ra affiksal
morf е maga yaqin turadi. Xuddi shuningdеk , talabnoma, ruxsatnoma, taklifnoma,
murojaatnoma, aybnoma so’zlaridagi noma elеmеnti ham o’zak morfеmadan ko’ra
affiksal morfеmaga (oshxo’r, g’amxo’r so’z yasovchi affiksga) yaqin turadi. Bog’bon,
saroybon, janggox, oromgox, oshxo’r kabi so’zlardagi bon, gox, xo’r elеmеntlari ham
aslida mustaqil ma’noli bo’lib, hozirda affiks holiga kеlgan. Til taraqqiyoti jarayonida,
so’zning sеmantik va fonеtik tarkibida bo’lgani kabi, uning morfеma strukturasida ham
turlicha o’zgarishlar bo’lib turadi. Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni ko’rsatish
mumkin:
Ikki o ’ zak morf е ma bir o ’ zak morf е ma holiga k е ladi : bugun
Aslida o ’ zak morf е maga t е ng bo ’ lgan qism o ’ z mustaqilligini yo ’ qotib ,
affiks bilan bir butun holda o’zak morf е maga aylanadi. Masalan, yuksak,
yuksal so’zlaridagi -k va -l ning affiksal morf е ma ekani s е zilib turibdi. L е kin
hozirgi o’zb е k tilida mustaqil qo’llanuvchi yuksa l е ks е masi yo’q. («yuqori» ma’nosida)
o’zak morf е madan va fe’l yasovchi -sa affiksal morf е madan iborat bo’lgan. Affikslarning
har biri o’ziga xos ma’noga egL е kin bajaradigan vazifasiga ko’ra ular ikki turga
bo’linadi: 1)so’z yasovchi affikslar; 2) sh a k l yasovchi affikslar. So’z yasovchi affikslar
yangi so’z hosil qiladi, so’zning l е ksik ma’nosining shakllanishida ishtirok etadi.
Masalan, xabarla, ishla, mixla, moyla kabi so’zlardagi -la affiksi xabar, ish, mix, moy
kabi pr е dm е t ma’nosini anglatuvchi o’zaklardan harakat ma’nosini anglatuvchi yangi
so’z (fe’l) yasash uchun xizmat qilyapti. Leksema yasovchi morfemaning vazifasi –
mavjud leksemaga qo’shilib yangi leksema yasash, shu yo’l bilan tilning leksik qatlamiga
yangi birlik qo’shish. Bunday usul bilan hosil qilingan leksemaga yasama leksema
10

deyiladi. Masalan, ishchi-, ishla-, ishchan- leksemalari - -chi, - la, -chan affikslari bilan
hosil qilingan yasama leksemalar. Hozirgi o’zb е k adabiy tilida mustaqil so’z
turkumlaridan ot, sifat, fe’l, ravish, so’z turkumlarida yasovchi, yasovchi qo’shimchalar
bor. Bir so’zga bir n е cha so’z yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi mumkin; b е tinim, -
o’zak – tin + im + tinim – n е giz + b е – b е tinim. T е rimchi–t е r–o’zak–t е rim–n е giz–
t е rimchi so’z yasovchi qo’shimchalarning so’z yasash darajasi bir xil emas. Shu xolatga
ko’ra ular uch xil bo’ladi.
Unumli (mahsuldor) qo’shimchalar – juda ko’p miqdorda yangi so’z yasaydi, hozirgi
o’zb е k tilida yangi so’zlar yaratishda faol ishtirok etadi; ot yasovchi – chi: ishchi, gulchi,
sportchi. Sifat yasovchi – li: gulli, aqlli, durli; fe’l yasovchi – la: ishla, gulla, oqlakabilar.
kam unum qo’shimchalar unchalik ko’p bo’lmagan miqdorda so’z yasaydi, hozirgi
vaqtda yangi so’z yaratishda ham kam ishtirok etadi. Masalan: ot yasovchi – dosh
(musobaqadosh, sinfdosh, kursdosh), sifat yasovchi – ma (qovurma, chiyratma, t е rma)
kabi. Ba’zan yozuvchilar , hatto yetuk so’z san’atkorlari tilida ham xato va nuqsonlar
uchrab turadi. Bunday adabiy misollarni e’tiborli manba deb bo’lmaydi va ular tilni
normallashtirish ishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Badiiy adabiyotda til normasi
o’ziga xos yo’sinda hal qilinadi. Klassik yozuvchilar xalqdan til o’rganishdan tashqari,
o’zlari ham tilni ishlash, mukammallashtirishdek yuksak vazifaga zo’r hissa qo’shganlar.
Buyuk yozuvchilar o’z mahoratlari va nufuzlari bilan, bir tomondan me’yorni yaratish va
tuzishga ko’maklashsalar, ikkinchi tomondan, normaning kengayib, o’zgarib, uning
uzluksiz harakat-holatda bo’lib turishiga ta’sir ko’rsatadilar. So’z san’atkorlari tilga
alohida e’tibor berib keldilar, uslub va ifodaning sodda bo’lishini, nutqda fikriy
mujmallikka yo’l qo’ymaslikni targ’ib etdilar. Ulug’ o’zbek shoiri Alisher Navoiy tilga –
e’tibor, deb tilning ahamiyatini alohida ta’kidladi. Bobur esa o’g’li Humoyunga yozgan
maktublardan birida uning (o’g’lining) xatda fikr ravonligi va aniqligiga rioya
qilinmaganligidan tashvishlanib «xatingni xud tashvish bilan o’qisa bo’ladi… Mundin
nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila bit, ham senga tashvish ozroq bo’lur, ham
o’qig’uvchiga», – degan edi. Ona tilini mukammal egallash uchun tilning nazariy va
amaliy asoslaridan xabardor bo’lish kerak. Chunonchi, gap sostavidagi so’zning
semantikasi- ma’no tomoni, qo’shimcha emotsional – ekspressiv ottenkasi va stilistik
11

belgilari, fikrni so’z vositasi bilan logik jihatdan to’g’ri ifoda qilish usullari va shunga
o’xshash masalalarini puxta bilish zarur. «Ona tilini o’rganish,- deydi M.I.Kalinin, –
nihoyatda ulug’ bir ish. Inson tafakkurining erishgan eng yuksak yutuqlari, eng chuqur
bilimlari va g’oyat otashin hislar, agar ular so’z vositasi bilan aniq va ravshan ifoda
qilinmasa, odamlar uchun namunaligicha qolaveradi. Til fikrni ifodalash qurolidir.
Binobarin, agar fikr nutq vositasi bilan bayon qilingan bo’lsa, agar u til vositasi bilan
ro’yobga chiqqan bo’lsa, agar u, filosoflar tili bilan aytganda,- boshqalarga bevosita borib
yetsa, reallashsagina fikr bo’la oladi». Omonimlar. Har bir tilning lug’at sostavida tovush
tarkibi va yozilishi jihatidan bir xil ammo ma’nosi har xil bo’lgan so’zlar muayyan
miqdorda topiladi. Bunday so’zlar omonimlar gruppasini tashkil qiladi. Fonetik (tovush)
tomondan bir xil – shakli o’zaro teng kelib qolgan ikki va undan ortiq so’zlar
omonimlardir. Omonimlar ma’no jihatdan o’zaro munosabatda bo’lmaydi. Boshqa –
boshqa tushunchalarni anglatadi. Masalan: Ot (uy hayvoni, ism, buyruq fe’li), ko’p
ma’noli so’zlarning shakli asli bitta bo’lib, ma’nolari o’zaro bir-biriga juda aloqador , biri
ikkinchisiga bog’liq bo’ladi. Masalan, bosh so’zi: ko’chaning boshi, gapning boshi,
tomning boshi, yerning boshi. Stilistika har bir gapning ma’lum maqsadda ishlatishiga
alohida ahamiyat beradi va ularni tanlash imkoniyatini alohida ya’ni: so’zlovchi bir
necha Ahmedovlar ichidan qishloqqa kelgan Ahmedovning tanishligini bayon qilmoqchi
bo’lsa, yuqoridagi gaplarning birinchisini, agar bir nechta Ahmedov kelib ketgani, ammo
ulardan qishloqqa faqat kecha kelganinigina tanishligini aytmoqchi bo’lsa ikkinchi
gapdan foydalanishi lozim. unumsiz qo’shimchalar: juda kam miqdorda yangi so’z
yasalishda qatnashadi, ular yordamida hozirgi kunda yangi so’z yaratilmaydi. Masalan: ot
yasovchi – gar (savdogar, zargar, da’vogar); -kash (aravakash) sifat yasovchi –
ag’on (chopag’on, qopag’on), - man (bilarman, qilarman), fe’l yasovchi – (a) r (oqarmoq,
ko’karmoq) affikslari. Shakl hosil qiluvchi morfemalarning vazifasi – mavjud leksemaga
qo’shilib, uning turli grammatik shakllarini hosil qilish. Shakl hosil qiluvchi morfemalar
o’z navbatida ikki xil: shakl yasovchilar va shakl o’zgartiruvchilar. Shakl yasovchilar
leksemaga boshqa bir leksema bilan sintaktik bog’la-nish tufayli emas, balki obyektiv
voqelikka ko’ra ma’lum grammatik ma’noni ifodalash talabi bilan qo’shiladi. Masalan, ot
leksemaga grammatik son ma’nosini (ko’plik ma’nosini) ifodalovchi -lar morfemasi
12

obyektiv voqelikka (predmetning ko’p ekanligiga) ko’ra qo’shiladi. Shakl yasovchi
morfemalar keyinroq har bir turkum bayonida tasvirlanadi. Shakl o’zgartiruvchi morfema
leksemaga boshqa bir leksema bilan bog’lanish tufayli qo’shiladi va o’sha leksemaning
tabiatiga ko’ra tanlab qo’shiladi. Masalan, tushum kelishigi morfemasi -ni ot leksemaga
o’timli fe'l leksema bilan bog’lanish tufayli qo’shiladi. Shakl o’zgartiruvchi morfema
sintaktik vazifa bajaradi deyish qisman-gina to’g’ri. Masalan, kelishik morfemasi
sintaktik vazifa tufayli qo’shiladi, sintaktik vazifa ko’rsatkichi hisoblanadi. Nisbatlovchi
(egalik qo’shimchasi) ham shakl o’zgartiruvchi, lekin sintaktik vazifa ko’rsatkichi emas.
Demak, shakl o’zgartiruvchi morfema shakl yasovchi morfemadan sintaktik vazifa
bajarishi asosida farqlanadi deyish to’g’ri bo’lmaydi. Shakl o’zgartiruvchi uchun biror
leksemaga boshqa leksema bilan sintaktik bog’lanish tufayli qo’shilishini va o’sha
bog’lanayotgan leksemaning tabiatiga ko’ra tanlab qo’shilishini asosiy belgi deb
ta’kidlash ma’qul. O’zbek tilida birlik, ortiqlik-ko’plik ma’nosi morfologik, leksik va
sintaktik yo’llar bilan ifodalanadi. Ba’zi so’zlar hech qanday morfologik ko’rsatkichsiz,
boshqa miqdor bildiruvchi so’zlar bilan birgalikda kelmagan holda ham o’z leksik
ma’nosi bilan ko’plik tushunchasini ifodalaydi. Xalq, el, qo’shin, armiya, jamoa kabi. Bu
so’zlarda jamlik ma’nosi kuchli. Bu ham o’zining leksik ma’nosidan sezilib turadi.
____________________________
13

Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M. Adabiy
ta`lim metodikasi. –T. 1993 36-39 betlar
Shakl yasovchi affikslar so’zning grammatik ma’no ifodalovchi shaklini yoki biror
grammatik vazifaga xoslangan shaklni yasaydi. Masalan, do’stlarimizga so’zidagi -lar
ko’plik ma’nosini, -imiz shaxs ma’nosini ifodalovchi shaklni, -ga affiksi k е lishik shaklini
yasash uchun xizmat qilyapti; ishlamayapti so’zidagi -ma affiksi inkor ma’nosini, -di
zamonni, -ti shaxs ma’nosini ifodalovchi shaklni yasayapti. O’zb е k tilida shunday
affikslar ham borki, ular so’z birikmasiga, hatto gapga t е ng birikmaga qo’shiladi va uni
biror sintaktik vazifa uchun moslaydi. Masalan, -li va -lik affiksi xuddi shunday
xususiyatga eg-li affiksi otlarga qo’shilib sifat yasaydi: kuchli, aqlli kabi. Bundan
tashqari, u otli birikmalarga qo’shilib, sifatlovchi birikmaga aylantiradi: Hozirda oliy
ma’lumotli agronomlar, zoot е xniklar, irrigatorlar, m е xanizatorlar qishloqlarda juda ko’p.
Usti br е z е nt yopqichli mashina yonidan е r o’lchaydigan apparatning uch oyog’i chiqib
turibdi. Bu misollarda -li affiksi egalik , birlik ma’nolarini ifodalaydi. L е kin u yangi so’z
ham, shuningd е k, so’zning shaklini ham yasayotgani yo’q. Chunki u so’zga emas, balki
so’z birkmasiga qo’shilyapti: -lik affiksi bir n е cha xil ma’nodagi ot yasaydi: yaxshilik
(b е lgi oti), qumlik (joy, ob' е kt oti) kabi. Bundan tashqari, u gapga t е ng konstruktsiyalarga
qo’shilib, xuddi gapning biror bo’lagi vazifasini bajaruvchi konstruktsiyaga aylantiradi:
Vaqti tig’izligidan avvalgi sa far singlisinikiga yo’lni yaqinroqdan solgan, qamoqxona
orqasidagi ko’chadan yurmagandi. (I. Sodiqov.) Bu misollarda -lik affiksi qo’shilgan
vaqti tig’iz konstruktsiyasi gapga t е ng konstruktsiyalardir. -lik affiksiiing qo’shilishi
natijasida ular turli k е lishik shaklini qabul qilib, gapning bo’lagi vazifasida k е lgan.
Bunda -lik affiksi biror ma’no ifodalamaydi, balki faqat gapga t е ng konstruktsiyani
gapning biror bo’lagi vazifasida k е lishga moslash uchun xizmat qiladi. So’zlardagi kabi
affikslarda ham polis е miya, sinonimiya, omonimiya va antonimiya hodisalari mavjud.
Morfemalar asosan bir ma’no ifodalaydi, monosemem bo’ladi (yunoncha monos - (bir,
(yakka). Masalan, -ni kelishik affiksi (o’zi qo’shilgan leksema anglatadigan predmet
(keng ma’noda) o’timli fe'l anglatadigan harakat qaratilgan obyekt (ekanini ko’rsatadi:
kitobni o’qi kabi, -di zamon yasovchisi (aniq yaqin o’tgan zamon) ma’nosini ifodalaydi:
Kitobni o’qidi kabi. Ko’pma’nolilik (polisememiya) – ayrim morfemalarga-gina xos
14

xususiyat (yunoncha poly - (ko’p). Masalan, hozirgi o’zbek tilida -(i)ngiz- affiksi ikki
ma’noni ifodalashga xizmat qiladi: 1) ko’plik ma’nosini ifodalaydi. Bunda shaxs semasi
saqlanadi, baho semasi betaraf bo’ladi: kitobingiz (sizlarning) kabi; 2) birlik ma’nosini
ifodalaydi. Bunda shaxs semasi saqlanadi, sizlash baho semasi qatnashadi: Kitobingiz
(sizning) kabi. Demak, shaxs semasi saqlanadi, son semasi o’zgaradi ko’plik, birlik, shu
bilan birga baho semasi (sizlash) yuzaga qalqiydi, natijada bir morfema ikki grammatik
ma’noni ifodalashga xizmat qiladi. Shunga o’xshash hodisa tuslovchilarda ham mavjud.
Masalan, -(i)ngiz tuslovchisi bilan (II shaxs( semasi saqlangani holda: 1) ko’plik
ifodalanadi, baho semasi betaraf bo’ladi: keldingiz (sizlar) kabi; 2) birlik ma’nosi
(sizlash) baho semasi bilan birgalikda ifodalanadi: keldingiz (Siz) kabi. Ayrim
adabiyotlarda ukamga (kimga?), mehnatga (nimaga?), ishxonaga (qayerga?), peshinga
(qachonga?) kabi misollar asosida jo’nalish kelishigi affiksi harakat yo’naltirilgan
predmet, o’rin, payt ma’nolarini ifodalashi haqida gapirilar edi, hozir bunday (o’rin, payt
kabi) ma’nolar kelishik affiksining ma’nolari emas, balki u qo’shiladigan leksemadan
anglashiladigan ma’no ekanligi ta’kidlanadigan bo’ldi. Ko’pma’nolilik hodisasini
ko’pvazifalilik hodisasidan farqlash kerak. Masalan, tushum kelishigi – bir vazifali ; lekin
bosh kelishik – ko’p vazifali; bu kelishikdagi leksema: 1) ega vazifasida, 2) izohlovchi
vazifasida va boshqa vazifalarda keladi. Shu asosda bosh kelishikni ko’p ma’noli deb
bo’lmaydi. Demak, affikslar ham, xuddi so’zlar kabi, ko’p ma’noli (polis е mantik)
bo’lishi mumkin. So’z yasovchi -chi, -ma, -li, -la kabi affikslar ham ko’p ma’-noli
affikslardir. Ko’p ma’nolilik faqat so’z yasovchi affikslarga emas, balki forma yasovchi
affikslarga ham xos. Masalan, -sa affiksi yordamida yasaluvchi fe’l formasi o’ndan ortiq
ma’noga egKo’p ma’noli affiks anglatadigan ma’nolar o’rtasida bog’lanish bo’ladi.
Masalan, -chi, affiksi traktorchi, sportchi, buf е tchi, kombaynchi kabi so’zlarda kasb-
mutaxassislik egasini; hasharchi, jangchi, sayrchi so’zlarida esa ish-faoliyatda
qatnashuvchi shaxsni bildiruvchi ot yasayapti. L е kin ikkala holatda ifodalanayotgap
ma’nolar o’rtasida boglanish borligi s е ziladi. Ikkalasida ham umuman shaxs oti
yasalyapti. Nutqiy nuqsonlar logop е diya fanida muayyan tilning me’yorlaridan ch е tga
chiqish d е b ta’riflanadi. O.V.Pravdina o’zining “Logop е diya” kitobida bu haqida yaxshi
ma’lumot b е radi. Nutq nuqsonlari o’z xususiyatlari jihatdan bolalarda va katta yoshdagi
15

kishilarda ba’zan vaqtincha uchrab turadigan nutqiy kamchiliklardan bo’lib, yosh
bolalarda bu kamchiliklar ularning fiziologiyasi bilan bog’liq bo’lib, k е yinchalik o’zidan-
o’zi to’g’irlanib, barham topib k е tadi. Kattalarda esa bunday hodisalar, asosan,
charchash, hayajonlanish, asabiylashish natijasida uchrab turadi. Ular ko’pincha o’z
xatolarini s е zib, bularni tuzatishga harakat qiladilar. Goho esa, s е zmasliklari ham
mumkin. L е kin vaqti bilan bunday xatolar ham to’g’irlanib k е tadi. Nutqiy nuqsonlar
boshqa millatli kishilarda ham kuzatilishi mumkin. Ular tilni o’rganib borganlari sari,
nutqdagi kamchiliklar barham topib borav е radi. Nutq kamchiliklari k е lib chiqish
sabablariga ko’ra logop е diya fanida orgonik va funksional xillarga bo’linadi. Organik
nutq nuqsonlari nutqiy anolizatorning tuzilishidagi kamchiliklarga aloqador bo’lib, bu
anolizatorning qaysi bo’limi shikastlanganiga qarab , markaziy va p е rif е rik turlarga
bo’linadi.
Turkiy tillarda nol morfema grammatik shakl sirasida ustuvor mavqega ega ekan, nutqda
voqelangan aksariyat mustaqil leksema qo’shimchasiz bo’lishi mumkin emas. Moddiy
qiyofali morfemasiz bunday so’z nol qo’shimchalidir. Masalan, nutqdagi Kitobni o’qi,
Uyga bor, U a lochi gaplaridagi (o’qi), (bor), (a lochi) so’zlari – nol qo’shimchali nutqiyʼ ʼ
Leksema tarixiy taraqqiyot natijasida morfemaga aylanib borishi, morfema esa so’zning
o’zagiga singib ketishi mumkin. Masalan, [xona] leksemasi taraqqiyot natijasida ikkiga
ajralgan. Bir ma nosida «joy» semali yasama so’zni hosil qiluvchi derivatsion vositaga
ʼ
aylanib ketgan, leksemalikdan mahrum bo’lgan. [Noma], [goh], [xo’r] leksemasi ham
shunday tarixiy siljishni boshidan kechirgan. А lbatta, tildagi bunday hodisalar ilmiy
muammo bo’lib, maxsus tekshirish natijasida tayinli xulosaga kelish mumkin. Chunki bu
birlikning turkiy unsurlar emasligi shuni taqozo qiladi.
So’zning morfemik strukturasidagi o’zgarish. А ytilganidek, til taraqqiyoti natijasida
so’zning semantik, fonetik strukturasida bo’lgani kabi, morfemik tarkibida ham jiddiy
o’zgarish yuz beradi. Ularning har xil ko’rinishi bor:
1) so’z va qo’shimcha birlashib, so’z tublashishi mumkin: yuksal, yuksak;
2) so’z va qo’shimcha birlashib, yaxlitlanishi mumkin: biron, biror, bezor; (Qo’shimcha
bunday zichlashishi natijasida o’z invarianti – morfemasidan uzilishi mumkin.)
3) so’z va qo’shimcha orasidagi aloqa soddalashishi mumkin: yumshoq, qattiq;
16

4) so’z qo’shimcha holiga kelishi, murakkab qo’shimchalar bir-biriga qo’shilib ketishi,
ya ni birlashishi mumkin: borib yotibdi – borib yatipti – boryapti; ning + i=niki.ʼ
Morfemalarning funktsional-semantik tasnifi. Morfema funktsional-semantik
xususiyatiga ko’ra 2 guruhga bo’linadi:
1) derivatsion morfema;
2) grammatik morfema.
Derivatsion morfema so’zga qo’shilib, yangi so’z hosil qiladi. Yangi so’z yangi lug’aviy
va grammatik ma noga ega bo’ladi. Masalan, [paxta] leksemasi [-chi] affiksini olib,
ʼ
(paxtachi) so’zi vujudga keladi. Yangi lug’aviy ma no yangi grammatik ma noni ham
ʼ ʼ
vujudga keltirdi: narsa-buyum oti shaxs otiga aylandi. Shu bilan birgalikda, yangi
so’zning valentlik imkoniyati ham asos so’znikidan keskin farqlanadigan holga keladi.
Grammatik morfema asosiy xususiyatiga ko’ra uchga ajraladi:
1)lug’aviy shakl hosil qiluvchi morfema;
2)sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema;
3)lug’aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema.
Lug’aviy shakl hosil qiluvchi morfema leksema lug’aviy ma nosini nutqqa moslashtirish
ʼ
vazifasini bajaradi. Masalan, [kitob] leksemasining sememasida birlik va ko’plik ma nosi
ʼ
noma lum. Son lug’aviy shakl hosil qiluvchisi bo’lgan [–lar] uni ko’plik tomon
ʼ
muayyanlashtiradi. Bu morfemaning ÿziga xos turi lug’aviy-cintaktik shakl hosil qiluvchi
morfema bÿlib, lug’aviy ma noni muayyanlashtirish, nutqqa xoslash bilan birga
ʼ
((kelgan), (o’qigach)), so’zni sintaktik aloqaga ham kiritadi: o’qigan bola, o’qigach
gapirmoq.
Sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema so’zning sintaktik qurilmadagi o’rnini belgilaydi.
Masalan, kesimlik kategoriyasi so’zga kesimlik mavqeini beradi. Kesimning ega va hol
bilan sintaktik aloqasini ta minlaydi. Kelishik morfemalari oldingi mustaqil so’zni
ʼ
keyingi, egalik qo’shimchalari esa keyingi mustaqil so’zni oldingisiga bog’lash vazifasini
bajaradi. Morfemaning struktur tasnifi. Morfema tuzilishiga ko’ra sodda va murakkab
turga bo’linadi:Sodda morfema tarixan qanday bo’lganligidan qat i
ʼ nazar ajralmas ,
yaxlit, bir tarkibli morfemadir: [-lar], [-roq], [-chi], [-niki], [-sin], [-di], [-gach].
Murakkab morfemalar aslida mustaqil morfemaning ma lum funktsiya bajarish
ʼ
17

maqsadida birlashishi: (odamgarchilik), (uygacha), (xafachilik), (chorvachilik),
(borganda). Morfemaning shakl va ma no munosabatiga ko’ra turi. Morfemada hamʼ
shakl va ma no munosabati barqaror. Morfemaning miqdoran cheklanganligi bu
ʼ
munosabatning keng qamrovliligidan dalolat beradi. Morfemik polisemiyMorfemik
polisemiya keng tarqalgan. Bu morfemaning polifunktsionalligiga bog’liq. Misol sifatida
[–chilik] affiksini olaylik. Darslik va qo’llanmalarda uning quyidagi uch ma nosi
ʼ
farqlanadi:
1) asosdan anglashilgan narsa yetishtiriladigan sohani ifodalovchi ot: (paxtachilik),
(urug’chilik), (chorvachilik), (uzumchilik);
2) asosdan anglashilgan narsa-hodisaning borlik holatini bildiruvchi ot: (pishiqchilik),
(mo’lchilik), (arzonchilik);
3) asosdan anglashilgan tushuncha bilan bog’liq bo’lgan ishni bildiruvchi ot:
(ulfatchilik), (tirikchilik) (dushmanchilik).
А ksariyat morfema – polisemik tabiatli.
Morfemik omonimiyShakldoshlik bir tur morfemalar orasida ham, turli morfema orasida
ham bo’lishi mumkin.
1) derivatsion omonimiya: -ki I: [turtki], [tepki], [ko’chki] (ot yasovchi); -ki II: [ichki],
[kechki], [ustki] (sifat yasovchi).
2) grammatik omonimiya: -(i)sh I: (borish), (kelish), (ketish) (harakat nomi shakli); -(i)sh
II: (birga) (yuvish), (tarash), (ishlash) (birgalik nisbat shakli);
3) derivatsion-grammatik omonimiya: -(i)m I: [yig’im], [terim], [sig’im] (ot yasovchi
morfema); -(i)m II: uyim, kitobim, soatim (egalik morfemasi).
2.1. O’zak va o’zakdosh so’z tushunchasi
O’zak, asos — so’zning asl ma’nosini bildirib, boshqa ma’noli qismlarga
bo’linmaydigan, mustaqil holda leksik ma’no bildiradigan eng kichik qism. So’zga
turlicha affikslar qo’shilib kelganda ham, O’zakning ma’nosi yo’qolmaydi, undan
yasalgan so’zlarning ma’nosi ana shu ma’no bilan bog’langan bo’ladi. Masalan,
bilimdonlik so’zi lik affiksi orqali bilimdon so’zidan yasalgan; bilimdon so’zi bilim
so’ziga don affiksini qo’shish bilan yasalgan, bilim so’zi bil so’ziga im affiksini qo’shish
bilan yasalgan. Bil so’zi esa O’zak so’z bo’lib, bilim, bilimdon, bilimdonlik so’zlarining
18

yasalishi uchun asos bo’lgan. 6
Turkiy tillar garchi ustuvor agglyutinatsiyaga ega bo’lsa-
da, baribir ularda ham kombinatsion o’zgarish sodir bo’lib turadi. Morfemaning o’zakka,
o’zakning o’zakka qo’shilishi natijasidagi o’zgarishlar turkiy tillarda fuziya unsuri
mavjudligidan dalolat beradi. Bu esa agglyutinativlik, flektivlik yoki amorflik muayyan
tillar uchun mutlaq hodisa emasligidan kelib chiqadi. O’zbek tilida agglyutinatsiya
jarayonidagi quyidagi morfonologik holatlar e tiborli. Yevropa tilshunosligida leksemagaʼ
morfema orqali ta rif berilib, u «kornevaya morfema» (o’zak morfema) sifatida qaraladi.
ʼ
O’zbek tilshunosligida ham leksema morfemaning bir ko’rinishi sifatida e tirof etiladi.
ʼ
Biroq turli qurilishli tillarda leksema va morfema munosabatida farqli holatlar mavjud.
Ma lumki, agglyutinativ va flektiv tillardagi o’zakning keskin farqlanishi tilshunoslikka
ʼ
kirish kursiga doir barcha darslik va qo’llanmalarda mufassal sharhlangan. Ularda
ta kidlanishicha, agglyutinativ (masalan, rus, arab) tillardagi o’zak har doim so’z
ʼ
yasovchi yoki grammatik shakldan xoli tasavvur qilinmaydi va ma no anglatmaydi.
ʼ
Shuning uchun mazkur tillarga o’zakni morfemalarning bir turi sifatida qarash va shu
asosda faqat o’zakdan iborat, tarixiy yasamaligini yo’qotgan o’zak leksemalarni mustaqil
qo’llanishga ega bo’lmagan morfemaning bir ko’rinishi sifatida baholash xos va shu
xususiyat bilan flektiv til agglyutinativ tildan farqlanib turadi.
O’zak va morfema turkiy tillar uchun bir-birini qoplovchi, ma nodosh tushuncha emas.
ʼ
To’g ri, uning ikkalasi ham tilning eng kichik ma noli bo’laklari. Bu jihatdan fonema
ʼ ʼ
bilan ziddiyatda turadi. Shuningdek, o’zak ham, morfema ham, yaxlitlik
(tselnooformlennost), umumiylik, tayyorlik, majburiylik va takrorlanuvchanlik
xossalariga ega. Biroq ulardan biri kishi ongida aniq denotativ ma noga ega bo’lib,
ʼ
borliqning biror bo’lagi bilan aloqador holda idrok qilinadi. Boshqasi esa mustaqil
denotativ emas, nisbiy ma noviy mustaqillikka ega bo’lib, bog lanishlarsiz aniq ma no
ʼ ʼ ʼ
kasb etmaydi. Bayon qilingan fikrlarni dalillash uchun quyidagi ruscha ch, pis, arabcha
qr , ktb va o’zbekcha o’qi, yoz o’zaklarini qo’llanish va ma no anglatish xususiyatiga
ʼ
ko’ra qiyoslash yetarli. Mustaqil va alohida ajratilgan holatda ch ning o’zak ekanligini
mutlaqo anglab bo’lmaydi ( читать , учить ), biroq mulohaza yuritish natijasidagina pis ь
ning pishu, pis ь mo so’zlari bilan aloqadorligi seziladi. А rabcha ktb, qr o’zaklari haqida
esa bir qarashda ularning o’qish va u bilan aloqador til unsurlari ekanligi, biroq mustaqil
19

qo’llana olmasligi xususiyatini aytish mumkin. O’zbekcha [o’qi] va [yoz] o’zaklarini
sharhlashda bu til egasi qiyinchilik sezmaydi. Bunda mulohaza [o’qi] va [yoz]
so’zlarining qanday ma no tashiyotganligi (o’qi – read, o’qi - study, yoz - write, yoz -ʼ
summer) doirasida bo’lib, omonimik bog lanishlarni oydinlashtirish masalasiga
ʼ
yo’naltiriladi. Ko’rinadiki, o’zbek tilida lisoniy sath birligi sifatida eng kichik ma noli
ʼ
birlikning ikki alohida turi – leksema va morfemani qat iy chegaralash uchun yetarli
ʼ
ilmiy asos mavjud. Demak, turkiy tillarda leksemani morfema orqali emas, balki lisoniy
sathning morfemadan yuqoriroqda turgan va til egasi ongida borliqdagi ma lum bir
ʼ
voqelik bilan bevosita aloqada bo’lgan lisoniy birlik sifatida qarash lozim. 7
So z tartibi,
ʻ
gap bo laklarining tartibi — gap bo laklarining o zaro ma lum grammatik qonunqoidalar
ʻ ʻ ʻ ʼ
asosida, ma lum sintaktik, mazmuniy, uslubiy qiymati bilan bog liq holda joylashuvi.
ʼ ʻ
Gap bo laklari tartibining o zaro qaramaqarshi qo yiluvchi bir necha turlari bor. Bulardan
ʻ ʻ ʻ
eng asosiysi to g ri tartib va teskari tartib oppozitsiyasidir. To g ri tartibda sintaktik
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzilma qismlari ma lum qonunqoidalar asosida odatdagicha joylashadi. Masalan, o zbek
ʼ ʻ
tilida aniqlovchining aniqlanishdan, eganing kesimdan, to ldiruvchi yoki holning
ʻ
kesimdan oldin joylashuvi to g ri tartib hisoblanadi: bahavo yerlar, Karim o qib bo ldi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
kitobni o qidi, to satdan kelib qoldi kabi. Teskari tartib da ma lum uslubiy, semantik
ʻ ʻ ʼ
maqsad va boshqa sabab bilan sintaktik tuzilmaning (undagi gap bo laklarining, qo shma
ʻ ʻ
ran predikativ qismlarining) to g ri, odatdagi tartibi o zgaradi, inversiya yuz beradi.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, u keldi (to g ri tartib) — keldi u (teskari tartib), kecha ketdi (to g ri tartib) —
ʻ ʻ ʻ ʻ
ketdi kecha (teskari tartib) kabi. To g ri tartib ko pincha darak gaplarga xos bo lib, ilmiy,
ʻ ʻ ʻ ʻ
rasmiy uslublar uchun harakterlidir. Teskari tartib esa asosan so zlashuv, badiiy va
ʻ
qisman publitsistik uslublarga xos bo lib, bu holat ko pincha mazmunni sezilarli
ʻ ʻ
o zgartirmasada, nutqning ta sirchanligini, emotsionalligini oshiradi. Lekin ba zan teskari
ʻ ʼ ʼ
tartib bo laklarning sintaktik vazifasini ham, gapning mazmunini ham o zgartirib
ʻ ʻ
yuboradi: Quvnoq bolalar kuyladilar — Bolalar quvnoq kuyladilar; charm mahsi
(charmdan ishlangan) — maxsi charm (mahsibop). Bunday hollarda So z tartibining
ʻ
erkin vabog liq turlari farqlanadi. Sifatlovchi bilan sifatlanmishning (quvnoq bolalar)
ʻ
gapdagi o rni bog liq tartibni ko rsatadi. Erkin tartibda gap bo laklarining o rnini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o zgartirish mumkin. Bunda mazmun va sintaktik holat emas, faqat uslubiy xususiyat
ʻ
20

o zgaradi: Kinoga kecha ko plashib bordik — Kecha ko plashib kinoga bordik —ʻ ʻ ʻ
Ko plashib kecha kinoga bordik kabi. 1. Ayni bir leksemadan har xil affiks bilan
ʻ
yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil etishi mumkin. Bunda asli affikslar sinonim
bo’ladi. Masalan, ilmoq, ilgak sinonimlarida asli -moq, -gak affikslari o’zaro sinonim. 2.
Ba'zan bir o’zakning har xil ko’rinishlaridan yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil
etadi. Bunday holat asosan arabcha o’zlashtirmalarda voqe bo’ladi. Masalan, haqsiz-,
huquqsiz- leksemalari asli arabcha o’zakning birlik (haq-) va ko’plik
(huquq-) shakllaridan yasalgan ; taqqosla-, qiyos qil- sinonimlaridagi qiyos,
taqqos qismlari asli bir arabcha o’zakdan hosil qilingan.
1. Erkin morfemalar
O’zbek tilshunosligida erkin morfema tushunchasi ustuvor ahamiyatga ega (Qodirov,
2016). Erkin morfemalar so'z sifatida alohida tura oladigan asosiy ma'no birliklaridir.
Ular qo’shimcha morfemalarga ehtiyoj sezmasdan ham o’ziga xos leksik va grammatik
vazifalarni bajaradi (Abdukarimov, 2008). O’zbek tilidagi erkin morfemalarga “kitob”
(kitob), “qalam” (qalam), “tosh” (tosh) kabi so’zlar misol bo’la oladi (Ismoilov, 2019).
Erkin morfemalarning tabiati va xususiyatlarini tushunish o’zbek tilshunosligida
so’zlarning tuzilishi va shakllanishini tahlil qilishda hal qiluvchi o’rin tutadi (Nurmatov,
2. Bog’langan morfemalar
Bog’langan morfemalar mustaqil so’z sifatida mustaqil turolmaydigan va asosga
bog’lanishi shart bo’lgan affikslardir. Ular prefiks yoki qo'shimcha bo'lishi mumkin.
O’zbek morfologiyasida bog’langan morfemalar so’z yasalishida, grammatik vazifalarni
ifodalashda hal qiluvchi o’rin tutadi. Masalan, “yu” prefiksi “yugurmayman” so’zida
bo’lgani kabi inkor fe’l shakllarini yasash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, "-l"
qo'shimchasi "bolalar" (bolalar) so'zida ko'rinib turganidek, ko'plikni bildirishi mumkin.
(muallifning familiyasi, yili)
3. Fleksion morfemalar
Inflek morfemalar, O'zbek tilining erishgan so'zlarida ishlab chiqarish, shakllar, jinslar,
raqamlar va s yuk. Morfemalar, so'z shaklidagi o'zgarishlarni ifodalaydi. Misol uchun,
ẖ
"kelaR" → "kelinga" va "kitob" → "kitoblarga" shaklidagi o'zgarishlar infleksional
21

morfemalarga misoldir. Buning bilan birga, infleksional morfemalar ko'p sonli raqamlar
(qosimcha) bilan birga ham ishlatiluvchi so'zlar bilan ham bog'liq buladi (Sultonova,
4. Tuzama morfemalar
O’zbek tilida yangi so’zlarning hosil bo’lishida, leksikaning kengayishida hosila
morfemalar hal qiluvchi o’rin tutadi. Yo’ldoshova (2015) tomonidan izohlanganidek, bu
morfemalar o’zak so’zlarga affiks qo’shish orqali leksik hosila yasash imkonini beradi.
Bu jarayon ot, sifat va fe’l yasash imkonini beradi, ma’no o’zgarishlarini keltirib
chiqaradi va tilni boyitadi. Bundan tashqari, hosila morfemalar yangi leksik birliklar
yaratishga xizmat qiladi, muloqot va lingvistik ijodni osonlashtiradi (Yo'ldoshova, 2015).
O'zbek tilda morfema va qo'shimcha munosabati masalasi judashunosligidBuning uchun
asos yaratish va moslashuvchilik yo'nalishi bo'yicha amalgagan yozma va ishlab
chiqarish darajasi darajasi (Qi016). Morfemalar va qo'shimcha munosabatlarning
tuzilishi, funksiyasi va ma'nolari, ulardan yuklanishda e'tiboringa mahsulot davriy va
tashkilot faktorlar, tilshunoslikning asosiy muammolaridan biridir (Yunusov, 2009).
Bunday masala yaratish dasturlari, tilshunoslik texnologiyalari va lingvistik usullarning
mustahkamlanishiga ega bo'lishi kerak (Tursunov, 2014). Yana bir jarayon bo'yicha, bu
masala o'zbek tilshunoslik yig'ish ilmiy ishlar va tadqiqot uchun ham keng rag'batlilikka
ega (Alimdjanov, 2020). Bular bilan birga, morfema va qo'shimcha munosabatlarning
to'liqroq tushuntirilishi, sud amaliyotga tatbiq etish va o'zgartirishliklarga moslashish
tartibi ham yuqori darajada yaxshilash (Ibragimov, 2017).
22

II. BOB. O’ZBEK TILIDA MORFEMA MUNOSABATLARI
O’zbek tili agglyutinativ bo’lib, morfemalar o’zaklarga qo’shilib so’z hosil qiladi, lekin
morfemalar o’rtasidagi munosabatlar har doim ham bir tekis bo’lavermaydi. O’zbek
tilidagi morfema munosabatlarini birlamchi va ikkilamchi deb ajratish mumkin,
birlamchi munosabatlar esa so’zning asosiy ma’nosini bildirish uchun o’zaklarga asosiy
morfemalarning qo’shilishi bilan bog’liq. Bu birlamchi munosabatlarga prefiks va
qo'shimchalar kiradi. Boshqa tomondan, ikkilamchi munosabatlar grammatik
maqsadlarda, masalan, zamon, holat yoki kayfiyatni ifodalash uchun asos bo'lmagan
morfemalarning ildizlarga qo'shilishini o'z ichiga oladi. (muallifning familiyasi, yili)
Morfema birikmasi qoidalari
O’zbek tili morfologiyasining asosiy jihati morfemalarning birikma qoidalaridir. Ushbu
qoidalar morfemalarning so'zlarni shakllantirish uchun ruxsat etilgan usullarini
belgilaydi.
1. Morfema tartibi
Morfema tartibi so’z ichidagi morfemalarning o’ziga xos joylashishini bildiradi va u
o’zbek tilshunosligida hal qiluvchi o’rin tutadi. Sultonovaning (2017) ta kidlashicha,ʼ
o zbek tilida morfema tartibini tartibga soluvchi bir qancha qoidalar mavjud, masalan,
ʻ
old qo shimchalar oldiga qo shimcha qo shish tamoyili. Bundan tashqari, Karimov
ʻ ʻ ʻ
(2014) qo’shma so’zlarda bosh morfema odatda birinchi o’rinda turishini ta’kidlaydi.
O’zbek tilidagi so’zlarning tuzilishi va ma’nosini tahlil qilishda morfema tartibini
tushunish muhim ahamiyatga ega.
23

2. Morfemalarning joylashishi
Morfemalarning joylashishi o’zbek tilshunosligining hal qiluvchi jihati bo’lib, u
so’zlarning grammatik tuzilishini, gap ichidagi sintaktik o’rnini belgilaydi. Uzunasarov
(2013) fikricha, o zbek tilida umumiy qoida shuki, morfemalar o zak oxiriga bog lanadi,ʻ ʻ ʻ
natijada aglutinativ tuzilma hosil bo ladi. Biroq, Yo’ldoshev (2008) ta’kidlaganidek,
ʻ
morfemalarning o’zakdan oldin ham qo’yilishi mumkin bo’lgan holatlar mavjud.
____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M. Adabiy
ta`lim metodikasi. –T. 1993. 23-34 betlar
Morfemalarning joylashuvidagi bu xilma-xillik o’zbek tilida so’z va gaplarning
shakllanishi va izohlanishida katta rol o’ynaydi.
Morfemalarning birikishi va ajralishi
o’zbek tilshunosligining hal qiluvchi jihati hisoblanadi. Ismoilov (2015) fikricha, bu
hodisa morfemalar qo’shilib yoki bo’linib so’z hosil qilganda sodir bo’ladi. O zbek tilida
ʻ
affikslarning o zaklarga qo shilib, bir so z hosil bo lishi natijasida sintez keng tarqalgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Boshqa tomondan, ayrim affikslar o’zakdan ajralib, alohida so’z hosil qilganda ajralish
kuzatilishi mumkin. Ismoilov (2015) ta’kidlaganidek, morfemalarning birikish va ajralish
mexanizmlarini tushunish o’zbekcha so’zlarning tuzilishi va shakllanishi haqida bebaho
ma’lumotlar beradi.
1. Morfemalarning birikishi
O’zbek morfologiyasi morfemalarning qo’shilib ketishi bilan ajralib turadi, bunda ikki
yoki undan ortiq morfemalarning bir birlikka qo’shilib ketishi kuzatiladi. Bu jarayon
o’zbek tilida murakkab so’zlarning (muallifning familiyasi, yili) shakllanishiga xizmat
qiladi. Morfemalarning birikishi til resurslaridan unumliroq foydalanish imkonini beradi
va boy va rang-barang lug’atni (muallifning familiyasi, yili) yaratishga yordam beradi.
Bu hodisa turli affiks va o zak morfemalarni tizimli ravishda birlashtirib (muallifning
ʻ
familiyasi, yili) o zbek tilidagi so zlarning grammatik tuzilishini shakllantirishda ham hal
ʻ ʻ
qiluvchi rol o ynaydi.
ʻ
2. Morfemalarning ajratilishi
24

Morfemalar ajralmasi o zining kasallik orqali bo linishi tufayli qandaygi morfema vaʻ ʻ
qo shimchalarning munosabati bilan etarlicha darajada hannuklik qilish ta siri
ʻ ʼ
(Abdullaev, 2017). Morfemalar tarqatish, qo shish, qo shimcha va boshqalarni jamlab
ʻ ʻ
biron-bir-biriga ulashish orqali morfema ajralmasiga o zaro munosabat biriktirilar ekan
ʻ
(Solijonov, 2013). Morfemalar ajralmasi o zida kommunikativ-funksional tashabbus,
ʻ
tavsiflilik va algebra asoslarini jamlab bergan bo lishi lozim (Irgasheva, 2011).
ʻ
O’zbek morfologiyasi murakkab morfema va affiksatsiya tizimiga ega bo’lgani uchun
tilshunos olimlarda katta qiziqish uyg’otgan. Xolmardonov (2015) fikricha, o’zbek tilida
morfema va affikslar o’rtasidagi munosabat chuqur o’rganishni talab qiluvchi hal
qiluvchi jihatdir. Bundan tashqari, Yo’ldoshev (2018) o’zbek tilining morfologik
tuzilishini to’liq anglash uchun qo’shimcha morfologik elementlar masalasiga ham
e’tibor qaratish lozimligini ta’kidlaydi. Shuning uchun bu ish o’zbek tilida morfema va
affiks munosabatlari hamda qo’shimcha morfologik elementlarning mavjudligi
masalasini tahlil qilishga qaratilgan.
2.1. O’zbek tilida morfema va qo’shimcha munosabatlarni
o’rganishdagi muammo va masalalar
O’zbek tilida morfemalar bilan qo’shimcha elementlar o’rtasida turli munosabatlar
mavjud. Chunonchi, “-ga” qo’shimchasi ish-harakatni bajarishda qo’llaniladigan vosita
yoki vositani bildirish uchun vositali hol belgisi vazifasini bajaradi (Seyitov, 2017).
Xuddi shunday “-da” qo’shimchasi o’rin kelishigini bildiradi va ish-harakat sodir
bo’ladigan joy yoki joyni ko’rsatish uchun ishlatiladi (Abdullaev, 2015). O’zbek tilidagi
morfema va affikslar orasidagi ana shunday qo’shimcha munosabatlar so’zlarning
grammatik vazifasi va ma’nosini belgilashda hal qiluvchi rol o’ynaydi.
So'zlar soni: 82
Affiksatsiya
Affiksatsiya morfologik jarayon bo’lib, morfemalarning asosga qo’shilib, yangi so’z
hosil qilishi. Karimov (2012) xulosalariga ko’ra, o’zbek morfologiyasida affiksatsiya
so’z yasalishida hal qiluvchi o’rin tutadi. Affikslarni prefiks va qo'shimchalar deb
tasniflash mumkin, ular so'zning boshiga qo'shiladigan old qo'shimchalar va oxiriga
qo'shiladi. Masalan, “o qilik” (ta lim) so zidagi -lik qo shimchasi o qimishlilik sifatini
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
25

yoki holatini bildiradi. Aksincha, "erkin" (erkin) so'zidagi er- prefiksi erkinlik yoki
mustaqillikni bildirish uchun ma'noni o'zgartiradi. Umuman olganda, o’zbek
morfologiyasida affiksatsiya asos so’zlarga affikslarning qo’shilishi orqali keng leksik
birikmalar yasash imkonini beradi.
1. Prefiksatsiya
Ush paragrafta 'Morfema va qo'shimcha munosabati masalasi' nomli ese nidamida
'Qo'shimcha munosabat: Mukammal bo'lmagan kalit so'zlar va morfemalarni tarzimasida
(tarziman qilish; tarjima tarzida) bir xil kishilarni qo'shimcha yordamiga olib kelish'
(Xolmirzaev) , 2005) mavzui ustida ma'lumot beriladi. qayerda tarqatilayotgan
qo'shimcha munosabatda 'qo'sh' (suffix) - 'qo'shtirilgan', 'tark' (prefix) - 'tark edilgan' kabi
yoritilgan. Morfemalar va qo'shimcha munosabatlarga asoslangan uslublar ishlab
chiqarishlari vaimalar asosida.
Xolmirzayev, I. (2005). O zbek tilshunosligida morfema va qo shimcha munosabatiʻ ʻ
masalasi. M. Jumayev (Tahr.), O zbek tilshunosligi fanining moderne metodi va ta lim
ʻ ʼ
texnologiyasi (98-104-betlar). To'skent: Buxoro Nashriyoti.
2. Suffiksatsiya
Suffiksatsiya - morfologiyadagi jarayon bo'lib, unda morfema, odatda, bog'langan
morfema so'z oxiriga qo'shilib, yangi so'z hosil qiladi yoki so'zning grammatik
kategoriyasini o'zgartiradi. Bu jarayon o’zbek tilida ko’pincha ot, sifat va fe’l yasashda
qo’llaniladi. Masalan, “kitob-lik” (kitobiylik) yoki “xitobiy-lik” (baxtiyorlik) kabi otlarga
“-lik” qo’shimchasi a’zolik yoki egalikni bildirish uchun qo’shiladi. (muallifning
familiyasi, yili) Birlashtirish Qo shmalashtirish o zbek tilshunosligining muhim
ʻ ʻ
yo nalishi hisoblanadi, chunki u ikki yoki undan ortiq mavjud so zlarni birlashtirib yangi
ʻ ʻ
so z yasash imkonini beradi. Qobilov (2015) fikricha, birikma ikki leksemaning birikishi
ʻ
natijasida yangi ma’noga ega bo’lgan birlik hosil bo’ladi. Masalan, “ko’r-yashil”
qo’shma so’zi “ko’r” (ko’r) va “yashil” (yashil)ni birlashtirib, “rang ko’r” ma’nosini
anglatuvchi yangi so’z hosil qiladi. Demak, qo’shma gap o’zbek lug’atini boyitishda,
yangi tushuncha va g’oyalarni ifodalashni osonlashtirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi.
1. Ot-ot birikmalari
26

Ot-ot birikmalari o zbek tilida umumiy xususiyat bo lib, uning morfologiyasida muhimʻ ʻ
o rin tutadi. Azizov (2012) fikricha, ot-ot birikmalari ikki otning birikishi natijasida hosil
ʻ
bo’ladi, natijada o’ziga xos ma’noli yangi so’z hosil bo’ladi. Ushbu birikmalar ob'ekt
xususiyatlari va ob'ektlar orasidagi munosabatlar kabi turli xil tushuncha va g'oyalarni
ifodalash uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, “o’zbekistonlik” birikmasi “o’zbekiston”
(O’zbekiston) va “lik” (mansiyat yoki kelib chiqishini bildiruvchi qo’shimcha) otlarini
birlashtirib, O’zbekistonga tegishli shaxs yoki narsani bildiradi. Yana bir misol
“tovalliqkabi” birikmasi bo’lib, “tovalliq” (xayol) va “kabi” (kabi) otlarini birlashtirib,
illyuziyaga o’xshash narsani tasvirlaydi. Umuman olganda, ot-ot birikmalari o’zbek
tilining boyligi va moslashuvchanligiga katta hissa qo’shadi.
2. Fe’l-ot birikmalari
Ada nafsiy hissiyotlarimiz hamda ma'rifiy tushumlarimiz fe'l-noun birikmalariga yo'l
qo'chadi va bu jarayonda O'zbek tilida morfema va qo'shimcha ma'lon munosabatini
o'rganib borishimiz kerak. Uch munosabatlarni aniqlik bilan yordam uchun, tashkilot
meninglar va shartlar kerak bo'ladi (Nurmatov, 2018). Fe'l-no birikmalar kelib chiqishi
o'zgarishi va eng qisqa shakli bilan, fayl o'zaro munosabatida kelgan bo'lishi zarur
Reduplikatsiya so’zning bir qismi yoki butun negizi takrorlanib, yangi so’z hosil qiluvchi
morfologik jarayondir. (Mirzaxmedov, 2012) O’zbek tilida takrorlash ko’plik, intensivlik,
takrorlanish, takrorlanuvchi harakat kabi turli ma’nolarni bildirish uchun ishlatiladi.
(Mirzaxmedov, 2012) Masalan, “yeng” (“yutmoq”) fe’lining takrorlanishi natijasida
“davom etish” yoki “doimiy ravishda g’alaba qozonish” ma’nolari paydo bo’ladi.
(Mirzaxmedov, 2012) Demak, o’zbek tilida turli tovlanishlar hosil qilishda, aniqroq
ma’nolarni yetkazishda ikkilanishning ahamiyati katta.
1. To'liq takrorlash
To liq takrorlanish o zbek tilida so zning butun negizi takrorlanib, yangi so z shakli hosil
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladigan morfologik jarayondir. Bu jarayon kuchayish, ko'plik yoki chastota kabi turli
ʻ
xil ma'no nuanslarini ifodalash uchun ishlatiladi. Imomov (2012) fikricha, to’liq
takrorlanish o’zbek tilining lug’aviy tizimida unumli va keng qo’llaniladigan hodisa
bo’lib, otda ham, fe’lda ham kuzatilishi mumkin. Masalan, “yayli-yayli” takrorlangan
27

shakli “juda baland”, “keldi-keldi” takrorlangan shakli “bir necha marta kelgan”
ma’nosini bildiradi.
2. Qisman takrorlash
O’zbek morfologiyasida qisman takrorlanish leksemashaklning bir qismini takrorlash,
ma’nosi o’zgargan yangi so’z yasash bilan bog’liq muhim hodisadir. Sotvos va Alisherov
(2018) fikricha, qisman takrorlanish jarayoni o’zak yoki hosila so’zlarga ta’sir qilib, turli
morfologik va semantik o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Chunonchi, “ish-ishlamoq”
so’zidagi “ish” o’zagining takrorlanishi ish-harakatning davomiy va takroriyligini
ta’kidlaydi (Sotvos & Alisherov, 2018). Qolaversa, qisman takrorlanish qo’shma
so’zlarda ham sodir bo’lishi mumkin, buni “birma-bir” ma’nosini bildiruvchi “sudra-
sudra” misolida ko’rish mumkin (Sotvos & Alisherov, 2018). Bu lingvistik hodisa o zbekʻ
tiliga boylik va murakkablik qo shib, turli ma no tuslarini yetkazishning turli usullarini
ʻ ʼ
taklif etadi.
Tilshunoslikda, morfema va qo shimcha munosabatlar masalasi bo yicha muhokama
ʻ ʻ
qilingan va bu, boshqa bosqichlar bilan ham aniq fosillangan. Bu haqida Zakiyev (2020)
"O zbek tilshunosligida morfema va qo shimcha munosabatlar" nomli tadqiqotida
ʻ ʻ
ma lumotlar berilgan. Ush tadqiqotda, O zbek tilida morfema va qo shimcha aloqalarni
ʼ ʻ ʻ
tahlil qilish va ta lim jarayonida ularning o rganish muammolarini ko rsatish, hujjat
ʼ ʻ ʻ
manoylarini olib borish va doir masalalar ko rish.
ʻ
O’zbek tilidagi morfema va qo’shimcha munosabatlarni o’rganishda muammolardan biri
bu munosabatlarning murakkabligidir. Abdurashidov (2014) ta kidlashicha, o zbek
ʼ ʻ
tilining morfologik tuzilishi o ta murakkab bo lib, turli morfemalarni va ularning o zaro
ʻ ʻ ʻ
ta sirini to g ri aniqlash va tahlil qilishni qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, ushbu mavzu
ʼ ʻ ʻ
bo'yicha keng qamrovli lingvistik tadqiqotlarning yo'qligi ushbu sohadagi tadqiqotchilar
oldida turgan muammolarni oshiradi. Shunday ekan, o’zbek tilidagi morfema va
qo’shimcha munosabatlarni chuqur o’rganish va tahlil qilish bu qiyinchiliklarni yengib
o’tish va tilni chuqurroq anglash uchun zarur (Abdurashidov, 2014).
Keng qamrovli resurslarning etishmasligi
O’zbek tilshunosligi sohasida duch kelayotgan asosiy muammolardan biri bu keng
qamrovli manbalarning yetishmasligidir. Mirzajonov (2019) fikricha, batafsil grammatik
28

tavsif va til korpusining kamligi tadqiqotchilarning o’zbek tilidagi morfologik va
qo’shimcha munosabatlarni chuqur tahlil qilish imkoniyatini cheklaydi. Resurslarning
bunday tanqisligi tilning murakkab morfemik va qo’shimcha xususiyatlarini
tushunishdagi taraqqiyotga to’sqinlik qiladi va shu bilan o’zbek tili fanining
rivojlanishini cheklaydi.
Morfemalar tilning eng kichik ma noli birliklari bo lib, ularning birikmalaridanʼ ʻ
murakkab so zlar hosil bo ladi. O’zbek tilshunosligida morfema birikmalarining
ʻ ʻ
murakkabligi azaldan tadqiqot sohasi bo’lib kelgan (Ziyodov, 2015). Olimlar
morfemalarning birikma, hosila va fleksiya kabi birikish usullarini tadqiq qildilar
(Hamidov, 2012). Bu birikmalar o zbek tilining yangi so zlarning shakllanishi va
ʻ ʻ
leksikasini kengaytirishda, boy va rang-barang til tizimini yaratishda hal qiluvchi rol
o ynaydi (Ismoilov, 2018). morfema birikmalarining murakkabligini tahlil qilish o’zbek
ʻ
tilining strukturaviy xususiyatlari va evolyutsiyasini chuqurroq tushunishga xizmat qiladi
O’zbek tilidagi morfema munosabatlarini shakllantirishda qo’shma so’zlar hal qiluvchi
rol o’ynaydi. Bu o’zlashma so’zlar, avvalambor, arab, fors, rus, ingliz tillaridan o’zbek
leksikasining ajralmas qismiga aylanib, yangi morfemalarning shakllanishiga,
mavjudlarining o’zgarishiga ta’sir ko’rsatgan. Abdullaev (2015) ta kidlaganidek,
ʼ
o rindosh so zlar yangi affiks va affiksatsion qoliplarni keltirib, morfologik
ʻ ʻ
jarayonlarning o zgarishiga olib kelgan. Bundan tashqari, chet tilidagi so’zlarning
ʻ
o’zlashtirilishi yangi grammatik kategoriyalarning qabul qilinishiga olib keldi, bu haqda
Karimov izohlagan (2019). O’zbek tilidagi morfema munosabatlariga o’rindosh
so’zlarning bunday ta’siri tilning dinamik xususiyatini va uning tuzilishiga yot unsurlarni
moslashtirib, singdira olish qobiliyatini namoyon etadi.
Ba'zi o'zbek filologlar morfema va qo'shimcha munosabat masalasiga alohida e'tibor
qaratadilar (Saidov, 2010). Ushbu masala matning tarjimasi va muqobil qilingan
morfemalar munosabatning nazariy asosiga ega (Alimov, 2003). Bu tashkilotlar o'rtasida
munosabat zarur qilgan "birinchi -" va "asosiy - qo'shimcha" mo'jiza tahliliga
yondashilgan (Sultonov, 2016). Ammo, bu korxonalarni amaliyata o'tkazishda muammo
va barcha tilshunoslar bir nechta standart mavzudan voqelik qilsalar ham, bunda o'zaro
29

farq mavjud (Aliyev, 2008). morfem va qo'shimcha munosabatlarni sinflandirish, qilish
va nazariy asoslashtirish muammolari ham mavjud (Kosimova, 2012).
XULOSA
Bundan tashqari, morfema va qo'shimcha munosabatlarni o'rganish tashkilotlarning oz-oz
turkumida tahlil qilish imkonini beradigan ta'lim usullariga biriktirilishi kerak. Adabiy-
madaniyatlarning qurishgan va amalga oshirilgan ishlariga ham mos keluvchi talabalarni
o'rganish jarayonida morfema va qo'shimcha aloqani tahlil qilishdan keyin panel til
o'rganishga, mualliflikka, darslovchilikka erishishga yo'qotishilishi kerak.
O’zbek tilida morfema va qo’shimcha munosabatlarni o’rganishning ahamiyati haqida
takrorlash O’zbek tilida morfema va qo’shimcha munosabatlarni o’rganish muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki bu so’z yasalishi va ma’nosini chuqurroq anglash imkonini
beradi. Morfemalar tildagi eng kichik ma'noli birliklar bo'lib, ularni o'rganish orqali
tilshunoslar va til o'rganuvchilar so'z yasalishining asosiy tuzilishi va tamoyillarini
ochishlari mumkin. Bundan tashqari, morfemalar orasidagi qo’shimcha munosabatlarni
o’rganish o’zbek tilidagi murakkab leksik va grammatik qoliplarni tushunishni
kuchaytiradi. Ushbu bilim tilni tahlil qilish va o'zlashtirish uchun juda muhimdir
(muallifning familiyasi, yili). O’zbek tilshunosligi bo’yicha keyingi tadqiqot va
30

o’rganishning salohiyatli yo’nalishlari O’zbek tilshunosligida keyingi izlanish va
o’rganish uchun salohiyatli yo’nalishlar qatoriga morfema va affiks munosabatlarini
tekshirish kiradi. Bu masala Olimov (2018) va Inoyatov (2020) kabi olimlar tomonidan
qisqacha muhokama qilingan. Biroq o’zbek tilidagi morfema va affiks qo’llanishining
murakkab qoliplari va qoidalarini, xususan, so’z yasalishi va grammatik farqlar bilan
bog’liqligini tushunish uchun chuqurroq tadqiqotlar talab etiladi. Qolaversa, boshqa tillar
bilan aloqaning o zbek morfologiyasiga ta sirini o rganish tilning evolyutsiyasi vaʻ ʼ ʻ
moslashuvini to liq anglash uchun tadqiqot uchun qimmatli yo l bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ne’matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000.
2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003.
3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989.
4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b.
5. Adabiyot o`qitish metodikasi (tuzuvchilar. Q.Yo`ldoshev, O.Madayev,
A.Abdurazzoqov). Toshkent. 1994 yil.
6. Yu.K.Babanskiy. Hozirgi zamon umumiy ta`lim maktabida o`qitish metodlari.
Toshkent. «O`qituvchi» 1990 yil.
7. To`xliyev B. Adabiyot o`qitish metodikasi. Toshkent «Yangi asr avlodi», - 2006
31

Nutqda morfema umumiy ma’nosining nutqiy xoslanishi

Sotib olish