Nutqda o‘zlashma so‘zlarning ma’noviy siljishlari - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	18000UZS
Hajmi	64.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Gulnoza Uroqova

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2025

0 Sotish

Nutqda o‘zlashma so‘zlarning ma’noviy siljishlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI KATTAQO‘RG‘ON
FILIALI
PEDAGOGIKA VA TILLARNI O‘QITISH FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH: O‘ZBEK TILI
YO‘NALISHI
“HOZIRGI O‘ZBEK TILI” FANIDAN
Nutqda o‘zlashma so‘zlarning ma’noviy siljishlari mavzusidagi
KURS ISHI
Bajaruvchi:Uroqova Gulnoza Salom qizi
Ilmiy rahbar:__________________________
Kurs ishi “O‘zbek tili va gumanitar fanlar”
kafedrasida bajarildi.
1

Kattaqo‘rg‘on – 2025-yil
MUNDARIJA
Kirish........................................................................................................3
I BOB. O‘ZBEK TILIDA O‘ZLASHMA SO‘ZLAR: NAZARIY
ASOSLAR
1.1. O‘zlashma so‘zlarning lingvistik hodisa sifatidagi
tushunchasi va tasnifi..........................................................................7
1.2. O‘zlashgan so‘zlarning leksik tarkibdagi o‘rni va tarixiy
evolutsiyasi...............................................................................................9
II BOB. O‘ZLASHMA SO‘ZLARNING LINGVOMADANIY
XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zlashma so‘zlarning morfologik-semantik
adaptatsiyasi..........................................................................................16
2.2. O‘zlashma leksikaning ijtimoiy-madaniy kontekstdagi
ahamiyati...............................................................................................18
2.3. O‘zlashgan so‘zlarning fonetik-morfologik
transformatsiyasi..................................................................................22
Xulosa.....................................................................................................29
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.....................................................32
---
2

I.KIRISH.
Kurs ishining maqsad va vazifalari
Mavzuning dolzarbligi . Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev bu haqda shunday
degan edilar: -"... ajdodlardan o‘tib kelayotgan ona-tilimizni asrab-avaylashimiz,
uni boyitish, nufuzini oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa,
fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank-
moliya tizimi kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanish doirasini
kengaytirish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish,
bir so‘z bilan aytganda, o zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirishʻ
milliy o‘zlikni, Vatan tuyg‘usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi
shubhasiz", - deya ta'kidlagan edilar.
Til ilk davrlardan boshlab hech bir narsa bilan tenglashtirib bo‘lmaydigan
vazifani, ya'ni inson tafakkurini shakllantirish va rivojlantirish vazifasinisini
bajarib keldi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar
jarayonida davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va nufuzi oshib bormoqda.O‘zbek
tili o‘zining ko‘p asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida lug‘at tarkibini o‘z ichki
manbalari hisobiga boyitib, takomillashtirib keldi. Bunday qonuniyatga ko‘ra, o‘z
qatlam negizlari asosida yangi so‘zlar yasaldi, mavjud so‘z ma'nolari kengaytirildi,
ba'zi so‘zlarga qo‘shimcha vazifalar yuklandi, adabiy tilga xalq shevalarida turli
davrlarda, ehtiyojga ko‘ra, so‘zlar qabul qilindi.
O‘zbek tili lug‘at tarkibining boyishida ichki manba imkoniyatlari muhim
asos hisoblanadi. Shunga qaramasdan, dunyodagi hech bir til o‘z ichki
manbalarigagina tayanib ish ko‘rmaganidek, o‘zbek tili uchun ham faqat o‘z
so‘zlari, o‘z qatlam boyligi va imkoniyatlarigina kifoya qilmaydi. O‘zbek tili lug‘at
tarkibining boyish va takomillashuvida tashqi manba muhim rol o‘ynaydi.
Umuman har qanday til sof holda yashay olmaydi. Turli tillarning turli tarixiy
sharoitlarda o‘zaro ma'lum munosabatda bo‘lishi qonuniy holdir. Bunday
munosabat aloqada bo‘lgan tillar rivojida ayniqsa uning lug‘at tarkibida ma'lum
izlarni qoldirishi mumkin.mumkin. O‘zbek xalqi qardosh bo`lmagan tojiklar bilan
3

qadimdan yaqin munosabatda bo‘ldi. Bazi tarixiy sabablar bilan bog‘liq holda
arab, ruslar bilan aloqada bo‘ldi. Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar
bilan do‘stona aloqalar o‘rnatgan. Bu omillar o‘zbek tili leksikasiga ko`plab
so`zlarning o`zlashishiga asosiy sabab bo‘lmoqda. Keyingi yillarda o‘zbek
tilshunosligida leksikologik yo‘nalishdagi tadqiqot ishlarini olib borishga e‘tibor
yanada kuchaydi. Shu sababli til birliklarining semantik strukturasini tekshirish,
uslubiy-semantik ma‘nolarini chegaralash, bu ma‘nolarning nutqda reallashuvida
til vositalarining o‘rnini belgilash kabi qator masalalar turli ilmiy-tekshirish
ishlarining o‘rganish obyektiga aylandi.
Ayniqsa, zamon bilan birga tilimizda yangilanishlar ko‘paymoqda.
Tilimizga yangidan-yangi so‘zlar kirib kelmoqda. Xalqimiz ularni turli ma’nolarda
tilimizda qo‘llamoqda. Bu esa shu o‘zlashma so‘zlarni o‘rganishga ehtiyojni
yuzaga keltiradi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Mavzuning o rganilganilishʻ
darajasi Hozirgi vaqtda mamlakatimizda bozor munosabatlarining vujudga kelishi,
bank ishlarining taraqqiyoti bilan bog‘liq holda german va roman tillaridan rus tili
orqali o‘zlashgan yangi so‘zlar neologizmlar bilan bir qatorda tilimizning ichki
imkoniyatlari asosida hosil qilingan bir qancha neologizmlar ham keng qo llana
ʻ
boshladi. Masalan: biznesmen ishbilarmon, fermer mulkdor, auditor savdogar,
auksion ochiq savdo, aksiya -qimmatbaho qog‘oz va boshqalar. Bunday
neologizmlarning asosiy qismi ingliz tilidan o‘zlashgandir. O zbek tili leksikasi
ʻ
muntazam ravishda ichki va tashqi manbalar hisobiga boyib bormoqda. XIX-XX
asrlarda jamiyat hayotida bo‘lgan o‘zgarishlar so‘zlarning o‘zlashish va
iste'moldan chiqish jarayonini tezlashtirdi. Bu davrda nafaqat ruscha, balki
inglizcha, o‘zlashgandir.
O zbek tili leksikasi muntazam ravishda ichki va tashqi manbalar hisobiga
ʻ
boyib bormoqda. XIX-XX asrlarda jamiyat hayotida bo‘lgan o‘zgarishlar
so‘zlarning o zlashish va iste'moldan chiqish jarayonini tezlashtirdi. Bu davrda
ʻ
nafaqat ruscha, balki inglizcha, xitoycha, fransuzcha, ispancha so‘zlar rus tili orqali
kirib keldi. O‘zbek tiliga inglizcha so‘zlarning o zlashish yo‘llari turlichadir. Agar
ʻ
4

tushuncha aynan o zbekcha nomlanishga ega bo‘lmasa yoki o‘zining ijobiy vaʻ
samarali ta'siriga ega bo lsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashtirilmoqda. Masalan,
ʻ
chat(chat) suhbat. Yana shunday neologizmlar borki, kundalik hayotda
qo‘llanilishi uchun ehtiyoj paydo qilgan, lekin -O‘zbek tilining izohli lug‘atidan
joy olmagan. Ulardan misol keltirib quyidagilarni ayta olamiz: koka-kola,
minimarket, gipermarket, chizburger, hot-dog, netbuk, sensor, fleshxotira, planshet
va hokazo. Shuni ta'kidlash joizki, ingliz tilidan o‘zbek tiliga so‘zlar o‘zlashganda
ularning tuzilishi yoki semantik mohiyati o‘zgarishini kuzatish mumkin. Ayrim
so‘zlar o‘zining asl ma'nosini saqlab qolgan holda o zgarsa, ayrimlarida esa ma'no
ʻ
kengaygan, ma'no toraygan yoki umuman ma'nosi tubdan farq qilishi mumkin.
So‘nggi yillarda o‘zbek tilshunosligida o‘zlashma qatlam masalasi
A.Xojiyev, M.B Abdiyev, A. Aliqulovlarning tadqiqotlarida mukammal
o‘rganilgan.
Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi umumxalq tilida
asosan, og‘zaki nutqida faol ishlatiladigan o‘zlashma so‘zlarning ma’no qirralarini
aniqlash, o zbek maktabida ona tili darslarida o‘zbek tilida o`zlashma so‘zlarning
ʻ
leksik tarkibi haqida o rganishdan iborat.
ʻ
Tadqiqot vazifalari . Tadqiqotda quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda
tutildi:
− o‘zlashma so‘zlar miqyosini aniqlash;
− umumxalq tilida faol ishlatilib turgan o‘zlashma so‘zlarning ma’no
qirralarini aniqlash;
− nutqda o‘zlashma so‘zlarning ma’noviy siljishlarini aniqlash.
Tadqiqot metodologiyasi va bajarilish usullari. Kurs ishining
metodologik asosini istiqlol mafkurasining nazariy masalalari aks etgan Birinchi
Prezident Islom Karimovning asarlari tashkil etadi. Kurs ishini yozishda olimlar A.
Hayitmetov, A. Qayumov, A.Abdug‘afurov, R.Vohidov, I.Haqqul, N.Komilov,
H.Homidiy, Sultonmurod Olim kabilarning ilmiy-nazariy tatqiqotlaridan
foydalanildi .Bundan rashqari tadqiqotning metodologik asosi sifatida
5

dialektikaning umumiylik-xususiylik, shakl-mazmun tamoyillari tanlandi. Ishda
lingvopoetik, uslubiy, qiyosiy tahlil usullaridan keng foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi.
− o‘zlashma qatlam masalasining o‘zbek tilshunosligidagi tadqiq darajasi
tahlil qilindi;
− umumxalq tilida faol ishlatilib turgan o‘zlashma so‘zlarning miqyosi
aniqlandi;
− o‘zlashma so‘zlardagi ma’noviy siljishlar turli tillar doirasida tahlilga
tortildi.
6

I BOB. O‘ZBEK TILIDA O‘ZLASHMA SO‘ZLAR: NAZARIY
ASOSLAR
1.1. O‘zlashma so‘zlarning lingvistik hodisa sifatidagi tushunchasi va
tasnifi.
"O‘zlashma so‘z tushunchasi"
O‘zlashma so‘zlar – boshqa tillardan ma no, talaffuz yoki struktura jihatidanʼ
moslashtirib olingan leksik birliklar hisoblanadi. Ularning paydo bo‘lishi madaniy,
siyosiy, iqtisodiy aloqalar, texnologik innovatsiyalar natijasida yuzaga keladi.
Tilshunoslikda bu jarayon tilning dinamikligi va universal xususiyatlarini
ko‘rsatadi . Bu haqida Ra'no Sayfullayeva quyidagicha ta'rif beradi: "Yangi leksika
tilda yangi paydo bo lgan va yangilik bo‘yog‘i sezilib turgan leksemalardir. Ular
ʻ
ilmiy terminologiyada neologizm ham deb yuritiladi. Yangi leksema va yangi
so‘zni farqlash lozim. (Masalan, (kitobchi), (kompyutershunos), (zakovatchi)
birliklari). Yangi leksika esa tilimizdan joy olgan yangi leksemadan tarkib topadi."
"Ijtimoiy-lingvistik ahamiyati"
O‘zlashma so‘zlar tilning ijtimoiy funksiyasini kuchaytiradi va yangi
tushunchalarni ifodalashga imkon beradi. Masalan, zamonaviy texnologiyaga oid
atamalar ("internet", "smartfon") tilni zamonaviylashtiradi.
O‘zlashma so‘zlarning lingvistik tasnifi
Tilshunoslikda ular quyidagi jihatlarda tasniflanadi:
- "Fonetik moslashuv": Masalan, ruscha "стол" so‘zi o‘zbek tilida "stol" sifatida
talaffuz qilinadi.
- "Morfolojik moslashuv": O‘zlashma so‘zlarga o‘zbekcha qo‘shimchalar qo‘llash
(masalan, "kompyuterchi").
- "Semantik moslashuv": So‘zning ma nosi mahalliy kontekstga moslashtiriladi
ʼ
(masalan, "dastur" so‘zi fors tilida "dastür" ma nosida, o‘zbek tilida "reja"
ʼ
ma nosida ishlatiladi) .
ʼ
Har qanday neologizm dastlab ayrim shaxs nutqida voqe bo‘ladi, bunday paytda u
individual nutq neologizmi sanaladi. Masalan, Bek akang ko‘rinmay qoldi-ku?
dedi qesakpolvon labiga sigaret qistirib. Humkalla cho‘ntagidan chaqqonlik bilan
7

yoqqich olib unga olov tutdi... (T.M.) Bu gapda yoqqich so‘zi ruscha zajigalka
so‘zining kalkasi tarzida qo‘llangan, uni asar muallifi (Tohir Malik) o‘zi yasagan
va o‘zi individual nutq neologizmi sifatida birinchi bo‘lib ishlatgan. Demak, bu
so‘z hozircha umumtil neologizmi darajasiga ko‘tarilmagan, chunki u nutq
ixtiyoridan til ixtiyoriga o‘tmagan. Ba'zan ancha ilgari yaratilgan individual nutq
neologizmilari ham umumnutq neologizmiga aylanmay qolib ketadi. Buni atoqli
yozuvchi Abdulhamid Cho‘lpon tomonidan o‘z vaqtida yasalgan ozitqi so‘zi
misolida yaqqol ko‘rsa bo‘ladi:... Har bir ona suti og‘zidan ketmagan tentak
gimnazistni bir ozitqi deb bilardi, Abdulhamid Cho‘lpon bu gapdagi ozitqi so‘zini
achitqi, qichitqi tipidagi yasalmalar modeliga (qolipiga) suyanib yasagan va uni
yo‘ldan ozdiruvchi» (ruscha «soblaznitel) ma'nosida qo‘llagan. Bu nutqiy parchada
oziqi so‘zining yangi lisoniy-badiiy topildiq sifatida alohida estetik qimmat kasb
etganligi shubhasiz, ammo u shu matndan tashqariga, umumtil doirasiga chiqqan
emas, demak, umumtil neologizmi holatiga o‘tmagan. Bunday holat Oybekning
Nur qidirib povestidan keltirilgan quyidagi gapda ham kuzatiladi: «... chorrahada,
balandlikda qizil sallali, qisqa ishtonli qopqora regulirovshchik-yo‘lbon qo‘llarini
ohangdor o‘ynatib, ko‘cha harakatini boshqaradi (22-bet) (individual neologizm
yo‘lborn. regulirovshchik yo‘lbon).
Umumtil neologizmi til hodisasi, individual neologizm esa uslubiy hodisa sanaladi.
Leksikologiyada, asosan, umumtil neologizmi o‘rganiladi.
Umumtil neologizmi ham nisbiy hodisadir. til taraqqiyotining ma'lum bir
bosqichida neologizm bo‘lgan so‘z keyinroq neologizmlik bo‘yog‘ini yo‘qotib,
zamonaviy leksik qatlam birligiga aylanishi mumkin. Masalan, telefon, televizor,
trolleybus, radio so‘zlari dastlabki paytlarda neologizm bo‘lgan, hozir esa ularning
birortasida yangilik bo‘yog‘i saqlanmagan, demak. bu so‘zlar allaqachon
neologizmlik holatidan chiqib, qo‘llanishi odat tusiga kirgan leksemalarga
aylangan. Bunday holat ba'zan qisqa davr ichida ham yuz berishi mumkin: keyingi
5-10 yil ichida o‘zbek tili leksikasida paydo bo‘lgan test, litsey, ball, grant,
kontrakı kabi yangi so‘zlarda, shuningdek. hokim, tadbirkor, ishbilarmon
so‘zlarining yangi ma'nolarida yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotish», «odat tusidagi
8

so‘zga yoki ma'noga aylanish sur'ati shu daraja tezlashganki, natijada ularni
ko‘pchilik qiynalmay anglaydigan va qo‘llaydigan bo‘lib qolgan. Demak, bu
so‘zlar neologizmlik holatidan zamonaviy qatlam birligi holatiga o‘tib bo‘lgan
yoki o‘tish jarayonini boshidan kechirmoqda.
1.2 O‘zlashgan so‘zlarning leksik tarkibdagi o‘rni va tarixiy
evolutsiyasi
Til tizim sifatida uzluksiz harakatda, rivojlanishda bo‘lib turadi, bu uning ijtimoiy
mohiyatidan kelib chiqadi: til va jamiyat, til va ong. til va tafakkur o‘rtasidagi ikki
tomonlama aloqadorlik ularning bir-biriga ta'sirini belgilaydi jamiyatda bo‘lib
turadigan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, iqtisodiy va
ma'rifiy sohalardagi islohotlar tilning lug‘at boyligida yangi-yangi so‘z va
atamalarning yuzaga kelishini, ayni paytda ma'lum so‘z-leksemalarning eskirib,
tarixiy kategoriyaga aylanishini taqozo qiladi. Bu jarayon tilning lug‘at boyligida
istorizm, arxaizm va neologizm kabi leksik birliklarni yuzaga keltiradi.
Leksik neologizmlar tilda yangi paydo bo‘lgan va yangilik bo‘yog‘ini
yo‘qotmagan so‘zlar, internet, marketing, litsenziya va b.Kalit so‘zlar: neologism,
yangi so‘z, o‘zlashma so‘z, o‘zlashma qatlam, leksikologiya, leksika.
"O‘zbek tili leksikologiyasi" kitobida rus tilshunoslaridan L. P. Krisin, N. M.
Shanskiy, A. V. Kalinin, M. I. Fomina, V. V. Akulenko, N. Sharopovlarning
ishlariga murojat qilingan holda so‘z o‘zlashtirish ta'rifiga quyidagicha fikr
bildiriladi: "O‘zlashtirish bir tildan ikkinchi tilga ma lum til elementlarining
ko‘chishi, kirishidir M. D. Stepanov va 1. 1. Chernishevlar so‘z o‘zlashtirish deb,
chet so‘zlarning tillarga kirib kelishi, ularning o‘zlashish natijasi va ularning
umumiy majmuini tushunadilar.
Ma'lumki, chet tilidan kirib kelgan har bir yangi so‘z tabiiy ravishda o‘sha tilning
fonetik, orfografik, grammatik elagidan o‘tadi. Bunda so‘z o‘qilishi, yozilishi va
tuzilishi bo‘yicha. o‘zlashayotgan tilning muayyan qonuniyatlari ta'siri ostida
ayrim o‘zgarishlarni boshidan kechiradi, ya'ni chet so‘zlar qabul qiluvchi til
tizmiga ma lum darajada bo‘ysunadi. Ular boshqacha o‘qilishi, boshqacha
yozilishi, ayrim harf va tovushlarning tushirib qoldirish yoki ortiqcha qo‘shib
9

aytilishi, hatto shakli va qiyofasini butunlay o‘zgartirib yuborishi mumkin. O‘zbek
tilshunosligida bu xususiyatlar 7 xilga bo‘lib o‘rganiladi:
1. O‘zlashma so‘z uni qabul qilgan tilning praktik yozuv xususiyatlariga
moslashgan bo‘lishi.
2. Chet so‘z o‘zlashtiruvchi til grammatik sinflari, kategoriyalariga mos kelishi.
3. So‘z uni qabul qilgan tilda qayta fonetik shakllanishi.
4. Chet so‘z uni qabul qiluvchi tilga grammatik singishi.
5. Chet so‘z uni qabul qiluvchi til so‘z yasash sistemasida aktiv ishtirok etishi.
6. Chet so‘z uni qabul qilgan tilga semantik jihatdan singishi:
a) o‘zlashma so‘z ma'nosi aniq bo‘lishi;
b) o‘zlashma so‘z ma'nosi uni qabul qilgan tilda differensiatsiya qilingan bo‘lishi.
7. Chet so‘z uni qabul qilgan tilda uzluksiz ishlatilishi kerak.
Bu yuqorida nomlangan xususiyatlar borasida tilshunoslar yakdil, ya'ni chet so‘z
o‘zlashayotgan tilga qabul qilinib unda mustahkam o‘rnashib, singishib ketishi
uchun quyidagi talablar bo‘yicha ular deyarli bir xil fikr bildiradilar. Ammo chet
so‘zlarning ular o‘zlashgan tillarda nomlanishi, differentsiatsiya qilinishi,
terminologik birliklarning qo‘llanilishi nazarda tutilib, bu obyektiv va zaruriy
faktor o‘rganiladigan bo‘linsa, shu paytgacha qilingan ishlarda chet so‘zlar turlicha
terminlar, differentsiatsiyalar ostida tahlil qilinganini ko‘ramiz.
Chet so‘zmi yoki o‘zlashma? Bir tildan ikkinchisiga kirib kelib, chet so‘zning qay
darajada qabul qiluvchi tilga o‘zlashib ketganligini aniqlash, ayniqsa ularni chat
so‘z va o‘zlashmalarga ajratishning qiyin ekanligi ilmiy adabiyotlarda qayta-qayta
ta'kidlab kelinmoqda. Bu masala bilan birinchilar qatorida shug‘ullangan nemis
tilshunoslari o‘zlashgan so‘zlarni "aniq qilibchet so‘z yoki o‘zlashma ekanligini
farqlab berish ba'zi bir sabablarga ko ra qiyin ekanligi", "chet so‘zlar masalasi
cho‘g‘ temir ekanligi, kimki unga qo‘l urmoqchi bo‘lsa osongina barmoqlarini
kuydirib olishi" mumklinligini uqdirishgan edi. Ta'kidlangan qiyinchiliklarga,
"ogohlantirishlarga qaramay, tilshunoslikda o‘zlashgan so‘zlar klassifikatsiyasi
bo‘yicha katta ishlar qilindi, ilmiy fikr mulohazalar bildirildi.
10

O‘zlashgan so‘zlar olimlar tomonidan, avvalo, ikki ko‘rinishda, yani chet
so‘z va o‘zlashmalarga bo‘linib tahlil qilindi. Agar o‘zlashgan so‘z o‘zi qabul
qilingan tilga singishib, fonetik, orfografik, grammatik jihatdan moslashib ketsa,
uni o‘zlashma, begonaligicha qolaversa, uni chet so‘z deb nomlashning o‘zi kifoya
bo‘lgan bu jarayon olimlar tomonidan turlicha izohlanildi. (9; 19) Nemis olimi
E.Vassersier 15 asrgacha o‘zlashgan so‘zlarni "o‘zlashma", 16 asrdan keyin kirib
kelgan so‘zlarni "chet so‘zlar" deb olmoq kerak, deydi. Rus tilshunosi
A.P.Mayorov ham bu fikrni quvvatlaydi. U chet so‘zlarning nemis tilidagi
leksiksemantik assimilyatsiyasi masalalarini o‘rganayotib: "Chet so‘zlar ostida
nemis tiliga taxminan 15 asrdan keyin kirib kelgan va o‘zlarining chet tillaridan
kirib kelganligini (o‘qilishi, yozilishi va urg‘usi bilan) bildirib turuvchi so‘zlar
tushuniladi", - deydi. Ta'riflardan ko‘rinib turibdiki, E.Vassersier va A.Mayorovlar
chet so‘zlar differentsiatsiya qilishda mezon. qilib vaqtni olishgan va bir asrni
belgilashgan. Fikrimizcha, bu kriteriya ishonarli emas, buning ustiga ko‘p
chalkashliklar bilan bog‘liq. Birinchidan bu masalada kelishib, yani bir asrdan u
yog‘i o‘zlashma va bu yog‘i chet so‘z bo‘lsin deb klassifikatsiya qilib bo‘lmaydi.
Zero, bu tillarning rivojlanishi va o‘zaro ta'siri qonuniyatlarini chuqurroq
o‘rganishdan qochish demakdir. To‘g‘ri, biror tilga qarashli bo‘lgan so‘zning
ikkinchi bir tilga o‘tib, unga moslashib ketishi uchun vaqt kerak.
Ammo biror asrni rahegara chegara qilib qilib belgilash, belgilash, tu til lug‘at
lug‘at tarkibidag tarkibidagi o‘zgarishlarni, so‘z o‘zlashtirishning o‘ziga yarasha
xususiyatlarini daraja-badaraja, tadrijiy o‘rganishdan ko‘z yumish yoki chetlab
o‘tishni anglatadi. Chet so‘zlarning o‘zlashuv o‘zlashuvi borasida 19 asr oxirlarida
nemis olimi F.Miklozix tomonidan ikkinchi bir fikr o‘rtaga tashlangan. U yozadi:
"Til tarixida ikki davr farqlanmog‘i kerak. Birinchi davrda boshqa til egalari bilan
munosabat kam, so‘z o‘zlashtirish oz, til esa o‘zining ichki qonuniyatlariga zid
bo‘lgan har bir jarayonga nisbatan. o‘ta sezgir bo‘lgan, qabul qilingan chetki
materiallarni o‘z qatlamiga moslashtirgan. Ikkinchi davrda esa, chet so‘zlar
ko‘plab, yalpi ravishda kirib kela boshlagan, til begona ta'sirga o‘z sezgilarini
yo‘qotgan, natijada qabul qilingan yangi material o‘z begona shaklini saqlab qola
11

boshlagan". (28; 108) F.Miklozix fikrida ilmiylik bor. Chunki so‘z o‘zlashuvi
o‘zlashgan so‘zlar soni va hajmiga albatta va bevosita bog‘liq bo‘ladi. Lekin dunyo
tillari rivojlanishining xarakterli xususiyatlaridan biri borki, u ham bo‘lsa tillarning
tashqi ta'siriga nisbatan, ayniqsa, undan qabul qilinadigan so‘zlarni, iloji boricha,
saylab olishga intiladi. Til xalqning hayotiy zarur, moddiy va ma'naviy
ehtiyojlarini ifodalovchi so‘zlarni tez qabul qiladi, o‘zlashtiradi va o‘ziga
moslashtiradi.
Chet so‘z va o‘zlashmalarni aniq farqlashga harakat qilgan olimlardan yana
biri V.Shmitdir. U qiziq, ammo qisqa va aniq fikr aytgan: "O‘zlashgan so‘zlar deb,
tilga moslashib olgan, kelib chiqishini faqat etimologik tahlil orqaligina bilsa
bo‘ladigan so‘zlarga aytiladi. Ular tilga tashqi ko‘rinish, urg‘usi va fleksiyasi
bo‘yicha moslashib olgan bo‘ladilar. O‘zlarining begona xususiyatini saqlab
qolgan so‘zlar esa chet so‘zlar deb yuritiladi". Bu fikr yaqin yaqinlargacha
tilshunoslikda umumiy va keng tarqalgan fikr edi. Keyingi yillarda chet so‘zlar har
tomonlama chet so‘z yoki o‘zlashma ekanligini farqlab berish ba'zi bir sabablarga
ko ra qiyin ekanligi", "chet so‘zlar masalasi cho‘g‘ temir ekanligi, kimki unga qo‘l
urmoqchi bo‘lsa osongina barmoqlarini kuydirib olishi" mumklinligini uqdirishgan
edi. Ta'kidlangan qiyinchiliklarga, "ogohlantirishlarga qaramay, tilshunoslikda
o‘zlashgan so‘zlar klassifikatsiyasi bo‘yicha katta ishlar qilindi, ilmiy fikr
mulohazalar bildirildi.
O‘zlashgan so‘zlar olimlar tomonidan, avvalo, ikki ko‘rinishda, yani chet
so‘z va o‘zlashmalarga bo‘linib tahlil qilindi. Agar o‘zlashgan so‘z o‘zi qabul
qilingan tilga singishib, fonetik, orfografik, grammatik jihatdan moslashib ketsa,
uni o‘zlashma, begonaligicha qolaversa, uni chet so‘z deb nomlashning o‘zi kifoya
bo‘lgan bu jarayon olimlar tomonidan turlicha izohlanildi. (9; 19) Nemis olimi
E.Vassersier 15 asrgacha o‘zlashgan so‘zlarni "o‘zlashma", 16 asrdan keyin kirib
kelgan so‘zlarni "chet so‘zlar" deb olmoq kerak, deydi. Rus tilshunosi
A.P.Mayorov ham bu fikrni quvvatlaydi. U chet so‘zlarning nemis tilidagi
leksiksemantik assimilyatsiyasi masalalarini o‘rganayotib: "Chet so‘zlar ostida
nemis tiliga taxminan 15 asrdan keyin kirib kelgan va o‘zlarining chet tillaridan
12

kirib kelganligini (o‘qilishi, yozilishi va urg‘usi bilan) bildirib turuvchi so‘zlar
tushuniladi", - deydi. Ta'riflardan ko‘rinib turibdiki, E.Vassersier va A.Mayorovlar
chet so‘zlar differentsiatsiya qilishda mezon. qilib vaqtni olishgan va bir asrni
belgilashgan. Fikrimizcha, bu kriteriya ishonarli emas, buning ustiga ko‘p
chalkashliklar bilan bog‘liq. Birinchidan bu masalada kelishib, yani bir asrdan u
yog‘i o‘zlashma va bu yog‘i chet so‘z bo‘lsin deb klassifikatsiya qilib bo‘lmaydi.
Zero, bu tillarning rivojlanishi va o‘zaro ta'siri qonuniyatlarini chuqurroq
o‘rganishdan qochish demakdir. To‘g‘ri, biror tilga qarashli bo‘lgan so‘zning
ikkinchi bir tilga o‘tib, unga moslashib ketishi uchun vaqt kerak. Ammo biror asrni
chegara qilib qilib belgilash, shu til lug‘at tarkibidag o‘zgarishlarni, so‘z
o‘zlashtirishning o‘ziga yarasha xususiyatlarini daraja-ma daraja, tadrijiy
o‘rganishdan ko‘z yumish yoki chetlab o‘tishni anglatadi. Chet so‘zlarning
o‘zlashuvi borasida 19 asr oxirlarida nemis olimi F.Miklozix tomonidan ikkinchi
bir fikr o‘rtaga tashlangan. U yozadi: "Til tarixida ikki davr farqlanmog‘i kerak.
Birinchi davrda boshqa til egalari bilan munosabat kam, so‘z o‘zlashtirish oz, til
esa o‘zining ichki qonuniyatlariga zid bo‘lgan har bir jarayonga nisbatan. o‘ta
sezgir bo‘lgan, qabul qilingan chetki materiallarni o‘z qatlamiga moslashtirgan.
Ikkinchi davrda esa, chet so‘zlar ko‘plab, yalpi ravishda kirib kela boshlagan, til
begona ta'sirga o‘z sezgilarini yo‘qotgan, natijada qabul qilingan yangi material
o‘z begona shaklini saqlab qola boshlagan". (28; 108) F.Miklozix fikrida ilmiylik
bor. Chunki so‘z o‘zlashuvi o‘zlashgan so‘zlar soni va hajmiga albatta va bevosita
bog‘liq bo‘ladi. Lekin dunyo tillari rivojlanishining xarakterli xususiyatlaridan biri
borki, u ham bo‘lsa tillarning tashqi ta'siriga nisbatan, ayniqsa, undan qabul
qilinadigan so‘zlarni, iloji boricha, saylab olishga intiladi. Til xalqning hayotiy
zarur, moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini ifodalovchi so‘zlarni tez qabul qiladi,
o‘zlashtiradi va o‘ziga moslashtiradi.
Chet so‘z va o‘zlashmalarni aniq farqlashga harakat qilgan olimlardan yana
biri V.Shmitdir. U qiziq, ammo qisqa va aniq fikr aytgan: "O‘zlashgan so‘zlar deb,
tilga moslashib olgan, kelib chiqishini faqat etimologik tahlil orqaligina bilsa
bo‘ladigan so‘zlarga aytiladi. Ular tilga tashqi ko‘rinish, urg‘usi va fleksiyasi
13

bo‘yicha moslashib olgan bo‘ladilar. O‘zlarining begona xususiyatini saqlab
qolgan so‘zlar esa chet so‘zlar deb yuritiladi". Bu fikr yaqin yaqinlargacha
tilshunoslikda umumiy va keng tarqalgan fikr edi. Keyingi yillarda chet so‘zlar har
tomonlamafonetik, morfologik, semantik jihatlardan) o‘rganila boshlandi va yana
ayrim qo‘shimcha mulohazalar aytildi.
Chet so‘zlarning qo‘llanilish sabablarini asosan funksional vazifalardan
izlamoq kerak. Fikrimizcha, chet so‘zlar klassifikatsiya qilinganda, ularning qabul
qiluvchi tilga qay darajada singishib ketganligi, ya'ni ularning aytilishi, yozilishi,
yangi qo‘shimchalar olishi va so‘z yasay bilishi, ma'no o‘zgarishlari (ko‘chma
ma'nolar kasb etishi) kabi xususiyatlarni qay darajada o‘zgarib, o‘zlashib
ketganligini farqlab o‘rganmoq kerak. Bular uchun asosiy mezon chet so‘zlarning
o‘zlashgan tillardagi o‘rni, til egalari uchun hayotiy muhim narsa va hodisalarni
ifodalay olish kuchi, ularning qiziqish va ehtiyojlarini qoplay olish darajasi
bo‘lmog‘i lozim. Shundagina chet so‘zlar ko‘p qo‘llaniladi, tilning struktural-
semantik qoidalariga tez moslashadi, qo‘shilib singishib ketadi va yana ravnaq
topadi.
O‘zbek tilining lug‘at boyligi ming yillar davomida ichki va tashqi omillar
ta’sirida shakllangan. Tashqi omillar ichida o‘zlashgan so‘zlarning roli beqiyosdir.
O‘zlashgan so‘zlar bir tilning boshqa til bilan madaniy, diniy, iqtisodiy yoki
siyosiy aloqalari asosida tilga kirib keladi. Arab, fors-tojik, rus, ingliz tillaridan
o‘zlashmalar o‘zbek tili lug‘atining asosiy qatlamlarini tashkil etadi. Misol uchun,
arab tilidan o‘zlashgan “ilm”, “hikmat”, “savob” kabi diniy va ilmiy atamalar; fors-
tojik tilidan “suhbat”, “javob”, “kitob”; rus tilidan “traktor”, “telefon”, “televizor”
kabi texnik so‘zlar, ingliz tilidan esa “internet”, “market”, “startup” kabi
zamonaviy tushunchalar o‘zlashtirilgan.
Alisher Navoiy kabi buyuk adiblarning asarlarida hind, arab, fors va hatto
grek tillaridan kirgan o‘zlashma so‘zlar mavjud. Masalan: “faylasuf”, “qonun”,
“qandil”, “dirham”, “zumrad”, “tovus” kabi so‘zlar qadimiy madaniy aloqalarning
natijasidir.
14

Tarixiy jihatdan o‘zlashgan so‘zlarning o‘zbek tiliga kirib kelishi quyidagi
bosqichlarda amalga oshgan:
1. Islom dini tarqalishi bilan arab tilidan diniy, huquqiy va ilmiy atamalar kirib
kelgan;
2. Temuriylar davrida fors-tojik adabiyoti va madaniyatining kuchli ta’siri
natijasida forscha o‘zlashmalar ko‘paygan;
3. XX asrda rus tili orqali texnika, siyosat, ta’lim sohalariga oid yangi so‘zlar kirib
kelgan;
4. Hozirgi globallashuv sharoitida ingliz tilidan zamonaviy texnologiya, iqtisod va
marketing atamalari kirib bormoqda.
Bu o‘zgarishlar natijasida o‘zbek tili nafaqat boyidi, balki zamonaviy ehtiyojlarga
javob beradigan qudratli aloqa vositasiga aylandi. O‘zlashma so‘zlar orqali
xalqning ijtimoiy, madaniy, ilmiy darajasi, tashqi aloqalari va zamon bilan
uyg‘unligi ifodalanadi.
15

II BOB. O‘ZLASHMA SO‘ZLARNING LINGVOMADANIY
XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zlashma so‘zlarning morfologik-semantik adaptatsiyasi.
Qadimdan ma’lumki o‘zbek tili leksikasining tashkil topishida 3 komponent
muhim rol o‘ynaydi. Bular quyidagilardir:
1. Barcha so‘zlar eng qadimgi turkiy tildan kelib chiqqan bo‘lib, o‘zbek tili
leksikasining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, bundan tashqari kundalik
ishlatiladigan so‘zlar va iboralar yuqoridagi unsurlarda o‘z ifodasini topadi.
2. O‘zlashma so‘zlar, bunday so‘zlar boshqa tillardan kelgan bo‘l`ib, bular
quyidagilar: arab, fors-tojik , rus, nemis, fransuz, ispan, ingliz va boshqalar. Bu
so‘zlaning qiziqarli tomoni shundaki, ular asosan klassik tillarning birlashmasidan
hosil bo‘lgan (arab, turk, fors-tojik).
3. O‘zlashma neologizmlar, bu turdagi so‘zlar tilda mavjud bo‘l`gan
so‘zlardan suffiks, prefiks va qo‘shimchalar qo‘shish orqali yasaladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan 3 komponentdan tashqari leksikaning rivojlanishiga
ikkinchi darajali unsurlar ham yordam beradi. Bular:
Onomatopeya, bir so‘z shaklidan boshqa bir so‘zning shakllanishi;
qisqartirilgan so‘zlar, nomlarning qisqartirilib faqat bosh harflarda
ifodalanishi.
Chet tilidagi so‘zlarning tilimizga kirib kelishi va ularning ishlatilishi
tilimizda ma’lum bir yangi so‘zlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi va bu
turdagi so‘zlar guruhi o‘zlashma so‘zlar deyiladi.
O‘zlashma so‘zlarning asosida so‘zlar yotadi ya’ni o‘zlashma so‘zlarning
shakllanishi hech qanday o‘zgarishlarsiz tilimizga o‘zining shakli va ma’nosi bilan
kirib kelishi kuzatiladi. Masalan bar, film, lider.
Ko‘pchilik kishilar hech qanday o‘zgarishsiz, qo‘shimchalarsiz o‘zlashma
so‘zlarni yaxshi tanishadi: bar, film, lider, chunki bunday so‘zlar o‘zbek tilidagi
so‘zlarning funksiyasini bajaradi, ba’zi bir insonlar esa aksincha qo‘shimcha olgan,
o‘zgarishlarga uchragan o‘zlashma so‘zlarni bilishmaydi. Masalan, ayrim
so‘zlarning ingliz yoki fransuz tilidan kirib kelganini qancha so‘zlashuvchi biladi?
16

Ba’zi bir o‘zlashma so‘zlar o‘zlarining asl shaklida yoki ularga to‘g‘ri keladigan
shaklda ifodalanadi: misol qilib fransuz tilidagi bojole, jilet, palto, ingliz
tilidagi punch va ponce , roastbeef va rosbif (yoki rosbiffe) larni aytib o‘tishimiz
mumkin.
O‘zlashma so‘zlarning aksariyati bu tarjima qilingan so‘zlardir. Bunday
so‘zlarning ikki asosiy turlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardir:
Semantik, ya’ni ma’no jihatdan tarjima qilingan so‘zlardir. Chet tilidan kirib
kelgan so‘zning ma’nosi va shakli jihatdan o‘zbek tiliga tog‘ri kelishi va
qo‘llanilishida ko‘rishimiz mumkin. Masalan, confort (uy xizmatlari) ingliz
tilida comforts kabi ifodalanadi. Yoki o‘zbek tilidagi autoritar so‘zi bir necha yil
oldin “ rendere autorevole ”, ya’ni “mustaqil ishlamoq” ma’nosini anglatadi.
To‘gridan-to‘g‘ri tarjima kalka usulida o‘zbek tiliga chet tilidan tarjima
qilingan so‘zlar guruhi: ingliz tilidagi sky-scraper ; nemis tilidagi klassen kampf .
O‘zlashma so‘zlar tillar orasidagi bog‘liqlikni namoyon etuvchi muhim jarayondir.
O‘zlashma neologizmlarning ikki tillilik (bilinguizm) bilan munosabati,
so‘zlovchilar tomonidan holat va joyga qarab ikki tildan foydalanish davomida
ko‘rinadi. O‘zlashma so‘zlarning kelib chiqishi xalq tili yoki boshqa tillarning
ta’sirida ham yaqqol ko‘rinadi, bundan tashqari ikki tilning bir-birini qadrlashida
ham namoyon bo‘ladi. Bunday holat nemis va roman tillarida kuzatiladi.
O‘zlashma so‘zlarni muhimlilik va boylik tomonidan farqlashimiz mumkin.
Birinchidan so‘z qachonki referent (ya’ni obyekt va g‘oya, fikr) bilan birga bo‘lsa,
masalan patata gaytan so‘zi bo‘lib italyan tiliga ispan tili orqali kirib kelgan yoki
caffe so‘zi turk tilidan , zero arab tilidan (roman sonlarida zero ya’ni nol mavjud
bo‘lmagan) tram, transistor, juke-box kabi so‘zlar ingliz tilidan kirib kelgan.
O‘zlashma so‘zlarning boylik jihatdan stilistik va ijtimoiy holati muhim
o‘rin tutadi. Jamiyatni, madaniyatni, yashash sharoitini eslashga xizmat qiladi:
o‘zlashma so‘zlarning boyligi leader, flirt, baby-sitter, week-end so‘zlarida
ko‘rinadi. Ingliz tilidagi so‘zlar va birikmalar ba’zida ularning qisqaligi qulaylik
tug‘diradi: ya’ni jurnalistika tilida, sohasida uchrab turuvchi so‘zlarni tushuntirib
beradi, masalan boom, show italyan tilidagi ekvivalentlari
17

quyidagilar show (teatrning turi, bir necha har xil bo‘g‘inlardan tashkil topgan
italyan tilidagi ekvivalenti sit-in ma’lum bir joyda tomoshabinlarni yig‘ish).
O‘zlashma so‘zlar yozma va og‘zaki shakllar orqali tilga kirib keladi. Tunnel
so‘zi yozma til orqali kirib kelgan. Agar tunnel so‘zi og‘zaki tildan kirib kelganda
edi tanel deb talaffuz qilinar edi xuddi ingliz tilidagidek. Budget aksincha badjet
deb talaffuz etiladi, chunki og‘zaki tildan kirib kelgan. Shunday turdagi ingliz
so‘zlari borki, ular O‘zbekistonda har xil talaffuz etiladi, masalan:
inglizcha talaffuz o‘zbekcha talaffuz flirt | flə:t| |flert| | fl ε rt| flirt
ingliz talaffuziga o‘xshatish o‘zbekcha talaffuz
Quyidagi talaffuz turlari har xil faktorlardan kelib chiqadi, shuningdek chet
tilini yaxshi bilish ham muhim o‘rin tutadi. Shuni ham aytib o‘tishimiz joizki
o‘zbek tiliga kirib kelgan ba’zi bir so‘zlarga hech qanday
o‘zgartirishlar kiritilmagan , jumladan flirt, leader va boshqa so‘zlar. O‘zbek
so‘zlashuvchilari orasida ingliz fonetikasi va anglitsizmlarni juda yaxshi o‘rnashib
olishgan, yuqorida ko‘rib o‘tilgan bar, film, sport, flirt va boshqalar kabi.
Shuni eslab o‘tishimiz joizki, o‘zbek tiliga kirib kelgan ingliz o‘zlashma
so‘zlari o‘zbek tilida talaffuz etilgan, xuddi shu holat italyan o‘zlashma so‘zlarida
ham kuzatilgan, misol qilib shuni aytishimiz mumkinki, haqiqiy o‘zlashma
o‘zlashma neologizm va chet tilidan kirgan so‘zning ma’nosini va ko‘chma
ma’nolarini to‘g‘ri farqlay olishimiz zarur. Misol qilib ba’zi bir O‘rta Sharq
olimlari o‘zlashma so‘zlarni yaxshi eslay olishgan, ammo ularni talaffuz eta
olishmagan shu vaziyatda ular so‘zlarning ko‘chma ma’nolarini qo‘llashgan.
O‘zlashma neologizmlarga nimalar kiradi? Ot, fe’l va sifat so‘z turkumlariga oid
so‘zlar kiradi. O‘zlashma fe’llar va sifatlar ikki lingvistik tor ma’noda
uyg‘unlashadi va bundan tashqari bilingvistik sharoitni yaratadi. Yana shuni ham
aytib o‘tishimiz joizki, o‘zlashma so‘zlar morfologiyaning elementlari ham
deyiladi.
Bu haqida yana shunday deyish mumkin O‘zlashma so‘zlarni uch guruhga ajratish
mumkin:
18

To‘liq o‘zlashgan so‘zlar: tilimizga shakl va ma’no jihatidan to‘liq moslashgan,
faqat o‘zbek tili qonun-qoidalariga amal qilgan holda ishlatiladigan so‘zlar.
Masalan: qalam (arab.), taqvim (arab.), maktab (arab.).
Nisbatli o‘zlashgan so‘zlar: qisman o‘zlashtirilgan, talaffuz yoki yozilishda chet til
ta’siri seziladigan so‘zlar. Masalan: auditoriya (lotin-rus).
Erkin shaklda ishlatilayotgan o‘zlashmalar: inglizcha yoki boshqa til shaklini
saqlab qolgan, lekin nutqda faol ishlatilayotgan so‘zlar. Masalan: market, shop,
internet.
Shuni ta’kidlash kerakki, har bir o‘zlashma so‘z o‘zbek tiliga kirgach, faqat
lug‘aviy boylik emas, balki nutq madaniyatiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
2.2. O‘zlashma leksikaning ijtimoiy-madaniy kontekstdagi ahamiyati
Zamonaviy lingvistika o‘zlashma neologizmlarni ( yunoncha “neos” yangi
va “logos” so‘z ) lingvistika evolyutsiyasining asosiy personaji sifatida ta’kidlaydi.
Yangi so‘z bu leksikaning boyishi demakdir. Yangi so‘zning shakllanishidagi
barcha jarayonlar neologiya deb ataladi.
O‘zlashma neologizmlar qayerda xabar va yangiliklar tezlikda tarqalsa o‘sha
hududlarda tez shakllanadi va rivojlanadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek o‘zlashma
neologizmlar tilda mavjud so‘zlardan , qisqartirilgan so‘zlardan, akronimlardan va
bir so‘zning tovushlarini o‘zgartirish orqali ham yasaladi.
O‘zlashma neologizmlarning tilda paydo bo‘lishi va yo‘qolishi uning tilga
qabul qilinganligida yoki lug‘atlardan joy olganligida namoyon bo‘ladi. Agar
o‘zlashma neologizmlar jamiyat fuqarolari tomonidan qabul qilinib
foydalanilayotgan bo‘lsa, bu o‘zlashma neologizmlar lingvistika va
lug‘atshunoslikda ham qabul qilingan hisoblanadi. O‘zlashma neologizmlarning
paydo bo‘lishi tilning rivojlanishida, o‘zgarishida o‘zining muhim o‘rniga ega.
Tilda o‘zlashma neologizmlarning quyidagi turlari kuzatiladi:
1) o‘zgaruvchan – yangi ma’noli, birgina madaniyat vakillari tomonidan tor
ma’noda qo‘llanilgan o‘zlashma neologizmlardir.
2) tarqalgan – jamiyat tomonidan ishlatiladigan, ammo hali lingvistik
jihatdan qabul qilinmagan o‘zlashma neologizmlar.
19

3) Turg‘un, stabil – barcha taniydigan, foydalanadigan va davomiylikga ega
o‘zlashma neologizmlar.
O‘zlashma neologizmlarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:
1. Ilmiy – ilm-fanda yaratilgan yangi termin yoki qoidalarga tasnif berish
uchun yaratilgan so‘zlar guruhi.
2. Texnologik – yangi texnika va texnologiyaning paydo bo‘lishi bilan
iste’molga kiritilgan so‘zlar jamlanmasi.
3. Siyosiy – siyosatga va iqtisodga kiritilgan yangi termin va buyruqlarni
ifodalashda keng qo‘llaniladigan so‘zlar.
4. Keng tarqalgan, populyar – ommaviy axborot vositalari orqali tarqalgan.
Arab tilidan o‘simliklar va sabzavotlarning nomlari, jumladan: apelsin,
baqlajon, ismaloq, shakar, artishok-o‘simlik turi, paxta; savdo-sotiqga taalluqli
so‘zlar guruhi: magazin (do‘kon, ombor), tara (chegirma), tarif (tannarx)
dengizchilikga oid so‘zlar: arsenal (qurol-yaroq ombori) kirib kelgan.
Yunon, hind va forslarning madaniyatini saqlab qolishgan arablar fan va
madaniyat cho‘qqisini zabt etdilar. Arablar tufayli bir qancha arabizmlar yuzaga
keldi, quyidagilar shular jumlasidandir, matematika faniga oid so‘zlar: algebra
algoritm, sifra (raqam), zero (nol); astronomiyaga oid: almanax,
taqvim (kalendar), “apogee” (yuqori nuqta), nodir (nodir nuqtasi), zenit (zenit);
sanoat va texnikaga oid so‘zlar: alkimyo, eliksir, canfora (mazut), talk,
alcali (ishqorli tuz), shaxmat o‘yiniga oid: alfier (fil). Ba’zi bir arabizmlar uzoq
tarixga ega bo‘lib, bular : kolba – shisha idish, alkimyo lardir. Yuqoridagi
so‘zlarning o‘zlashish jarayonining ko‘p holatlarida so‘zlarning ma’no jihatdan
o‘zgarishini ko‘rishimiz mumkin.
Vaqt o‘tishi bilan yana bir qancha arabizmlar o‘zbek tiliga kirib kelgan ,
bular: piyola, qirmizi, madrasa kabilardir.
O‘zlashma neologizmlar – bir ma’noli so‘zlar. Yangi so‘z – bu biron- bir
soha (fan, texnika, san’at va h.k.)ga tegishli muayyan tushuncha yoki maxsus
narsani aniq ifoda etadigan so‘z yoki so‘z birikmasidir. O‘zlashma neologizmlarga
qo‘yiladigan talab - ular bitta ma’noli bo‘lishlari kerak. Tilning lug‘aviy
20

majmuasida ular alohida bir salmoqli qatlamni tashkil qiladilar. Bunday so‘zlar
jamiyat tomonidan yasalishi, tartibga solinishi va o‘zgartirilishi mumkin bo‘lgan
yagona qatlamdir. Shuning uchun deyarli hamma tillarda o‘zlashma neologizmlar
ishlab chiqilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Sohaviy o‘zlashma neologizmlarni
tayyorlash yoki ularni me’yorlashtirish uchun tilshunoslar va o‘sha sohadagi
mutaxassislardan tashkil topgan ishchi guruhlar, qo‘mitalar tashkil qilinadi.
Barcha fanlar va texnikaga doir terminologik ishlarning maqsadi o‘sha
sohalar mutaxassislarininggina emas, balki umuman terminlar vositasida ish
ko‘radigan har bir shaxsning bir-biri bilan axborot almashish jarayonini amalga
oshirishdan iboratdir. Bu jarayon esa lug‘atlar vositasida yanada jadal tus oladi.
Shunisi borki, lug‘atda o‘z “tasdig‘i”ni olgan har bir termin bevosita yozma
nutqqa-darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy-tadqiqot ishlar, matbuot sahifalariga,
qolaversa badiiy adabiyotga ham ko‘chadi. Shunday ekan, har qanday termin u
yoki bu tushunchani aniq, to‘g‘ri ifodalashni taqozo etadiki, ular o‘zbek tilining
qonun-qoidalariga binoan yaratilishi lozim bo‘ladi. Iqtisodiyot fani bo‘yicha nashr
etilgan darslik va qo‘llanmalar, ilmiy-ommabop asarlar, lug‘atlarda o‘z ifodasini
topgan aksar terminlar o‘zbek tilining ichki qonunlari asosida tushunchalarni aniq
ifodalayotgani, bu esa o‘qish-o‘qitish jarayonining hozirgi talablar darajasida
bo‘lishiga yordam berayotganini ko‘rish mumkin.
Hozirgi kunda atama so‘zi bilan bir qatorda termin, istiloh ayni ma’noda
qo‘llanmoqda. Termin so‘ziga ta’rif beradigan bo‘lsak, bu so‘z lotin tilidan olingan
bo‘lib, (terminus – chegara, had) bilim yoki faoliyatning maxsus sohasiga doir
tushunchani ifodalovchi so‘z yoki so‘z birikmasi tushuniladi. Termin umumxalq
tiliga muayyan terminalogik tizim orqali o‘tadi, binobarin termin va
umumiste’moldagi so‘zlar bir-birini to‘ldiradigan leksik birliklardir.
Sistema xarakteriga egalik o‘z terminalogik maydonda bir ma’nolikka
moyillik, his-tuyg‘uni ifodalamaslik, uslubiy betaraflik kabilar terminlarga xos
xususiyatlardir. So‘z bilan terminning umumiy va xususiy tomonlari yetarli
darajada ochib berilgan emas. Kundalik turmushda keng iste’moda bo‘lgan so‘zlar
ayni paytda turli sohalarga doir terminlar hamdir.
21

Demak, o‘zlashma neologizm ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotga doir turli
qatlamlarga mansub bo‘lgan tushunchalarni ifodalovchi , muayyan guruh kishilari
orasida bir ma’nolarda ishlatiladigan lisoniy birliklardir.
O‘zlashma neologizm tushunchasi va tarjimasini bilish uchun uning
morfologik tuzilishini, umumiste’mol so‘zlardan farq qiluvchi leksek xususiyatlari,
atama so‘zlarning asosiy turlari va ularni qo‘llash usullarini bilish darkor. Bu esa,
o‘z navbatida atama tomonidan ifodalanayotgan tushunchani to‘liq tushunishga,
lug‘at tarkibidagi yangi so‘z ma’nosini topishda ishni osonlashtiradi.
Yangi so‘z aniq va qisqa bo‘lishi kerak. Yangi so‘zning aniqlik
tushunchasida uning ma’noviy komponentlarining umumiy ma’nolari tushuniladi.
2.3. O‘zlashgan so‘zlarning fonetik-morfologik transformatsiyasi
Barcha o‘zlashma neologizmlar tuzilishiga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi:
1) sodda o‘zlashma neologizmlar – Avoid – bekor qilmoq, Credit - kredit (pul yoki
tovar shaklida Кредит ( ссуда в денежной - qarz berish) или товарной форме ) ;
2) murakkab o‘zlashma neologizmlar – Book-keeper– hisobchi buxgalter –
счетовод , бухгалтер atama so‘z - Capital income – Kapitaldan olinadigan
daromad – Доход от капитала
Ilmiy-texnik matnlarda bir necha komponentlardan iborat o‘zlashma
neologizmlar ko‘plab uchraydi. Ko‘p komponentli amalar quyidagicha:
a) komponentlarning bitishuv yo‘li orqali ifodalanishi.
Masalan: Cargo scale – Yuk o‘lchami
Carrying charge – Saqlash qiymati
b) grammatik jihatdan ya`ni predloglar yoki qo‘shimchalar orqali
ifodalanishi. Masalan: rate of exchange – valyuta kursi, Lack of credit – Kredit
tanqisligi.
Ushbu atama – so‘zlar umumiy ma’noni tashkil etadi. Atama–so‘zlarning
uch turi mavjud:
1. Komponentlarning ikkalasi ham lug‘at tarkibida alohida ma’noga ega.
Masalan , Cash – Naqd pul, balance – hisob va boshqalar.
22

Ammo, ushbu komponentlardan tuzilgan ayrim atama - so‘zlar yangi ma’no
ifodalaydi :
Cash balance – Kassa qoldig‘i
Cash payment – Naqd pul bilan to‘lash
Cash discipline – Kassa intizomi
Cash flow – Pul oqimi
Bu turdagi atama – so‘zlarning xarakterli jihati shundaki, ularning mustaqil
ma’nolarining ajratilishidadir.
Terminalogik sistemadagi o‘zlashma neologizmlar ma`lum bir sohadagi
tushunchani ifodalab, ular ma’lum predmetlar guruhiga , jarayonlariga oid
tushunchalardir. Har bir terminologik guruhda umumiy bir unsur bo‘ladi. Masalan,
til birlikaridan agro so‘zi – agronomiya, agroiqtisodyot, agrobiznes, agrosanoat
kabi o‘zlashma neologizmlar uchun asosiy unsur hisoblanadi.
O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgunga qadar va u amal qila
boshlangandan keyin qator-qator matbuot xodimlari, hatto ayrim tilshunoslar
Davlat tili haqidagi qonunni to‘liq joriy etish o‘rniga, uning ayrim bandlariga
deyarli e’tibor bermay, ko‘pdan buyon qo‘llanib kelinayotgan va omma nutqiga
singib ketgan ko‘plab terminlarni, ularning ichki mazmunini o‘rganmay turib,
yangidan noto‘g‘ri hosil qilingan leksemalar bilan almashtira boshlashdi. Xatto
“termin”, “terminologiya” kabilar “atama”, “atamashunoslik” leksemalari bilan
almashtirib qo‘llanadigan bo‘ldi. Binobarin, “atama”, “atamashunoslik” kabi
tushunchalar umumxarakterda bo‘lganligi e’tiborga olinmadi. Chunki, “atama”
deyilganda terminologiyaga mutlaqo aloqasi bo‘lmagan onomastika (toponimiya,
antroponomiya, oykonimiya kabilar)ga aloqador leksik birliklar ham tushuniladi.
Garchi, chet el va umuman, sho‘ro tilshunosligida termin nazariy jihatdan nisbatan
to‘liqroq o‘rganilgan bo‘lsa ham uning ta’rifi, termin va termin bo‘lmagan
so‘zlarning bir-biridan farqlanuvchi belgilari, terminning tarkibi (uning nechta
elementdan iborat bo‘lishi singari masalalar) hali oxirigacha o‘rganilgan va hal
qilingan, deya olmaymiz. Bu hol to‘laligicha o‘zbek tilshunosligi va
terminologiyasiga ham taalluqlidir.
23

Har qanday tushunchalar tizimiga muayyan terminlar tizimi to‘g‘ri keladi.
Terminologik tizimlar fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. Terminlar
umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda joriy qilinib ularning qo‘llanishi
ma’lum darajada nazorat ostida bo‘ladi. “Terminlar paydo bo‘lib qolmaydi”,
aksincha, ularning zaruriyati anglangan holda “o‘ylab topiladi”, “ijod qilinadi”.
Shuningdek, oddiy so‘zdan farqli ravishda, terminning ma’nosi kontekstga
bog‘liq bo‘lmaydi, muayyan leksema terminologik ma’nosida va o‘z terminologik
maydonida qo‘llanar ekan, ayni ma’no saqlanib qolaveradi. Biroq ko‘p ma’noli
terminlarning aniq ma’nosini ajratib olish uchun kontekstning zarurligi shubha
tug‘dirmaydi.
Terminologik birikmalarning ko‘p leksemaliligi, ya’ni ular
komponentlarining soni nechtagacha bo‘lishi keyingi yillarda terminshunoslarning
diqqat-e’tiborini jalb etib kelmoqda.
Haqiqatan ham keyingi yillarda miqdoran ortib borayotgan ko‘p
komponentli birikma terminlar tushuncha mazmunini to‘laroq ifodalashga xizmat
qilsa-da, ularni amalda qo‘llash va esda saqlab qolish ancha noqulaydir. Aslini
olganda, bunday terminlar ikki, nari borsa uch , to‘rt komponentdan iborat bo‘lishi
lozimki, natijada, birikma terminlarning komponentlari, tegishli belgilarni to‘laroq
aks ettirish maqsadida, aniqlovchilar, sifatdoshli birikmalar qo‘shish orqali hosil
qilinishi darkordir. Bu tushunchani ifodalashning dastlabki bosqichiga xos holat
bo‘lib, keyinchalik tushuncha haqida muayyan tasavvur yuzaga kelgach, u qadar
ahamiyatsiz belgilarni ifodalagan komponent (so‘z)lar qisqartirilishi, binobarin
termin ixchamroq holga keltirilishi mumkin. Biroq bu jarayon boshboshdoqlik,
tavakkalchilik asosida emas, balki ma’lum qonun-qoidalar asosida ongli ravishda
amalga oshirilishi lozim. Ta’kidlash joizki, terminlar masalasi bilan shug‘ullangan
deyarli barcha olimlar mazkur tushunchaning ta’rifini berishga urinib ko‘rishgan.
Ularning barchasigina emas, ayrimlarini, ham namuna tariqasida keltirib o‘tish
ko‘plab sahifani egallagan bo‘lardi. Shuning uchun ularni jamuljam etgan holda
“termin” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
24

Umuman iqtisodiy so‘z va terminlar uzoq davrlar mobaynida yaratilgan
leksemalardir. Ma’lumki har qanday jamiyatda iqtisodiyot muhim rol o‘ynaydi.
Shu sababli iqtisodiyotga tegishli so‘z va terminlar aniq, lo‘nda va mantiqan
asoslangan bo‘lmog‘i lozim. O‘zbek iqtisodiy terminologiyasida milliylik va
baynalmilallik masalasi murakkab masaladir, chunki u nafaqat o‘zbek tilida, balki
boshqa tillarda ham yetarlicha hal qilinmagan.
Ta’kidlash lozimki, nafaqat iqtisodiyot balki fan-texnika, ishlab
chiqarishning xilma-xil soha va terminlar majmui, ya’ni yig‘indisi terminologiya
deb ataladi. Masalan, matematika terminologiyasi, tibbiyot terminologiyasi,
iqtisodiyot terminologiyasi va boshqalar.
Terminologik tizimlarning boyish yo‘llari har xil bo‘lib, uning asosiysi so‘z
yasashdir. So‘z yasash, umuman, qanday usul , qanday vosita orqali amalga
oshirilmasin, yangi so‘z hosil qilishdan iboratdir.
Tilshunoslikda yangi so‘z yasalishining o‘rni haqida V.V.Vinogradov
tomonidan aytilgan fikr ibratlidir. Unga ko‘ra, atama yasalishi tilshunoslik fanida
salmoqli ahamiyat kasb etar ekan, u leksikologiya - tilning lug‘at tarkibi haqidagi
fan bilan, o‘z o‘rnida grammatika bilan yaqinlashar ekan - shakl yasash ta’limoti
hamda so‘z birikmasi sintaksisi bilan ham bo‘g‘liqdir. Bunday nuqtai nazarni
qo‘llab-quvvalovchilar soni kun sayin ortib bormoqda.
Yangi so‘z yasalishini ko‘rib chiqish davomida, bu sohada tillarning
tipologik o‘xshsashligi yaqqol ko‘zga tashlanganidek, ularning farqlari ham
shunchalik aniq-ravshan ko‘rinib turishining guvohi bo‘lish mumkin. Bu fikrning
tasdig‘i sifatida beshta slavyan tillari ustida (V.A.Nikonov 1962, c. 103-116) va
uchta german tillari ustida olib borilgan (V.V.Gurevich, 1970) tadqiqot natijalarini
keltirish mumkin.
Yangi so‘z yasashda asosan morfologik, morfologik-sintaktik, leksik-
semantik va leksik-sintaktik usullar mavjud. Hozirgi zamon tillar leksikasini
boyituvchi eng mahsuldor usullardan biri – bu so‘z yasashning morfologik
usulidir. Bu usul affikslar va so‘z qo‘shish yordamida amalga oshiriladi.
Affiksasiya – bu o‘zakka u yoki bu so‘z yasovchi vositalarni qo‘shish orqali so‘z
25

yasashdir. Affikslar yordamida so‘z yasashning uch turi mavjud: suffikslar
yordamida, prefikslar yordamida va suffiks-prefikslar yordamida. Shunungdek,
affikslarsiz va so‘z qo‘shish orqali ham so‘z yasash mumkin.
1. Suffikslar yordamida atama yasalishi: Iqtisodiyot sohasida, umuman
olganda kasb-hunarga oid o‘zlashma neologizmlar yasalishishda -er, -r, -ment,
-ist suffikslari unumli hisoblanadi:
Masalan: Import + er = Importer - Import qiluvchi, Импортер
Insure + r = Insurer – Sug‘urtachi
Rent + er = Renter – Ijarachi
Pay + ment = Payment – To‘lov
Special + ist = Specialist – Mutaxassis
Bu usulda yasalgan ayrim kasb hunarga oid o‘zlashma neologizmlar
baynalminallashib bormoqda:
Masalan: Auditor – Auditor, Banker – Banker
Broker –Broker (dallol), Dealer – Diler (sotuvchi),
Investor (pul bilan ta'minlovchi shaxs), Manager – Menejer
2. Prefikslar yordamida atama yasalishi :
Old qo‘shimchalarni qo‘shish orqali atama yasash bo‘lib, bu usulda
o‘zlashma neologizmlar yasalishi unchalik keng tarqalmagan:
Ensure – Kafolat berish
Income – Daromad
Inloading – Yuk tushirish
Prepayment – Muddatdan oldingi to‘lov
3. Suffiks-prefikslar yordamida yangi so‘z yasalishi:yangi so‘z yasashning
bu turida o‘zak-negizga bir vaqtning o‘zida ham prefiks, ham suffiks qo‘shish
orqali yangi so‘z yasaydi.
Incorporated – Uyushma, birlashma sifatida ro‘yxatga olingan, tasdiqlangan.
Indebtedness – Qarzdorlik, qarz summasi
Inloading – Yuk tushirish
Outstanding – To‘lov qarzlari
26

Overpricing – Narxlarning oshirilishi
Underestimated price – Pasaytirilgan narx
Shuningdek, ingliz tilida ko‘plab o‘zlashma neologizmlar affikslarsiz
yasalishi ham mumkin.
Affikslarsiz so‘z yasashda tovushlar almashinuvi va so‘z yasash vositasi
sifatida urg‘uni ko‘chirish orqali amalga oshiriladi. Lekin, so‘z yasashning bu usuli
ko‘p tarqalmagan. Affikslarsiz so‘z yasash usuliga ingliz tilida keng tarqalgan
konversiyani, ya’ni berilgan o‘zakni so‘z o‘zgartirishning boshqa paradigmasiga
ko‘chirish orqali so‘z yasash usulini kiritish mumkin. Bunda yangi so‘zning
sintaktik birikuvi o‘zgargani sababli konversiya so‘z yasashning morfologik-
sintaktik usulini taqozo etadi. Konversiya yo‘li bilan yasalgan so‘zlarning
ko‘pchiligini fe’llar tashkil qiladi: cost – to cost, value – to value, trade – to trade
va hokazo. Yuqorida keltirilgan misollardan fe’llar turli so‘z turkumlaridan, ya’ni
otlardan, sifatlardan va ravishlardan yasalishi mumkinligi ko‘rinib turibdi.
Konversiya yordamida boshqa so‘z turkumlari, masalan, ot yasalishi mumkin: to
waste – waste, to work –work, to use – useva hokazo.
So‘z qo‘shish (Kompozitsiya) – hind-yevropa tillari uchun umumiy bo‘lgan
morfologik so‘z yasash turi bo‘lib, unda yangi qo‘shma yoki qisqartma so‘z ikki
yoki undan ortiq o‘zak yoki so‘zning qo‘shilishidan yasaladi. Shuni inobatga olish
kerakki , qo‘shma so‘zlar ikkita to‘liq negizning qo‘shilishidan yasaladi:
Masalan, Bribetaker – poraxo‘r
Bookkeeper – Hisobchi buxgalter
Copyright – Mualliflik huquqi
Handbook –Ma’lumotnoma
Shunga o‘xshash iqtisodiyot sohasida ko‘plab ingliz tilidagi o‘zlashma
neologizmlar qo‘llanilib kelinmoqda, hatto ularning ayrimlari baynalminallashib
bormoqda.
Masalan, “businessman” terminini olib ko‘radigan bo‘lsak “business+ man“
ushbu termin kompozitsiya usulida yasalgan bo‘lib “ot+ot“ shaklidagi
komponentlardan yasalganligi ko‘rinib turibdi. “Businessman” terminining
27

tarjimasi “tadbirkor, ishbilarmon kishi “degan ma’nolarnini anglatadi. Ayni vaqda
ushbu termining erkak tadbirkorga nisbatan qo‘lanishini takidlab o‘tishimiz lozim,
chunki tadbirkor ayol kishiga nisbatan “businesswoman“ termini qo‘llaniladi.
Ingliz tilidagi ushbu o‘zlashma neologizmlarning yasalishida jinsga ham alohida
e’tibor berilganligi ko‘rinib turibdi. O‘zbek tilida ham bu jarayonga e’tibor
beriladi, masalan: kotib-erkak, kotiba-ayol, muallim-muallima kabi.
Shuningdek, so‘z qo‘shish orqali ko‘plab iqtisodiy o‘zlashma neologizmlar
hozirgi kunda faol ishlatilmoqda:
Masalan: Agrobusiness – agrobiznes deganda qishloq xo‘jaligidagi biznes
tushuniladi. Keng ma’noda, bunga qishloq xo‘'jaligi bilan shug‘ullanuvchi biznes
turlari kiradi.
Agrofirm – agrofirma - muayyan turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotini
yetishtirish va uni sanoat asosida qayta ishlaydigan korxonadan iborat.
Giperinflation – giperinfyatsiya - haddan tashqari inflyatsiya, narx-navoning
shiddat bilan o‘sishi, pul qadrining g‘oyat tez pasayishi, pul topishga intilishning
minimal darajaga kelishi bilan ifodalanadi.
Macroeconomy – makroiqtisodiyot - bu mamlakat miqyosida moddiy va
nomoddiyishlab chiqarish sohalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy va jahon
xo‘jaligi darajasidagi iqtisodiyotdir.
Microeconomy – mikroiqtisodiyot - korxona, firmalar, ya’ni iqtisodiyotni
birlamchi, boshlang‘ich bo‘g‘ini haqidagi iqtisodiyotdir. U cheklanganlik, tanlash
va muqobil qiymat singari tushunchalar bilan, shuningdek ishlab chiqarish va
iste’mollar bilan shug‘ullanadi. Hozirgacha iqtisodiyotga oid bo‘lgan darsliklar,
o‘quv, uslubiy qo‘llanmalarning ko‘pchiligida noiqtisodiy o‘quv yurtlari,
jumladan, pedagog kadrlar tayyorlash yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurtlari talabalari
uchun iqtisodiy o‘zlashma neologizmlar va tushunchalar ancha murakkab
yoritilgan bo‘lib, ta’lim muassasalari spetsifikasiga kam e’tibor berilgan.
28

Xulosa:
Til taraqqiyoti uzluksiz kechuvchi murakkab jarayon bo‘lib, bu jarayonda
o‘zlashma so‘zlarning tutgan o‘rni beqiyosdir. Har bir til boshqa tillar bilan
aloqador holda rivojlanadi va bu aloqadorlikning tabiiy natijasi sifatida o‘zaro so‘z
almashinuvi, ya’ni leksik o‘zlashuv sodir bo‘ladi. Leksik qatlamga kirib kelgan
o‘zlashma so‘zlar esa o‘z navbatida ma’naviy siljishlarga duch keladi — bu til
tizimi va nutq amaliyotining o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi. Mazkur kurs
ishida aynan shu — nutqda o‘zlashma so‘zlarning ma’naviy siljishlari muammosi
nazariy va amaliy jihatdan tahlil etildi.
O‘zlashma so‘zlar tilga kirib kelgach, avval muayyan soha doirasida
qo‘llaniladi. Vaqt o‘tishi bilan esa ularning qo‘llanilish doirasi kengayadi, ba’zida
asosiy ma’nosi yo‘qolib, mutlaqo yangi ma’noda ishlatila boshlaydi. Bu hodisa
semantik siljish (yoki ma’naviy siljish) deb nomlanadi. Tilshunoslikda bu jarayon
semantik differensiallashuv, semantik torayish, kengayish, metaforizatsiya,
metonimiyalashuv kabi hodisalar orqali izohlanadi.
Kurs ishida o‘zlashma so‘zlar semantikasi o‘zgarishining asosiy
yo‘nalishlari aniqlanib, ular quyidagicha guruhlashtirildi:
1. Kengayish – o‘zlashma so‘z o‘z ona tilidagi ma’nosidan tashqari
qo‘shimcha ma’no ham kasb etadi. Masalan, servis so‘zi dastlab xizmat ko‘rsatish
tizimi sifatida kirgan bo‘lsa-da, hozirda har qanday qulaylik yoki madaniy
xizmatga nisbatan ishlatiladi.
2. Torayish – so‘zning ma’nosi dastlab keng bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan u faqat
muayyan kontekstda ishlatiladi. Masalan, monitoring so‘zi ilgari har qanday
nazoratni anglatgan bo‘lsa, hozirda ko‘proq ekologik yoki ijtimoiy kuzatuvga
nisbatan ishlatilmoqda.
3. Metaforik siljish – o‘zlashma so‘z real ma’nosidan chetga chiqib, obrazli
ma’noga ega bo‘ladi. Masalan, virus kompyuter xavfi ma’nosida ishlatilib,
metaforaga aylangan.
29

4. Ma’nodagi to‘liq o‘zgarish – ba’zida o‘zlashma so‘z asosiy ma’nosini
butunlay yo‘qotadi va yangi, mutlaqo boshqa kontekstda ishlatiladi. Masalan,
stajyor dastlab tayinlanmagan xodim ma’nosida bo‘lgan bo‘lsa, hozirda ba’zi
joylarda oddiy yordamchi ma’nosida ishlatiladi.
Bu holatlar, bir tomondan, tilning moslashuvchanligini, ijtimoiy hayotdagi
o‘zgarishlarga tez javob berishini ko‘rsatsa, boshqa tomondan, semantik
chalkashliklarga, nutqning aniqlikdan uzoqlashishiga ham olib kelishi mumkin.
Shu bilan birga, o‘zlashma so‘zlarning ma’naviy siljishiga sabab bo‘luvchi omillar
ham tahlil qilindi. Ular orasida quyidagilar ajralib turadi:
Ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar (masalan, yangi texnologiyalar, siyosiy
tuzumlar, qonunlar);
Madaniy almashinuv (ommaviy madaniyat, san’at, reklama, moda orqali
kirib kelgan so‘zlar);
Til egalari tomonidan so‘zning noto‘g‘ri idrok qilinishi yoki uni boshqa
maqsadda qo‘llashi;
Mahalliy kontekstda so‘zning mazmuniy moslashuvi;
Ijtimoiy tarmoqlar va OAV ta’siri.
Kurs ishida o‘zlashma so‘zlarning ma’naviy siljishi o‘zbek tilida yuzaga
kelayotgan yangi semantik birliklar paydo bo‘lishiga xizmat qilayotganini ham
ko‘rsatdi. Bu esa, o‘z navbatida, tilning boyishiga hissa qo‘shmoqda. Ammo har
bir o‘zgarish barqaror til me’yoriga aylanmasligini, ularning ko‘pchiligi
vaqtinchalik bo‘lishi mumkinligini unutmaslik kerak.
Tavsiya va takliflar:
1. Tadqiqotlar chuqurlashtirilsin – o‘zlashma so‘zlarning semantik siljishiga
oid misollar muntazam yig‘ilib, ularning zamonaviy lug‘atlarda aks etishi
ta’minlansin.
2. Me’yoriy lug‘atlar takomillashtirilsin – O‘zlashma so‘zlarning o‘zbek
tilidagi kontekstual ma’nolari ham rasmiy lug‘atlarda berilishi kerak.
30

3. Ommaviy axborot vositalarida so‘z ishlatish madaniyati oshirilsin –
jurnalistlar, blogerlar va tahririyat xodimlari so‘zlardan ma’nodagi siljishni
inobatga olib foydalanishlari lozim.
4. Tilshunoslik o‘quv dasturlariga bu mavzu kiritilsin – universitetlar va
maktablarda semantik siljishlarga oid maxsus darslar tashkil etilishi, til bilan ongli
ishlash ko‘nikmasini rivojlantiradi.
5. Ma’naviy siljishning ijobiy va salbiy tomonlari chuqur tahlil etilsin –
ayniqsa, atamalar va rasmiy hujjatlardagi noto‘g‘ri ishlatish holatlari oldi olinishi
kerak.
Yakuniy xulosa sifatida aytish mumkinki, nutqda o‘zlashma so‘zlarning
ma’naviy siljishi tilning tabiatiga xos tabiiy jarayon bo‘lsa-da, bu jarayonga ilmiy
yondashuv, kuzatuv va boshqaruv talab etiladi. Til o‘zgaradi, lekin bu o‘zgarish
madaniyat va mantiqiy izchillik asosida kechishi lozim. Ana shundagina til
boyiydi, o‘zligini yo‘qotmagan holda yangilanadi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdiyev M.B. Sohaviy leksikaning sistem tahlili (Samarqand viloyati kasb-
hunarlari materiallari asosida): filol. fan. dokt.... dis. avtoref. – T., 2005.
2. Aliqulov A. O‘zbek tilida “yel-yog‘in” lug‘aviy-ma’noviy guruhi: filol.
fanlari nomz... diss. – Toshkent, 2011.
3. Bobojonov Sh. Semema, uning nutqiy voqelanishi va izohli lug‘atdagi
talqini: filol. fan. nomz…dis. avtoref. – Samarqand, 2004.
4. Bozorov O. O‘zbek tilida darajalanish: filol. fan. dokt.... dis. -T., 1997.
5. Jamolxonov N. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. -T.: O‘qituvchi, 2005. 196- bet.
6. Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining
nazariy masalalari. – T.: Fan, 2009.l
7. Qo‘chqorov N. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: O‘zbekiston, 2012.
8. Qodirov A. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005.
9. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi asoslari. – Toshkent: Fan, 2009.
10. Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M .,
Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q.-Hozirgi o‘zbek adabiy tili.Toshkent: 2010.
11 Internet manbalari: Grammatik ma'no bo‘yicha ilmiy maqolalar va
elektron kutubxonalar ( www.ziyonet.uz ).
12. Mirziyoyev Sh. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz” 2017, 65-bet
32

Nutqda o‘zlashma so‘zlarning ma’noviy siljishlari

Sotib olish