Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 710.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Nutqda omonimiya hodisasini bartaraf qiluvchi omillar

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI YO‘NALISHI HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI FANIDAN KURS ISH MAVZU: Nutqda omonimiya hodisasini bartaraf qiluvchi omillar BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 Mundarija Kirish……………………………………………………………………………… 3 I.Bob. Tilshunoslikda omonimiya hodisasini o‘rganilishi………………………... 7 1. 1. Jahon tilshunosligidagi omonimiyaga doir tadqiqotlar talqini……………... 10 1. 2. O‘zbek tilshunosligida omonimiyaga doir tadqiqotlar talqini……………… 14 II.Bob. Omonimiya hodisasini bartaraf etuvchi omillar…………………………. 17 2. 1. Omonimiyani sintaktik jihatdan bartaraf etish……………………………... 19 2. 2. Omonimlar semantikasi bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishning kompyuter usullari……………………………………………………………….. 23 Xulosa……………………………………………………………………………. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………... 31 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Istiqlol yillarida ona tilimizning amaliy qo llanishi,ʻ ahamiyati sezilarli darajada oshdi. Buni biz birgina o‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi va bu qaror mustaqillikka qo‘yilgan ilk qadam bo‘lganligidanoq bilib olishimiz mumkin. Milliy tilimizning qayta bo‘y ko‘rsatishi jamiyatimiz rivojiga va o‘zligimizni anglashga, mushohada qilishga yo‘l ochib berdi. 1992-yil 7-dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab qo‘yildi. Shu tariqa o‘zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog‘i, gerbi, madhiyasi, Konstitusiyasi qatorida turadigan, qonun yo‘li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch” asarida ta’kidlanganidek, “Istiqlol yillarida o‘zbek tilining qo llanish doirasi ʻ amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari, yangi-yangi lug‘atlar ko‘plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z hissasini qo‘shmoqda. O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish borasida yurtimizda olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlar ona tilining boy imkoniyatlaridan samarali foydalanish ko‘nikmalarini o‘stirishga xizmat qiluvchi amaliy tadqiqotlarga keng yo‘l ochdi . Tilning boy grammatik shakllari qayta yangicha yondashuvlar asosida o‘rganila boshlandi. Ya’ni, tilshunoslikda so‘nggi yillarda tub burilishning yuzaga kelishi, ya’ni til hodisalarini o‘rganishda inson omilining diqqat markaziga olinishi natijasida yuzaga kelgan kognitiv tilshunoslik hamda til hodisalariga kognitiv va antropotsentrik yondashuv asosida omonimiya nafaqat leksik-semantik, balki tilning barcha sathlarida, barcha yaruslarida qaraluvchi hamda namoyon bo‘luvchi ko‘pqirrali lisoniy hodisa ekanligi ma’lum bo‘lib qoldi va tilshunoslar oldiga mazkur hodisani yangicha paradigma asosida o‘rganish kutilmagan xulosalarni 3 berishi mumkinligi tilshunoslikda bu hodisani yana bir bora qayta ko‘rib chiqish muhimligini ko‘rsatdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-son “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”, 2020-yil 20-oktabrdagi PF-6084-son “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, 2020-yil 6-noyabrdagi PF-6108-son “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”, 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmonlari; 2017-yil 17-fevraldagi PQ-2789-son “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, 2019-yil 4-oktabrdagi PQ-4479-son “O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining o‘ttiz yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarorlari, 2022-yil 20-dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan ustuvor vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot muayyan darajada xizmat qiladi. So‘zlarni farqlash , tilni kompyuterlashtirish, tillararo hamda ma’daniyatlararo muloqotda omonimlarning o‘rni juda katta. Shu sababli omonimiya va uni bartaraf etish usullarini o‘rganish bo‘lgan talab va ehtiyoj kundan kunga ortib bormoqda. Shuni ta’kidlash kerakki, turli xalqlar va mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar kuchayib, faollashib borayotgan bir davrda ushbu sohaga bo‘lgan e’tibor ortmoqda. Bu munosabatlarda so ‘zlarning ma’nosiga e’tibor berish ko‘prik, vosita rolini o‘taydi. Dunyoning barcha mamlakatlarida so‘z ma’nolarini farqlashga e’tibor kuchayayotganligi kuzatilmoqda. Turli lug‘atlar, omonimiyani farqlash usullari ishlab chiqilayotganing asosiy sabablaridan biri axborot texnologiyalari sohasining takomillashishidir. 4 Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Jahon tilshunosligida omonimlar, ularning nutqdagi o‘rni, muammoli vaziyatlari yuzasidan ko‘plab tadqiqotlar mavjud. Ularning ko‘pchiligi omonimlarni turli aspektlarda o‘rganadi. Jumladan, Holly L. Storkel, Junko Maekawa va Andrew J. Aschenbrennerlarning “Omonimiyaning to‘g‘ri ifodalangan va noto‘g‘ri ifodalangan so‘zlarni o‘rganishga ta’siri” nomli ilmiy ishida maktabgacha yoshdagi bolalarning so‘z o‘rganishida omonimiya va artikulyatsiya aniqligi qay darajada muhimligi yoritilgan. Shuningdek, Samuel R. Levin, Ahmed Mohammed Ali Abdul Ameer 1 , Bradley Hauer va Grzegorz Kondrak 2 , Amanda McCaughren kabi olimlar ham omonimlar bo‘yicha muammoli vaziyatlarni o‘rgangan. O‘zbek tilshunosligida ham bu masalalar o‘tgan asrlardan buyon o‘rganilib kelinayotgan bo‘lsa-da, mustaqillikdan keyin yangi planda tadqiq qilish boshlandi. Endilikda omonimlarni farqlash usullari nafaqat kundalik muloqotda, balki tabiiy tillarni qayta ishlashda ham muhim ahamiyat kasb etdi. Yangicha yondashuvlarni Abduraxmanova M, Abjalova M, Elov B, Axmedova X kabi tilshunoslar talqinida uchratamiz. Tadqiqot predmeti: Tilimizda mavjud omonimiyani bartaraf etish usullarini tadqiq qilish. Ishning maqsadi: Mazkur kurs ishining maqsadi shakldoshlikni bartaraf etishning kompyuter va tabiiy usullarini yoritib berish va uni kengroq tavsiflash. Tadqiqot vazifalari: Ushbu tadqiqotdan ko‘zda tutilgan maqsad quyidagicha: Omonimlik hodisasiga aniqroq ta’rif berish; Semantik jihatdan omonimiyani bartaraf etish yo‘llarini yoritish; Sintaktik jihatdan omonimiya tahlili; O‘rganilgan vazifalar umumiy xulosasi. 1 Ahmed Mohammed Ali Abdul Ameer. Homonymy in English and Arabic a contrastive study – University of Babylon 2010. 2 Bradley Hauer, Grzegorz Kondrak. One homonymy per translation - University of Alberta, Edmonton, Canada. 5 Kurs ishi obyekti: So‘nggi yillarda tilshunoslik sohasida yaratilayotgan dissertatsiya va avtoreferatlar, oliy o‘quv yurtlari darsliklari ishning obyektini tashkil etadi. Kurs ishi predmeti: Omonimiyaga oid muammolarga daliliy ma’lumotlar bilan yechim bera olgan tilshunoslar tadqiqotlarini o‘rganib tahlil etish va xulosalash. Shakldoshlik hodisasini bartaraf etishni kengroq yoritish. 6 I.Bob. Tilshunoslikda omonimiyaning o‘rganilishi Tilshunoslik rang-barang leksik, grammatik, fonetik shakllardan iborat. Bu rang-baranglilik tilimizdagi so‘zlar miqdori, turfa o‘ynoqilikni yuzaga chiqaradigan shakllar mavjudligi, barqaror ifodalar ta’sirchanligi, bir shaklning bir necha ma’nolar voqelantirishida namoyon bo‘ladi. Tilimizning boy ichki imkoniyatlaridan biri omonimlik hisoblanadi. Omonim so‘zlar – umumiy ma’no unsurlariga ega bo‘lmagan, tasavvur jihatdan bog‘lanmagan, lekin bir xil yozilib, bir xil talaffuz etiladigan so‘zlardir. Ular orasida semantik aloqa bo‘lmaydi. Ikki yoki undan ortiq so‘zning bir xil yozilishi va bir xil talaffuz etilishi natijasida omonimlar yuzaga keladi. Omonimlar quyidagicha hosil bo‘ladi: 1. Aslida turli shakllarda bo‘lgan leksemalarning hozirgi grafika talablari asosida bir xil yozilishi natijasida omonimlar shakllanadi. Masalan, hozirda omonim hisoblangan to‘rt xil ma’nodagi o‘t so‘zining har biri (o‘t I “o‘simlik”; o‘t II “olov”; o‘t III “o‘tpufak”; o‘t IV “harakat”) tarixiy yozilishi jihatidan farqlanadi. 2. Boshqa tillardan o‘tgan so‘zlarning o‘zbek tilidagi lug‘aviy birliklar bilan shaklan teng kelib qolishi natijasida omonimlar yuzaga keladi: atlas-atlas, etik-etik, tok-tok. 3. Ko‘p ma’noli so‘z ma’nolari o‘rtasida bog‘lanishning yo‘qolishi natijasida omonimlar hosil bo‘ladi: dam (hordiq), dam (bosqon), dam (nafas); gap (til birligi), gap (yig‘in), uloq (echki bolasi), uloq (sport turi). Omonimlikning birinchi usuli Alisher Navoiy davrida, deyarli kuzatilmaydi. Chunki o‘sha davrda yozuv har xilligi muammosi bo‘lmagan. Ikkinchi usuldagi omonimlik, asosan, turkiy va forscha-tojikcha so‘zlar o‘rtasida uchraydi: bog‘ (turkiy “o‘ram”) – bog‘ (fors. “daraxtzor”). Omonim shakllanishining uchinchi ko‘rinishi semantik usuldagi so‘z yasalishiga misol bo‘ladi. Davrlar osha bir so‘z 7 ma’nolari o‘rtasidagi bog‘lanish yo‘qolib, shakldosh so‘zlar yuzaga keladi. Etimologik kuzatishlar, semalar tahlili yordamida bu so‘zlar aslida bir asosdan shakllangani ma’lum bo‘ladi. Turkiy tillarda omonimlikni yuzaga keltiruvchi hodisa– qadimgi turkiy til so‘zlariga xos turkum sinkretizmi o‘z ifodasini topgan. E.V.Sevortyan tomonidan “fe’l-ot asoslar” deb nomlangan bu hodisa turkiy tillarning boshlang‘ich taraqqiyot bosqichlarida bir bo‘g‘inli leksik asosning ayni bir lug‘aviy ma’noga ega bo‘lgani holda ism sifatida ham, fe’l sifatida ham ishlatilishini ifoda etadi. E.V.Sevortyan o‘z qarashlarida “fe’l-ot omonimligi”, “fe’l-ot omoformalar” terminlarini qo‘llagan. Shu bilan bir qatorda, bu hodisani “leksik-morfologik sinkretizm” deb qarash to‘g‘riroq ekanligini e’tirof etgan [Sevortyan 1974, 40]. Hozirgi o‘zbek tilidagi yoz, tut, shish, to‘y kabi so‘zlarda turkum sinkretizmi xususiyatlari namoyon bo‘ladi [Dadaboyev 2015, 46]. Endilikda omonimlar dunyo tilshunosligida e’tibor berilayotgan lingvistik masala hisoblanadi. Omonimlik hodisasi fikrni ta’sirchan ifoda etishda, tinglovchining e’tiborini jalb etishda ahamiyatlidir. O‘z navbatida omonim so‘zlarning tushunilishi tinglovchidan bilim, mahorat, tafakkur hamda fahmni talab etadi. Mumtoz adabiyotdagi so‘z o‘yinlari, tajnis san’ati, iyhom san'ati fikrni rivojlantirishga xizmat qiladi. Omonimlarning nazariy asoslari, tafakkurni rivojlantirishdagi belgilovchi xususiyatlari, nazariy asoslari, dastavval, Alisher Navoiy tomonidan ishlab chiqilgan. Omonim so‘zlarni tavsiflashda, ularning xususiyatini yoritishda “Muhokamat ul-lug‘atayn”dagi ma’lumotlar qimmatli manba hisoblanadi . Taniqli tilshunos olim A.Nurmonovning e’tirof etishicha, “… otabobolarimiz qoldirgan yozma yodgorliklarni sinchiklab o‘rgansak, bu asarlarda tilshunoslikning bir qancha masalalari Yevropa olimlaridan ancha oldin bayon qilinganiga guvoh bo‘lamiz” [Nurmonov 2012, 11]. Olim tomonidan Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy, Mahmud Zamahshariy, Alisher Navoiy, Bobur kabi ajdodlarimizning lingvistik qarashlari talqin etilgan [Nurmonov 2012, 15]. 8 O‘zbek tili omonimlari lug‘atini yaratishda o‘zbek tili lug‘at boyligining keyingi yarim asrlik muddatdagi taraqqiyotini kuzatish, yuzaga kelgan omonimik paradigmalarni aniqlash lozim bo‘ladi. Qardosh tillardagi lingvistik jarayonlar, lug‘aviy sath taraqqiyoti, turkiy tillar omonimiyasiga xos jihatlarni qiyosiy planda o‘rganish ham amaliy natija beradi. Turkiy tillardagi turkum sinkretizmi fe’l-ot omonimligiga nisbatan qo‘llangan bo‘lsa-da, amalda bu hodisa boshqa turkumlar doirasida ham kuzatiladi. Masalan, o‘zbek tilida yupqa I (sifat) –yupqa II (ot); yoshI (sifat) – yosh (ot). Turk tilida bunday usulda yuzaga kelgan omonimlar ko‘p uchraydi: Temel I (ot) –asos, temel (sifat)II – asosiy; takım I– to‘plam, takım I– kostyum-yubka [Abdurahmonova 2022, 54]. So‘z ma’nosini o‘zlashtirishning asosiy yo‘llaridan biri lug‘atlardan foydalanishdir. 2016-yil 13-mayda e’lon qilingan “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmonda belgilangan “…o‘zbek tilining asosiy tabiati va xususiyatlarini to‘la aks ettiradigan mukammal akademik va o‘quv grammatikalarini yaratish, uning tovushlar tizimi va ularning yozuvda aks etishi, joriy imlo qoidalarini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar tayyorlash, turli mavzu va yo‘nalishlar bo‘yicha lug‘at va qomuslar, risola va darsliklar yaratish” vazifalari omonimlarga doir lug‘atlarning zarurligini asoslaydi. Internet tarmog‘ida “O‘zbek tili omonimlari lug‘ati” elektron bazasini yaratish va (masalan) O‘TOL (“O‘zbek tili omonimlari lug‘ati” nomidagi so‘zlarning bosh harflaridan olingan) belgisi ostida joylashtirish omonimlarni keng yoyishning asosiy usullaridan biridir. Mazkur elektron platforma o‘quv lug‘atlari va mobil ilovalar uchun ham lingvistik ta’minot vazifasini o‘taydi. Bir qator ilmiy adabiyotlar, darslik va qo‘llanmalarda o‘zbek tili omonimlarining xususiyatlari yoritilgan. “O‘zbek tili omonimlari lug‘ati” nashr etilgan (1974). Bu lug‘at yaratilgan davrdan beri qariyb yarim asr vaqt o‘tdi. Undagi bir qator omonimlar iste’moldan chiqqan. Shuning barobarida o‘tgan davr mobaynida o‘zbek tili lug‘at boyligida neologizmlar, yangi omonimlar paydo bo‘lgan. Ularning ma’nosini 9 izohlash ehtiyoji yuzaga keldi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da ko‘p ma’noli so‘zlar sifatida keltirilgan bir qator so‘zlar omonim xarakteriga ega bo‘lib, turkiy tillardagi sinkretizm qonuniyati asosida yuzaga kelgan. So‘z ma’nolari o‘rtasidagi aloqadorlikning yo‘qolishi natijasida omonimlik sodir bo‘lgan. Bu jarayonni semantik usuldagi so‘z yasalishi sifatida baholash mumkin. 1.1. Jahon tilshunosligidagi omonimiyaga doir tadqiqotlar Bir xil nomdagi so‘zlarning fenomeni qadimgi faylasuflar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, ular mutlaqo bir xil bo‘lmagan narsalarning bir xil nomlanishi faktini qayd etishgan. Uzoq vaqt davomida omonimiyaga tasodifiy hodisa sifatida qaralgan, ushbu hodisaga alohida e’tibor berilmagan. Masalan, S.I.Ojegov etimologik omonimiyani “tarixiy hodisa masalasi”, bu “lingvistik emas, balki kollektsion muammo” 3 deb ta’kidlagan. V.I.Abayev, shuningdek, polisemiyadan farqli o‘laroq, omonimiyani sof tasodif deb hisoblagan, bunga sabab yangi obyekt yoki hodisani nomlashda odatiy inson fikri, ifodasi, yangi narsani tasvirlashga urinishning yo‘qligidir. “Polisemiyaning kognitiv qiziqishi juda katta. Omonimiyaning kognitiv qiziqishi katta ahamiyatga emasdir” 4 , - deydi olim. Omonimiyaning paydo bo‘lishining qonuniyati va tasodifiyligi haqidagi masalasi juda murakkabdir. Ma’lumki, ko‘plab omonimlar tasodifiy holatlar tufayli paydo bo‘lgan, ammo omonimiya dunyoning aksariyat tillarida mavjud bo‘lib, bu esa lingvistik hodisaning qonuniyatlarining mavjudligini ko‘rsatadi. S.Ullmann birinchilardan bo‘lib omonimiya haqida universal til sifatida fikr yuritdi. Uning fikricha, omonimiya mutlaq universal emas, chunki dunyoda omonimlar bo‘lmagan tillarni topish mumkin va ularsiz “bunday til yanada samarali aloqa vositasi bo‘lardi" 5 , omonimiya statistik universaldir, ya’ni nisbiy, chunki dunyoning aksariyat tillarida omonimlar mavjuddir. L.V.Malaxovskiy “tilda omonimlarning mavjudligi tilning tabiati bilan bog‘liq va uning qo‘llanishi aloqa 3 Ожегов С. И. Выступление на дискуссии по вопросам омонимии / С. И. Ожегов // Лексикографический сборник. – М., 1960. – Вып. 4. – С. 70. 4 Абаев В. И. О подаче омонимов в словаре / В. И. Абаев // Вопросы языкознания. – 1957. – № 3. – С. 40. 5 Ульманн С. Семантические универсалии / С. Ульманн // Новое в лингвистике. – 1970. – Вып. 5. – С.270. 10 vositasi sifatida ishlash sharoitlari bilan belgilanadi” 6 deb hisoblaydi va omonimiya tilning tabiiy rivojlanishining qonuniy natijasini o‘zida namoyon etadi va shu bilan birga mutlaqo lingvistik universaldir. J.Zipf va A.Martinelarning ta’kidlashicha, tilda omonimiya (va polisemiyaning) paydo bo‘lishi ishora qiluvchi belgilarning yetishmasligi yoki “eng kam o‘rinishlar” qonunining natijasi bilan, ya’ni iqtisodiyot va aqliy va jismoniy faoliyat to‘g‘risidagi qonun bilan asoslangan bo‘lishi mumkin 7 . Shuni e’tiborga olishimiz kerakki, tadqiqotchilarni taxminiga ko‘ra bir xil til omillari ham omonimiya, ham polisemiyaning paydo bo‘lishiga sababchidirlar. E.Sepir shunday yozadi: “Hech bir til har bir aniq g‘oyani mustaqil so‘z yoki aniq element bilan ifoda etish holatida bo‘lmagan. Tajribaning konkretligi cheksizdir, eng boy tilning manbalari esa qat’iy cheklangan” 8 . K.Baldinger va E.Buissans ushbu hodisani ko‘rib chiqib, inson xotirasining cheklangan hajmiga ishora qilmoqdalar 9 . “Xotirada ko‘rsatilganlar soniga teng bo‘lgan belgilar sonini saqlab qolish qiyin bo‘lar edi va omonimizatsiya semik printsipni qo‘llashni yumshatuvchi vositasidir”, ya’ni tilda teng miqdordagi belgi va belgilardan foydalanish tendentsiyalari 10 . F.I.Mauler E.Buissans bilan "belgi sonining ko‘payishi obyektiv ravishda istalmagan, chunki bu inson xotirasining haddan tashqari yuklanishiga tahdid soladi" degan fikrga qo‘shiladi., shuningdek, u: “omonimiya – bu eng kam o‘rinishlar qonunining namoyon bo‘lishining o‘ziga xos shaklidir... va tilning zarur va muqarrar atributidir" 11 , deb qo‘shimcha qiladi. Biroq zamonaviy dunyoda o‘z ona tilidan tashqari yana ikki yoki uchta chet tilini biladigan ko‘plab odamlarning mavjudligi haqiqati shuni ko‘rsatadiki, inson 6 Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – C.10. 7 Мартине А. Принцип экономии в фонетических изменениях: Проблемы диахрон. фонологии / А. Мартине; пер. с фр. А . А . Зализняка . – М .: Изд - во иностр . лит , 1960. – C.1260; Zipf G. K. Human behavior and the principle of least effort: an introduction to human ecology / G. K. Zipf. – Cambridge; Massachusetts: Addison–Wesley Press, 1949. – 573 p. 8 Сепир Э. Язык. (Введение в изучение речи) / Э. Сепир. – М.-Л.: Государственное социально экономическое издательство, 1934. –с.65. 9 Baldinger K. Die semasiologie: Versuch eines überblicks. Vorträge und schriften. / K. Baldinger. – Berlin: Deutsche akademie der wissenschaften zu Berlin, 1957. – p.25 10 Buyssens E. Linguistique historique: Homonymie, stylistique, semantique, changements phonetiques / E. Buyssens. – Bruxelles: Presses universitaires de Bruxelles, 1965. – p 85. 11 Маулер Ф. И. Грамматическая омонимия в современном английском языке / Ф. И. Маулер. – Ростов н/Д: Изд-во Рост. ун-та, 1983. –с.12. 11 xotirasi resurslari tugamaydi va uning imkoniyatlaridan maksimal darajada hali foydalanilmagan. Hozirgi vaqtda omonimiya boshqa shunga o‘xshash hodisalarga qaraganda ancha kam o‘rganilgan, masalan, polisemiya; omonimlar va omonimik seriyalarning yagona tasnifi kabi omonimiyaning universal ta’rifi ham mavjud emasdir. Omonimiya bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar yechimining ishlab chiqilmaganligiga qaramay, bunday hodisa ba’zan tinglovchiga (nutqni qabul qiluvchiga) ma’ruzachini to‘g‘ri tushunishga xalaqit beradigan to‘siq bo‘lib, ma’ruzachining o‘zi uchun qiyinchiliklar tug‘diradi 12 . Omonimlar leksikograflar uchun ham qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki omonimlarni aniqlashning yagona usuli hali mavjud emas. Leksikograflar ko‘pincha bir xil so‘zlar bo‘yicha fikrlarning to‘g‘ri kelmasligiga duch kelishadi, natijada lug‘atlarda ularning ma’nolarini ifodalashning noaniqligi mavjud bo‘ladi. Ushbu muammo chastota lug‘atlarini tuzuvchilarda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi: leksikani statistik o‘rganishda hisoblash birligi uchun nimani olish kerakligi – so‘zning tashqi shakli yoki uning leksik ma’nosi haqida savol tug‘iladi. Qayd etilgan muammo omonimlarni til birligi sifatida aniqlash muammosi bilan chambarchas bog‘liqir. L.V.Malaxovskiy shunday yozadi: “Omonimiya – bu ifoda rejasi va til mazmuni rejasining noizomorfik emasligi faktidan bevosita kelib chiqadigan hodisa”, bu hodisani chetlab o‘tish mumkin emasligini ta’kidlaydi, chunki “ifoda rejasi shakli va mazmuni o‘rtasidagi bog‘liqlik muammosi barcha tilshunoslar uchun umumiydir” 13 . Ba'zi olimlarning ta'kidlashicha, omonimiya tilning foydali tarkibiy qismidir, chunki bu hodisa tufayli til shakllari soni kamayadi. Masalan, E.Buissans omonimiya “ma’ruzachilarga foyda keltiradi” 14 deb hisoblaydi va F.Maulerning fikricha, omonimiya tilning ixchamligiga hissa qo‘shadi va bu ijobiy hodisadir 15 . Ammo shuni yodda tutish kerakki, bunday 12 Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – C.45. 13 Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – C.3. 14 Buyssens E. Linguistique historique: Homonymie, stylistique, semantique, changements phonetiques / E. Buyssens. – Bruxelles: Presses universitaires de Bruxelles, 1965. – p.86. 15 Маулер Ф. И. Грамматическая омонимия в современном английском языке / Ф. И. Маулер. – Ростов н/Д: Изд-во Рост. ун-та, 1983. –136 с. 12 “ixchamlikka ifoda rejasi birliklarining noaniqligini oshirish, ya’ni tilning kod xususiyatlarining yomonlashishi tufayli erishiladi” 16 . Shunday qilib, ba`zi tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, omonimlar faqatgina to‘siq bo‘layotgan, matnlarni tushunish va idrok etish jarayoni sekinlashadi. Omonimlar tushunish jarayoniga deyarli ta’sir qilmaydilar, degan fikr bor, chunki ular har doim vaziyat va kontekst bilan chegaralanadi va qabul qiluvchiga muallif (ma’ruzachi) qaysi omonimlarni nazarda tutganligini aniqlashga yordam beradilar. Psixolingvistik eksperimental tadqiqotlar mavjud bo‘lib, mavzularga (keyingi o‘rinlarda) ikki tomonlama talqin qilishga imkon beradigan so‘zlardan iborat bo‘lgan jumlalar taqdim etilganda, reaktsiya vaqti sezilarli darajada oshadi. U yoki bu tilning omonimlari bilan to‘yinganlik darajasi har xildir. Taxminan yuz yil oldin, L.A.Bulaxovskiy til fonetikasining rivojlanish tabiati uning omonimlarga nisbatan bag‘rikenglik darajasiga katta ta’sir ko‘rsatishini yozgan 17 . Bir qator olimlarning fikriga ko‘ra Janubiy-Sharqiy Osiyo tillarida, Hind-Evropa guruhining tillari bilan taqqoslaganda, omonimlar bilan tilning haddan tashqari yuklanish darajasi shunchalik katta bo‘lganidan, o‘zaro tushunishda tahdid paydo bo‘ldi Sharq tillaridagi omonimlarning mavjudligi olimlarning ovora bo‘lish darajasi, ayniqsa, radio va televizion eshittirishlarning tarqalishi bilan bog‘liqligida namoyon bo‘ldi. Yozuvda osongina ajralib turadigan omonimlar eshitish bilan tushunishda katta to‘siqqa duch keldi. Shu munosabat bilan 1934- yilda Yaponiyada eng yirik tilshunoslardan iborat maxsus komissiya tuzildi, ushbu komissiya taqdim etiladigan matnlarni “takomillashtirish” ustida ishlardi, suhandonga matn tushunarli bo‘lishi bo‘yicha tavsiyalar berardi va bunday matn gazeta matnidan qanday farq qilishi kerakligini aniqlab berardi. Gaplarni gazetalardagi matnga nisbatan qisqaroq qilish, omonimlari bo‘lgan qiyin tushunadigan so‘zlarni chetlab o‘tish tavsiya qilingan. 1940-yil noyabrdan 1944-yil yanvargacha diktorlar uchun 2000 ta eshitib tushunish qiyin bo‘lgan so‘zlarni 16 Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – C.24. 17 Булаховский Л. А. Из жизни омонимов / Л. А. Булаховский // Русская речь. – 1928. – Вып. 3. – С. 47- 60. 13 almashtirish bo‘yicha tavsiyalar berilgan qo‘llanma yaratildi, u ko‘p marotaba qayta nashr etildi va “qiyin so‘zlar va iboralar” (omonimlar) ni tushunarli so‘zlar bilan almashtirishning 5200 ta holatini o‘z ichiga olgan “Nango ikaeshu” lug‘atiga aylandi. Bugungi kunda Yaponiya televideniyesidagi yangiliklarda asosiy va tushunishga qiyin bo‘lgan ma’lumotlarga hamroh bo‘lgan subtitrlardan foydalaniladi. Shunday qilib, agar jumlada omonim so‘zi bo‘lsa va uni qabul qiluvchiga tanib olish oson bo‘lsa, unda omonim nutqni idrok etishga xalaqit bermaydi, ammo agar jumladagi boshqa kalit so‘zlar ham omonim bo‘lsa va tanib olish uchun kontekstga muhtoj bo‘lsa, unda jumlani tushunish qiyinlashadi yoki imkonsiz bo‘ladi. Shuning uchun, ko‘rinishidan, tilning omonimlar bilan to‘yinganligining ma’lum bir chegarasi mavjud bo‘lib, tilda so‘z birikmalarining omonimizatsiyasi sezilmaydi, ammo agar bu chegara engib o‘tilsa, u sezilarli bo‘ladi. Tillarning omonimlar bilan to‘yinganlik hajmi har bir til uchun individualdir. Uni, xususan, ingliz tili uchun hisoblab chiqish uchun ko‘p urinishlar qilingan 18 , shu bilan birga, bunday hisob-kitoblar ma’lum bir tilda omonimlar soni to‘g‘risida xulosa chiqarish uchun asos bo‘lishi, shuningdek, bir tilning so‘z boyligini boshqasi bilan omonimlashtirishni taqqoslash uchun omonimlarni hisoblashning yagona tizimini, shuningdek, omonimlarni aniqlash va tasniflashning yagona usulini ishlab chiqish kerak bo‘ldi. 1. 2. O‘zbek tilshunosligida omonimiyaga doir tadqiqotlar Bugungi kunda omonimiy а hodis а si turli t а dqiqotchil а r tomonid а n o‘rg а nilg а n v а o‘rg а nilib kelinmoqd а . Shuningdek, omonimiy а hodis а si dunyoning dey а rli b а rch а till а rid а atroflicha tadqiq etilgan. Xususan, o‘zbek tilshunosligida omonimiya hodisasi va uning turli turli til birliklari bilan qiyoslash asosida Sh.Rahmatullayev, M.Ravshanov, B.Suyunov, M.Jo‘raboyeva,U.Tursunova 18 Костюченко Ю. П. Количество и место омонимов в современном английском языке: дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук / Ю. П. Костюченко. – Харьков, 1954. – 132 с.; Шайкевич А. Я. Источники лексической омонимии в германских языках: дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук / А. Я. Шайкевич. – М., 1962. – 287 с. 14 N.Rajabov, M.Mirtojiyev, K.Usmonovlar ilmiy tadqiqot 19 olib borganlar. Olib borilgan tadqiqotlarda omonimiya hodisasi qo‘shimcha, so‘z, ibora, tasviriy ifoda, so‘z birikmasi, gap hattoki ishora(tinish belgi)da mavjud bo‘lganidan fanda affiks omonimiya, leksik omonim, frazaviy omonimiya, parafazaviy omonimiya, so‘z birikma omonimiya, gapomonimiya va ishoraviy omonimiya va boshqa turlarga bo‘linadi 20 . Ko‘rinib turibdiki, omonimiya hodisasi lug‘aviy birliklarda ham, grammatik birliklarda ham mavjud . Turkiy til omonimlarining dastlabki tadqiqotchisi Mahmud Koshg‘ariy hisoblanadi. Koshg‘ariy omonimlarga oid materiallarni to‘plabgina qolmasdan, ularni ilmiy jihatdan sharhlab ham o‘tgan. Jumladan, “Devonu lug‘otit turk” asarida o‘t so‘zining o‘simlik, quruq xashak, davo va zahar singari to‘rt xil ma’noda ishlatilishini ko‘rsatib o‘tgan. Keyinchalik bu so‘z olov, o‘tmoq so‘zining o‘zagi kabi ma’nolar bilan boyigan. Tarixiy ma lumotlarga ko‘ra, olov‟ ma’nosidagi o‘t so‘zi tamomila boshqa o‘zakdandir. Mahmud Koshg‘ariy bu so‘zni o‘rt shaklida ko‘rsatadi. Buni Alisher Navoiy asarlari ham tasdiqlaydi: Quyoshdek olam aro bazm chog‘i, Jahonga o‘rtsolib razm chog‘i. Asarda uchrovchi omonim so‘zlardan bir qanchasini ko‘rishimiz mumkin: Av – 1) mensimaslik,qaysarlikni bildiruvchi yuklama; 2) ov. Ashladi- 1) ovladi; 2) to‘plandi. Ajmuq- 1) oq achchiqtosh; 2) kal. Azig‘- 1) ayiq; 2) hushyor. Asri- 1) qoplon; 2) chipor. 19 Raxmatullayev Sh. O„zbek frazeologiyasining ba‟zi masalalari (Frazeologik birliklarda polisemiya, sinonimiya, variatsiya, antonomiya, omonomiya va omonomiklik). -Toshkent, 1966.; Ravshanov M. O„zbek tilining izohli lug„atida omonimlar tavsifi. -Toshkent, 1991.; Suyunov B.T. O„zbek tilida omoleksemalarning yuzaga kelish omillari: Filol.fanlari nomzodi diss. ...avtoref. –Toshkent, 2009.; Jo„raboyeva M. O„zbek tilida affiksal omonimiya. (I qism) T.: ToshDU, 1992.; O„zbek tilidagi shakldosh qo„shimchalar (II qism), T.: ToshDU, 1999.; Tursunov U., Rajabov N. Omonimlarning paydo bo„lish yo„llari // O„zbek tili grammatik qurilishi va dialektologiyasi masalalari. – Toshkent: 1966.; Mirtojiyev M. O„zbek tilida leksik omonimlarning vujudga kelishi: Filol.fan. nomzodi diss. … avtoref. – Toshkent: 1963. –B.124.; So„zlarning shakliy munosabatiga ko„ra tiplari // O„zbek tili leksikologiyasi. – Toshkent: Fan, 1981.; Mirtojiyev M. O„zbek tilida polisemiya. – Toshkent: Fan, 1975. Usmonov K. O‟zbek tilida affiks omonimlar. – Nasaf:1996.– 86 b 20 Rajabov F . Omonimiya . – Toshkent : Yangi kitob nashriyoti , 2019. – 264 b . 31 Koshg ` ariy Mahmud . Devonu lug`otit turk. –Toshkent:1960. – B.56 15 Bash- 1) bosh; 2) boshlanish; 3) yara; 4) ish boshi, ariq boshi. Beladi- 1) beshikka belamoq; 2) qonga belamoq. Bilga - 1) hakim; 2) olim; 3) oqil, aqlli. Ayniqsa, o‘zbek tilidagi omonimlarni o‘rganib, tadqiq qilish ishiga M.Mirtojiyev salmoqli hissa qo‘shdi. Olim omonimlar haqida, jumladan, quyidagicha fikr bildiradi: “Omonimiya masalasi yuz yillar muqaddam N.I.Grech tomonidan ilgari surilgan”. O‘zbek tilshunosligida omonimlar Rahmatullayev Sh, JamolxonovH, Sayfullayeva R kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan. Quyida Jamolxonov H tasnifiga ko‘ra talqin etamiz. Leksik omonimiya — leksemalarning ifoda planidagi (talaffuzi va yozilishidagi) tenglik hodisasi. Masalan, о ‘t (olov) – o‘t (maysa), kamar (qayish, ko‘ndan ishlangan belbog‘) — kamar (daryo, tog‘larda suv o‘yib ketgan chuqur joy) kabi. Leksik omonimiyada ikki xil hodisa mavjud: omonimlar va omoformalar: 1. Omonimlar shakli bir xil, ma’nolari har xil (o‘zaro bog‘lanmagan) leksemalardir (yuqoridagi misollar). Ular omonim omoleksemalar deb ham ataladi. Bunday omonimlarning ko'pchiligi bir so‘z turkumiga mansubdir, shu sababli ularning nutqdagi grammatik shakllari ham bir xil boladi. Qiyos qiling: ot (ism) - otim, oting, oti; otni, otning, otga...kabi – ot (hayvon) - otim, oting, oti; otni, otning, otga... kabi. Yana: bo‘sh (sifat) – ichiga hech narsa solinmagan - bo‘sh (sifat, tarang tortilmagan). Bu tipdagi omonimlar (omonim omoleksemalar) turli so‘z turkumlariga mansub bo‘lishi ham mumkin. Bunday paytda omonimik munosabatga kirishayotgan so‘zlar shakllanish tizimiga ega bo‘lmasliklari kerak. Masalan, tabiiy (sifat) va tabiiy (modal so‘z). 2. Omoformalar ayrim grammatik shakllaridagina teng keladigan leksemalardir. Ular omoforma omoleksemalar deb ham nomlanadi. Masalan, sur (ot, qorako‘l teri 16 navi) va sur (sifat, och kulrang) leksemalari ayni shu shaklda lug‘atga kiritiladi, biroq ot turkumidagi sur leksemasi turlanganda (surni, surning, surga... kabi) sur (ot) va sur (sifat) o‘rtasidagi shakliy tenglik yo‘qoladi. Demak, bu ikki leksema o‘rtasidagi shakliy tenglik ot turkumidagi sur so‘zi bosh kelishik shaklida bo‘lgandagina saqlanib, boshqa shakllarida yo‘qoladi, shu xususiyati bilan omoforma omoleksemalar omonim omoleksemadan farq qiladi. Leksik omonimiyaga yondosh hodisalar: 1. Omofonlar - talaffuzi bir xil, yozilishi har xil bo‘lgan leksemalar: to‘n (kiyim) – ton (tovush toni. 2. Omograflar — yozilishi bir xil, talaffuzi har xil bo‘lgan leksemalar: soya (quyosh nuri tushmaydigan salqin joy) — soya (dukkakli o‘simlikning bir turi va uning doni). Tilda urg‘usining o‘rni bilan farq qiladigan, ammo bir xil yoziladigan leksemalar ham bor: atlas (material) — atlas (geogr. atlas). Bular urg‘u belgisisiz yozilganda omograflar sanaladi, urg‘u belgisi qo‘yilganda esa omograf bo‘lmaydi. Biroq bunday holatlar tilshunoslikda maxsus nomga ega emas. II.Bob. Omonimiya hodisasini bartaraf etuvchi omillar Omonimlar qadimdan to hozirgi kunga qadar olimlarning diqqat markazida turuvchi murakkab hodisadir. Tilshunoslikning ilk va o rta bosqichlaridaʻ omonimiya hodisasining paydo bo lishi, taraqqiyoti va yondosh hodisalarga ʻ munosabatlari o rganilgan bo lsa, zamonaviy lingvistikada uning korpusda ʻ ʻ berilishi masalasi kun tartibiga qo yilgan. Korpus lingvistikasida omonimlik ʻ muammosini yechish, omonim birliklarni teglash va matnni avtomatik o qish ʻ jarayonida omonimiyani bartaraf etish masalasiga oid qator tadqiqotlar mavjud. Omonimlar til va nutq jarayonida yuzaga keladigan hodisadir. Shu jihatdan quyidagi turlarga bo linadi: ʻ I. Til bosqichida: 17 1. Leksemalar orasidagi omonimlik 2. Morfemalar orasidagi omonimlik 3. Frazeologik birliklar orasidagi omonimlik Omonimlikning bu uch turi nutq jarayoniga qadar ongimizda mavjud bo lgan so zlar o rtasida kuzatiladi hamda nutqqacha tayyor holda bo ladi. 1.ʻ ʻ ʻ ʻ Leksemalar o rtasidagi omonimlik hodisasi omoleksemiya deb, bunday leksemalar ʻ esa omoleksemalar deb yuritiladi. Masalan, 1. Tut – mevali daraxt (ot) yoki tut – tutmoq (fe l) 2. Sana (ot) yoki son+a=sana (fe’l). Birinchi turdagi omonimlik tub ʻ leksemalar o rtasida sodir bo lgan bo lsa, ikkinchi turdagi omonimlik esa tub va ʻ ʻ ʻ yasama leksemalar o rtasida yuzaga kelgan. Har ikki turi ham leksik omonimlar ʻ turiga mansub. Chunki yasalgan har bir yangi so z alohida bitta leksema deb ʻ qaraladi. Masalan, son, sana, sanoq (uchta leksema). Bularning barchasi yasovchi morfema yordamida yasalib, har bir so z alohida leksema deb qaraladi va uchta ʻ leksemani tashkil qiladi. Sana, sanani, sanadan… (bitta leksema, uchta so z shakli). ʻ Leksemalar orasida sodir bo ladigan omonimiya hodisasida so zlar tub ham, ʻ ʻ yasama ham bo lishi mumkin. 2. Morfemalar orasidagi omonimlikka: turtki, ichki, ʻ pastki, guldon, bilimdon, ukaxon, kitobxon, boring, kitobing va hokazo kabilar kiradi. Bunda qo shimchalar bir xil, lekin har xil so z turkumidagi so zlarni yoki ʻ ʻ ʻ so z shakllarini hosil qiladi va bunda ma no ham har xil bo ladi. 3. Frazeologik ʻ ʻ ʻ omonimlar iboralar o rtasidagi omonimlikdir. Masalan, Boshga ko tarmoq – ʻ ʻ e zozlamoq Boshga ko tarmoq – to polon qilmoq II. Nutq bosqichida: 1. ʻ ʻ ʻ So zformalar (so z shakllar) orasidagi omonimlik 2. Birikmalar orasidagi ʻ ʻ omonimlik So z shakllar va birikmalar orasidagi omonimiya hodisasi nutq ʻ jarayonida yuzaga keladi va aralash holda uchraydi. So zformalar orasidagi omonimlik grammatik omonimlik deb ataladi. ʻ “Grammatik omonim” atamasi birinchi marta tatar tili tadqiqotchisi X.R.Kurbatov tomonidan qo llanilgan ʻ 21 . U grammatik omonimiya juda jiddiy va murakkab muammo deb hisoblaydi. Turkiy tillarda omonimlarga oid bir qator tadqiqotlar 21 Салахова Р. Омонимичные суффиксы татарскогоязыка. - Казань: Gumanitarya, 2007. – 190 с. – С. 40-42 с. 18 bo lishiga qaramay, grammatik omonimlar to g ri hisobga olinmagan. Olimʻ ʻ ʻ M.Mirtojiyev: “Grammatik omonimlar – gapda so zlar imlosi mos kelgan turli ʻ grammatik shakllar”,- deb ta’kidlaydi. Grammatik omonimlar nutq jarayonida hosil bo lsa, leksik omonimlar nutqqacha tayyor holda bo lishi bilan bir-biridan ʻ ʻ farq qiladi. Grammatik omonimlik nutq jarayonida so z yasovchi yoki shakl ʻ yasovchi qo shimchalar qo shilganda yuzaga keladi. Ammo ular morfemik ʻ ʻ qismlarga ajratilganda omonimlik saqlanib qoladi yoki ular o rtasidagi bu ʻ xususiyat yo qoladi. Matnlarni avtomatik qayta ishlash bir necha bosqichga ʻ bo linadi va ulardan biri morfologik tahlil bosqichi hisoblanadi. Mazkur bosqichda ʻ har bir so zga morfologik tavsif beriladi: lemmasi (asosi), kelishigi, soni, darajasi, ʻ nisbati, shaxsi va hk. Morfoanalizning so zlarni morfologik teglash vazifasi ʻ omonim shakllar bilan murakkablashadi. Omonimiyani aniqlashning bir qator usullari aniqlangan. Biz tilimiz tabiati va xususiyatini inobatga olib, ulardan foydalanamiz. Grammatik omonimlarni matn ichida qaysi ma noda ʻ kelayotganligini aniqlash uchun bigramm, trigramm va n-grammlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Chunki grammatik shakllar bir xilligi ularning qaysi so z ʻ turkumida kelayotganligini aniqlashda qiyinchilik tug diradi. Shuning uchun ʻ o zidan oldin yoki keyin kelayotgan so z orqali hamda butun kontekst orqali ʻ ʻ grammatik omonimlarni to g ri aniqlash mumkin. O zbek tilida grammatik ʻ ʻ ʻ omonimlar faqat nutq jarayonida sodir bo lganligi va bu vaqtinchalik hodisa ʻ ekanligi sababli hali to liq o rganilmagan va ma lum bir lug at shaklida ʻ ʻ ʻ ʻ shakllanmagan. Bu esa matnni avtomatik tahlil qilishda, ayniqsa, lemmatayzer jarayonida grammatik omonimlarni aniqlab, ularni ajratishda qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Tilimizda mavjud bo lgan grammatik omonimlarni korpusda ʻ berish uchun bunday so zlarni farqlash, ularning lug at fondini tashkil etish va ʻ ʻ grammatik omonimlarni modellashtirish kabi ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 2.1. Omonimiyani sintaktik jihatdan bartaraf etish 19 Tilda so’zlar shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra omonim, sinonim, antonim va paronim so‘zlarga bo‘linishi barchaga ma’lum. Bu esa nutqning chiroyli, ta’sirchan ifodalanishi va leksemalardagi nozik ma’no qirralarini farqlashga yordam beradi. Omonimlar ham shakli va qo‘llanilish uslubi jihatdan alohida o‘ringa ega so‘zlardir. Omonimlarning yuzaga kelish sabablari har xildir: 1. Tilda azaldan mavjud bo‘lgan ayrim so‘zlarning shakllari tasodifan teng bo‘lib qoladi: baqa-qurbaqa, baqa-suv tegirmoni parrakdan harakat olib, tegirmon toshini aylantiruvchi metall qismi. 2. Bir ma`noli so‘z leksik ma`noning ko‘chishi oqibatida ko‘p ma’noli so‘zga aylanadi, keyinroq bosh ma’no va hosila ma’no o‘rtasidagi bog‘lanish unitilib, bir so‘z negizida ikki boshqa-boshqa leksema paydo bo‘ladi: kun-quyosh; kun- sutka, kun chiqqandan yana kun chiqqungacha bo‘lgan vaqt. 3. Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan ayrim leksemalar o‘zbek tilidagi u yoki bu leksemaga shaklan teng bo‘lib qoladi: toy (fors-tojik)-katta to‘p qilib taxlab yoki bosib bog‘langan mol va shu tarzdagi mol o‘lchovi. 4. Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalar orasida shaklan teng bo‘lgan so‘zlarning uchrashi omonimiyaga olib keladi: surat (arabcha)-rasm, surat (arabcha)-urf-odat. 5. Leksemalarning yasalishi ham ba’zan omonimlarni keltirib chiqaradi: qo‘noq- tariq, qo‘noq (qo‘n+oq)-mehmon kabi. Omonim so‘zlarning paydo bo‘lishi sabablaridan ko‘ra ularning qaysi so‘z turkumlariga mansubligi, qanday qoidalar asosida ma’nolarini farqlanishi muhim. So‘z turkumlarini teglashning qoidalarga asoslangan usulidan biz bir turkum doirasidagi omonimlikni farqlashda foydalanamiz. Quyidagi misollarga qaraymiz: 20Asal arilarning mashaqqatli mehnati samarasi. Munira xolaning yuzidan kulgu arimaydi Qoidalarga asoslangan teglash usulining mazmunidan kelib chiqib, quyidagi ko’rinishni hosil qilamiz, ya’ni ot so‘z turkumi va fe’l so‘z turkumi orasidagi omonim so‘zlarning ma’nolari qoidalariga asosan teglash usuli yordamida farqlanadi. Yuqorida keltirilgan ikkita jumla tarkibida berilgan omonim so‘zlarni o‘zak va qo‘shimchalarga ajratilishi va ma’nolari farqlanishini quyidagi grafikda ko‘ramiz: Shunga o‘xshash: Pahlovonlar o‘rtasidan yoy dan o‘q otish musobaqasi o‘tkazildi. Uydirma gaplarni yoy ib gap so‘z qilish g‘iybatchilarning ishi. Bu ma’lumotlar asosida ot va fe’l so‘z turkumlari orasidagi omonimlikni farqlash uchun kerak, bunday holda quyidagi matematik modelni keltiramiz: 21Ari-larning Ari-maydi Ot Fe’l Ari -ni, -lar, -ning -cha … -ma, -gan, -may, -di, -guncha, -gin, … Ot Fe’l Parda qanotli chaqadigan hasharot Yo‘qolmoq, tugamoq, ketmoq - Ot va fe’l so‘z turkumlari orasidagi omonimlik, N - Ot, x - lug‘aviy va sintaktik shakl yasovchi qo‘shimchalar kombinatsiyasi, V - fe’l, - ot so‘z turkumidagi omonim so‘zga qo‘shiluvchi sintaktik va lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalar va ularning kombinatsiyalaridan iborat to‘plam, - fe’l so‘z turkumidagi omonim so‘zga qo‘shiluvchi sintaktik va lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalar va ularning kombinatsiyalaridan iborat to‘plam. Birinchi namunadagi jumlalardagi omonim so‘zlar uchun ushbu keltirilgan matematik formulani tadbiq etamiz. – ot va fe’l so‘z turkumlari doirasidagi omonim so‘zlar to‘plamining bir elementi: Endi ushbu matematik model asosida algoritm yaratamiz. Algoritm uchun quyidagi belgilashlarni kiritamiz: Z - berilgan matn; Si - (inglizcha Sentences so‘zining bosh harfidan olingan)-matndagi gaplardan iborat to‘plam: i=1...n Wj - Si ning tarkibidagi gaplardan iborat to‘plam, ; o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan ot va fe’l so‘z turkumlari doirasidagi omonim so‘zlardan iborat to‘plam, j=1...m; Hl -gapni yakunlovchi belgilar, ; – o‘zbek tilida mavjud omonim so‘zlarning izohlaridan iborat to‘plam, l=1...q; Pl1 = {., !, ?, !?, “”, …, !!!} - gapni yakunlovchi belgilar, l1=1...8 Dk - o‘zbek tilida mavjud omonim so‘zlarning izohlaridan iborat to‘plam, k=1...t; 1. Z matn Pl1 belgilar yordamida Si ga ajratib chiqiladi. 2. Har bir Si gapni Wj ga o‘zlashtirib chiqiladi. 3. Endi esa har bir Wj so‘zni o‘zak va qo‘shimchalarga ajratib chiqiladi. 4. Ajratilgan o‘zak so‘zni Hi so‘zlar bazasidagi so‘zlar bilan solishtirib chiqiladi. 22 5. Agar ajratilgan o‘zak so‘z Hi to‘plamda mavjud bo‘lsa, uni ma’lumotlar bazadagi ID raqami aniqlanadi va o‘zak so‘zdan keyin kelgan qo‘shimcha yoki qo‘shimchalar kombinatsiyadan iborat keltma-ketlik ajratib olinadi va q- o‘zgaruvchisiga o‘zlashtiriladi aks holda keyingi so‘zga o‘tiladi. 6. Endigi qadamda oldingi qadamda aniqlangan q ni x to‘plam ichidagi to‘plamlar elementlari bilan so’lishtirib chiqiladi. 7. Agar - to‘plam elementlari orasida mavjud bo‘lsa, 5- qadamda aniqlangan Dk ID bo‘yicha to‘plamdan Omonim so‘zning izohi va qaysi so‘z turkumida tegishli ekanligi aniqlanadi. 8. Natijalar ekranga chiqariladi. 9. Shu tariqa kiritilgan matn gap va so‘zlarga ajratiladi, so‘zlar esa o‘z navbatida o‘zak va qo‘shimchalarga ajratiladi, ajratilgan o‘zak so‘z omonim so‘zlar bazasidagi so‘zlar bilan solishtiriladi, uning qo‘shimchalari esa qo‘shimchalar bazasi bilan solishtirilib omonim so‘zlar farqlanadi. Biz yuqorida ko’rib chiqqan model qoidalarga asoslangan teglash usulini o‘zbek tili semantikasida qo’llashga misol bo‘la oladi. 2. 2. Omonimlar semantikasi bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishning kompyuter usullari Dunyo fani taraqqiyotida texnika asridan axborot asriga o‘tildi. Internet butun dunyoda aksariyat aholi qatlamini axborot to‘rlari orqali qurshab oldi. Axborot texnologiyalari rivojlandi. Texnika, informatika inson tomonidan berilgan buyruqlarni bajarishdan ongli ravishdagi boshqaruvga o‘tmoqda. Kompyuterda sun’iy intellekt, sun’iy ong shakllandi. Endi ekspert tizimlari faqat buyruqlarnigina bajarmaydi, balki ongli ravishda faoliyat olib bormoqda. Keyingi yillarda sun’iy til, sun’iy intellekt tushunchalari faol qo‘llanmoqda. Bir qator sun’iy intellektlardan foydalanilmoqda. Internet tizimida keng qo‘llanayotgan sun’iy intellektlardan biri ChatGPT nomli sun’iy intellekt bo‘lib, GPT (Generative Pre- trained Transformer) arxitekturasiga asoslangan OpenAI tomonidan ishlab chiqilgan katta til modelidir. Bu sun’iy intellekt tabiiy til modellari asosida insonning fikrlash tarziga muvofiq javoblar tizimini yaratish uchun mo‘ljallangan. Bu sun’iy til insonlar bilan muloqot qilish, suhbatlashish imkonini beradi. ChatGPT internetdagi ingliz tilidagi matnlarning katta hajmdagi ma’lumotlar bazasiga asoslanadi, jarayonning bir necha bor takrorlanishi natijasida tilning xususiyatlari va tuzilmalarini o‘rganish, til xususiyatlarini o‘zlashtirish va inson bilimi, madaniyatini chuqur tushunish imkonini beradi. ChatGPT: 1) AI (sun’iy intellekt) modeli hisoblanadi; 2) keng ko‘lamli savollarga javob beradi; 23 3) turli mavzularga oid ma’lumot bera oladi; 4) inson bilan muloqot qila oladi; 5) doimiy ravishda rivojlanib boradi va takomillashtiriladi; 6) insonga ma’lumot olishda yordam beradigan, muammolarni hal qilish va o‘zaro yanada samarali muloqot qilishda yordam beradigan kuchli vositadir. Amalda qo‘llanish jarayonida ChatGPT foydalanuvchilardan ko‘proq ma’lumot va fikr-mulohaza oladi. Muqaddas Abdurahmanova o‘rganganidek 22 , ChatGPTga ingliz tilidagi 100ta omonimni topish vazifasi yuklanganda, topshiriq deyarli xatosiz bajariladi. Sun’iy intellekt ingliz tilidagi omonimlarning ma’nosini farqlab, bir-biriga oppozitsiya holatida ajratib beradi: Here are 100 examples of homonyms in English: 1) bank (financial institution) – bank (river bank); 2) bear (animal) – bear (to carry); 3) bow (bend forward) – bow (for arrows); 4) can (able to) – can (container); 5) close (nearby) – close (shut); 6) date (fruit) – date (day/month/year); 7) fair (just) – fair (carnival); 8) file (folder) – file (tool); 9) lead (metal) – lead (to guide); 10) lie (untruth) – lie (to recline). Turk tilidagi 100ta omonimni ajratish so‘ralganda ayrim xatolarga yo‘l qo‘ygan holda ma’lumot beradi: 1) banka (finansal kurum) – banka (nehir kenarı); 2) baş (vücut bölümü) – baş (başlamak); 3) bay (erkek) – bay (koy); 4) beyaz (renk) – beyaz (un); 5) can (yaşam) – can (kutu); 6) dava (mahkeme olayı) – dava (çanta); 7) değişim (farklılaşma) – değişim (para bozdurma); 8) düş (hayal) – düş (düşmek); 9) el (vücut bölümü) – el (ölçü birimi); 10) ev (konut) – ev (işareti). O‘zbek tilidagi 100ta omonimni ajratish so‘ralganda butunlay xatoga yo‘l qo‘yadi: 1) qal’a – fortress (himoya qal’asi), qal’a – palace (qasr); 2) boshi – beginning (nimaningdir boshlanishi), boshi – head (tana a’zosi); 3) oq (rang) – white, oq – learn (o‘qimoq); 5) qo‘ziq – ear (quloq), qo‘ziq – ankle (tovon); 6) ko‘z–eye, ko‘z – spring (bahor, sakrash); 7) to‘q – round (aylana shaklidagi jarayon), to‘q – straight (to‘g‘ri); 8) qulupnay – milkmaid (sutga bog‘liq), qulupnay – type of shoe (oyoq kiyim turi); 9) tosh – stone, tosh – weight (og‘irlik); 10) qiziqtirg‘u – curiosity ( любопытство ), qiziqtirg‘u – type of bird ( вид птицы ); yurak – heart, yurak – pear (nok). ChatGPTning o‘zbek tilidagi omonimlarni ajratishda unlilarni farqlamasligi kuzatiladi: qo‘sh so‘zini qush bilan almashtiradi: qo‘shquloq – type of bird. Ko‘p 22 Abdurahmanova M., Raxmonova A. O‘zbek tili omonimlari uchun milliy teglar lug‘ati. –Toshkent, 2022. 24 ma’noli so‘zlarni ham omonim sifatida ajratish hollari uchraydi: boshi – beginning (nimaningdir boshlanishi), boshi – head (tana a’zosi). O‘zbek tilida omonim sifatida ajratilgan 100ta shakldosh juftlikdan bor- yo‘g‘i uchtasigina ChatGPT tomonidan to‘g‘ri tanlangan: ko‘k – blue, ko‘k – sky (osmon); qo‘y – sheep; qo‘y – put; qo‘y – sheep, qo‘y – fire. Sun’iy intellektda o‘zbek tilidagi muloqot kam bo‘lgani uchun, o‘zbek tilidagi ma’lumotlar bazasi kam o‘zlashtirilgani bois ChatGPT o‘zbek tilidagi omonimlarni farqlay olmaydi. Shu o‘rinda aytish joizki, bu natijalar vaqtinchalik. ChatGPT ma’lumotlari kunda-kun yangilanib, boyib bormoqda. Bugun bir so‘rov boshqacha natijaga olib kelsa, ertaga yana o‘zgaradi. Avtomatik tarjimada samaradorlikning yuqori bo‘lishiga tabiiy tillarning ayrim jihatlari – polisemiya (ko‘pma’nolilik), omonimlik, frazeologizmlar, idiomalar, paremiyalar, troplar to‘sqinlik qiladi. Shularni istisno qilganda, hozirda avtomatik tarjima yo‘nalishida yuqori samaradorlikka erishilgan. Hatto hozirda faqat avtomatik tarjima yo‘nalishiga bag‘ishlangan saytlar ham yaratilgan. Bu avtomatik tarjimaning keng qamrovda taraqqiy etayotgan yo‘nalishlardan ekanligini ko‘rsatib turibdi [Xolmanova,2019:140]. Polisemiya va omonimiya o‘zbek tilining tabiatiga xos hodisalardan bo‘lib, axborot uzatishdan tashqari tilning emotsional-ekspressiv funksiyasini namoyon etishda ahamiyatlidir. Omonimlik o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan bo‘lib, undan nafaqat tushunchalarni ifodalashda, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, tafakkurni o‘stirishda amalda foydalanib kelingan. Hazrat Alisher Navoiy omonimlik asosidagi tajnis san’ati va uning tuyuq janridagi o‘rnini ham ilmiy, ham amaliy jihatdan tahlil qilib bergan. Tuyuq janrini “turkiy xalqlarning xos ash’ori” deb ataydi. Turkiy xalqlarning “baland idrok”, “tezfahm”lik stereotiplarini shakllantirishda tuyuq janrining o‘ziga xos ahamiyatini ko‘rsatib bergan [Xolmanova, 2022:]. Hozirgi o‘zbek tili ta’limida omonimlarni o‘qitishning amaliy ahamiyati quyidagilarda ko‘rinadi: 1) omonimlarni o‘zlashtirish miya faoliyati, tafakkur qobiliyatining takomillashuvini ta’minlaydi. Mumtoz ma’naviy merosimizdagi omonimlar ishtirokidagi matnlar fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda o‘ziga xos o‘rin tutgan; 2) omonimlar matn badiyatini ta’minlashda asosiy lingvistik tasvir vositalaridan hisoblanadi; 3) omonimlar fikrni yashirin ifoda etishda va ishora qilishda amaliy ahamiyatga ega. M.V. Kopotev, A. Mustayokilar hozirgi tilshunoslikda korpus asosidagi yondashuvning ahamiyatini bir qator misollar orqali ko‘rsatib berishar ekan, shunday yondashuvlarning bir usuli sifatida kollokatsiylar (ya’ni leksemalar 25 birikmasi) tadqiqi hozirda korpus tadqiqotlarining eng ommabop mavzularidan biri bo‘lib qolayotganligini ta’kidlashgan [Kopotev, 2008:12]. Oshiq omonimlari ishtirok etgan matnlarni kompyuter dasturi (Google translator) da tarjima qilib ko‘rilgan: 1.Oyqiz bu qizga uzoq tikilgach, uni ashula va dutor oshig‘i bo‘lsa kerak, deb o‘yladi. Долгое время, уставившись на девушку, медвед подумал, что она влюблена в пение и дутар. Hozirgi ingliz tilida turkum omonimiyasini bartaraf etish uchun qurshovdan (oldin yoki keyin kelgan so‘zdan: правые и левые коллокаты) foydalaniladi. Birikma so‘zning qaysi turkumga mansubligini aniq ko‘rsatib turadi [Bogdanova, 2010]. Kollokatsiy ( правые и левые коллокаты – biz bu usulni “semantik qurshov” deb nomladik. Chunki kollokatsiylar, ya’ni so‘z birikmalari ma’no valentligiga asoslanib, omonimlarning ma’nolari birikuvning har ikki a’zosi semantik qurshovida reallashadi) usulidan o‘zbek tilidagi omonim so‘zlarni ajratishda foydalanish mumkin. Bu usul oshiq omonimi misolida tahlil qilingan. Omonimiya hodisasi turkiy tillarning o‘ziga xos xususiyatlaridan hisoblanib, badiiy san’at darajasiga ko‘tarilgan. Tuyuq, askiya janri shakldoshlik hodisasiga asoslanadi. Tajnis, iyhom san’atlari shakldoshlik asosida yuzaga chiqadi. Omonimlardagi bir xil shakl va har xil mazmun tabiiy tilni qayta ishlashda, o‘zbek kompyuter-axborot uslubini ishlab chiqishda muammolar tug‘diradi. Mazkur muammo kompyuter lingvistikasining tayanch usullaridan biri hisoblangan teglash (razmetkalash) orqali bartaraf etiladi. Razmetkalarni ikkiga ajratish mumkin.1. Xalqaro razmetkalar. 2. Milliy tilda qabul qilingan razmetkalar. Xalqaro miqyosda qabul qilingan maxsus belgilar tizimi tushunchalarni umumiy tarzda kodlashga xizmat qiladi. Milliy tilda yaratilgan korpuslar shu millat ijtimoiy doirasida foydalaniladi. Bunday korpuslarning maqsadi milliy til sohibiga shu tilga oid matn mazmunini, tushunchalar va terminlarni yetkazishni maqsad qiladi. Shu bois milliy korpuslarda milliy til asosidagi razmetkalarni qo‘llash ijobiy natija beradi. Razmetkalar qo‘yishda tilning o‘ziga xos xususiyatlari ham e’tiborga olinadi. Masalan, o‘zbek tilidagi omonimlarni farqlash uchun maxsus teglar talab qilinadi. O‘zbek tilidagi matnlarda omonimlarni farqlashda kodlardan, simvollardan, turkumni bildiruvchi teglardan foydalanish talab etiladi. Buning uchun izohli lug‘atlarda qo‘llanadigan rim raqamlaridan teg sifatida foydalanish mumkin. Faqat rim raqamlarini qat’iy tarzda belgilab olish kerak bo‘ladi. I –ot, II–fe’l, III–sifat, IV–ravish. 26 O‘zbek tilida ot-fe’l omonimligi ko‘pligi darajasiga ko‘ra birinchi o‘rinda turadi (tut I –daraxt, tut II –harakat). Ot-sifat omonimligi (chanqoq I “tashnalik” – chanqoq III “tashna”) yoki fe’l-sifat omonimligi (yot II –harakat, yot III – “begona”) keyingi o‘rinda turadi. Ot-ravish omonimligi uchramaydi. Sifat-ravish- fe’l omonimligi kam uchraydi: tik II harakat, tik III “qiya”, tik IV “to‘ppa-to‘g‘ri”. Oshiq omonimi quyidagicha teglangan: oshiq I –“ishq sohibi”; oshiq I – “tana qismi”, oshiq I – “o‘yin nomi”; oshiq II– “shoshmoq”; oshiq III– “ortiq”. Bir turkumga oid so‘zlarni farqlash zarurati omonimlar uchun tanlangan teglarning cheklangan tomonini ko‘rsatadi. Omonimik qatori a’zolarini farqlash uchun yana maxsus belgi talab qilinadi: oshiq I –“ishq sohibi”; oshiq I – “tana qismi”, oshiq I – “o‘yin nomi”. Bir xil teglangan omonimlarni tarjima dasturi yana farqlamaydi. Bu omonimik shakllarga qo‘shimcha ravishda maxsus belgilar qo‘yib chiqish kerak bo‘ladi: oshiq Ish–“ishq sohibi”; oshiq Iz – “hayvon tanasi qismi” (tananing bu qismi umurtqali jonzotlarda, xususan, insonda ham bo‘lishidan qat’iy nazar so‘z anglatgan tushuncha faqat tuyoqlilarga nisbatan xoslanib qolgan. Shu bois hayvonlarga xoslanish belgisini ifodalashda z (zoonim) razmetkasidan foydalanilgan), oshiq – “o‘yin nomi”. Tom omonimini quyidagi teglar orqali farqlash mumkin: Tom I – “ uyning, binoning ustini bekitib turuvchi tepa qismi”; Tom I – “bo‘lim”, “bo‘lak”, “qism, “jild”. Tom II – “suyuqlik tomchisining pastga yo‘nalgan harakati”. Tom III – “to‘la, to‘liq, butun”; “mukammal”. Kompyuter dasturi omonimik shakllardan teg asosida belgilangan tegishli so‘zni ajratgan holda tarjima qiladi. Omonimlar kompyuter-axborot uslubida muammolarni yuzaga keltirishi, ayrimlar taklif qilganidek, ulardan voz kechishni bildirmaydi. Omonimlik bilan bog‘liq muammoni bartaraf etishning turli usullari mavjud. Dunyo xalqlari bu muammoni bartaraf etishning turli yo‘llarini qidirib topmoqda. Jumladan, Xitoy tiliga xos xususiyatlardan biri bo‘lgan omonimiya uning butun tarixiy taraqqiyot bosqichida muhim o‘rin tutadi. Hozirgi kunda xitoy ierogliflarining keng imkoniyatlarini hisobga olib, omonimlar asosida kompyuter o‘yinlari yaratilmoqda. O‘zbek tilidagi omonimlik bilan bog‘iq muammoni bartaraf etish maqsadida maxsus teglar tizimi ishlab chiqilgan. 27 “O‘zbek tili omonimlari uchun milliy teglar lug‘ati” yaratilgan2 . Lug‘atda bir turkumdagi va turli turkumdagi omonimlarning teglari keltirilgan bo‘lib, shakldosh so‘zlar ma’nosini to‘g‘ri tushunish imkonini beradi. Xitoy tilida omonimiyaning yuqori darajada ekanligi ko‘pgina harflarni qisqartirish usulidagi abbreviaturalarning bir xil shaklda bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Masalan, zt qisqartmasi zhuǎntiē “repost”, zhūtóu (so‘zma-so‘z tarjimasi: “cho‘chqa bosh”) “ahmoq” so‘zlarini ifoda etadi[Kislov, 2017:75]. Xitoy kompyuter lingvistikasida raqamlar ko‘p ma’noliligi, ko‘p funksiyaliligi, omonimligi kuzatiladi. Xitoyliklar kompyuterda raqamlardan faol qo‘llanuvchi leksik birliklarni ifodalashda foydalanmoqda: 5 wǔ – 我 wǒ“men”; 0 líng– 你 nǐ“sen”; 6 liù – 了 “ le” suffiksi yoki yuklamasi. 88 bābā – 拜拜 báibái “Xayr! Qani (davay)!” (ingliz. bye-bye!). 995 jiǔiǔǔ– 救救我 jiùjiù wǒ“Meni qiyin vaziyatdan qutqar!”; 7456 qīsìwǔiù – 气死我了 Qìsǐwǒle “Meni qidir (moq)”; 596 wǔiǔiù – 我走了 Wǒzǒle “Men ketyapman”; 1798 yī qī jiǔbā – — 起走吧 Yīqǐ zǒu ba “ Давай пойдём вместе ”; 201314 èrlíngyīsānyīsì – 爱你一生一世 ài nǐyīshēng yīshì “Meni seni umrbod sevaman”. Xitoy tiliga xos omonimlik raqamlarda ham aks etadi: 4 sì – svyazki 是 shì “bo‘lmoq, hisoblanmoq”, 思 sī “o‘ylamoq, sog‘inmoq” 死 sǐ“o‘lasi, dahshat”; 2 èr – 愛 ài “sevmoq”, 饿 è “och” [Kislov,2017:72-86; Xolmanova, 2019:128]. Omonimlar ma’nolarini kollokatsiy usulida hamda teglar asosida farqlash matnlar korpusini shakllantirishda, tarjima dasturlarining shakl va mazmun jihatidan sifatli bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda sun’iy intellektlarning ishlash prinsiplarini takomillashtirishda muhim qiymat kasb etadi. 28 Xulosa 1. Dunyo kompyuter lingvistikasida omonimlikni bartaraf etish usullari o‘rganilganida, bu xususdagi tajribadan foydalanib o‘zbekcha matnlardagi so‘zshakllarning tegishli tekshirish formulasi yaratildi. Omonimlikni bartaraf etish uchun har bir so‘zni “tasniflash” kerak, ya ni uni lemma – gap bo‘lagi va ʼ morfologik xususiyatlar majmui bilan taqqoslash mumkin, ular qulaylik uchun bir tegga qo‘shiladi. Barcha mumkin bo‘lgan teglarni o‘rganish uchun morfologik lug‘atdagi so‘zlarga tegishli havolalarni topish yoki MyStem kabi morfologik analizatorni ishlatish yetarli bo‘lib, u so‘z teglarini topishda yordam beradi. Shundan so‘ng bir nechta teglar orasidan faqat tegishli tegni tanlash kerak bo‘ladi. 2. Grammatik omonimlarni matn ichida qaysi ma noda kelayotganligini ʻ aniqlash uchun bigramm, trigramm va n-grammlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Chunki grammatik shakllar bir xilligi ularning qaysi so z turkumida ʻ kelayotganligini aniqlashda qiyinchilik tug diradi. Shuning uchun o zidan oldin ʻ ʻ yoki keyin kelayotgan so z orqali hamda butun kontekst orqali grammatik ʻ omonimlarni to g ri aniqlash mumkin. ʻ ʻ 3. O‘zbek tilida turkumlarni teglash jarayonida [Michael Collins, 2011] keltirilgan teglash usulining ikkalasidan ham foydalanamiz. Masalan, o‘zbek tilidagi ikki so‘z turkumi doirasidagi omonim so‘zlarning ma’nolarini kontekstdan aniqlash jarayonida qoidalarga asoslangan teglash usuli hamda stoxastik teglash usuli ham muhim ahamiyat kasb etadi. 4. Omonimlarning qaysi biri ma’lum bir misolda ifodalanganini aniqlash uchun konteksni tahlil qilish kerak. Korpus so‘z shakllarini grammatik belgilash avtomatik ravishda grammatik omonimiyani ajrata olmaydigan dastur yordamida amalga oshiriladi. Pechka shakllari dastur tomonidan omonim sifatida tavsiflanadi, ya ni ularga bir vaqtning o‘zida bir nechta grammatik xususiyatlar beriladi. Pech ‟ shaklidan har qanday foydalanish bunday korpusda fe’l sifatida ham, ism sifatida ham ko‘rib chiqiladi va ushbu so‘rovda ham, boshqasida ham nashrga joylashtiriladi. Shunday qilib avtomatik ravishda etiketlangan korpusda ishlayotganda faqat so‘zsiz so‘zlarni o‘z ichiga olgan pechka so‘zi bilan misollar ro‘yxatini olishning imkoni yo‘q, garchi siz grammatik xarakteristikasini “fe’l” ni 29 o‘rnatgan bo‘lsangiz ham. Foydalanuvchi misollar qatoridan infinitive bilan kerakli konteksni qo‘lda tanlashi kerak bo‘ladi. 5. Chiqarilmagan omonimiyaga ega korpusda lug‘atda bo‘lmagan so‘zlar uchun grammatik farazlar avtomatik ravishda hosil bo‘ladi. Shu sababli, RNC omonimiyasi olib tashlangan matnlardan misollarni izlash imkoniyatini beradi. Asosiy korpusning ushbu qismida har bir omonim shakl uchun tilshunos dasturiy tahlilga tegishli xususiyatlar to‘plamidan faqat bittasini tanlaydi, ya’ni berilgan konteks uchun to‘g‘risini. 6. O‘zbek tilidagi matnlarda omonimlarni farqlashda kodlardan, simvollardan, turkumni bildiruvchi teglardan foydalanish talab etiladi. Buning uchun izohli lug‘atlarda foydalaniladigan rim raqamlaridan teg sifatida foydalanish mumkin. Faqat rim raqamlarini qat’iy tarzda belgilab olish kerak bo‘ladi: I – ot, II – f el, III – sifat, IV – ravish. ‟ 7. O‘zbek tilida ot-fe’l omonimligi ko‘pligi darajasidaga ko‘ra birinchi o‘rinda turadi(tut I- daraxt, tut II – harakat). Ot-sifat omonimligi (chanqoq I “tashnalik” – chanqoq III “tashna”) yoki fe’l-sifat omonimligi (yot II – harakat, yot III – “begona”) keying o‘rinda turadi. Ot-ravish omonimligi uchramaydi. Sifat- ravish-fe’l omonimligi kam uchraydik. 8. Omonimlar oladigan valentliklarni bazasini yig‘ish bu masalani yechishga yordam beradi, ya’ni oshiq so‘zi misolida ko‘radigan bo‘lsak, o‘yin ma’nosida kelayotgan “oshiq” so‘zi “o‘yin” so‘zini valentlik sifatida qabul qiladi, yoki tana a’zosi sifatidagi “oshiq” so‘zi tana a’zolari bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlarni valentlik sifatida qabul qiladi. Albatta, bu muammoni hal qilish bizning hali ham asosiy vazifalar qatorida turmoqda. 9. Omonimlar bilan bog‘liq masalalarni hal qilish kelajakda korpusning kamchiliklar va xatolarsiz ishlashini ta’minlaydi. Bu korpus, umuman kompyuter linvistikasi, sun’iy intelllekt rivoji uchun qo‘yilgan eng muhim qadamlardan bo‘lishi shubhasiz. 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2002. 2. Abdurahmanova M., Raxmonova A. O‘zbek tili omonimlari uchun milliy teglar lug‘ati. –Toshkent, 2022. 3. Богданова С.Ю. Исследование слова и предложения компьютерными методами // Слово в предложении: кол. монография / Под ред. Л.М. Ковалевой (отв. ред), С.Ю. Богдановой, Т.И. Семеновой. – Иркутск: ИГЛУ, 2010. 4. Копотев М.В., Мустайоки А. Современная корпусная русистика// Slavica Helsingiyensia. Инструментарий русистики: корпусные подходы. –Хельсинки, 2008. –С.10-13. 5. Рахмонова А. Ўзбек тили миллий корпусини яратишда компьютер усуллари.- Филол. фан. фалс. док.-ри (PhD) автореф. – Т.,2021. 6. Ўзбек тилининг изоҳли луғати . – Тошкент : Ўзбекистон Миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти , 2006. I −680 б .; II− 672 б .; III − 688 б .; IV.– Т ., 2008. -608 б .; V – 592 б . 7. Gulyamova Sh. Jahon tilshunosligida omonimiya hodisasining o‘rganilish tarixi va bosqichlari / So‘z san’ati xalqaro jurnali. №1 2020. -105-108 b. 8. Головин Б. Н. Введение в языкознание / Б. Н. Головин. – 3-е изд., испр. – М.: Высшая школа, 1977. – 312 с. 9. Пророкова В. М. К вопросу о разграничении омонимов и лексико-семантических вариантов слова (на материале непроизводных существительных современного немецкого языка): автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук / В. М. Пророкова. – М., 1966. – 18 с. 10. Эман Э. Об омонимии в немецком языке / Э. Эман // Вопросы языкознания. – 1960. – № 5. – С. 117-124. 11. Тышлер И. С. О проблемах омонимии в английском языке / И. С. Тышлер: дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук. – М., 1966. – 215 с. 31 12. Арбекова Т. И. Лексикология английского языка: Практ. курс / Т. И. Арбекова. – М.: Высшая школа, 1977. – 240 с. 13. Арнольд И. В. Лексикология современного английского языка / И. В. Арнольд. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Высшая школа, 1986. – 295 с.; 14. Вавилов H. A. О классификации английских омофонов / Н. А. Вавилов // Грамматические и лексико-семантические исследования в синхронии и диахронии. – 1975. – Вып. 3. – С. 3- 18. 15. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка / А. И. Смирницкий. – М.: Изд-во лит. на иностр. яз., 1956. – 260 с. 16. Шайкевич А. Я. О принципах классификации омонимов / А. Я. Шайкевич // Процессы развития в языке. – М., 1959. – С. 125-143. 17. Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – 204 с. 18. Michael Collins. Tagging with Hidden Markov Models //2011. 19. Divya Godayal, An introduction to part-of-speech tagging and the Hidden Markov Model// 2018. 20. Кутузов А.Б. Корпусная лингвистика. − (Электрон ресурс): Лицензия Creative commons Attribution Share - Alike 3.0 Unported (Электрон ресурс)- // lab 314. brsu . bAy / kmp - lite / kmpvideo / CL / CorporeLingva . pdf ; 21. Недошивина Е.В. Программы для работы с корпусами текстов: обзор основных корпусных менеджеров. Учебно-методическое пособие. – Санкт-Петербург. −2006. – 26 с. 22. Mengliyev B. va b. O‘zbek tilining milliy korpusi // Ma’rifat. – 26/04/2018. 23. Raxmatullayev Sh. Omonimlarning izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1984. – 214 b. 24. Ожегов С. И. Выступление на дискуссии по вопросам омонимии / С. И. Ожегов // Лексикографический сборник. – М., 1960. – Вып. 4. – С. 70. 25. Абаев В. И. О подаче омонимов в словаре / В. И. Абаев // Вопросы языкознания. – 1957. – № 3. – С. 40. 26. Ульманн С. Семантические универсалии / С. Ульманн // Новое в лингвистике. – 1970. – Вып. 5. – С.270. 27. Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – C.10. 28. Мартине А. Принцип экономии в фонетических изменениях: Проблемы диахрон. фонологии / А. Мартине; пер. с фр. А . А . Зализняка . – М .: Изд - во иностр . лит , 1960. – C.1260; Zipf G. K. 32 Human behavior and the principle of least effort: an introduction to human ecology / G. K. Zipf. – Cambridge; Massachusetts: Addison– Wesley Press, 1949. – 573 p. 29. Сепир Э. Язык. (Введение в изучение речи) / Э. Сепир. – М.-Л.: Государственное социально экономическое издательство, 1934. – с.65. 30. Baldinger K. Die semasiologie: Versuch eines überblicks. Vorträge und schriften. / K. Baldinger. – Berlin: Deutsche akademie der wissenschaften zu Berlin, 1957. – p.25 31. Buyssens E. Linguistique historique: Homonymie, stylistique, semantique, changements phonetiques / E. Buyssens. – Bruxelles: Presses universitaires de Bruxelles, 1965. – p 85. 32. Маулер Ф. И. Грамматическая омонимия в современном английском языке / Ф. И. Маулер. – Ростов н/Д: Изд-во Рост. ун- та, 1983. –с.12. 33. Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – C.45. 34. Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – C.3. 35. Buyssens E. Linguistique historique: Homonymie, stylistique, semantique, changements phonetiques / E. Buyssens. – Bruxelles: Presses universitaires de Bruxelles, 1965. – p.86. 36. Маулер Ф. И. Грамматическая омонимия в современном английском языке / Ф. И. Маулер. – Ростов н/Д: Изд-во Рост. ун- та, 1983. –136 с. 37. Малаховский Л. В. Теория лексической и грамматической омонимии / Л. В. Малаховский. – М.: Либроком, 2009. – C.24. 38. Rajabov F . Omonimiya . – Toshkent : Yangi kitob nashriyoti , 2019. – 264 b . 31 Koshg ` ariy Mahmud . Devonu lug`otit turk. – Toshkent:1960. – B.56 33

Mundarija

Kirish……………………………………………………………………………… 3

I.Bob. Tilshunoslikda omonimiya hodisasini o‘rganilishi………………………... 7

1. 1. Jahon tilshunosligidagi omonimiyaga doir tadqiqotlar talqini……………... 10

1. 2. O‘zbek tilshunosligida omonimiyaga doir tadqiqotlar talqini……………… 14

II.Bob. Omonimiya hodisasini bartaraf etuvchi omillar…………………………. 17

2. 1. Omonimiyani sintaktik jihatdan bartaraf etish……………………………... 19

2. 2. Omonimlar semantikasi bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishning kompyuter usullari……………………………………………………………….. 23

Xulosa……………………………………………………………………………. 29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………... 31

Sotib olish