Nutqni rivojlantirish metodikasining fan sifatida rivojlanishi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	70.0KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	16 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Mahliyo Gairatovna

Ro'yxatga olish sanasi 14 Mart 2024

6 Sotish

Nutqni rivojlantirish metodikasining fan sifatida rivojlanishi

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiyalar vazirligi
Guliston Davlat Universiteti
Psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti
Maktabgacha ta`lim yo`nalishi
5.21-guruh talabasi
Karimova Shaxloning
Mavzu: Nutqni rivojlantirish metodikasining fan sifatida rivojlanishi.
Tekshirdi: ______________________
Guliston-2024
1KURS ISHI

Nutqni rivojlantirish metodikasining fan sifatida
rivojlanishi.
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………4
I.BOB. Nutqni rivojlantirish metodikasi………………………………………..7
1.1. Nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalar ........................................7
1.2. Nutq mohiyati ………………………………………………………………10
II.BOB.Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa
o’rgatish…………………………………………………………………………..12
2.1. Badiiy asar va matbuot materiallari kichik yoshdagi o’quvchi nutqini
rivojlantirishning nazariy jihatlari ……………………………..………………….16
2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi ……………………..……………..23
Xulosa…………………………………………………………………………….32
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………….…………………………………34
2

Reja
Kirish
I.BOB. Asosiy qism
1.3. Nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari
1.4. Nutq mohiyati
II.BOB.Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa
o’rgatish
2.1. Badiiy asar va matbuot materiallari kichik yoshdagi o’quvchi nutqini
rivojlantirishning nazariy jihatlari.
2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
3

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga
alohida e’tibor bermoqda.
Insonning eng muhim xususiyatlaridan biri so’zlash qobiliyatidir.Yozmanutq
orqali ifodalangan fikr tushunarli va yoqimlidir.Nutq harakatlari murakkab a’zolar
tizmi orqali amalga oshiriladiki,bunda bosh miya faoliyati asosiy rol o’ynaydi,nutq
faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir,nutqiy
aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta’sir etadilar. Nutqiy
aloqa til orqali amalga oshiriladi; til-bu fonetikleksik va grammatik vositalar
tizimidir odam nutqi tushunarli va ma’noli bo’lishi uchun nutq a’zolarining
xarakatlari aniq va tog’ri bo’lishi kerak. Nutq talaffuzi mexanizmi harakatini
tushunish uchun nutq apparatining tuzilishini yaxshi bilishi zarur. Nutq buzilishlari
uzoq yillar davomida o’rganib kelayotgan sohadir.Nutq normasi deganda nutq
faoliyati jarayonidagi til ishlatilishining umumiy qabul qilingan variantlari
tushuniladi. Nutqning normal faoliyati holatiga uning psixofiziologik
mexanizmlarning zaiflashuviga bog’liq holda til normalaridan chetlashuvi bilan
belgilanadi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan qaraganda, nutq buzilishlari
bu aloqa vositasining buzilishidir. Bunda individ bilan jamiyat orasidagi nuqtiy
muomalada ko’zga tashlanadigan o’zaro munosabatlarning buzilgani ma’lum
bo’ladi.
O`zbekiston Respublikasi Ta’lim to`g`risidagi qonunning 23 -moddasiga
ko’ra rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchiliklarga ega bo`lgan anomal
bolalar ta’lim olish huquqiga ega. Bizning mamlakatimizda anomal bolalarga
yordamni tashkil etish – inson haqida g`amxo`rlik ko`rsatilishining yorqin
namunalaridan biridir. O`zbekistonda anomal va nogiron bolalarga yordamni
tashkil etish maxsus maktab internatlar, professional mehnat kollejlarida maxsus
guruhlar; zaif ko`ruvchi va zaif eshituvchi,o`g`ir nutq nuqlari bor bolalalar uchun
maktabgacha ta’lim muassasalari,maxsus maktab internatlar,o`rta umumiy ta’lim
4

maktablari qoshida nutqiy sinflar; nutqiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun
o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida tenglashtirish sinflari,maktab internatlar;
harakat – tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar muassasalari, maktab-internat;
o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida logopedik puktlar ishlab turibdi.
Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda
psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar
hisoblanadi. Rus pedagogika fanining eng yaxshi an’analari ruhida bajarilgan
ushbu tadqiqotlar katta faktik materiallarga egabo`ladi, bola nutqining obyektiv
qonuniyatlarini aniqlaydi. F.A.Soxin vaO.S.Ushakovlarning tasnifidan
foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta
yo`nalishga ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy
darajalarini: fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional
(kommunikativ faoliyatda tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til
va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish).
“Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish
jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish
sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan
xulosani keltirib chiqaradi.Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga
ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki
munosabatlar” (B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til
tizimi ko`plab aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan
hamda inson ongi va his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot
apparati, psixofizik hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi
hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy
aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar.
Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim muassasasi,oila va ta’lim
jarayoni.
5

Kurs ishining predmeti. Bog’chagacha yoshdagi va maktabgacha yoshdagi
bolalar va ularda Yozmanutqni rivojlantirish va ulardagi nutqiy nuqsonlarni
bartaraf etish ustida ishlash metodlari, mazmuni, shakl va usullari.
Kurs ishining maqsadi. Bog’chagacha va maktabgacha yoshdagi
bolalarda nutqni rivojlantirishning qulay va samarali metodlardan foydalanish
yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
6

I.BOB. Nutqni rivojlantirish metodikasi
1.1. Nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari.
Nutq- bu tilni ishga solish jarayonidir. Subyektning nutqiy faoliyati ichki
vositasi va uni amalga oshirish usullari sifatida til va nutqni o’z ichiga oladi. Nutq
bu psixik xodisa, kishilarning shaxslararo o’zaro muayyan hamkorligi
sharaoitlarida rivojlanadigan, individual xususiyatlarga ega bo’lgan shaxs mulkidir.
Utildan farqli ravishda ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda rivojlanadigan xalq ijtimoy
mulki hodisasidir Yozmanutq- bu kishilarning muloqotini va o’zaro bir birlarini
tushunishlarini ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Yozmanutqni fikrlar
dunyosidan ajratib bo`lmaydi: Yozmanutq – bu fikrlar Yozma ligidir, unda
bolaning mantiqiy fikrlash, o`zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va ularni
to`g`ri ifodalash qobiliyati aks etadi. Yozmanutqni shakllantirish, uning vazifasini
o`zgartirish murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo`lib, u bolaning
atrofdagilar bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog`liq bo`ladi.
Maktabgacha yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shaklllanadi. Yozmanutqning
shakllanishi ilk yoshdan boshlab asta sekin ro`y beradi. Bolalar hayotining
dastlabki yeti yilida atrofdagi kishilar bilan muloqot vositasi sifatida nutqning
paydo bo`lishi va uni rivojlantirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish zarur. Har
bir kishi hayotida Yozmanutq muhim ahamiyatga ega bo`lib, u uchta asosiy
vazifani bajaradi: individuallararo, ichki individual va umuminsoniy.
Til millatning noyob xazinasi bo`lib, doimo og`zaki va yozma holda, namoyon
bo`lgan. Boy, yorqin, maroqli nutq so`zlayotgan kim bo`lishidan qat’i nazar.
Tilning olijanob imkoniyatlar nutq orqali nutq jarayonida ochiladi. Nutq bo`lmas
ekan tilning cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolaveradi.So`z va g`azal
sultoni A.Navoiytil va nutq munosabatlarini shunday izohlaydi. “Til shuncha
sharafi bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma qul bo`lib chiqsa tilning
manfaatidir”.
7

Demak, tilqanchalikzo`rbo`lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat qilar
ekan. Uning kuch, qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q
bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga bo’g’liq.
Ma’lumki til inson aqlining, faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir.
Chunki insonni boshqa jonzodlardan ajralib turadigan ham til emasmi?! Shunday
ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy mahsullari tafakkur mevalari til, nutq orqali
ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsulining hayotga tatbiq etilishi vositasi
bo’luvchi qudratli quroldir.
Nutq vazifasi uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini
aks ettiradi, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga egadir:
1-vazifasi- individuallararo- kishilar o’rtasidagi muloqotvositasidir. Ushbu
holatda nutq og’zaki nutq-monolog, dialog, bir nechta odamlar suhbatisifatida
chiqadi.
2-vazifasi- ichki individual-bu yerda nutq ko’plab nutqiy
jarayonlarnifikrlash, diqqat-e’tibor, xotira,tasavvur va boshqalar) aniq-tiniq
anglash darajasiga ko’targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tartibga solish va
nazorat qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat
qiladi.
3-vazifasi - umuminsoniy- bu o’rinda nutq alohida bir odamga
umuminsoniy ijtimoiy-tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi.
Ushbu holatda u grafik ramzlari va belgilardan moddiylashtirilgan yozma nutqdir.
Ta’lim muassasalarida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a)erkin
nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda. Dialog ko’proq erkin nutqiy
muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini boyitishning talaffuzga oid
grammatik ko’nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi; Yozmanutq
ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus mashg’ulotlarda
o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot); Ta’lim muassasalarida bo’lib turgan vaqti
mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga
kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga kirishishlari
8

lozim. Dialogik nutqni (yoki o’g’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida,
ya’ni kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr
almashish shaklida ro’y beradi.
Dialog Yozmanutqni rivojlantirishdaga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
Tog’ridan to’gri bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi so’zlarini
bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o’zini tutib
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
Yo’ldosh- talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum
so’zlar ma’nosini aniqlashtirish. Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar,
topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning
barchasi suhbat paytida bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy
muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini, ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini,
emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi.
9

1.2. Nnutq mohiyati.
Nutq mohiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ayniqsa nisbatan nutqning
ikki shaklini- dialogikva monologik shakllarini ko’rib chiqish lozim. Dialogik ikki
yoki bir necha so’zlovchining biron-bir vaziyat bilan bo’g’liq mavzudagi
fikrlarning holda, sintaksik jihatdan sodda bo’lgan darak, undov (iltimos, talab),
so’roq gaplarning barcha turlari namoyon etilgan. Til vositalari imo-ishoralar,
mimika bilan kuchaytiriladi. Tarbiyachi shunday vaziyatni yaratishi kerakki, unda
bolalar turli xil vositalardan foydalangan holda dialog tuzish- so’rash, javob berish,
tushuntirish, iltimos qilish, luqma tashlash va hokazolar zaruratiga duch kelsin.
Ushbu maqsadda bolalarning oiladagi, maktabgacha ta’lim muassasadagi hyoti,
uning do’stlari va kattalar bilan munosabatlari, uning qiziqishlari va taassurotlari
bilan bog’liq turli xil mavzulardagi suhbat o’tkazishdan foydalanish lozim. Qayd
etilgan malaka va ko’nikmalar monologik nutqni rivojlantirish uchun ham zarurdir.
Tengdoshlari bilan dialogik muloqotni yo’lga qo’yish uchun kooperativ
tusdagi faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur faoliyat asta-sekinlik bilan
shakllanadi. Dastlab bolalar ro’y berayotgan hodisalarni sharhlagan holda, yaqinda
turib harakat qiladilar. Ushbu vaziyatda nutq tengdosh bolaning mavjud bo’lishi va
u bilan so’zlashish imkoniyati orqali rag’batlantiradi hamda u o’z faoliyatini
rejalashtirish va tashkil etish, shuningdek, ijtimoiy muloqot o’rnatish funksiyasini
bajaradi.
Bolalar o’rtasidagi muloqot asosan amaliy xususiyatga ega. Dialog
ko’pincha shunday shaklga olib boriladiki, bunda bola sherigining qisqa
luqmalariga harakat bilan javob beradi yoki ro’y berayotgan hodisaga nisbatan o’z
munosabatini nonutqiy vositalar yordamida ifodalaydi. Ular orqali bolalar bir-
biriga e’tibor berishni, do’stlarini tovushidan bilib olishni, tashqi ko’rinish
detallarini sezishni, nutqiy muloqot qilishni o’rganadigan ko’plab xalq o’yinlari
mavjud.
Dialog muloqotini yo’lga qo’yish uchun stol o’yinlari va chop etilgan
(lotodomino) o’yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Juft bo’lib o’ynashda bolalar
10

dialogik hamkorlik qilish usullarini: navbatga rioya qilish, bir-biriga
xushmuomalalik bilan murojaat qilish, o’z nuqtayi nazarini dalil-isbotlar bilan
himoya qilish, fikrlarini sherigi bilan muvofiqlashtirishni o’rganadilar. Bunday
o’yinlarda biluvchanlikning asosi sifatida mutqiy topshiriqlarning har xil turlari
ishtirok etishi mumkin, masalan: berilgan tovushli so’zlarni tanlab olish, akustik va
artikulatsion jihatdan bir biriga yaqin bo’lgan tovushlarni tabaqalashtirish,
umumlashtiruvchi nomlarni tasniflash, rasmlar turkumi asosida birgalashib hikoya
qilish va h.k.
11

II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni yozma nutqqa
o’rgatish .
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa o’rgatish.
Bolalarda Yozma nutqni rivojlantirish maktabgachaa ta’lim muassasasining asosiy
vazifasi hisoblanadi, maktabgacha yoshning nihoyasiga kelib bola kattalarga xos
bo’lgan o’g’zaki nutqning asosiy shaklini egallashi, ya’ni Yozma nutqning ikki
shakli- dialogik va monologik nutqni egallab olishi shart.
Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi bolalarda Yozma so’zlashuv
nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So’zlashuv
nutqini shakllantirish vazifasi ko’p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik
bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir birini tinglash,
savollarga javob berish qobiliyati shakllanadi.Nutqning ushbu ikki turlari
o’rtasidagi farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan belgilanadi.
Monolog doimo vaqti yoki sabab-oqibatli aloqada bo’ladigan (bir-biriga nisbatan)
borliq faktlari haqida xabar qiladi.Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo’lishi
mumkin: faktlar haqiqatan ham bir vaqtdalik yoki ketma ketlik munosabatlarida
bo’lishi mumkin.Bir vaqtning o’zida mavjud bo’ladigan faktlar haqidagi xabarlar
tavsif deb ataladi. Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-
oqibatli munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb
yuritiladi.
Ilk yoshda bola Yozmanutqni eshitadi.Dastlab bu unga nisbatan aytilgan
luqmalar, so’ngra esa ertalar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo’ladi.
Yozmanutqdan til elementlari-tovushlar, morfemalar, so’zlar, gaplarni
ajratib olar ekan, bola Yozmamatnda har bir til elementining o’rnini eslab qoladi,
bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini
rivojlantrish jarayonini tashkil etadi.
Ma’lumki, Yozmanutqda bolalarning boshqalar bilan voqea-hodisalar
ta’siri natijasida o’zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir
nechta jumlalarda o’z aksini topishi mumkin. Yozmanutqning shakllanishida
12

bolaning tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli katta rol o’ynaydi.
Maktabgach katta yoshdagi bolalarda Yozmanutqni rivojlantirishda ancha-muncha
tajriba, malaka va ko’nikmalar mavjud bo’lganligini hisobga olib, ularda
Yozmanutqni shakllantirishda, avvalo, ertaklar matnini tinglahda nimalarga e’tibor
berishimiz kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona Vatanimiz
haqida dastlabki tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Unda “Maktabgacha
ta’lim muassasalari uchun dasturda bolalarni buyuk siymolarsarkardalar, ulug’
mutafakkirlar haqida bilim berish nazarda tutilgan. Ana shularning barchasi
bolalarning milliy qadriyatlarimiz haqidagi bilimlarini aniqlash, mustahkamlash va
kengaytirish asosida Yozmanutqni rivojlantirishga yordam beradi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni ijodiy hikoya tuzishga
o’rgatish:
Mavzu: “Men yoqtirgan fasl”.
Maqsad: Shaxsiy tajribaga asoslanib Yozmanutqni rivojlantirish mantiqiy
rivojlanib boruvchi hikoya tuzish qobiliyatlarini rivojlantrish.
Vazifalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasini
shakllantirish, sabzavot va mevalar bo’yicha lug’atini shakllantirish, topishmoqlar,
maqollar mazmunini tushunishga o’rgatish, maqollardagi so’zlarni aniq va burro
aytish.
Kutilayotgan natijalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish
malakasi shakllanadi, hikoya to’qishga qiziqish uyg’otadi, topishmoq, maqollar
mazmunini tushunib oladilar.
Kerakli jihozlar: To’rt faslga oid katta rasmlar, to’rt faslga oid qirqma
rasmlar.
Mashg’ulotning borishi: Tarbiyachi: Bolalar hozir qanday fasl? (Qish).
Qish faslida qanday o’zgarishlar ro’y beradi? Sizga qaysi fasl ko’proq yoqadi?
Nima uchun yoqadi? Bugun biz “Men yoqtirgan fasl” mavzusida qisqa va
tugallangan hikoya tuzishni o’rganamiz. Kelinglar, bolalar hozir biz kichik
guruhlarga bo’linib olamiz.
13

- Bir yilda nechta fasl bor? (4ta fasl).
- Demak, biz to’rt guruhga bo’linamiz.
Bolalar guruhlarga bo’linish uchub bahor, yozkuz va qish fasllari
tasvirlangan suratlarning qirqma bo’laklarini oladilar. Ular o’z fasllariga
tasvirlangan qirqma bo’laklarini yig’ish bilan guruhlarga bo’linib oladilar. 1-guruh
bolalari bahor faslini; 2-guruh bolalari yoz faslini; 3-guruh bolalari kuz faslini; 4-
guruh bolalari qish faslining qirqma bo’laklarini yig’adilar. Natijada har bir
guruhda katta fasl tasviri hosil bo’ladi. Har bir guruh o’z fasllari haqida hikoya
tuzishlari kerak. Hikoya yakunida shu fasl haqida she’rlar, topishmoqlar aytishlari
mumkin. Bolalar hikoya tuzishga qiynalsalar tarbiyachi hikoya namunasini beradi.
Tarbiya: Men uchun sevimli fasl kuz. Kuzda shamol g’ir-g’ir esib turadi.
Osmon toza va beg’ubor bo’ladi. Bog’larda kuzgi mevalar pishib yetiladi.
Paxtazorlarda paxtalar oppoq bo’lib ochiladi. Dala va bog’larda ish qizg’in bo’ladi.
Mevalar teriladi, kartoshka, piyoz, sabzi kabi sabzavotlarda birin-ketin kovlanadi.
Paxtalar teriladi.
Bolalarning tuzgan hikoyalari bo’yicha guruhlar taqdimoti o’tkaziladi. Har
bir guruhning tuzgan hikoyalari tinglanadi va rag’batlantiriladi.
Tetiklashtiruvchi mashqlar
Quyosh
Erta tongda
Quyosh turib
Bolalarni erkalaydi,
Boshlarini silaydi.
Bilaklarni ichki tarafi bir-biriga tekkiziladi. Barmoqlar quyosh nurlari kabi
keng yoyilgan holatda bo’ladi.
Tarbiyachi bolalarga fasllar haqida maqollar ayttirib mashg’ulotni tugatishi
mumkin.
1. Qish g’amini yozda ye.
2. Bahorgi harakat-kuzgi barakat.
14

3. Yozgi mehnat-qishki rohat.
4. Yer haydasang kuz hayda,
Kuz haydamasang yuz hayda.
Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchunsavollar:
1) Bir yilda nechta fasl bor?
2) Siz qaysi faslni yoqtirasiz?
3) Mehnat haqida maqollar aytib bering.
15

2.1. Badiiy asar va matbuot materiallari kichik yoshdagi o’quvchi nutqini
rivojlantirishning nazariy jihatlari.
Inson nutqi madaniyat va ta’limning o’ziga xos ko’zgusidir. Nutq orqali siz
rivojlanish darajasini darhol aniqlashingiz mumkin. Nutqni rivojlantirish nutq
ko’nikmalarini shakllantirishni anglatadi: muloqot sharoitida harakat qilish,
bayonotni rejalashtirish qobiliyati, o’z rejasini amalga oshirish qobiliyati (mavzu
bo’yicha qat’iy gapirish yoki yozish, fikrlarning rivojlanishini ta’minlash, turli
ifoda vositalaridan foydalanish.
Nutq kishilarning birgalikdagi faoliyatida, bilishda, tarbiyalashda zarur
bo’lgan muloqot turlaridan biri bo’lib, u insonni ma’naviy boyitadi, san’at
predmeti bo’lib xizmat qiladi. Nutq til yordamida muloqot deb ataladi - asrlar
davomida sayqallangan va eng murakkab fikrning har qanday tuslarini etkazishga
qodir bo’lgan ishora tizimi. Nutq atamasi uchta ma’noga ega:
a) Nutq jarayon sifatida, faoliyat sifatida, masalan, nutq mexanizmlari; bola
gapira boshlaydi, u nutqni o’zlashtiradi; nutq erkin harakat qiladi;
b) Nutq, nutq faoliyatining mahsuli sifatida, matnning sinonimi, masalan: 6
yoshli bolaning nutqini tahlil qilish; yuksak madaniyatli nutq namunalari;
v) nutq og`zaki, notiq nutqning janri sifatida. (7, 86-bet).
Nutq - bu odamlarning moddiy o’zgaruvchan faoliyati jarayonida tarixan
rivojlangan va til vositasida bo’lgan muloqot shakli.
Nutq aloqa maqsadlarida yoki (muayyan holatda) o’z faoliyatini tartibga
solish va nazorat qilish uchun xabarlarni yaratish va idrok etish jarayonlarini o’z
ichiga oladi.
Nutq tashqi bo’linadi, ya’ni. boshqalar uchun nutq va o’zi uchun ichki nutq.
Fikr va so’z dialektik birlikda. Nutq tafakkurdan ajralmas: “Nutq – fikrning
so’zga aylanishi, fikrning moddiylashuvidir” (2, 205-bet).
Gapning maqsadi va mazmuniga ko’ra, qadimgi ritorika bayon, tavsif va
fikrlashni ajratib turadi. Rivoyat voqealar ketma-ketligini tasvirlaydi, matn
syujetga ega va qoida tariqasida, aktyorlik qahramonlariga ega, shu jihatdan u
16

adabiy janr sifatida hikoyaga yaqin. Tasvirda hech qanday voqea yoki syujet yo’q,
tabiat suratlari, ayrim hodisalar, predmetlar, portretlar va hokazolar
tasvirlangan.Mulohaza yuritish — turli dalillar, dalillar, misollar, kimningdir
fikrini isbotlash yoki rad etish uchun qo’llaniladigan nutq turi. bayonot, tezis, dalil;
Nihoyat, muallif xulosa chiqaradi.
Nutqni nutq psixologiyasi, psixolingvistika, nutq fiziologiyasi, tilshunoslik va
boshqa fanlar o’rganadi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchi egallaydigan barcha
ko’nikmalar ichida eng qiyini adabiy tilda izchil, malakali so’zlash qobiliyatidir.
Subyektivizatsiya texnikasi ushbu ko’nikmalarni shakllantirishga muvaffaqiyatli
yordam beradi, bu esa bolaning aqliy va nutqini rivojlantirish uchun katta
imkoniyatlar yaratadi.
Rivojlanish muammosi, odamlar ongli ravishda o’z sa’y-harakatlarini
bolalarni omon qolishga tayyorlashga yo’naltira boshlaganlaridan beri mavjud
bo’lgan. Buni zamonaviy tillarda, turli xalqlar hayoti va urf-odatlarida arxeologik
topilmalar va o’tmishga oid unsurlar tasdiqlaydi. Olis ajdodlar bolalarni kamol
toptirishga intilganliklarini asrlar qa’ridan bizgacha yetib kelgan aqliy mehnat,
o’yinchoqlar, topishmoqlar, amaliy hazillar, boshqotirmalar, topqirlik uchun
topshiriqlar talab qiladigan o’yinlar tasdiqlaydi.
Taraqqiyot g’oyasini aniq ko’rganlardan biri Konfutsiy bo’lib, uning
maktabida 3000 dan ortiq yoshlar qatnashgan. Rivojlanish - harakat jarayonini,
yaxlit tizimlardagi o’zgarishlarni ifodalovchi falsafiy kategoriya. (25, s.386) Ichki
qarama-qarshiliklar rivojlanishning asosiy manbai bo’lganligi sababli, bu jarayon
o’z mohiyatiga ko’ra o’z-o’zini rivojlantirish (o’z-o’zini harakat) hisoblanadi.
Rivojlanish - bu ma’lumotni keyinchalik tartibga solish, tizimlashtirish bilan
maqsadli to’plash.
Inson nutqini rivojlantirish jarayonini, ayniqsa, ushbu rivojlanishning
harakatlantiruvchi kuchlarini (omillarini), uning dastlabki qadamlarini o’rganishni
tushunish uchun, ya’ni. tilni o’zlashtirishning eng boshida bolaning nutqi.
17

Psixolog N.I.Jinkin bolaning tilni o’zlashtirish mexanizmi qanday ekanligini
ko’rsatdi. Biroq, bu mexanizm modeli kattalar uchun ham mos keladi: “Xabar
uzatilganda (inson miyasiga) ikki xil ma’lumot kiritiladi: a) voqelik ob’ektlari va
hodisalari haqida va b) til qoidalari haqida. unda xabar taqdim etiladi. Oxirgi
turdagi ma’lumotlar yashirin shaklda kiritiladi, chunki til qoidalari qo’llaniladi,
lekin qoidalarning o’zi haqida hech narsa aytilmaydi ... Hozirgi bosqichda maktab
tili ta’limining rivojlanish istiqbollari tilda inson omili, shaxsni ona tili va
yaratuvchisi sifatida o’rganish bilan, til va nutqni o’zlashtirish jarayonining
aniqlash xususiyatlari bilan.
Aynan shu nuqtai nazardan ushbu tadqiqotda "maktab o’quvchilarining
nutqini rivojlantirish" tushunchasining mazmuni ko’rib chiqiladi.
Maktab o’quvchilarining nutqini rivojlantirish deganda til shaxsining adekvat
idrok etish, shuningdek nutq asarini (matnlarini) o’z mazmuni va shakli birligida,
maqsad va shartlariga muvofiq yaratish qobiliyatini rivojlantirishning pedagogik
asosli jarayoni tushuniladi. maktab o’quvchilarining nutqi va o’qish tajribasini
shakllantirishga qaratilgan nutq faoliyati.
Nutqni rivojlantirish hodisasini tushunish uchun tavsiya etilgan asoslar
quyidagilar edi:
Til shaxsi haqidagi ta’limot (V.V.Vinogradov, G.I.Bogin, Yu.N.Karaulov,
A.M.Shaxnarovich va boshqalar), uning mohiyati va tuzilishini shaxsning
qobiliyatlarini yaratilgan yoki turli tomonlarning o’ziga xos xususiyatlari bilan
bog’lash nuqtai nazaridan belgilash. lingvistik shaxsni o’rganish, uning muayyan
nutq harakatlariga tayyorligini baholash, shuningdek, til shaxsini rivojlantirishning
uslubiy yo’llarini belgilash imkonini beradigan idrok etilgan matn
(Yu.N.Karaulov);
Matn faoliyatini mustaqil asosli va maqsadli ob’ektiv faoliyat, ijtimoiy-tarixiy
tajribaning bir qismi sifatida ko’rib chiqish; shaxsni rivojlantirish va ijtimoiy-
madaniy tajribani o’zlashtirishda matn faoliyatining etakchi rolini tan olish;
kognitiv jarayonni (bilim, tajriba, hissiyotlar, qadriyatlar, me’yorlar va boshqalar
18

almashinuvi) matnlarni idrok etish va yaratish kontekstida talqin qilish (T.M.
Dridze, Yu.N. Karaulov, E.S. Kubryakova, I.Ya. Lerner, Yu. A.Sorokin,
V.Ya.Shabes va boshqalar);
Zamonaviy ta’limning maqsadi shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga olib
keladigan madaniy o’zaro ta’sir usullarini o’zlashtirish ekanligi sababli matn
faoliyatini o’zlashtirish jarayoniga alohida e’tibor berish zarurati (E.V.
Bondarevskaya, A.P.Valitskaya, I.K.Juravlev).I.Ya.Lerner, E.I.Pasov va
boshqalar).
Nutqning rivojlanishi butun murakkabligi bilan ta’limning butun kursi bilan
ta’minlanadi, lekin birinchi navbatda ona tili darslarida, bu erda talabalar nutqning
grammatik tuzilishini, uning mazmunini, lug’atini o’zlashtiradilar. Rivojlangan
nutq jarayonida mavzu darslari katta rol o’ynaydi, lekin bu darslar sohasida ham
nutqning barcha tomonlarini qamrab olmaymiz.Biz asosan izchil nutqni
rivojlantirishga e’tibor beramiz, buni “majmuasi” deb ta’riflash mumkin. umumiy
mazmun, umumiy bosh fikr bilan birlashgan gaplar” (N. S. Rojdestvenskiy). Bu
nutq mantiqiy jihatdan izchil, izchil bo’lib, unda alohida gaplar, gap qismlari
mavjud.
Maktab o’quvchilarining nutqini rivojlantirish deganda til shaxsining adekvat
idrok etish, shuningdek nutq asarini (matnlarini) o’z mazmuni va shakli birligida,
maqsad va shartlariga muvofiq yaratish qobiliyatini rivojlantirishning pedagogik
asosli jarayoni tushuniladi. maktab o’quvchilarining nutqi va o’qish tajribasini
shakllantirishga qaratilgan nutq faoliyati. Nutqning rivojlanishi bolaning miyasiga
yashirin shaklda tilni kiritishdan boshqa narsa emas, ya’ni. nutq orqali.
Boshqalarning nutqini tinglab, bola nafaqat so’zlarni, so’zlarning
birikmalarini, jumlalarni yodlabgina qolmay, u tildagi o’xshashliklarni ushlaydi,
ma’nolarning o’xshashligini shakllar o’xshashligi bilan bog’laydi. Shunday qilib,
rivojlanishning dastlabki bosqichlarida bola nafaqat kichraytiruvchi-erkalash
shakllaridan foydalanadi, balki duch kelgan baholash qo’shimchalari yordamida
o’zi ularni shakllantiradi. Birovning nutqini idrok etish bolaning o’z nutqidan
19

ustundir: u kattalarning nutqini o’zi gapirishga urinishlaridan biroz oldinroq
tushuna boshlaydi. Yuqorida aytilganlardan nutq va tilni o’zlashtirishda, demak,
nutqni rivojlantirishda nutq (lingvistik) muhitning roli haqida xulosa chiqariladi.
Mantiq va grammatika qonuniyatlari asosida tashkil etilgan, bir butunlikni
ifodalovchi, mavzuga ega, nisbiy mustaqillik, to’liqlik va o’zaro bog’langan ozmi-
ko’pmi muhim qismlarga bo’lingan nutq izchil nutqdir. Boshlang’ich maktab
metodikasida o’quvchilarning o’ziga tegishli bo’lgan quyidagi izchil nutq turlari
(yoki izchil nutq mashqlari) qabul qilinadi:
savollarga batafsil javoblar (shu jumladan suhbatda);
bayonlar (yoki yozma matnlar) asosan yuqoridagi talablarga javob bersa,
o’qilganlarni tahlil qilish, grammatik materialni o’rganish, grammatik shakllarni
yoki lug’atni faollashtirish bilan bog’liq turli matn mashqlari; kuzatish yozuvlari,
tabiat ob-havo kundaliklari, boshqa kundaliklar;
o’qilgan narsalarni og’zaki qayta hikoya qilish (turli xil versiyalarida);
talabalarning og’zaki hikoyalari berilgan mavzu , rasmga ko’ra, kuzatishlarga
ko’ra, berilgan boshiga yoki oxiriga ko’ra va hokazo;
yod olgan badiiy matnlarni aytib berish;
ertaklarning improvizatsiyasi, adabiy-badiiy ijodning boshlanishi, ibratli
matnlarning yozma taqdimoti;
o’qituvchi tomonidan berilgan matnlarni qayta qurish (tanlab takrorlash va
taqdimotlar), qayta hikoyalash va taqdim etishning ijodiy shakllari, hikoyalarni
sahnalashtirish va boshqalar og’zaki va yozma;
dramatizatsiyaning har xil turlari, og’zaki (og’zaki) rasm chizish;
har xil turdagi yozma kompozitsiyalar;
gazetalardagi maqolalar, o’qilgan kitoblar sharhlari, spektakllar, filmlar;
ish hujjatlari, bayonotlar, e’lonlar, manzillar, telegrammalar va boshqalar.
Bu faqat kichik yoshdagi o’quvchilar foydalanadigan bog’langan matn
turlarining eng umumiy ro’yxati. Ko’rib turganingizdek, mashqlarning xilma-
xilligi juda katta. Bu xilma-xillik talabalarga deyarli nazariyasiz, amaliy usullarda
20

beriladi. Tabiiyki, faqat nutq mashqlarini uzoq vaqt davomida aniq rejalashtirish
(istiqbolli rejalashtirish), bir tomondan, bir xil turdagi ishlarning zerikarli
takrorlanishiga yo’l qo’ymaslik, boshqa tomondan, muhim narsani o’tkazib
yubormaslik imkonini beradi.
O`quvchilarning mustaqillik darajasiga ko`ra izchil nutqdagi mashqlarni
quyidagi turlarga bo`lish mumkin: namuna bo`yicha bajariladigan ishlar;
konstruktiv mashqlar; ijodiy mashqlar. Bu erda ikkinchisi aniq ustun o’rin
egallaydi: yuqorida sanab o’tilgan mashqlarning aksariyati modelsiz va konstruktiv
vazifasiz bajariladi.
Misol mashqlari taqdimotlar, o’qilgan narsalarni og’zaki takrorlash, yoddan
o’qish, ish qog’ozlarini o’z ichiga olishi mumkin.
Maktab o’quvchilarining izchil nutqini rivojlantirish - ularda bir qator aniq
ko’nikmalarni shakllantirish, ularga o’rgatish. Nutqning rivojlanishidagi o’z-
o’zidan, har qanday ta’lim sohasida bo’lgani kabi, qabul qilinishi mumkin emas.
Biz izchil nutq, uning har xil turlari bilan bog’liq bo’lgan ko’nikmalarni
ta’kidlaymiz. Bu, birinchidan, mavzuni tushunish, tushunish, uni ajratib ko’rsatish,
chegaralarini topish qobiliyatidir. Ikkinchidan, bu material to’plash, nima
muhimligini, mavzuga mos keladigan narsani tanlash va ikkinchi darajali
narsalarni tashlash qobiliyatidir. Materialni yig’ish va tanlash ba’zan uzoq vaqt
talab etadi. Uchinchi mahorat - materialni to’g’ri ketma-ketlikda joylashtirish,
rejaga muvofiq hikoya yoki insho qurish qobiliyati. To’rtinchisi, til vositalaridan
so’zning adabiy me’yor va vazifalariga muvofiq foydalana bilish, shuningdek,
yozilganni tuzatish, takomillashtirish, takomillashtirish. Bog’langan matndagi har
bir mashq ushbu ko’nikmalarning barchasidan foydalanishni o’z ichiga oladi.
Ammo bir vaqtning o’zida barcha ko’nikmalarni bir xil darajada o’rgatish mumkin
emas. Shu sababli, talabalar qandaydir izchil matn tuzadigan har bir darsda, u
taqdimot yoki takrorlash, hikoya yoki insho, xat yoki o’qilgan kitobga taqriz
bo’ladimi, o’quv vazifasi aniq belgilanishi kerak. Talabalarning nutqini
rivojlantirishni uzoq vaqt davomida rejalashtirish tavsiya etiladi - eng yaxshisi bir
21

yil. Bunday holda, rejada har xil turdagi mashqlar, turli mavzular ko’zda tutilishi
mumkin. Reja ushbu yoshdagi bolalar uchun mavjud bo’lgan barcha turdagi
insholar, taqdimotlar, hikoyalar va boshqa mashqlarni o’z ichiga olishi kerak. Bu
talabalarning fikrlash va nutqini diversifikatsiya qilish imkonini beradi, chunki. har
bir mashq turi o’zining maxsus aqliy operatsiyalarini, o’z lug’atini, grammatik
vositalarini faollashtiradi. Mashqlar turlarining taxminiy muvofiqligini aniqlash
juda muhimdir. Bir yil davomida talabalarning nutqini rivojlantirishni
rejalashtirayotganda, o’qituvchi og’zaki yoki yozma ishlarni, taqdimot va
insholarni qanchalik tez-tez bajarish kerakligini, xatlar yozilishini, o’qilgan
kitoblarga sharhlar, gazetadagi eslatmalar va og’zaki hikoyalarni belgilashi kerak.
yozilsin. Bunga qat’iy javob berish, albatta, mumkin emas.
Ko’rinib turibdiki, o’quvchilarning izchil nutqini rivojlantirishda bir qator
aniq, aniq vazifalar mavjud bo’lib, ularni izchil hal qilish ishda tizimni yaratadi.
22

2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi.
Tabiiyki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida
yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni narsa
va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok qiladi,
fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo`lmaydi.
Shuning uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi. “Til bilan tafakkur bir
– birini taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, til ham
tafakkursiz bo`lmaydi”.
Tilning inson uchun fikrlash vositasi bo`lishini, moddiy asos sifatida
xizmat qilishini hali birinchibosqich deyishimiz mumkin. Ikkinchi bosqichdaesa
fikrlash natijasida tafakkur mahsuli reallashmog`i, ya’ni fikrlash markazi bo`lgan
miyadan tashqariga chiqishi lozim. Bunda esa tilga bo`lgan ehtiyojning ikkinchi
bosqichi boshlanadi – u kommunikativ vazifani bajarishga kirishadi.
Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar turli tillarda turlicha
nomlanishidan qat’i nazar, mana shu jarayonda u insonlar faoliyatida fikrlash va
o’zaro ijtimoiy munosabat- muomala vositasi, materiali bo`lib qolaveradi. Til
muomala vositasiga aylandimi, uning imkoniyat doirasi ham tabiiy ravishda
kengayib boradi. Bu holni uchinchi bosqich deb atash mumkin. Bosqichga soni
ortib boravergani sari tilning ijtimoiylik imkoniyati ham tobora kengayishi ma’lum
bo’lib qoladi. Ya’ni, inson nutqiy faoliyatida kommunikativ vazifani bajarayotgan
til ko’magida suhbatdosh yoki tinglovchiga ma’lum axborot ham yetkaziladi.
Demak, tilga bo’lgan munosabatda to`rtinchi bosqich yuzaga keladi. Shu o’rinda
akademik V.V.Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo mumkin emas. U
tilning uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlaganedi: aloqa, xabar, ta’sir
etish. Mustaqil O’zbekistonning kelajagi ko’p jihatdan barkamol, intellektual
salohiyatli avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog’liq. SHu bois Vatani,
halqini sevadigan, istiqlol g’oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor
shaxsni etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor
yo’nalishlaridan biridir shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali
23

shaxs ma’naviy kamolotini ta’minlash mazkur yo’nalishning dolzarb
muammolaridan biri bo’lib, bu haqda O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim
to’g’risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» data’lim
tiziminitubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalash davlat
ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri ekanligi ko’rsatilgan. Maktabgacha
ta’limumuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi bosqichi hisoblanib, u
maktabda o’qish uchun tayyor bo’lgan sog’lom va to’laqonli shaxs sifatida
shakllangan bolani tarbiyalashni ko’zda tutadi.
Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona
tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish
zarur. Bola nutqining rivoji ko’p jihatdan uning ruhiyatiga, sog’lom, tetik o’sishiga.
Ahloqiy sifatlarigao’quv dasturini o’zlattirishda me’yorli bajarilishini
ta’minlashshiga, qo’ l lanmalarning monandligiga bog’likdir. Bu masalalar
maktabgacha ta’limda o’z echimi ifodasini topishi va o’z ona tilida ravon gapira
oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini
rivojlantirishuchun ularning nutqini o’stirish zarur: Bola har bir so’z manosini
tushuna olishi uni o’z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo’lishi kerak.
Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o’z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab
berishga o’rganadi. O g’zaki nutqini o’stirish bo’yicha o’tkaziladigan
mashg’ulotlardaasosan,bolalarning og’zaki nutqini o’stirishga,nutqni grammatik
tomondanto’g’ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini
shakllantirishni davom ettirish:sodda va qo’shma gaplar tuzish, bunda barcha so’z
turkumlaridan foydalanishga o’rgatish,bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni
otga,sifatni fe’lga to’g’ri ishlatish malakalarini takomillashtirish,tovush va
so’zlarni to’g’ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishgae’tibor
beriladi. O g’zaki nutqini o’stirishda mustaqil hikoya qilishga o’rgatishkatta o’rin
egallaydi: bolalalarni o’z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab,
tarbiyachining taklif qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o’rgatiladi.
24

Tayyorlov guruh bolalarining hikoyalari mazmunan bog’langan, ma’lum
izchillikda, grammatik tomondan to’g’ri tuzilgan bo’lishi kerak.
Savodga tayyorlash bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotlarda savodga
o’rgatish ikki davrga ajratiladi.
Tayyorgarlik davri
Asosiy davr (Savodga tayyorlash)
Savodga o’rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr
oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagiishlar olib boriladi:
1. T ovushlarni to’g’ri talaffuz etish va so’zning tovush tarkibi haqidagi
tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish
2. Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish.
3. Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o’rgatish asosida
fonematik idrokni va tasavvurni rivojlantirish
4. Oddiy tahlil va sintez qilish ko’nikmalarini rivojlantirish:
a/ Gapni so’zlarga bo’lish, so’zlarni bo’g’inlarga bo’lish;
b/ ma’lum tovushlarni o’rnini aniqlash (so’zning boshida, o’ rtasida va
oxirida);
v/ so’zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash;
g/ tovushlardan bo’g’inlar, so’zlar tuzishga o’rgatish;
d/ tovushlarni eshitishda farqlashga o’rgatish;
Tayyorlov guruhida nutq, o’qish va savodga tayyorlash yo’nalishining
savodga o’rgatish bo’limining2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may)
quyidagiishlar olib boriladi:
1. Berilgan tovushniharf belgisi bilan tanishtirish
2.Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi
bo’yicha mashqlarni bajarishga o’rgatib borish;
4. Bo’g’in o’qish;
25

5. Kesma harflar yordamida bo’g’in va so’zlarni tuzish va ularni bo’g’inlab
o’qishga o’rgatish.
Tayyorlov guruhlarida yil davomida o’tkaziladigan mashg’ulotlar bolalar
yoshiga mos bo’lishi va ketma-ketlikda olib borilishi kerak.
Mashg’ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan
natijalar, kerakli jihozlar, mashg’ulotning borishi to’liq yoritiladi. Mashg’ulot
mavzularibolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o’yinlar bolalar
yoshiga mos, qiziqarli va turlibo’lishi lozim. Mashg’ulotlar davomida bolalar
barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilanmaxsus
o’yinlar, (yig’ish, terish),amaliy ishlarnibajarib, alifbeni bilib, bo’g’inlarni o’qiy
olish ko’nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg’ulotning oxirida
bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlas huchun savollarberilgan.
O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi,
rivojlangan jamiyat qurish yo’liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o’zining fidoiy
mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan
mustahkam o’rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga
oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan
barcha tarixiy o’zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan
ta’sir ko’rsatmoqda.
XXI asrga qadam qo’ygan o’zbek halqining milliy taraqqiyot yo’lidagi
bosh g’oyasi – bu ozod va obod Vatan, erkinvafarovon hayot barpo etishdir.
Albatta ushbu g’oyani amalga oshirishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yo’nalishlar
bilan bir qatorda barkamol avlodni voyaga etkazish, ular nutqini o’stirish muhim
o’rin tutadi. Har bir inson rivjlanishida, boshqa kishilar bilan muloqot qila olishid
anutq asosiy omil hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida o’z fikrini
ta’sirchan yetkazishda tushunarli, mantiqiy, aniq, ravon nutqqa ega bo’lgan
kadrlarni tayyorlash kabi masalalar dolzarb bo’lib kelmoqda.
U shbu dasturda maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali
26

yakunlanishida tajriba-sinov ishlarining ilmiy-pedagogik va tashkiliy-metodik
jihatdan to’g’ri tashkil etilishi muhim ahamiyatgaega.
Bolаlаr fikrlаridа murаkkаb sintаktik tuzilmаlаrni shаkllаntirishni «yozmа
nutq vаziyati»dа, ya’ni bolа mаtnni аytib turаdigаn, kаttа yoshli kishi esа, uni
yozib borаdigаn vаziyatdа аmаlgа oshirish tаvsiya etilаdi.
Bolаgа bir turdаgi tuzilmаlаrdаn foydаlаnmаgаn holdа sо’zlаrning tо’g’ri
tаrtibini qо’llаshni о’rgаnishdа yordаm berаdigаn mаshqlаrgа аlohidа e’tiborni
qаrаtish zаrur.
Muhimi, bolаdа gаp tаrkibi hаqidа vа hаr xil turdаgi gаplаrdа leksikаdаn
tо’g’ri foydаlаnish hаqidа oddiy tаsаvvurlаr shаkllаnsin. Buning uchun
bolаlаrgаgаpdа sо’zlаrni biriktirishning turli usullаrini, sо’zlаr о’rtаsidаgi аyrim
mаzmunli vа grаmmаtik bog’liqliklаrdаn foydаlаnishni hаmdа gаpni intonаsion
jihаtdаn rаsmiylаshtirishni о’rgаtish zаrur.
Shundаy qilib, nutqning grаmmаtik tuzumini shаkllаntirish jаrаyonidа
sintаktik birliklаr bilаn аmаllаr bаjаrish kо’nikmаsi shаkllаnаdi,muаyyan muloqot
shаroitidа vа rаvon monologik fikrlаrni tuzish jаrаyonidа til vositаlаrini ongli
rаvishdа tаnlаsh tа’minlаnаdi.
Bolа tilining grаmmаtik tuzumini shаkllаntirish uning nutqi (tili)
rivojlаnishining umumiy oqimidа rо’y berishi lozim; pedаgogik rаhbаrlik shаkllаri
vа metodlаri umumiy nutqiy rivojlаnishning bosqichmа-bosqich xususiyatgа
egаligini, eng аvvаlo diаlog vа monologni, sо’zgаchа bо’lgаn mаzmunli-semаntik
tizimdаn vаziyatgа oid ixtiyoriy iborаli nutqqа о’tish (undаn keyinchаlik diаlog vа
monolog rivojlаnаdi), bolаlаrning nutqiy hаvаskorligi sohаsi sifаtidа tengdoshlаr
bilаn muloqotning diаlogik shаkllаrini о’zlаshtirishni hisobgа olishi lozim.
Grаmmаtikkо’nikmаlаrnishаkllаntirishusullаri vа yо’llаri О’rgаnilаyotgаn
tilning grаmmаtik tuzilishini shаkllаntirish metodlаri vа usullаri:аyrim sо’zlаr vа
iborаlаr misolidа grаmmаtik shаkllаrni kо’rgаzmаli nаmoyish qilish; о’yin
27

vаziyatlаri, nutqiy mаshqlаr, ijodiy tusdаgi rolli о’yinlаr, hаjmi unchаlik kаttа
bо’lmаgаn mаtnlаrni tinglаsh vа boshq.
Bolаlаrgа о’zgа tilni о’rgаtishdа grаmmаtik qoidаlаr аlohidа о’zlаshtirilishi
lozim bо’lgаn predmet hisoblаnmаydi vа uni bolаlаrgа yod olish tаklif etilmаydi.
Qoidаlаrni аmаldа о’zlаshtirib olish kо’nikmаlаri mаxsus tаshkil etilgаn vа
bolаlаrning о’rgаnilаyotgаn grаmmаtik hodisа mohiyatini tushunib yetishlаrigа
qаrаtilgаn о’yin-mаshqlаrdа shаkllаntirilаdi. О’yindаgi hаrаkаtlаr kо’plikdаgi ot
ishtirok etgаn fikrlаrni tuzishdаn iborаt bо’lmog’i lozim. Bundа boshqа hаr qаndаy
grаmmаtik qiyinchiliklаrni bаrtаrаf etishgа intilish tаlаb etilаdi. Bolаning minimаl
о’z fikriniаytishi ikki sо’zdаn iborаt bо’lishi kerаk: ikki qо’g’irchoq, beshtа
аyiqchа, sаkkiztа koptok vа h.q. Bundаy jumlаlаr motivini hosil qilish uchun bir
nechtа о’yinchoqlаr, hаyvonlаr, nаrsаlаr tаsvirlаngаn surаtlаrni nаmoyish qilish
tаvsiya etilаdi yoki pedаgog (bolа) nomlаnishi bir xil bо’lgаn bir nechtа
о’yinchoqlаrni qо’ligа olаdi.
Grammatika bolalarning rammatik nutqini о’zlashtirish jarayonida strategik
о’rin tutadi, zero «Grammatika – shunday vositalar repertuariki, uning vositasida
birinchidan, mustaqil narsalar va fikrlar о’rtasidagi munosabatlarmuayyanqoidalar
asosida ifodalanadi, о’zgadan, muayyan qoidalar asosida yangi sо’zlar hosil
bо’ladi» (L.V.Sherba). Shundayqilib, grammatik tizim nafaqat mantiqiy
munosabatlar ifodalovchisi sifatida sintaksis va morfologiyani, balki sо’z hosil
qilishni ham о’z ichiga oladi. Bolalarda grammatik operatsiyalar kо’nikmalarini
shakllantirish uchun bola о’rganilayotgan tildagi u yoki bu grammatik elementlarni
qо’llashga zarurot bо’ladigan о’yinlardan foydalanish lozim: otlarning kо’plikdagi
soni, son – kо’plik yoki birlikdagi otdir va boshq. О’rganilayotgan tilning
grammatik tuzilishini bola turli xil nutqiy faoliyat jarayonida о’zlashtiradi. Bola
sabab-oqibat, miqdor va boshqa munosabatlarnibilish orqali, bir vaqtning о’zida
ularni grammatik shakllar va tuzilmalar orqali ifodalash (birlik va kо’plik,otlar
kelishigi, fe’l zamonlar va turlari va boshq.) usullarini ham bilib oladi. Bola turli-
28

tuman grammatik vositalarni о’zlashtirib oladi (Qaratqich kelishigi qо’shimchalari,
sо’z hosil qilishda kо’plik son, suffikslar).
Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni
ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq о’z
ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon
nutq bola til boyligini qanchalik о’zlashtirganligining kо’rsatkichi hisoblanadi, u
bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada
rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini
о’zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi
nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о’rganiladi va uning
negizida bolalarga monologlarning turli xillarini о’rgatish metodikasi
yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon
nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bо’yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon
nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо’rayanada aniqroq
mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо’ydi. Ravonlikning asosiy
kо’rsatkichi sifatida sо’zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о’rtasida zarur aloqa
vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо’g’ri tuzish qobiliyatini
shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о’qitishni ularning yuqori
darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini
shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо’llarini topish
borasida faol ish olib bormoqdalar. Nutqni о’qitishning nazariy va empirik
muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy
boshlang’ich pozitsiyalarga ega:
- ta’lim maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa
zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega;
29

- nutqni о’rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо’g’ri
kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning
individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir;
- nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо’lishi kerak,
xususan: ona tilini о’zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо’shilishi, о’quv
sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim;
- о’qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о’zaro
hamkorligining xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо’lgan muloqot shakli bilan
belgilanishi lozim;
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha
komponentlarini: undov-motivatsiya, yо’naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini
hisobga olgan holda ish olib borish zarur;
-nutqni о’qitish bolalarning tilni о’rganish bо’yicha mustaqil faoliyatiga
asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog’liq bо’lishi
kerak.Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о’qitish muammosini
ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib
borilmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik,
pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi:
-nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy
о’rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о’zlashtirishining murakkab, kо’p omilli
jarayonidir;
-nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi
ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas;
-bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning
turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о’ziga xosliklarini bilishi,
nutqiy rivojlantirishning о’ziga xosliklarini kо’ra olishi va bolaning
individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir kо’rsatishning eng
samarali yо’llarini tanlashi lozim.
30

.Maktabgachata’lim yoshidagi bolalar etarlicha fikrini aniq va ravon
ifodalayolmasliklariningasosiy sababi shundaki:
1) bolalar nutqidagi nuqsonlarni bartara fqilish;
2)tarbiyachivatarbiyalanuvchilarningnutqmadaniyatinirivojlantirish;
4) so’z birikmasi, lug’at, gap ustida ishlash orqali og’zaki va yozma nutq
o’stirish;
5)bog’lanishli nutq ustida ishlashda o’yin va mashq, mashg’ulotlaridan
foydalanish usullariishlab chiqilmagan.
Bolalar aniq va tushunarli so’zlaydigan, iboralar, so’zlar va har bir tovushni
alohida-alohida aniq talaffuz etayotgan, ya’ni yaxshi diksiyaga ega bo’lgan
pedagog yordamida ona tilidagi tovushlarni muvaffaqiyatli ravishda
o’zlashtiradilar. Ko’pincha pedagoglarning talaffuzi biroz noaniq va tushunarsiz
bo’ladi, ular tovushlar va so’zlarni og’izni yetarli darajada ochmasdan talaffuz
qiladilar, ayrim tovushlar yutib yuboriladi, undoshlar tushunarsiz talaffuz etiladi.
Pedagog talaffuzning adabiy me’yorlariga rioya qilishi, o’z nutqida turli
shevalar, mahalliy so’zlashuvlar ta’sirini bartaraf etishi, so’zlarda urg’uni to’g’ri
qo’yishi lozim.
31

Xulosa.
Mamlakatimizda fan-texnika yuksak sur’at bilan rivojlanib borayotgan bir
paytda yosh avlod zimmasidagi mas’uliyat ham ortmoqda. Ularga berilishi lozim
bo’lgan bilimlarning hajmi yil sayin oshmoqda.
Bolalarni bog’chadayoq maktabga tayyorlashmaktabda esa ularni
o’qitishning yangi shakllari amalga oshirilmoqda. Modomiki, harakat va so’z
insonning o’zligini namoyon etuvchi asosiy vosita ekan, buning uchun bolaning
jismoniy va nutqiy tarbiyasiga ilk davrdan boshlab e’tibor qaratmoq lozim.
Nutq kamchiliklarining kelib chiqishi sabablarini oilada har biro ta-ona,
maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyachi, maktabda esa o’qituvchilar
bilishlari zarur. Chunki nutq kishilarning til vositasi orqali aloqa jarayonining
tarixan topgan formasidir. Shunindek, nutq rang-barang ifodali tovushlarning
majmuasidan iborat. Bu tovushlar oliy nerv sistemasining signallari vositasida nutq
organlarining turlicha shakllanishi yoki harakati natijasida paydo bo’ladi. Shuning
uchun nutq tovushlarining vujudga keltiruvchi manbalarini organlar
fiziologiyasini, ularning faoliyatini o’rganish talaffuzdagi nuqsonlarning kelib
chiqish sababini aniqlash, to’g’ri va Yozmatalaffuzni ta’minlovchi omillardan
biridir. Nutq bolalarda asta-sekin shakllanadi,bola o’sib rivojlanib boradi. Aslida
bola nutqining o’sib borishidagi hal qiluvchi bosqich bir yarim yoshdan besh
yoshgacha bo’lgan davrga to’g’ri keladi. Bu davrda bolaning nutqi muayyan
sur’atda, besh yoshdan keyin esa nutq intensiv ravishda xilma-xil o’sib boradi.
Biroq ayrim bolalarning nutqiy rivojlanishida bir qator kamchiliklar uchraydi va
ma’lum bir sababga bo’g’liq bo’ladi. Tovushning notog’ri talaffuz etishni ona
tilidagi hamma tovushlarda uchratish mumkin. Shuni alohida ta’kidlab o’tish
joizki, bolalarning ko’pchiligi asosan artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin
bo’lgan tovushlarni notog’ritalaffuz etadilar.
Bizning bebaho boyligimiz bu minglab avlodlar tomonidan yaratilgan va
doimiy takomillashib boriladigan til. Til qobiliyati, til bizni odamga aylantiradi:
tirik mavjudotlar dunyosida boshqa aloqa tizimlari ishlab chiqilgan, ammo ularni
32

inson tili va undan foydalanish mexanizmlari bilan taqqoslab bo’lmaydi. Nutq
odamlarning ushbu boylikni mukammallashtirishga bo’lgan intilishini tushunish
qiyin emas: nafaqat so’zlarva ularning kombinatsiyasining qoidalarini bilish, balki
nutqni shakllantirishning eng murakkab tizimiga, boshqa odamlarning nutqini
idrok etish va uni tushunish, bolaning shovqinidan tortib, erkin oqadigan, mantiqiy
va ma’ruzachining so’zli, ishonarli nutqiga qadar odam uzoq o’rganish yo’lidan
o’tadi.
Bir kishi hayoti davomida nutqini rivojlantiradi. Bolalar bog’chasida bola
turli xil texnik vositalardan foydalangan holda nutqni rivojlantiradi: matematikada-
mantiqiy muammolarni yechishda, mutqni rivojlantrish darslarida-so’z
birikmalaridan foydalanish, nutq mashqlari, matnni o’qish va qayta o’qish, rasmlar,
buyumlarni tasvirlash, ertaklar o’qish va h.k. O’quv jarayonida nutqning
rivojlanishi bolalarning so’z boyligini boyitishga, rus adabiyot tili normalarini
mohirona o’rganishga olib keladi. Nutqning rivojlantirish jarayoni uzoq davom
etadi va tarbiya yillari davomida amalga oshiriladi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Babayeva D. R. “Bolalar nutqini o’stirish nazariyasi va metodikasi”. Toshkent
Barkamol fayz media. 2018.
2. Fayzullayeva M, Rahimova Z, Rustamova M. Maktabgachayoshdagi bolalarning
nutqini o’stirish”. Tohkent-2010.
3. Safarova R. va boshqalar. “Savodga o’rgatish darslari”. Toshkent Ma’naviyat.
2003.
4. Shodiyeva Q.Maktabgacha yoshdagi bolalarni tog’ri talaffuzga o’rgatish”.
Toshkent. “O’qituvchi”, 1990.
5. Shodiyeva Q. “O’rta guruhlarda bolalar nutqini o’stirish”. Toshkent.
“O’qituvchi”,1993.
6. Qodirova F.R, Qodirova R.M. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi. Toshkent. “Istiqlol” 2006.
7. Sharipova M.B, Nizomova SH.SH. Bolalar nutqini o’stirishmaruzalar matni.
Buxoro. 2019-2020 o’quv yili.
8. Babayeva D.R. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” o’quv- uslubiy
majmua. Toshkent-2018.
9. O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom.
Maktabgacha tarbiya-Toshkent-2010.
Elektron ta’lim resurslari:
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.Edu.Uz
34

Nutqni rivojlantirish metodikasining fan sifatida rivojlanishi

Sotib olish