O'lkashunoslikda mahallalar o'rni - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	81.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

O'lkashunoslikda mahallalar o'rni

Купить

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………2-4
I – BOB. O’zbekistonda mahallaning vujudga kelishi va taraqqiyoti.
1.1 Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari……………………..5-10
1.2 Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili…………………11-17
II – BOB. Mustaqillik yillarida O’zbekiston shaharlari mahallarining siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotining o‘ziga xos yo‘nalishlari
2.1 Mustaqillik yillarida mahallarining iqtisodiy va ijtimoiy hayotidagi
o’zgarishlar……………………………………………………………18-23
2.2 Mustaqillik yillarida Namangan shahri mahallarida etnodemografik
jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlari……………………………….24-28
Xulosa………………………………………………………………...29-30
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………..31
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik tufayli o‘z taqdirini o‘zi belgilash
baxtini qo‘lga kiritgan O‘zbekiston Respublikasi o‘zining istiqbolidagi ijtimoiy
taraqqiyot yo‘lini tanladi. Mamlakatimizda adolatli demokratik jamiyat bunyod
etish bosh maqsad qilib belgilandi va bu maqsad sari izchil qadam qo‘yiladi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatning qo‘shma majlisidagi 2005 yil 28 yanvar
maruzasida alohida takidlagandek, “Bizning asosiy va uzoq muddatli va strategik
vazifamiz avvalgilicha qoladi – bu demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish
jarayonlari va bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish, odamlar ongida
demokratik qadriyatlarni mustahkamlash yo‘lidan og‘ishmay, izchil va qat‘iyat
bilan borishdir”. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixi har
tomonlama xolis va ilmiy yoritila boshlandi. Ayniqsa, o’zbek davlatchiligi tarixi va
uning jahon sivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan o’rnini yoritishga katta
e'tibor berilmoqda. Ma'lumki, totalitar tuzum va kommunistik mafkura
hukmronligi yillarida o’zbek xalqining ma'naviy merosi va qadriyatlari, haqqoniy
tarixini o’rganishga, o’zbek davlatchiligi taraqqiyotiga muhim hissa qo’shgan,
milliy ozodlik uchun kurashgan tarixiy shaxslar faoliyatini yoritish va
ommalashtirishga yo’l berilmagan edi. O’zbekiston o’z siyosiy mustaqilligini
qo’lga kiritganidan so’ng ushbu muhim mavzuni nafaqat batafsil tadqiq qilish,
balki bu masalalarni mahalliy tarixchilar tomonidan bitilgan eng birlamchi
manbalar asosida o’rganilishi uchun katta imkoniyatlar yuzaga keldi. Ma'lumki,
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo mintaqasidagi boshqa mustaqil
davlatlar kabi polietnik, ya'ni ko’p elatli davlat hisoblanadi. Hozirgi kunda uning
hududida o’zbeklar bilan birga yuzdan ortiq millat va elat vakillari yashaydilar.
Har bir millat o’zining tili,
betakror madaniyati, urf-odat va an'analariga ega. O’zbekiston hududida istiqomat
qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an'analari hurmat
2

qilinishini ta'minlaydi, ularning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratadi.
Millatlararo munosabatlardagi barqarorlik o’z-o’zidan yuzaga kelmaydi. Oqilona
tashkil etilgan milliy siyosat natijasida zamonaviy o’zbek jamiyatida ijtimoiy-
siyosiy barqarorlik hukm surmoqda. Har qanday davlatni ichki va tashqi
siyosatidagi barqarorlikni ta'minlash ko’p jihatdan milliy munosabatlar borasidagi
siyosatni to’g’ri olib borilishiga bog’liq. O’zbekistonning boyliklari ko’p, lekin
bizning eng katta boyligimiz, eng yuksak qadriyatimiz, bu jamiyatimizda hukm
surayotgan tinchlik, millatlararo do’stlik va hamjihatlikdir. Istiqlol tufayli
ko’pmillatli yurtimiz tarixini xolisona o’rganish, respublikadagi turli xalqlarning
etnik an'analari va madaniyatini saqlab qolishga, rivojlantirishga, millatlararo
munosabatlarni o’rganishga bo’lgan e'tibor kuchayib bormoqda.
Darhaqiqat, Sh. Mirziyoyev to’g’ri ta'kidlaganidek, har qanday sivilizatsiya
ko’pdan-ko’p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta'sirining
mahsulidir 1
. Demak, respublikaning asosiy tub joy aholisi hisoblangan o’zbeklar
bilan birga yashayotgan boshqa etnik guruhlarga xos bo’lgan xususiyatlarni
o’rganish va rivojlantirish favqulodda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Mamlakatimizning mustaqillik yillari nafaqat yurtimiz taraqqiyotida yangi davrni
boshlab bergan, shu bilan birga xalqimizning o’z o’tmishini, o’z madaniyati, o’z
tarixini bilish yillari sifatida qimmatlidir.
Mavzuning predmeti O’lkamiz tarixida mahallalarning o’rni etib
bergilandi. Mavzuning obyekti Mahallalar tarixini o’rganish va tadqiq qilish etib
bergilandi.
Mavzunining maqsadi Yurtimiz tarixida mahallalarning shakillanishi,
bugungi kunda mahallaning o’rnini o’rganishdir.
Mavzuning Vazifalari esa
- O’zbekistonda mahallaning vujudga kelishi va taraqqiyotini o’rganish;
- Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlarini yoritib berish;
- Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omilini tahlil qilish;
1
Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash – yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”, 2017. B.61.
3

- Mustaqillik yillarida Namangan shahri mahallarining iqtisodiy va ijtimoiy
hayotidagi o’zgarishlarni o’rganish;
- Mustaqillik yillarida Namangan shahri mahallarida etnodemografik
jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlarini tahlil etishdir.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I – BOB. O’zbekistonda mahallaning vujudga kelishi va taraqqiyoti.
1.1 Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari
O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki paytlaridanoq barcha sohalarda jadal
amalga oshirila boshlagan ijtimoiy - iqtisodiy islohotlar o‘zini-o‘zi boshqarishning
an‘anaviy shakli hisoblangan mahalla faoliyatini takomillashtirish hamda uning
vakolat doirasini yanada kengaytirish borasida ham muhin ahamiyat kasb etdi. U
quyi hokimiyat organi, boshlang‘ich ijtimoiy tashkilot maqomini oldi, uning
bajaradigan vazifalari kengaytirildi. Bu esa xalqimiz tarixiy an‘analarining
tiklanishida, fuqarolarimiz ongida ma‘naviy-ahloqiy fazilatlarni shakllantirishda
muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbek xalqi oilaviy turmush tarzida mahalla,
ya‘ni qo‘niqo‘shnichilik jamoasi faoliyatini tarixiy-etnografik nuqtai nazardan
o‘rganish hozirgi kunda ilmiy ahamiyatga ega. Kishilarning o‘zaro jamoa bo‘lib
yashash tarzi insoniyat tarixining qadimgi davrlariga borib taqaladi 1
.
Tarixiy ma‘lumotlarga ko‘ra, O‘rta Osiyo hududlarida insonlarning
birgalikda yashagan, umumiy mehnat qurollariga ega bo‘lgan qonqarindoshlar
jamoasi so‘nggi paleolit davrida shakllangan. Uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida
ushbu uyushma ma‘lum bosqichlarni bosib o‘tib, qo‘ni-qo‘shnichilik jamoasiga
aylangan. Shu o‘rinda L. Levitinning “O‘zbek jamiyatida jamoa bo‘lib
yashashning eng oliy shakli mahalladir. Mahalliy jamoalarni, mahalliy o‘zini o‘zi
boshqarishni tashkil etishning bu shakli asrlar osha saqlanib kelinmoqda, u
o‘zbeklar tarixining eng keskin burilish nuqtalarida ham saqlanib qoldi. Bugun
ham u tarix qariga singib ketgani yo‘q” degan fikrlarini takidlash joizdir 2
. Mahalla
arabcha “mahallum” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, aholi yashaydigan joy, guzar,
uy-joy mavzelari degan ma‘nolarni bildiradi. Mahalla shaharlar ichidagi kichik bir
hududiy birlik bo‘lib o‘tmishdan meros bo‘lib kelmoqda.
Mahallada yashovchi insonlar
tartib intizom, qo‘ni-qo‘shnichilik, manaviy ahloqiy normalar, urf-odatlar umumiy
1
Levitin.L. O‘zbekiston tarixiy burilish pallasida. T.; O‘zbekiston 2001. B.11.
2
Asqarov A. O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi. T.: 2007. B.31.
5

manfaatlar va majburiyatlarga amal qiladi. Mahalla jamoa bo‘lib yashash tarzi
hisoblanib, o‘zini o‘zi boshqarish tizimini tashkil etadi. Mahallani o‘z hududida
yashaydigan saylab qo‘yilgan oqsoqol boshqaradi. Oqsoqol va uning kotiblari
1992 yildan boshlab 2,5 yil muddatga saylanadigan bo‘ldi. Mavzu tarixshunosligi
haqida gapirishdan oldin ularga oid ma‘lumotlar tarixiy-etnografik adabiyotlarda
muayyan tarzda o‘z ifodasini topganligini qayd etish o‘rinli.
Xalq turmush tarzi bilan bog‘liq turli
masalalar sharq xalqlari tarixi hamda madaniyatining qadimgi ma‘naviy merosi
zardushtiylik diniga oid adabiyotlarda ma‘lum ma‘noda o‘zifodasini topgan.
Ularda o‘sha davrning axloqiy, falsafiy g‘oyalarini aks ettiruvchi fikrlar kishilar
onggida ijtimoiy-g‘oyaviy qarashlarning shakllanishiga xizmat qilgan. Zero,
Avestoda jamiyatning birlamchi iqtisodiy asosi, ijtimoiy tarkibi oila (nmana),
urug‘ jamoasi (vis), qo‘ni-qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni ma‘lum hudud yoki davlat
(dahya) deb atalgan va ular jamiyatda o‘zaro uyushqoqlikni ta‘minlaganlar.
Zardushtiylar jamoasida kishilar
turmush tarzi, jumladan, xo‘jalikiqtisodiy munosabatlari, diniy e‘tiqodiga ko‘ra bir
qancha toifalarga bo‘linganki, ularning jamiyatdagi mavqei Avestoda maxsus qayd
etilgan. Islom dinining muqaddas kitobi Qur‘oni Karimdagi va Hadisu
shariflardagi qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari, qarindosh urug‘chilik munosabatlariga
oid ahloqiy qarashlar hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Jamoada
farzandlar tarbiyasiga oid ahloqiy-ma‘naviy qarashlar, inson kamolotiga oid ilg‘or
g‘oyalar barcha davrlarda sharq mutafakkirlarining diqqat markazida bo‘lib kelgan.
Shu ma‘noda turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbeklar etnografiyasini o‘rganishda
muhim manbalardan biri o‘rta asr mualliflari Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni
lug‘otit turk” hamda tarixiy etnografik manba Rizouddin ibn Faxruddinning “Oila”
asarlari alohida o‘rin agallaydi. Bu asarlarda qadimgi ajdodlarimiz
turmush tarziga oid anchagina ma‘lumotlar uchraydi. Jumladan, qadimgi turkiy
etnoslarning oilaviy turmush tarzi, urf-odat va marosimlari, diniy etiqod va
tasavvurlari haqida etnografik ma‘lumotlar mavjud. Ularda qo‘ni-qo‘shnichilik
munosabatlari haqida ham ma‘lumotlar uchraydi. Shu bilan birga, A.Navoiyning
6

“Hayratul abror”, “Mezon ul avzon” asarlarida turmushdagi maishiy ijtimoiy
munosabatlar, oila nikoh masalalariga oid ahloqiy-ma‘naviy qaydlar mavjud.
Jumladan, A.Navoiy o‘zining “Hayrat ul abror” asarida mahalla haqida shunday
deydi: “Illo mahalla o‘zi bir shaharchadir, ularning ittifoqi va o‘zaro munozaralari
vujudga keltirgan” demak o‘rta asrlardayoq shahar va qishloqlar aholisi ma‘lum
mahalla doirasida yashagan. XIX asr oxiri - XX asr
boshlariga kelib olimlar, sayyohlar tomonidan mahalliy aholi etnik tarkibi, turmush
tarzi, xo‘jalik faoliyatini ilmiy o‘rganish boshlangan. Bu davrda o‘lkaga tashrif
buyurgan qator tadqiqotchilar o‘z ishlarida masalaning u yoki bu tomonlari haqida
ma‘lumotlar berib o‘tishgan. Jumladan, XIX asrning 70- yillarida o‘zbeklar
turmush tarzi haqida, xususan qo‘ni qo‘shnilar o‘rtasida urug‘ jamoaviy
munosabatlar, xotin-qizlar ahvoli, nikoh munosabatlari masalalarini
A.D.Grebenkin Zarafshon okrugi o‘zbeklari misolida qayd etar ekan, qisman qo‘ni
qo‘shnichilik munosabatlariga ham to‘xtaladi. O‘rta Osiyo xonliklari davrida
ayniqsa mahalla qishloq jamoasini boshqarishda rais va oqsoqollarning o‘rni katta
bo‘lgan. Jumladan, senator graf K.Kpalen mahalliy xalqlar turmush tarzidan kelib
chiqqan holda, Turkiston o‘lkasini tavtish qilishga oid yozgan hisobotlarida
“Raislarning faoliyati milliy hamda ijtimoiy xarakterda bo‘lib, ular jamoani faqat
an‘anaviy urf-odatlar asosida nazorat qilganlar” deb yozadi.
XIX asrning oxiri - XX asrning boshlariga oid tarixiy ma‘lumotlar ichida
Toshkent shahri o‘tmishi, mahalla va mavzelari tarixi, toponomiyasi hususida
yozilgan V.A.Shishkinning “ Ташкентский махалля ” maqolasi,
A.I.Dobromislovning “ Ташкент в прошлом и настоящим ”, N.G.Mallitskiyning
“ Ташкентский махалля и мауза ” asarlari bevosita biz o‘rganayotgan masalani u
yoki bu tarzda yoritishda katta ahamiyatga ega. Xususan, mualliflar asarlarida qayd
etilgan manbalar Toshkent shahrining uzoq o‘tmishi, o‘sha davrdagi shahar
mahalla va mavzelari, ularning joylashishi, tarixiy toponomiyasi xususida
anchagina ma‘lumot beradi. XX asrning ikkinchi yarmidan keyin etnograflar
mavjud sovet tuzumi siyosiy, ijtimoiy g‘oyalari ta‘sirida o‘zbeklar jamoasida ro‘y
bergan milliy o‘ziga xosliklarni to‘la yoritish imkoniyatiga ega emas edilar.
7

Shunday bo‘lsada, o‘zbeklarning an‘anaviy erkaklar yig‘ini mahallalarda
o‘tkaziladigan gap gashtaklarini kishilar uyushmasining dastlabki ko‘rinishlaridan
biri deb ta‘riflagan G.P.Snesarev, ularning muhim ijtimoiy xususiyat kasb
etganligini ko‘rsatib o‘tadi. Shuningdek, Buxoro shahri kvartal (mahalla)
jamoasiga bag‘ishlangan O.A.Suxreva qalamiga mansub “ Кварталная обшина
позднефеодалного города Бухаре ” nomli fundamental tatqiqotda buxoro shahri
mahallalarining XIX asr oxiri XX asr boshidagi hayotini mukammal va har
tomonlama tahlil etishga harakat qilingan. Muallif shahardagi har bir mahallaga
tasnif berar ekan, mahallaning ma‘muriy boshqaruvi, faoliyatining o‘ziga xos
tomonlarini ochib beradi. Kerakli o‘rinlarda urf odat va
marosimlarda mahalla azolarining vazifalariga to‘xtalib o‘tadi. Etnograf olim
K.Shoniyozov o‘zbeklarning jamoaviy oilaviy turmush tarziga oid masalalarni
Qashqadaryo viloyati koson tumani, Surxondaryo vioyati sariosiyo tumaniga oid
materiallar asosida o‘rganadi. Jumladan, u jamoaga xos munosabatlarni o‘zbek
qarluqlar va qang‘lilar faoliyati misolida qisman yoritadi. Muallif o‘z ishlarida
XIX asr oxiri XX asrning birinchi yarmidakatta patriarxal oilada jamoa
munosabatlari, qon qarindoshchilik munosabatlaridagi etnohududiy jihatlarini qayd
etar ekan, jamoa an‘analariga ba‘zi o‘rinlarda to‘xtalgan. Ma‘lumki, mahalla oila
kabi jamiyatning kichik bir bo‘g‘ini hisoblanadi. Azaldan O‘rta Osiyo mintaqasida
aholi turmush tarzida qo‘ni qo‘shnilarni o‘rni katta bo‘lgan. O‘zaro
munosabatlarning bunday shakli oila va mahallaning mustahkam aloqasini,
xo‘jalik, madaniy birligini qaror topdirgan. Shu o‘rinda o‘zbeklar an‘anaviy
hududiy qo‘ni qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni mahalla xususida so‘z yuritar ekanmiz,
uning u yoki bu faoliyatiniifodalashda birinchi navbatda mahalladagi ijtimoiy
aloqalardan kelib chiqib fikr yuritish maqsadga muvofiq.
Mazkur uyushma tarixan shakllanishi va rivojlanishi jarayonida qishloq
jamoasi, qo‘ni qo‘shni jamoa; shaharlarda mahalla, kvartal, guzar shaklida ham
uchrashi qayd etiladi. Insonlarning jamoa bo‘lib yashashining dastlabki bosqichi
ibtidoiy davrning so‘nggi bosqichlariga borib taqaladi. Kishilik taraqqiyoti
bosqichida inson hayotida juda katta sifat o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Bu davrda
8

kishilarning dastlabki jamoa bo‘lib yashash kurtaklari paydo bo‘la boshlagan.
Mavzuni o‘rganish jarayonida mahallaning mazmun mohiyati, tarixiy
an‘analaridan kelib chiqib uning taraqqiyotini quyidagi bosqichlarga bo‘lishni
lozim topdik:  Qadimgi bronza davrining so‘nggi bosqichlaridan
boshlanib milodiy VIII asrgacha davom etgan. Ya‘ni ilk shahar manzilgohlarida
kishilarning jamoa bo‘lib uyushuvi va dastlabki mahallaga xos belgilarning
shakllana boshlagan davri;  VIII asrdan XIII asrgacha bo‘lgan davr.
Ya‘ni yirik shaharlarda mahallaga xos boshqaruvning shakllanishi va ularning
o‘zbeklar uchun ma‘muriy hududiy tuzulmaga aylanishi;
 XIII-XVI asrlar, ya‘ni mahallaning
barcha katta kichik shaharlar uchun xos uyushma darajasiga ko‘tarilishi va uning
funksiyalarining oldingi davrlarga nisbatan ortish davri;
 XVI-XIX asrlar. Mahallaning
so‘nggi o‘rta asrlardagi rivojlanish bosqichlari;
 XIX asrning ikkinchi yarmidan XX
asr boshlarigacha bo‘lgan davr. Yani uning faoliyatining chor rossiyasi tomonidan
nazoratga olinish davri;  XX asr, ya‘ni sovet davrida ma‘muriy
buyruqbozlik tizimining mahallalar faoliyatiga salbiy ta‘siri va uning faoliyatining
cheklanishi davri;  O‘zbekiston mustaqilligi yillarida
mahallaning tarixiy an‘analari va nufuzining qayta tiklanishi, uning vakolat
doiralarining kengayishi, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi sifatidagi
maqomining qayta e‘tirof etilishi davri. Mustaqillik yillarida mahalliy o‘zini o‘zi
boshqarish tizimi isloh qilindi. Bu tizimni davlat hokimiyati tizimidan ajratish
tomon yo‘l tutildi. I.A.Karimov “O‘zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy
istiqbolining asosiy tamoyillari” asarida “Biz fuqarolik jamiyatini qurishga
intilmoqdamiz. Buning ma‘nosi shuki davlatchiligimiz rivojlanib borgan sari
boshqaruvni turli xil vazifalarini xalqqa topshirish, ya‘ni o‘zini o‘zi boshqarish
organlarini yanada rivojlantirish demakdir” 1
. O‘zbekistonda
jamiyatni demokratlashtirish, adolatli, ochiq fuqarolik jamiyati qurish bosh
1
Eshquvatov V. Mahalla: o‘tmish va bugun. T.: 2005. B.16.
9

maqsadimizdir. Buning uchun bizda tayyor qolip va andozalar yo‘q. I.A.Karimov
dunyoda bir biriga o‘xshamagan 2ta davlat yo‘qligini aytib o‘tadi. Demokratik
jamiyatni xalqaro miqyosda tan olingan tamoyillari bor. Bularga insonning o‘z
xohish irodasining erkin bildirishi va unga amal qilishi, ozchilikning ko‘pchilikka
bo‘ysunishi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi, davlat hokimiyat
organlarining saylab qo‘yilishi va ularning saylovchilar oldida hisob berishi.
O‘zbekiston
demokratik jamiyat qurishda anashu tamoyillarga asoslanadi. O‘zbekistonda
mahalla xalq ishonchini qozongan adolat maskani hamda aholini ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash mexanizmi bo‘lib qoldi. Mahallalari obod bo‘lgan mamlakatgina ildam
qadamlar bilan taraqqiy etadi, albatta bog‘liq milliy qadriyat va urf-odatlarimizni
keng targ‘ib qilish, ularni asrab-avaylash sohasidagi faoliyatini takomillashtirish
mumkin. Xullas xalqimizning necha ming yillik tarixiy va ma‘naviy taraqqiyoti
milliy davlatchilik negizi buyuk madaniyatimizning ildizlari ma‘naviy meros,
milliy hususiyatlarimiz va boy an‘analarimizni yangi jamiyat qurushda tatbiq etish
yo‘lidan bormoqda. Sharq falsafasi va islom dini ta‘limotlarini aks ettiruvchi
hamjihatlik g‘oyasi va jamoat fikrining ustunligiga tayanuvchi sharqona
demokratik qadriyatlar asos qilib olindi. Yangi jamiyat qurishda adolat va haqiqat
g‘oyasiga asoslanmoqda. Insonlar o‘z qobiliyati va ehtiyojlarini namoyish etish va
ularni amalga oshirish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Bunda har bir
insonning taqdiri, turmushi jamiyatdagi o‘rni salohiyati mehnat qilish istagi
hisobga olinmoqda.
10

1.2 Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili
Mahalla-azaldan yurtimizda tarbiya o‘chog‘i, ota bobolarimizdan bizga
meros bo‘lib kelayotgan milliy qadriyatlar maskani, xalqimizning turmush va
tafakkur tarzi sifatida etirof etib kelinadi. Odamlar o‘rtasida mehr oqibat, ahillik
hamda totuvli ehtiyojmand kishilar holidan xabar olish, to‘y tomosha, hashar va
marakalarni ko‘pchilik bilan bamaslahat o‘tkazish kabi el-yurtimizga xos urf –
odat va an‘analar, avvalambor mahalla muhitida shakllangan. O‘zbekiston
zaminidagi arxeologik manbalar va tarixiy adabiyotlar mahalliy aholining
asrlardan buyon hududiy birliklarga qo‘rg‘on va mahallalarga birlashib, ma‘lum
tartiblar asosida yashab kelayotganidan dalolat beradi. Jumladan, sopollitepa
yodgorliklari, “Avesto” xabarlari, Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari yoki
A.Navoiyning “Hayrat ul abror” dostonidagi ma‘lumotlar ham buning yorqin
dalilidir 1
. Mahallalar, ayniqsa, sohibqiron Amir Temur
tuzgan mashhur davlatda rivojlandi, gullab yashnadi. O‘sha vaqtga kelib
mahallalarda yashash istiqomat qilish fuqarolarning kasbi kori asosida tashkil
topgan. Temirchilar, qurol yarog‘sozlar tikuvchilar, charmdo‘zlar, gilamdo‘zlar,
kulolchilar, quruvchilar va boshqa hunarmandlar bir joyda mehnat qilib hayot
kechirgan edilar. Buyuk sarkarda amalga oshirgan ulkan harbiy yurishlarda
mahallalarning bu namoyandalari faol va uyushgan holda qatnashgan.
O‘tmishimizning xonlik zamonlariga nazar tashlasak, o‘nboshi, ellikboshi,
yuzboshi va aminlarning har biriga o‘z darajasida huquq berilib, xalq ularning
chiqargan hukmlarini qonun deb bilgan. Mahallaning og‘irligi, tashvishlari
podshohlikka deyarli yetib bormagan. Rossiya bosqinidan ilgari Toshkent 160
mahallani o‘z ichiga olgan to‘rt dahadan tarkib topgan bo‘lib, ularning maxsus
jamoa kengashi, hokimligi bo‘lgan. Mazkur kengash faoliyatida mahalliy
hokimiyat vakillari – xalq tomonidan saylangan yuzboshi va mingboshilari ham
qatnashganlar 2
.
1
Hasanov O. Mustaqillik va mahalliy hokimiyat. T., 1996. B.54.
2
Azizxo'jaev A.A. Demokratiya-xalq hokimiyati demakdir.-T.: 1996. B.71.
11

Yuqorida keltirilgan fikr va muloxazalar asosida shuni xulosa qilish
mumkinki, mahalla va undagi boshqaruv tizimi qadimda mahalliy hokimiyatning
o‘ziga xos bir shakli, ko‘rinishi tarzida faoliyat ko‘rsatgan. Mahallani boshqarish
jamoatchilik asosida olib borilib, o‘zining tartib qoidalariga ega bo‘lgan. Mahalla
aholisi bu qoidalariga bo‘ysinishi shart bo‘lgan.
Mahalla oqsoqolining va jamoatchilik fikri, yig‘ilish qarori hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo‘lgan. Mahallalarda hukmron bo‘lgan jamoa ruhi aholida o‘zaro
hamkorlik, o‘zaro yordam, ahillik hurmat, odob axloq tuyg‘ularini shakllantirishda
katta yordam bergan. Zero mahalla – bu fuqarolar intilishi va sa‘y harakati tufayli
muayyan milliy axloqiy va maishiy tartib qoidalarga rioya qilish, maraka mavrid,
yaxshi yomon kunlarni birga o‘tkazish, ahillikni ta‘minlashga xizmat qiladigan
ijtimoiy iqtisodiy va hududiy jamoa bo‘lib azaldan davom etib kelayotgan
boshqaruv tizimi va ezgu qadriyatdir. Bu tarixiy, an‘anaviy va doimo yosh
navqiron, qudratli hodisani shunday ta‘riflash joizdir. O‘zbek xalqi 1991 yilda o‘z
mustaqilligiga erishganidan so‘ng mamlakatimizda davlat va jamiyatni
boshqarishning o‘ziga xos shakli qaror topdi. Bu aynan uzoq tarixga ega bo‘lib,
hatto chorizm va sho‘ro mustamlakachiligi davrida, qattiq tazyiq ostida ham o‘z
ta‘siri va ahamiyatini yo‘qotmagan mahalla an‘anasidir.
1993 yilning sentabrida qa‘bul qilingan “Fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonun hamda 1998 yilning may oyidan kuchga
kirgan uning yangi tahriri joylardagi mahallalarga katta huquq va vakolatlar beradi.
Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi ularning Konstitutsiya va boshqa qonunlar
bilan kafolatlangan hamda tarixiy qadriyatlardan, an‘analaridan kelib chiqqan
holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil
faoliyat deb tan olindi va bu yo‘lda davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab
quvvatlanib kelmoqda. Yurtboshimiz ta‘kidlaganidek, davlatimizning buyuk
kelajagini jamoatchilik, fuqarolar bunyod etadi. Buning ma‘nosi – mahalla
o‘zining hayotini hamda davlat rivojlanishi va kelajagini bunyod etishga bevosita
mas‘uldir. Chunki oddiy xalqning hayoti va muammolarining mahalladan yaxshi
biladigan tashkilot yoki organ yo‘q. Shu ma‘noda Prizdentimizning ―hammadan
12

oldin odamlarning issiq sovug‘idan, g‘am-tashvishidan xabar topadigan kim?
Albatta mahalla ahli. Turmush tarzini izga solish, kundalik muammolarni hal etish
uchun, eng avvalo, mahalla faoliyatini kuchaytirishlariga yordam berish zarur
degan fikr va tavsiyalari ayni muddaodir. Xo‘sh bugungi kunda fuqarolar
tashabbusi va sa‘y-harakati doirasida qanday masalalar o‘z yechimini topmoqda?
Ular tomonidan, asosan qaysi yo‘nalishlarda ish olib borilayapti? Mahallalar,
birinchidan, jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolar ishtirokini
ta‘minlash, tajriba va ko‘nikmalar ortirishda ko‘mak berish, o‘z hududida ijtimoiy-
moddiy, ma‘naviy marifiy vazifalarni hal etishda aholini birlashtirish madaniy
ommaviy tadbirlarni o‘tkazish, davlat siyosatini joylardagi ijrochisi sifatida
mahalliy davlat organlarining tayanchidir.
Ikkinchidan, fuqarolarning huquq va man‘faatlari
buzilgan holda ular nomidan tegishli mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv
organlariga murojaat qiladi. Ushbu hudud aholisining huquq hamda manfaatlaruni
muhofaza qiladi. Shuningdek, muhtoj oilalarning uyidan foydalanish harajatlari va
kommunal xizmatlari harajatlarini moddiy yordam ko‘rsatish orqali to‘laydi.
Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining uchinchi bir o‘ziga xos jihati,
ularning jamoa vakilligi shaklida faoliyat yurgizishidir.buning ma‘nosi shundaki
fuqarolar yig‘ini davlat nomidan emas, qonunga binoan muayyan ishlar doirasida
ma‘lum bir hududiy jamoa nomidan harakat qiladi., ayni vaqtda, fuqarolarning
jamiyat taraqqiyotida bevosita hissa qo‘shishlariga imkoniyat yaratadi. “Kuchli
d а vl а td а n kuchli fuq а r о lik j а miyati s а ri” t а m о yili o’zo’zid а n m а ‘lumki, u d а vl а t
о rg а nl а rining v а k о l а tl а rini а st а s е kinlik bil а n b о sqichm а -b о sqich fuq а r о lik
j а miyatig а o’tk а zishni t а q о z о et а di 1
. Pr е zid е ntimiz must а qillikning d а stl а bki
yill а rid а n о q bu g’ о yani ilg а ri surg а n edi. SHu b о isd а n h а m 1999 yil 14-15 а pr е ld а
О liy M а jlis 14- s ее siyasid а “Fuq а r о l а rning o„zini o„zi b о shq а rish о rg а nl а ri
to g„risid‟ а ” gi q о nunning yangi t а hriri q а bul qilindi. Bu q о nund а fuq а r о l а r o’zini
o’zi b о shq а rish о rg а nl а rining m а q о mi to’liq b е lgil а b b е rildi. Ul а r f ао liyatining
а s о siy printsipl а ri d е m о kr а tik, о shk о r а lik, ijtim о iy а d о l а t, ins о np а rv а rlik, m а h а lliy
1
Qosimov N., Mustaqillik: kurashlar davri. –T.: 1997. B.83.
13

h о kimiyatg а m о lik m а s а l а l а rni е chishd а must а qillik, j а m оа tchilik а s о sid а o’z а r о
yord а m h о l а tl а ri b е lgil а b b е rildi. O’zini-o’zi b о shq а rish о rg а nl а rini s а yl а sh t а rtibi,
f ао liyatini t а shkil etish h а md а v а k о l а t d о ir а si q о nun bil а n b е lgil а b qo‘yildi.
R е spublik а miqyosid а о qs о q о ll а r K е ng а shining
tuzilishi j а h о n t а jrib а sid а yangilikdir. Bu bil а n O’zb е kist о n dunyod а gi d а vl а t
b о shq а ruvi s о h а sid а chin а k а m ха lqchil sh а klid а gi o’zig а хо s milliy d а vl а t
tuzilm а sining а s о schisi bo’lib q о lishid а n d а r а kdir. D е m а k, q о nung а ko’r а
fuq а r о lik j а miyatini b а rp о etishd а m а h а ll а d а vl а tg а , j а miyatg а eng yaqin id о r а dir.
O’zini o’zi b о shq а rish tizimining, m а h а ll а ning tub m а ‘n о sig а , m о hiyatig а
Pr е zid е ntimiz yuks а k b а h о b е rib k е lm о qd а . 1999 yil 26 m а rtd а Хо r а zm
―yoshulli so’zini t‖ а ‘rifl а b b е rg а nl а rid е k, chin m а ‘n о d а k о mil о qs о q о l bo’l а о ls а ,
d а vl а t-m а ml а k а t, ko’pchilik а h о li m а nf аа tini his о bg а о lib, ха lqq а t а yanib,
yoshid а n, х izm а t v а zif а sid а n, e‘tiq о did а n q а ‘iy n а z а r, yakk а -yakk а sh ах sl а rning
ruhiy k е chinm а l а ri, ха tti-h а r а k а tl а rini, intilishl а rini ezgulikk а yo’n а ltirishg а
muyass а r bo’l а о l а di. Q о nund а t а ‘kidl а nishich а , m а h а ll а ning 3 t а t а yanchi b о r:
1) m а h а ll а yig’ini
v а kill а ri, 2) din ul о m а l а ri
(im о ml а r), 3) m а h а ll а
p о sb о nl а ri-n о zirl а r. Bugungi kund а kuchli j а miyatni b а rp о etishd а 260 d а n о rtiq
j а m оа t t а shkil о tl а ri f ао liyat ko’rs а tm о qd а . Must а qillik yill а rid а m а h а ll а t а ri х iy v а
riv о jl а ng а n m а ml а k а tl а rd а gi tushunch а d а а niq b е lgil а ng а n ijtim о iy-d е m о gr а fik,
m а d а niy-m а ‘n а viy v а hududiy-m а ‘muriy birlik sif а tid а gi m а q о mg а erishdi. U o’z
hududid а gi fuq а r о l а r o’rt а sid а а n‘ а n а l а r v а urf- о d а tl а r, ins о niy, х o’j а lik, huquqiy
mun о s а b а tl а r birligini t а shkil etg а ni h о ld а fuq а r о l а rning o’z а r о ijtim о iy
mun о s а b а tl а rini b о g’l а b turish v о sit а sig а а yl а ndi. Must а qillikning ilk d а vrid а n
b о shl а b Pr е zid е nt I. А .K а rim о v m а h а ll а l а rni fuq а r о lik j а miyatining omili d е b, bildi
v а ul а rni h а r t о m о nl а m а riv о jl а ntirish ch о r а -t а dbirl а rini а m а lg а о shirib k е lm о qd а .
Pr е zid е nt I. А .K а rim о v 1995 yild а yoq shund а y fikrni bildirg а n edi: “M а ‘lumki,
а srl а r m о b а ynid а m а h а ll а l а rd а ko’pd а n-ko’p h а yotiy mu а mm о l а r o’z y е chimini
t о pib k е l а di. To’y-m а ‘r а k а l а r h а m, h а yitu h а sh а rl а r h а m m а h а ll а а hlisiz o’tm а ydi.
14

M а h а ll а l а rd а siyosiy, iqtis о diy v а b о shq а m а s а l а l а rg а d о ir j а m оа tchilik fikri
sh а kll а n а di. Bu es а ха lqimizning turmush t а rzi, о t а -b о b о l а rimizd а n bizg а m е r о s
bo’lib k е l а yotg а n t а f а kkur t а rzidir. Bin о b а rin, h а yotning o’zi m а h а ll а l а rni
riv о jl а ntirish v а ul а rni qo’ll а b-quvv а tl а shni t а q о z о etm о qd а . M а ml а k а timizd а
ko’p qirr а li isl о h о tl а r а m а lg а о sh а yotg а n bir p а ytd а m а h а ll а j а miyat uchun
ish о nchli t а yanch v а t а ‘sirch а n kuch bo’lib х izm а t qilishi l о zim”.
H о zirgi d а vrd а m а h а ll а
yo’n а lishid а о lib b о ril а yotg а n ishl а r ikkit а yo’n а lishni n а z а rd а to’t а di. Birinchisi
m а ‘n а viy v а zif а bo’lib, u ха lqimizning ming yillik t а ri х id а gi n о yob, eng а ziz
а n‘ а n а l а rni, q а driyatl а rni q а yt а d а n tikl а sh v а riv о jl а ntirishd а n ib о r а t. Ikkinchisi,
siyosiy v а zif а bo’lib, u Pr е zid е nt I. А .K а rim о vning m а h а ll а institutini bugungi
z а m о n t а l а bl а rig а muv о fiq t а rzd а tikl а sh, shuningd е k, vil о yat, sh а h а r, tum а n
h о kimlikl а ri zimm а sig а yukl а ng а n ko’pchilik v а zif а v а huquql а rni fuq а r о l а r
o’zini-o’zi b о shq а rish о rg а nl а rig а , ya‘ni m а h а ll а l а rg а b е rib, ul а r m а q о mini j о y-
j о yig а qo’yib, shu t а riq а j а miyatimiz h а yotini d е m о kr а tiyal а shd а yangi v а jud а
muhim imk о niyatl а rg а erishishd а n ib о r а tdir. А yniqs а , m а h а ll а fuq а r о l а r
yig’inl а rig а O’zb е kist о n R е spublik а si Pr е zid е ntig а , O’zb е kist о n R е spublik а si О liy
M а jlisig а , ха lq d е put а tl а ri vil о yat, tum а n v а sh а h а r K е ng а shl а rig а s а yl о vl а r
o’tk а zuvchi uch а stk а s а yl о v k о missiyal а ri а ‘z о ligig а n о mz о dl а rni о krug s а yl о v
k о missiyal а ri t а sdiql а shl а ri t а vsiya etish huquqi b е rilg а n. SHuningd е k, m а h а ll а
fuq а r о l а r yig’inl а rig а ха lq d е put а tl а ri tum а n, sh а h а r K е ng а shi d е put а tligig а
to’g’rid а n-to’g’ri n о mz о d ko’rs а tish, O’zb е kist о n R е spublik а si О liy M а jlisi
d е put а tligig а t а sh а bbus guruhl а ri t о m о nid а n ko’rs а til а dig а n n о mz о dl а rni t а klif
etishd а ishtir о k etish k а bi v а k о l а tl а r v а huquql а rning b е rilishi m а h а ll а l а rni o’zini
o’zi b о shq а rish о rg а nl а ri sif а tid а j а miyatimiz siyosiy h а yotid а gi o’rni yan а d а
о shib b о r а yotg а nligini ko’rs а t а di. M а ml а k а t birinchi Pr е zid е nti
I. А .K а rim о v ikkinchi ch а qiriq О liy M а jlisning I Х s е ssiyasid а gi m а ‘ruz а sid а o’zini
o’zi b о shq а rish о rg а nl а rining j а miyat v а d а vl а t b о shq а ruvid а gi o’rnini
ko’t а rishning muhim b о sqichini b о shl а shning а s о siy yo’n а lishi bo’lg а n quyid а gi
fikrni bildirdi: «H а yotimizni erkinl а shtirish yo’n а lishl а rining yan а bir muhim yo’li
15

- m а rk а ziy v а yuq о ri d а vl а t b о shq а ruv id о r а l а ri v а zif а l а rini d а vl а t h о kimiyatining
quyi tuzilm а l а rig а , fuq а r о l а rning o’zini o’zi b о shq а rish о rg а nl а rig а b о sqichm а -
b о sqich o’tk а z а b о rishni t а ‘minl а shdir»1 . А lb а tt а , d а vl а t t о m о nid а n m а h а ll а l а rg а
k а tt а b о shq а ruv v а k о l а tl а rini b е rishd а а vv а l о , ul а rning а h о li f ао lligini о shirishd а gi
o’rnini yuks а ltirish ko’zd а tutildi. Chunki, m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а rid а е t а rlich а
huquq bo’lm а s а , ul а r o’zini o’zi b о shq а rish funksiyal а rini b а j а rish q о biliyatig а eg а
bo’l а о lm а s edil а r. Shuningd е k, m а h а ll а l а rning а h о li v а d а vl а t
о ldid а m а s‘uliyat s е zishl а ri uchun h а m а vv а l о k е ng huquql а rg а eg а bo’lishl а ri
l о zim edi. H о zirgi d а vrd а j а miyatning siyosiy s о h а sini erkinl а shtirish
m а qs а dl а rid а n k е lib chiqib, m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а rig а b о shq а ruvning turli
yo’n а lishl а rig а е t а kchilik qilish v а k о l а tl а ri b е rildi. M а h а ll а l а r o’z hududid а
yash а yotg а n fuq а r о l а rning turli ijtim о iy mu а mm о l а rini h а l qilib b е rishd а b е v о sit а
ishtir о k et а dil а r: q а riyal а r, f ах riyl а r, е timl а r, b а yn а lmil а l-h а rbiyl а r, k а m
t а ‘minl а ng а n v а ko’p b о l а li о il а l а r m а nf аа tl а ri him о ya qilin а di; m а h а ll а
f ао ll а rining m а zkur f ао liyatd а ishtir о k etishig а b о shchilik qil а di; ins о nni m а ‘n а viy
yuks а lishi v а а m а liy t а sh а bbusl а rini n а m о yon bo’lishi uchun sh а rt-sh а r о it
yar а t а di; fuq а r о l а r m о ddiy v а m а ‘n а viy jih а tl а rd а n qo’ll а b-quvv а tl а n а di. M а h а ll а
fuq а r о l а r yig’ini ijtim о iy t а min о t о rg а nl а ri v а b о shq а h о miy t а shkil о tl а r bil а n
birg а likd а ijtim о iy yord а m, k а m t а ‘minl а ng а n о il а l а r v а yolg’iz kishil а rg а
b е g’ а r а z m о ddiy yord а m а jr а tish ishining b а rch а t а shkiliy jih а tl а rini o’zi must а qil
r а vishd а b а j а r а di.
Shu bil а n birg а , m а h а ll а l а r o’z hududl а rid а ek о l о gik mu а mm о l а rni y е chish
v а а h о li m о ddiy а hv о lini ya х shil а sh, h а sh а r yo’li bil а n ko’k а l а mz о rl а shtirish,
t о z а l а sh ishl а rig а j а lb qilish, m а h а lliy а h о li o’rt а sid а а tr о f-muhitni а sr а sh
yuz а sid а n tushuntirish v а t а rbiyaviy ishl а r о lib b о rishg а h а m m а s‘uldir. А lb а tt а ,
bu k а bi f ао liyatl а r fuq а r о l а r f ао lligini о shirish v о sit а sid а а m а lg а о shirilm о qd а .
Shu bil а n birg а , ko’pl а b q о nunl а r l о yih а l а ri, K о nstitutsiyag а kiritil а dig а n
qo’shimch а v а o’zg а rishl а rni o’zid а if о d а l а g а n umum ха lq r е f е r е nduml а rig а
t а yyorg а rlik ko’rish v а o’tk а zish а vv а l о m а h а ll а а hli v а f ао ll а ri t о m о nid а n
muh о k а m а qilinm о qd а v а qo’ll а b-quvv а tl а nm о qd а . B о shq а ch а а ytg а nd а ,
16

m а h а ll а l а r siyosiy q а r о rl а r q а bul qilishd а j а m оа tchilik ishtir о kini
f ао ll а shtirishning muhim v о sit а si ek а nligini h а yotning o’zi isb о tl а b b е rdi.
M а ml а k а t siyosiy h а yotid а fuq а r о l а rning siyosiy q а r о rl а r q а bul qilishd а gi
ishtir о kini t а ‘minl а b b е ruvchi а s о siy bo’g’in - bu m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а ridir.
Shuningd е k, fuq а r о l а rning ijtim о iy h а yotd а gi f ао lligini о shirish q о biliyatig а eg а
bo’lg а n bird а n-bir b о shq а ruv tizimi h а m m а h а ll а fuq а r о l а r yig’inl а ridir.
R е spublik а «M а h а ll а » ха yriya
j а mg’ а rm а si, uning vil о yat, sh а h а r, tum а n bo’liml а ri bil а n h о kimlikl а r
h а mk о rligid а h а r yili «Eng ya х shi m а h а ll а », «Eng ibr а tli о qs о q о l», «M а h а ll а
j о nkuyari», «Eng t а dbirk о r m а h а ll а о qs о q о li» shi о ri о stid а mutt а sil ko’rik-
t а nl о vl а r o’tk а zib k е lindi. Ko’rik-t а nl о vl а r g’ о libl а ri h а r yili о bro’li k о missiyal а r
t о m о nid а n m ах sus nish о nl а r, qimm а tli esd а lik s о vg’ а l а ri bil а n t а qdirl а n а dil а r.
M а zkur t а dbirl а r m а h а ll а l а rni о b о d о nl а shtirish, о z о d а s а ql а sh, а yniqs а yoshl а rni
k о mil ins о n qilib t а rbiyal а shd а muhim а h а miyat k а sb etdi. Must а qillik d а vrid а
m а h а ll а l а r fuq а r о l а r yig’inl а ri о qs о q о ll а ri, «M а h а ll а » j а mg’ а rm а si v а uning
m а h а lliy t а shkil о tl а ri r а hb а rl а rining sif а t t а rkibi ya х shil а nib b о rdi3 .
17

2.1 Mustaqillik yillarida mahallarining iqtisodiy va ijtimoiy hayotidagi
o’zgarishlar
Farg’ona viloyatini Abdullaxon II 1574 yilda bosib olgan va Buxoro xonligi
tarkibiga kiritilgan. Buxoro islom dinining markazlaridan biri bo’lgan va Makka,
Madina shaharlari qatorida XIII asrda Buxoroga ham “Sharif” degan unvon
berilgan va “Buxoroyi Sharif” deb atalgan. Buxoroda islom diniy
tashkilotlarimasjid, madrasa, qorixona, maktablar ko’p bo’lgan. Farg’ona
Buxoroga qo’shilganidan keyin Buxoro xonlari bu yerlarda ham madrasa, qorixona
va maktablarni ko’paytirishga alohida e'tibor bergan. Buxoroning ta'sirida
Farg’ona shaharlarida, jumladan Namanganda ham, islomiy o’quv yurtlarining
soni ortib borgan. Namanganda Abdullaxon II (1557–1598 yy.) davrida
yangi madrasa, qorixona va maktablar qurilgan. Is‘hoqxon Ibratning «Farg’ona
tarixi» asarida yozilishicha, Namangan Abdullaxon II zamonida ancha obod
bo’lgan. Bu yerda u ko’pgina sardoblar va gumbazli binolar qurdirgan. Ibrat
«Farg’ona tarixi» asarida «Buxoro xonlaridan Abdullaxon bu Farg’ona taraflariga
kelib, har yerga goh sardobalar kavlab, saqqoyi mu'miningga chohlarni tepasiga
gumbazlar qilib, ko’b xalqg’a naflik ishlarni qilgan xon ekan. Ul kishi bul
Namanganni yeriga kelib, alholda sardoba degan madrasa bordur, bir chust va bir
aminlik mahalladur, ul yerga tushub darhol sardoba kavlatib, necha kunlar turub»
Namanganni obod qilgan deb hikoya qiladi. Ibrat asaridan olingan parchadan
ko’rinib turibdiki, Abdullaxon Namanganga kelganda sardoba nomli madrasa
bo’lgan 1
. Madrasa bo’lgandan keyin shubhasiz
maktablar ham bo’lgan. Odatda yoshlar maktabni bitirib madrasaga o’qishga
kirgan. Lekin Namanganning u davrdagi maktablari haqida hozircha bizning
qo’limizda faktlar yo’q. Shuning uchun aniq ma'lumotlar keltira olmaymiz. Lekin
Namangan bilan chegaradosh Andijon viloyatining Baliqchi tumanidagi Gurovon
qishlog’ida XIX asrning oxirgi choragiga taalluqli arxiv hujjatlarida 1586 yilda
1
Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T.; 2001. B.63.
18

bunyod etilgan maktab to’g’risida ma'lumot bor. Bu fakt shundan dalolat beradiki,
XVI asrda Farg’ona viloyatida, uning shahar va qishloqlarida eski maktablar
bo’lgan va masjidlar imomlari, so’filari yoshlarni o’qitib savodxon qilgan va ular
madrasalarda o’z o’qishlarini davom ettirgan. Shuni ham aytish kerakki,
Namanganda Abdullaxon va keyingi xonlar davrida maktab, qorixona, madrasalar
tashkil qilinib Namangan madaniyati rivojlangan shaharga aylangan. Bu yerda
Ibratning «Farg’ona tarixi» asarida yozilishicha Namangan aziz avliyolar va
mashoyixlar, ya'ni o’qimishli, olim, ziyoli odamlar shahri bo’lgan. Ibratning
Namanganda Abdullaxon II zamonida madrasa bo’lganligi to’g’risidagi
ma'lumotni haqiqiy ekanligini tasdiqlovchi XVI–XVIII asrlarga oid 13 ta maktab,
7 ta madrasa va 2 ta qorixona bo’lganligi haqida O’zbekiston Respublikasi
Markaziy davlat arxividan yangi ma'lumotlar topdik.
Bizga ma'lum tarixiy adabiyotlarda Namanganda bu davrda
maktab va madrasalar mavjudligi to’g’risida yozilmagan. Sovet davrida Ibratning
«Tarixi Farg’ona» asarining qo’lyozmasi nashr qilinmagan. Islom tarixiga oid
arxiv hujjatlarini foydalanish va tarixiy asarlar yozish sovetlarni dinga qarshi
siyosati tufayli man etilgan edi. Shu sababli sovet davrida Islom diniy tashkilotlari
– madrasa va maktablar to’g’risidagi arxiv hujjatlaridan foydalanilmagan, ilmiy
muomalaga kiritilmagan. Faqat mustaqillik tufayli tarixchilar qadimgi va o’rta
asrlar tarixini xolisona yoritish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Sovet davrida chop
etilgan “O’zbekiston sovet ensiklopediyasi” da va mustaqillik yillarida chop
etilgan “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” da Namanganda 1892 yilda bunyod
etilgan G’oyib Nazir madrasasi va 1912 yilda qurilgan Mulla Qirg’iz madrasasi
to’g’risida ma'lumot bergan, xolos. Undan oldingi davrlarda maktab, madrasalar
bo’lganligi to’g’risida lom-mim deyilmagan.
Demak mualliflarda Namangandagi o’rta asr davridagi maktab
va madrasalar to’g’risida ma'lumotlar bo’lmagan. Yuqorida Namangandagi XVI–
XVIII asrlarga oid maktab, qorixona va madrasalar to’g’risidagi ma'lumotlar biz
yaqinda O’zR MDA ning Farg’ona viloyati boshqarmasi arxiv fondidan topgan
“Namangan uezdi bo’yicha o’quv yurtlari to’g’risidagi 1887 va 1888 yillarga
19

tegishli xabarnoma” nomli hujjatdan olingan. Bu xujjat Namangan uezdi boshlig’i
polkovnik Arvanitakining 1889 yil boshlarida Farg’ona viloyati boshqarmasiga
yuborilgan xabarnomaning tasdiqlangan nusxasi. Hujjatning asl nusxasi Turkiston
o’lkasi o’quv yurtlari boshqarmasiga yuborilgan. Arxivda Namangan uezdi o’quv
yurtlarining 1882, 1884, 1885 va 1886 yillarga tegishli xabarnomalari ham
saqlangan 1
. Bu hujjatlar jadval shaklida tayyorlangan bo’lib, ularda maktab,
madrasalarni nomi, tashkil 16 qilingan yili, o’qituvchi va o’quvchilar soni, har bir
o’quv yurtiga sarflangan mablag’, o’quv yurtining manzili: shahar, qishloq, volost
nomlari ko’rsatilgan. 1882 yil bo’yicha berilgan xabarnomada 17 madrasa va 62 ta
maktab bo’yicha ma'lumot berilgan. 1887 va 1888 yillar bo’yicha xabarnomada 42
ta madrasa va 296 ta maktab haqida ma'lumot bergan. Madrasa va maktablar
sonidagi farqning sababi, bizning fikrimizcha, 1882 yilda ular to’la ro’yxatga
olinmagan, 1887 va 1888 yillarda to’la ro’yxatga olingan bo’lishi kerak. Chunki
qisqa vaqt ichida, 5-6 yilda 25 ta madrasa va 134 ta yangi maktab bunyod etilishi
mumkin emas. Bu fikrni 1887 va 1888 yillarda maktablar sonida o’zgarish
bo’lmaganligi ham tasdiqlaydi. Bu ikkita xabarnomalarning asosiy farqi
birinchisida o’quv yurtlarining tashkil bo’lgan yili ko’rsatilmagan, natijada bu
hujjatni qimmatini pastlatgan. Oxirgi xabarnomada madrasa, qorixona va
maktablarning bunyod etilgan vaqti ko’rsatilgan. Bu hujjatdan qaysi maktab,
madrasa va qorixona qaysi asrda vujudga kelganini aniqlash imkoniyati bor.
Shuning uchun tadqiqotimizga asosiy manba sifatida “Namangan uezdi bo’yicha
o’quv yurtlari to’g’risidagi 1887 va 1888 yillarga tegishli xabarnoma” ni tanlab
oldik 2
. Bu hujjat tarix fani uchun juda noyob va qimmatli ma'lumotlarni, ya'ni
Namangan bekligidagi XVI–XVIII asrlarga oid maktab, qorixona va madrasalar
haqidagi ma'lumotlar to’g’risida xabar beradi. Jadvalda berilgan raqamlar,
ma'lumotlar asl nusxa bilan bir xil ekanligi tasdiqlangan. Namangan uezdi
boshlig’ining kotibi hujjatni “Asliga to’g’ri” deb imzo chekan, ish yurituvchi esa
matnni asliga solishtirib chiqqanligini ko’rsatib “Solishtirdim” deb imzo chekan.
1
Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T.; 2001. B.126.
2
Alimov I. A. XVI–XVIII asrlarda Namangan bekligidagi madrasa, qorixona va maktablar tarixidan / Namangan
tarixidan lavhalar. – Namangan, 2010. B. 14.
20

Ushbu hujjatning bu tarkibiy qismlari uni ishonchli manba ekanligidan dalolat
beradi. Hujjat
rus tilida, qo’lda yozilgan va 15 varaqdan iborat. Unda hujjat tuzilgan 1889 yilda
Namangan uezdida mavjud bo’lgan 42 ta madrasa, 40 ta qorixona va 296 ta
maktablarni ro’yxati berilgan. Bu hujjatni paydo bo’lishi haqida ikki og’iz so’z
aytishga to’g’ri keladi. Chor hukumati Turkiston ruhoniylaridan, musulmon diniy
tashkilotlari xodimlaridan ancha cho’chigan. Chunki Turkiston bosib olingan
dastlabki yillarda ruhoniylar, madrasalarning mudarrislari va talabalari ruslarga
qarshi qo’zg’olonlar tashkil qilgan.
Shundan tegishli xulosa chiqarib, chor hukumati ko’rsatmasi bilan Turkiston
general gubernatori K. P. Kaufman 1880 yilda viloyat harbiy gubernatorlariga har
yili Turkiston o’lkasi o’quv yurtlari boshqarmasiga musulmon o’quv yurtlari
haqida ma'lumot berib turishi talab etilgan. Shu ko’rsatmaga binoan Farg’ona
viloyati harbiy gubernatori begona (rus bo’lmagan) xalqlar o’quv yurtlari
to’g’risida ma'lumot berib turgan. Biroq 1887 va 1888 yillarda shunday ma'lumot
boshqarmaga yuborilmagan. Shu sababli 1889 yil 7- fevralda Turkiston o’lkasi
o’quv yurtlari boshqarmasi Farg’ona viloyati harbiy gubernatoriga xat yozib, 1887
va 1888 yillarga o’quv yurtlari haqida ma'lumot yuborishni talab qilgan. Shundan
kelib chiqib Farg’ona viloyati harbiy gubernatori Namangan uezdi boshlig’iga xat
yozib, bu ma'lumotlarni boshqarmaga va nusxasini menga jo’natishingizni
so’rayman degan mazmunda xat yozgan. Shu xatga javoban yuqorida tilga olingan
xabarnomani tasdiqlangan nusxasi Skobelevga, harbiy gubernatorga 1889 yil
boshida yuborilgan. Mustamlakachilar mahalliy boshqaruv idoralariga mas'ul
shaxslar tanlanishida nihoyat hushyor ish tutib, basharti ilg’or, taraqqiyparvar va
millatparvar kishilar volost, hatto mahalla boshqaruvchisi, oqsoqol, yuzboshi,
ellikboshi yoki qozi sifatida saylanib qolsa, ularni lavozimga tasdiqlamaslik uchun
turli hiylanayranglar ishlatganlar. «Turkiston o’lkasini boshqarish haqidagi nizom»
deb atalgan hujjat esa ularga bu borada keng faoliyat maydonini yaratib bergan.
Chorizmning ushbu ma'muriy siyosatdan ko’zlangan asosiy maqsadi o’lkaning
iqtisodiy jihatdan qonini so’rish, ma'naviy-ruhiy maqsadi esa, pirovard natijada,
21

O’rta Osiyo xalqlarini ruslashtirishdan iborat bo’lgan.
Samarqand, Toshkent, Andijon, Qo’qon va boshqa yirik shaharlar dahalarga,
ular esa, o’z navbatida mahallalarga bo’linib, mahallalarga oqsoqollar boshchilik
qilgan. Har bir mahallada masjid bo’lib, odamlar hayotidagi barcha muhim
voqyealar shu yerda hal qilingan. Dafn marosimini masjid imomi bilan so’fi tashkil
etgan. Farzand tug’ilganda, nikoh to’ylarida oilaning moddiy ahvoliga qarab,
dasturxon qanday bo’lishi, qancha odam chaqirilishi belgilangan. Bir necha
xonadonli kichik mahallalar qo’rg’oncha deb atalar, ularda odatda endigina o’troq
hayotga o’tgan oilalar joylashgan bo’lardi. Mahallalarning qadimiy mahalliy
boshqaruv tizimi ekanligini Toshkent shahri misolida ham yaqqol ko’rish mumkin.
Mahallaning umumiy mulki bo’lgan, u turli marosimlarni o’tkazish uchun zarur
turli anjomlardan iborat edi. Har bir mahallada bitta katta yoki bir necha kichik
qozon. samovar, yetarli miqdorda kosa, piyola, dasturxon, qoshiq, xontaxta, kursi,
ko’rpacha, gilam va boshqa buyumlar mavjud edi 1
.
Mahallada dafn marosimida ishlatiladigan tobut va boshqa maxsus jihozlar
ham bo’lgan. Har bir mahalla biron-bir o’ziga xos xususiyati bilan ajralib turgan:
biri pichoq, gazlama, qurol, egar, jabduq, beshik, sandiq va boshqa narsalar
yasaydigan qo’li gul ustalari bilan mashhur bo’lsa, boshqasi yuksak ma'naviy
negizlari, o’qimishli kishilarning ko’pligi, noz-ne'matga boy bog’lari bilan shuhrat
qozongan va hakazo. Toshkent mahallalari ishlab chiqarish prinsipiga qarab
nomlangan. Bu yerda Temirchi, Misgarlik, Qoshiqchilik, Taqachi, Egarchi,
Parchabof, Zargarlik, O’qchi, Chaqichmon, Degrez va boshqa mahallalar mavjud
bo’lgan. Bu mahallalarning nomidan Toshkentdagi hunarmandchilik ishlab
chiqarishining geografiyasini aniqlash mumkin.
Shaharning katta bozori va uning atrofida joylashgan mahallalar nima bilan
savdo qilishiga qarab nomlangan: To’nbozor, Egarbozor, Tuzbozor, Ipakbozor,
Sandiqbozor va hokazo. Mahallalarning nomlanishida shahar aholisining uzoq
yillar mobaynida shakllangan etnik tarkibi ham o’z aksini topgan. Bu nomlarni
1
Mirzaliev E. Bazarova M. Namanganning XIX asr oxiri – XX asr boshidagi sotsial-iqtisodiy va madaniy
rivojlanishi. – Toshkent: Qatortol-kamolot, 1998. B.68.
22

tahlil qilish aholining turkiy-forsiy kelib chiqishi va turkiy aholi nisbatining yaqqol
ustunligidan guvohlik beradi: 105 ta mahallaning nomi turkiy, 44 tasi forsiy, 35
tasi esa har ikkala tilda bab-baravar qo’llanadigan so’zlardan kelib chiqqan. XIX
asrda Tojik, Qashqar, Mo’g’ulko’cha, Qang’li, Turk, Kaltatoy, Chig’atoy singari
mahallalar bor edi. Hoji, Ulamo kabi mahalla nomlari jamiyatning tabaqaviy
xususiyatini o’zida aks ettirgan. Toshkentda asosan badavlat kishilar istiqomat
qilgan bir necha mahallalar bo’lgan: Boyko’cha, Qoziko’cha, Hojiko’cha,
Eshonguzar va boshqalar. Shu o’rinda kasbiy, ijtimoiy va
tabaqaviy mansubligiga ko’ra birlashgan kishilar bilan bir qatorda, har bir
mahallada boshqa tabaqa, ijtimoiy guruh va kasb-hunardagi aholi ham istiqomat
qilganligini qayd etib o’tish lozim. Bir qator mahallalar mashhur kishilar, avliyolar
yoki machitlar nomi bilan atalgan: Xastimom (Hazrati Imom), Tillashayx,
Yunusxon, Shayx Zayniddin buva, Oqmachit, Salimmachit. Sag’bon ko’chasida
joylashgan mahallalardan biri mashhur olim va hofiz Ko’hakiy nomi bilan atalgan.
Toshkentda mahallalar aynan qaysi davrdan boshlab paydo bo’lganini aniqlash
qiyin, lekin o’rganilgan barcha mahallalar (shahar devori doirasida) tarixi bir necha
yuz yilliklarga borib taqaladi. Ba'zi ma'lumotlarga ko’ra, Obinazir mahallasi 600
yildan buyon mavjud. Chig’atoy mahallasining paydo bo’lishi va nomlanishi bu
yerda yashagan o’zbek urug’laridan biri – chig’atoy atamasidan (XIII asr) kelib
chiqqanligi haqida farazlar mavjud.
23

2.2 Mustaqillik yillarida Namangan shahri mahallarida etnodemografik
jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlari
Yurtimiz ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida mahallaning o’rni katta bo’lib,
u tadbirlarni hayotga joriy etish, odamlarga yetkazish, ularni boshqarish,
uyushtirishda o’zaro hamkorlikni tashkil etishda alohida o’rin tutadi. Hozirda
mahalla – jamiyat hayotining ko’zgusi, uning demokratlashuv darajasini
ko’rsatuvchi o’ziga xos mezon sifatida e'tibor qozonmoqda. Bugungi kunda
yurtimizda Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish instituti – mahalla faoliyatining
tashkiliy asoslarini yanada takomillashtirish, uning vazifalari ko’lamini
kengaytirish asosida yoshlarimiz tafakkurining rivojiga e'tibor qaratishga jalb etish
masalalari alohida ahamiyat kasb etmoqda. Davlatimiz tomonidan ijtimoiy institut
sifatida mahalla obodonchiligiga, uning tarbiyaviy maskan sifatidagi rivojiga
e'tibor qaratilishi milliy mentalitetimizda mahalla tizimining g’oyat muhimligini
ko’rsatdi. Yurtimiz siyosatida mahallaga e'tibor o’z-
o’zini boshqaruvchi mahalla tizimida ijtimoiysiyosiy, iqtisodiy jarayonlarning
intensivlashishida namoyon bo’ldi. Bugun mahallalarda ma'naviy muhit
barqarorligini ta'minlash borasida ham ko’plab ijobiy ishlar amalga
oshirilmoqdaki, bular yoshlar tafakkuri rivojida o’ziga xos o’rin tutadi.
Mahallalarda yoshlarni turli mafkuraviy xurujlardan himoya qilish maqsadida,
mamlakatimiz mustaqilligi va hayotimizga xavf tug’dirishi mumkin bo’lgan
jirkanch harakatlarga qarshi targ’ibot-tashviqot ishlari olib borilmoqda.
Mahallalarda sog’lom turmush tarzini targ’ib etish, yoshlarni turli yot diniy
oqimlar ta'siridan himoyalash, mahalla fuqarolar yig’inlarida barqaror
ma'naviyaxloqiy muhitni qaror toptirish, aholi, ayniqsa, yoshlar ong-shuuriga
sog’lom turmush tarzini singdirish bugungi globallashuv davrida dolzarb ahamiyat
24

kasb etmoqda 1
. Mahallalarda milliy qadriyat va urf-odatlarning yoshlar
tarbiyasidagi o’rni, yoshlarda Vatanparvarlik, ona-Vatanga mehr-muhabbat va
sadoqatni kuchaytirish maqsadida muntazam turli tadbirlar o’tkazilmoqda. Bugun
mahalla aniq yo’naltirilgan asosda aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, xususiy
tadbirkorlik va oilaviy biznesni rivojlantirish markaziga aylanmoqdaki, ushbu
jihatlar yoshlar tafakkurining shakllanishida ham muhim rol o’ynamoqda.
Yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy
demokratik davlat qurish, inson, uning manfaatlari, huquq va erkinliklari eng oliy
qadriyat hisoblanadigan fuqarolik jamiyatini shakllantirish, shuningdek yoshlar
dunyoqarashini rivojlantirishda mahallaninig o’rni beqiyosdir.
Bugun kunda fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla
tizimiga barcha davlat, nodavlat va jamoat tashkilotlari jalb etilgani bu borada
amalga oshirilayotgan chora- tadbirlarning izchilligini ta'minlayotir. Prezidentimiz
Sh. Mirziyoyev ta'kidlaganlaridek, «... odamlarning siyosiy ongi, siyosiy
madaniyati, siyosiy faolligi yuksalib borgani sari davlat vazifalarini nodavlat
tuzilmalar va fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich
o’tkazib borish zarur. Bu borada o’zini-o’zi boshqaradigan idoralarning,
mahallalarning nufuzini va mavqyeini oshirish, ularga ko’proq huquqlar berish
katta ahamiyat kasb etadi». Yurtboshimiz tomonidan 2010 yil 12
noyabr kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va
Senatining qo’shma majlisida ilgari surilgan «Mamlakatimizda demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi»da: «Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi
kunda demokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy
manfaatlarini himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda. Fuqarolarning o’z
salohiyatlarini ro’yobga chiqarishi, ularning ijtimoiy, sotsialiqtisodiy faolligi va
huquqiy madaniyatini oshirish uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar
muvozanatini ta'minlashga ko’maklashmoqda», deya alohida ta'kidlandi.
1
Mirzaliev E. Bazarova M. Namanganning XIX asr oxiri – XX asr boshidagi sotsial-iqtisodiy va madaniy
rivojlanishi. – Toshkent: Qatortol-kamolot, 1998. B.73.
25

Xulosa qilganda,
yurtboshimiz tomonidan ilgari surilgan konsepsiya mamlakatimizda fuqarolik
jamiyatining, xususan, mahallalar rivojining yangi bosqichini boshlab berish,
milliy davlatchiligimiz taraqqiyotida tarixiy burilish yasash bilan birga
yoshlarimizda yurt ravnaqi va farovonligiga daxldorlik hissini kuchaytiradi hamda
ularning siyosiy-ijtimoiy faolligini oshiradi. Bu esa fuqarolik jamiyatining eng
muhim belgisi bo’lib, mahalla yoshlarining siyosiy-ijtimoiy faolligi hamda ular
tafakkurida ijobiy qirralar rivojida yetakchi o’ringa ega bo’layotganligidan
dalolatdir. Respublikaning muhim ma'muriy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan
biri Namangan shahrining tashkil topishi haqida turli manbalarda har xil
ma'lumotlar mavjud. Taniqli tarixchi
olim Yo’lchi Qosimovning ma'lumotlariga ko’ra, Namangan shahri XVII asrdan
boshlab Axsi atrofidagi qishloq sifatida tilga olinadi. V. P. Nalivkinning so’zlariga
qaraganda, Namangan xijriy 1053 (1643 milodiy) yillarga doir vaqf xujjatlarida
qishloq sifatida, Mahmud ibn Valining yozishicha esa, 1758 yillarga doir
xujjatlarda viloyat sifatida tilga olinadi. Bir qator yangi adabiyotlarda
yoritilishicha, Namangan shahri tarixi ancha olisroqqa borib taqaladi. Namangan
qishloq sifatida XIV asr oxiriga tegishli ekanligi qayd etiladi. Bobur o’zining
“Boburnoma”sida Namanganni qishloq sifatida eslatib o’tgan. Tarixchilarning
ma'lumotlariga ko’ra, bu yerga 1582 yilda asir olingan forslar keltirib
joylashtirilgan. Bu hudud 1610 yildan shahar maqomini olgan. XVI–XIX asrlarda
Namangan vohasida yer va suv ta'minoti masalalarini yoritishga yordam beradigan
yagona xujjat O’zSSR FA Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan “Yorliqlar
to’plami”dir.
Bu yorliqlar Farg’onaning, shu jumladan Axsi(Namangan) viloyatida yer
egaligi, feodal majburiyatlari va suv taqsimoti haqidagi 146 ta xujjatni o’z ichiga
oladi. Namangan vohasining irrigatsiyasi tarixiga oid ma'lumotlar nihoyatda
kamligi tufayli sug’orma dehqonchilikning paydo bo’lishidan tortib, toki, XVIII
asrgacha – ko’chmanchilarning o’troqlashishigacha bo’lgan davr irrigatsiyasi
tarixini bayon etish g’oyat mushkuldir. Kosonsoydan qadimgi Axsikentga suv olib
26

kelingani, buloqlar boshini biriktirib, sug’orish maqsadlariga yo’naltirilgani,
charxpalaklar, chig’irlar yuz yillardan beri ishlatilib kelgani ma'lum. So’nggi ikki
yuz yil ichida suv ta'minotida katta o’zgarish yasagan yirik irrigatsiya inshooti
Yangiariq kanalidir. Bugun Namangan shahridan o’tgan kanalnigina Yangiariq deb
tushuniladi. Aslida esa Shimoliy Farg’ona kanalining
Chortoqsoygacha bo’lgan qismi ham Yangiariq edi. Yangiariqning qachon ishga
tushirilganligi haqida hali tarixchilar o’rtasida bahsli munozaralar mavjud. Tarixchi
Yo’lchi Qosimovning “Namangan vohasining sug’orilish tarixidan” nomli
monografiyasida Yangiariq kanalining ishga tushirilgan yili turlicha e'tirof etiladi.
Muallif bu xususda ma'lumotlar turlicha ekanini e'tirof etib, har xil manbalarda
1800–1803, 1803–1811, hijriy 1235 yoki milodiy 1819 yillar ta'kidlanishini qayd
qiladi. Yo’lchi Qosimovning ko’rsatishicha Yangiariqning yana bir nomi Mutagan
arig’i bo’lib, uning qurib bitkazilgan sanasi 1803 yil degan xulosaga kelgan.
O. Abdullaevning ma'lumotlariga ko’ra, Yangiariq kanali 1819 yili
Norin daryosidan Namangan shahriga qadar qazilgan va 1922 yilda qurib
bitkazilgan. Yangiariq kanali, dastlab, Chegaraxona, Qizil Rabot, Uychi, Chortoq,
Kasotepa, Namangan shahrining shimoliy qismi va Xonobod yerlarini suv bilan
ta'minlagan. Kanalning Norin daryosidan to Namangan shahrigacha bo’lgan
qismida 47–50 tegirmon suv oqqan va undan 55 ariq chiqarilib, 40 ming desyatina
yangi yer o’zlashtirilgan. Birgina Namangan shahrining o’zida kanaldan 21 ta
shahobcha chiqarilib, ular orqali shahar ichkarisi va shahar atrofidagi qishloqlarga
qarashli yerlar sug’orilgan. 1819 yilda Umarxon farmoni bilan Yangiariq kanali
yana uzaytirilib, uning uzunligi 120 chaqirimga yetkazildi. Unda har sekundda 5–6
kub sarjin suv oqib, asosan Namanganning janubiy qismi va uning atrofidagi yerlar
sug’orilgan. Mazkur kanalning uzaytirilishi bilan Namangan shahrining janubiy
qismida suv ta'minoti yaxshilandi va yangi yerlar o’zlashtirildi. Shahar va uning
atrofini to’la suv bilan ta'minlash uchun 337–340 tegirmon suv talab etilgan.
Ammo mazkur hudud 276 tegirmon suv bilan ta'minlangan xolos 1
.
1819–1821 yillarda Umarxon buyrug’i bilan yangi kanal qazilgan. Bu kanal
1
Abdullaev O. Farg’ona vodiysi: ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jarayonlari. – Namangan, 2000. B.29.
27

Namangan shahri va uning atrofidagi 23 qishloqni ta'minlovchi Xonariq kanali edi.
Yana bir muhim ahamiyatga ega bo’lgan suv inshooti Rozenbax arig’i bo’lib, bu
ariq O’rta Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olinganidan keyin qurilgan eng
yirik ariq bo’lgan. Mazkur ariq XIX asrning 80- yillarida bunyod etilgan va suvni
Yangiariqdan olgan. Uning uzunligi taxminan 17 km. bo’lib, Chortoqsoydan
boshlangan va Axsi, Shahand qishloqlarigacha oqib borgan. 1940 yillarga kelib bir
qancha yangi yerlarning o’zlashtirilishi bilan Yangiariq ham, undan suv oluvchi
Rozenbax kanali ham kerakli suvni bera olmay qoldi. Shundan so’ng yangi suv
inshooti – Shimoliy Farg’ona kanali qurilishiga qo’l urildi. Ushbu kanal qurilishi
1940 yilning 18 fevralida boshlangan va o’sha yilning 23 iyul kunida suv ochilgan.
Shimoliy Farg’ona kanalining umumiy uzunligi 160 km79 bo’lib, kanalning
boshlanishidagi 60 km.dan ziyodroq masofaga Yangiariq va Rozenbax kanallari
asos bo’lgan.
Kanalni qazishda 69,5 ming ishchi, 600 dan ortiq muhandis texnik
qatnashib, 5,9 million kubometr tuproq ishlari bajarilgan. Kanal 1940 yil yozida
ishga tushirilishiga qaramay uning qirg’og’i yuvilib ketavergan. 1960 yillarga kelib
kanal to’la mustahkamlangan. Shimoliy Farg’ona kanalining bir bo’lagini tashkil
etgan Yangiariq 150 yilda mukammal qiyofaga ega bo’ldi. 1970–1978 yillari
mamlakatimizda yirik irrigatsiya inshootlaridan hisoblanuvchi Katta Namangan
kanali qurildi. Uning birinchi navbatiga 1974 yilda, ikkinchi navbatiga 1978 yilda
suv ochilgan. Bu kanalning ishga tushirilishi bilan Podshoota va Chodak soylari
suviga bo’lgan ehtiyoj birmuncha kamaydi. Yuqoridagi kanallarning birmuncha
mustahkamlanishiga qaramay XIX asrning 70–90 yillarida Chust va Namangan
uezdlarida bir necha marta suv toshqinlari bo’lib turgan. Jumladan, 1877 yil aprel-
may oylarida Podshootasoy toshqini natijasida Yangiariq suvidan shaharda 216 uy
katta zarar ko’rgan, 18 tegirmon buzilgan, 12 ta tuproq to’g’on ishdan chiqqan.
Ko’rilgan zararning qimmati 46 ming so’mni tashkil etgan. Yangiariqning 40
joyidan suv toshib, 36 kishi halok bo’lgan. Toshqin bo’lgan joylarni tuzatish
uchun 2500 arava va minglab ishchi kuchi safarbar etilgan. Bu kabi sellar Chust va
Namangan uezdlarida 1881, 1883, 1887, 1891, 1897 yillarda ham sodir bo’lgan.
28

Xulosa
Mahalla – O‘rta Osiyoda shaharlar ichidagi hududiy birlik bo‘lib, u bizga
o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan. Arablar istilosi va islom dini qabul qilinganidan
ancha ilgari paydo bo‘lgan mahalla cheklangan hududda istiqomat qiluvchi
odamlar birlashmasi bo‘lib, unda odamlar faqat qo‘shnichilik rishtalari bilan emas,
balki yuzlab yillar davomida yaratilgan ichki tartib-qoida, ma‘naviy-axloqiy
normalar, urf-odatlar va an‘analar bilan belgilangan. SHuning uchun ham undan
minglab kishilarni faol ijtimoiy hayotga jalb etishning samarali vositasi sifatida
foydalanish lozim. O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla
institutining o‘rni va roli mavzusini tahlil qilishda quyidagi xulosalarga kelindi.
Birinchidan, O‘rta Osiyoda mahallaning vujudga kelishi, uning
tarixi bu hududda ilk davlatlar paydo bo‘lgan davrga borib taqaladi. Mahallaning
rivojlanish bosqichlari bu hududdagi davlatchilik taraqqiyoti bilan bog‘liqdir.
Ikkinchidan, Fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida mahalla
institutining huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyada, Parlament
tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlari, Prezident va Vazirlar Mahkamasining
qaror va farmonlarida o‘z aksini topgan.
Uchunchidan, Fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla instituti faoliyatini
takomillashtirish davlat va jamiyat taraqqiyotining omili ekanligini bugungi kunga
kelib, dunyoning rivojlangan davlatlari ham tan olishmoqda.
To‘rtinchidan, Fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla instituti
faoliyatini takomillashtirish yuzasidan bir qator ishlar amalga oshirilib, bu jihatdan
2003-yilni “Obod mahalla yili” deb e‘lon qilinishi va davlat dasturi hayotga tadbiq
qilinishi bu boradagi ishlrning nechog‘li samara bera berayotganini va uning
amaliy ahamiyati ortib borayotganligini ko‘rish mumkin.
29

Beshinchidan, “O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo
etishda mahalla institutining o‘rni va roli” mavzu materialini samarali o‘qitish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi.
Oltinchidan, “O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etishda
mahalla institutining o‘rni va roli” mavzusi yuzasidan pedagogik talim
texnologiyalari asosida o‘tkazilgan sinov dars ishlanmasi va taqdimoti tayyorlandi.
Bir so‘z bilan aytganda, O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla
institutining o‘rni va roli beqiyosdir. Dunyoning rivojlangan davlatlarining ham
e‘tiboriga sazovor bo‘layotgan xalqimiz turmush tarziga xos bo‘lgan mahalla
boshqaruvining hufuzi, o'rni va roli fuqarolik jamiyatini shakllantirishda ortsa
ortadiki, aslo kamaymaydi.
30

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”,
2017.
2. Abdulqosimov H. Hasanov R.R. O‘zbekistonda ijtimoiy – iqtisodiy
islohotlar. – T.: “Akademiya”. 2010.
3. Asqarov A. O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi. T.: 2007.
4. Alisher Navoiy Hayrat ul Abror. Toshkent. 1989.
5. Azizxo'jaev A.A. Demokratiya-xalq hokimiyati demakdir.-T.: 1996.
6. Begmatov A.S. Manaviyat falsafasi yohud I. Karimov asarlarida yangi
falsafiy tizimning yaratilishi. T.: Akademiya. 2000.
7. Eshquvatov V. Mahalla: o‘tmish va bugun. T.: 2005.
8. Grebenkin A.D. O‘rta Osiyoda mahalla. T.: 1993.
9. Hasanov O. Mustaqillik va mahalliy hokimiyat. T., 1996
10. Jalilov Sh.I. Mahalla. O‘zini o‘zi boshqarishning huquqiy kafolati. –
T.;O‘zbekiston,1999.
11. Levitin.L. O‘zbekiston tarixiy burilish pallasida. T.; O‘zbekiston 2001.
12. Nazarov Q. O‘zbekiston jamiyatni demokratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh qilish yo‘lida. – T.: ―Akademiya ,‖
2005.
13. Suvonqulov M.N. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolar o‘zini o‘zi
boshqarish organlari faoliyatining nazariy – huquqiy masalalari. Y.f.n. diss.
avtoref. – T.: 2002.
14. Qosimov N., Mustaqillik: kurashlar davri. –T.: 1997.
31

15. Qirg‘izboyev M. Fuqarolik jamiyati institutlari. O‘quv qo‘llanma. T.:
Akademiya. 2006.
16. Qirg‘izboyev M. Fuqarolik jamiyati: nazariya va tajriba. T., Yangi asr
avlodi.
17. Quvvatov N.B. O‘zbekistonda o‘tish davri va jamiyat taraqqiyoti. T.: 2013.
18. Xolbekov A. Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. – T.: Akademiya. 2005.
19. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T.; 2001.
32

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi