Информация о документе

Цена 26000UZS
Размер 566.8KB
Покупки 4
Дата загрузки 31 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

orazaliyeva shaxnoza

Дата регистрации 15 Февраль 2024

42 Продаж

O’qish savodxonligi darslarida maqollarni o‘rganish uslubiyoti (1-2-sinflar misolida)

Купить
O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA MAQOLLARNI O‘RGANISH USLUBIYOTI ( 1-2-SINFLAR MISOLIDA) MUNDARIJA KIRISH ...........................................................................................................3 I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI 1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z………….……….…...6 1.2.O‘qish savodxonligi darslarida maqollardan foydalanishning ilmiy-nazariy asoslari……………………………………………………………………….….. 24 II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH USULLARI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish usullari ……………………………………..………..27 2.2. O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish usullari…………………………………………………………………………..35 XULOSA……………… ………………………...………………………….….47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .. ……………..…………….……….50 ~ 1 ~ KIRISH Ma’lumki, maqollar xalqning ma’naviy madaniyati, urf-odati, kasbi, turmushi bilanbevositabog‘liq bo‘lib, qisqa, ixcham, ma’no jihatidan salmoqdor birliklar sifatida har bir davr ruhigamos keladi. Chunki hozirgi mustaqillik, milliy qadriyatlarning tiklanish davri so‘zlovchidantilni,ayniqsa, davlat tili maqomiga ega bo‘lgan o‘zbek adabiy tilini chuqur egallashni, fikrni ixcham,asosli, obrazli va ta’sirchan shaklda ifodalashni taqozo etadi. Bu esa publisistikvabadiiymatnlarda faol qo‘llanuvchi maqollarning lingvistik tadqiqiga oid ilmiy tadqiqotlarninghozirgivaqtda dolzarb va muhimligidan dalolat beradi. Х alqimiz mustaqillikka erishgach, o‘zbekona urf-odatlar, rasm-rusumlar, asrlar davomidayaratilgan xalq og‘zaki durdonalari o‘zining haqiqiy bahosini topdi. Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq respublikamizda xalqimizning milliy qadriyatlari, madaniyati, manaviyati hamdatil madaniyatiga katta e’tibor qaratila boshlandi. Mustaqillikning ilk kunlaridanoq uzoq yillar davomida saqlanib, bizga meros bo‘lib qolgan xalqimizning qadriyatlari va madaniyatimizning tiklanishiga erishildi. Xalq о g‘zaki ijodi durdonalari o‘zining eng qadimiy va betakrorligi,yuksak ijodiy salohiyatga ega ajdodolarimizning ko‘p asrlik an’analari, turmush-tarzi, tarixi,dunyoqarashi, turli e’tiqodlari haqida teran va mukammal ma’lumot beruvchi ma’naviy va madaniy oltin merosimiz hisoblanadi. Maqollarni o‘rganmay turib, “xalqlarning kelib chiqishi va etnik tarixi, dunyosivilizatsiyasining tarkibiy qismi bo‘lgan xalq, uning madaniyati va turmushining o‘ziga xosliklarining shakllanishi haqidagi tarixiy fan “etnografiyani chetlab o‘tish mumkinemas”.Hozirgi zamon tilshunoslik fanida maqollarning kasb- hunar doirasidagi talqini deyarli o‘rganilmagan. Maqol – jamiyat “parchasi”ning modelidir. Shu bois uni o‘rganmasdanbirortadunyo jamiyatini tushunishning ma’nosi yo‘q. Bu noyob durdonalarda xalqimizningyaratuvchilik, zukkolik, donolik kabi fazilatlari o‘z ifodasini topgan. Maqollar xalq og‘zaki ijodining eng qadimgi va eng kuchli shakllaridan biridir. Ular xalqningaxloqiyqadriyatlarini ifodalab, jamiyatda o‘zaro munosabatlar, turli hayotiy holatlar, muammolarni hal etishda yo‘l-yo‘riq ~ 2 ~ ko‘rsatadi. Maqollarni yosh avlodga yetkazish, ularga axloqiy tarbiyaberish,milliy qadriyatlarni singdirish uchun juda muhim vosita sifatida qaraladi. Maqollarni o‘rganishyoshlarning turmushda o‘z o‘rnini topishiga, to‘g‘ri yo‘ldan borishiga yordam beradi. Bugungi kunda ta’lim tizimida boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan fanlar orasida o‘qish savodxonligi alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu fan orqali o‘quvchilarda o‘qish, tushunish, mulohaza qilish, fikr bildirish, og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish ko‘nikmalari shakllanadi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodiga mansub asarlar, jumladan maqollar, o‘quvchilarning til boyligini oshirish, axloqiy tarbiyasini mustahkamlash va milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Maqollar o‘zining qisqalik, mazmundorlik, hikmatga boylik kabi xususiyatlari bilan kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun ham tushunarli va esda qolarli bo‘ladi. Shu sababli ularni o‘qish savodxonligi darslariga integratsiyalash orqali bolalarning tafakkurini, nutq madaniyatini va dunyoqarashini rivojlantirish mumkin. Mazkur kurs ishida 1–2-sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan o‘qish savodxonligi darslarida maqollarni o‘rgatishning metodik usullari, ulardan foydalanish imkoniyatlari hamda amaliy tajribalar tahlil qilinadi. Mavzuning dolzarbligi . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqiy rivojlanishi, tafakkuri va ma’naviy-axloqiy tarbiyasini shakllantirishda maqollar muhim o‘rin tutadi. Maqollar xalq donishmandligining ifodasi bo‘lib, bolalarga hayotiy saboq beradi, ularni fikrlashga va xulosa chiqarishga o‘rgatadi. O‘qish savodxonligi darslarida maqollardan foydalanish o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini boyitish, so‘z boyligini kengaytirish va milliy qadriyatlarga hurmat bilan qarashga xizmat qiladi. Shu bois, ushbu mavzuni o‘rganish bugungi ta’lim islohotlari jarayonida dolzarb hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi . 1–2-sinf o‘quvchilariga o‘qish savodxonligi darslarida maqollarni o‘rgatishning samarali metodik yondashuvlarini tahlil qilish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. ~ 3 ~ Kurs ishining vazifalari 1. Maqollarning o‘quvchilar nutqiy rivojlanishidagi o‘rnini aniqlash. 2. O‘qish savodxonligi darslarida maqollarni qo‘llashning nazariy asoslarini o‘rganish. 3. Boshlang‘ich sinflarda maqollarni o‘qitish bo‘yicha mavjud metodik tajribalarni tahlil qilish. 4. Amaliy mashg‘ulotlar asosida maqollarni o‘rgatishning samarali usullarini ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich ta’lim jarayonidagi o‘qish savodxonligi darslari. Kurs ishining predmeti. 1–2-sinf o‘quvchilariga o‘qish savodxonligi darslarida maqollarni o‘rgatishning uslubiy jarayoni. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan. ~ 4 ~ I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI 1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham ma’no va hajm xalq ma’naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollar – bu xalqning donoligini, millatning ruhini, uning madaniyatini ko‘rsatadigan xalq og‘zaki ijodining gavharidir. Maqollarni, xususan, xalq ijodiyotini o‘rganish, tadqiq qilish bugungi kunda juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu “gavhar” nafaqat tilshunoslar, balki boshqa turli soha vakillarini ham qiziqtirib qo‘ygan: etnograflar, madaniyatshunoslar, folklorshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, psixologlar, faylasuflar va boshqalar. Maqollar – bu xalq tajribasi, uning nafasi, yig‘isi, shodligi va sevinchi, qayg‘usi va ovunchi, bu xalq haqiqati, uni to‘g‘ri yo‘lga eltuvchi mayoqdir. “Xalq asrlar mobaynida to‘plagan hayotiy tajribasini turli vositalar yordamida kelajak avlodlarga meros qilib qoldiradi. Maqollar ana shunday bebaho meros namunasi hisoblanadi. Ular zamonlarosha xalq donishmandligining muhim manbai sifatida, og‘izdan – og‘izga o‘tib, sayqallanib kelgan. Maqollar xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari singari har bir xalqning milliy adabiy va madaniy boyligi hisoblanadi. Ular xalqning milliy – madaniy xususiyatlari va uning qirralarini, dunyoqarashi, axloqiy me’yor va prinsiplarini, millatning ruhiy holatini to‘liq ifodalaydi”. O‘zbek maqollarining o‘rganilish tarixi: o‘zbek xalq durdonalarini, o‘zbek xalq ijodining ommaviy janrlaridan biri bo‘lgan maqollarni to‘plash va o‘rganish tarixi ham, ulardan yozuvchi va olimlarning o‘z asarlarida foydalanishi ham uzoq davrlarga borib taqaladi. Xususan, XI asrning buyuk olimi M. Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” asarida turk tili oilasiga kiruvchi xalqlarning maqollaridan keng foydalangan. Bu asar yolg‘iz o‘sha davr tilidagi so‘zlarni izohlovchi kitobgina emas, balki shu vaqtda butun Markaziy Osiyo doirasida, ya’ni, Yuqori Chindan tortib Movorounnahr, Xorazm, Farg‘ona, Buxoroga qadar cho‘zilgan keng va katta hududda yashagan urug‘, qabila, xalqlar, ularning tillari, o‘sha davr xalq og‘zaki ijodiy maqollari to‘g‘risida ham ma’lumot ~ 5 ~ beruvchi noyob filologik asardir. Demak, bu qimmatli ilmiy va nodir asar xalq og‘zaki ijodining butun yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan, ayniqsa, xalq maqollarini o‘rganuvchi ilmiy fikrlarni sharhlashda xalq maqollariga katta e’tibor bergan, birinchi marta xalq maqollarini yig‘uvchi asar hamdir. Bu haqida M. Koshg‘ariyning o‘zi shunday yozadi: “Men bu kitobni maxsus alifbo tartibida hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, qo‘shiqlar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim”[II.10. 45-b]. Demak, o‘zbek xalq maqollarini to‘plash va o‘rganish XI asrda Mahmud Koshg‘ariy tomonidan boshlab berilgan. Uning “Devoni lug‘otit turk” asarida 275 ta maqol keltirib o‘tilgan. Olimlar qadimgi shohlardan Abbos Safoviyning amri bilan maqol va matallarimiz bir joyga jamlangani haqida ma’lumot beradilar. Afsuski, bu majmua bugungi kungacha yetib kelmagan. Bu o‘rinda adabiyotimiz tarixida maqollar asosida yaratilgan asarlar ham mavjudligini ta'kidlab o‘tamiz. Masalan, Muhammad Sharif Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari tarkibida 300 dan ortiq o‘zbek xalq maqollari bor. Yoki Sulaymonqul Rojiy o‘zining «Zarbulmasal» asarida 400 dan ortiq maqolni she'riy vaznga solganligi ham e'tiborga loyiq hodisadir. Xalq maqollarini ilm obyekti sifatida o‘rganish va to‘plash XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. O‘zbek xalq maqollarini to‘plash va nashr qilishda missioner N.G.Ostroumovning xizmati katta. Bir necha o‘zbek olimlari tomonidan maqollarni tahlil qilishga e’tibor qaratilgan. Sh.Shorahmedov, X.Sharafiddinov va X.Abdurahmonovning maqollarning til xususiyatini yorituvchi tadqiqoti yuzaga keldi. Maqollarning yangi nashrlari bilan shug‘ullangan tadqiqotchilar sifatida B.Sarimsoqov, K.Imomov, va X.Abdurahmonovlarning ishlari ham diqqatga loyiq. B.A.Soatov [II.26.53-b] o‘zbek xalq maqollarining janr xususiyatlari va she’riy xususiyatlarini aniqlagan. X. Sharafiddinova o‘zbek xalq maqollarining tuzilishidagi qofiya va uning funksional-uslubiy xususiyatlariga e’tibor qaratgan. I. Begmuratov, R. A. Latipova, E. V. Ivanovalarning ilmiy tadqiqotlarida folklor aloqalari, jumladan maqol va matallar qiyosiy planda ko‘rib chiqilgan. ~ 6 ~ Xalq tajribasi ma’naviy qadriyatlarning yaratilishida favqulodda muhim rol o‘ynaydi. “Insonlarda xotiralar tufayli tajriba paydo bo‘ladi: ayni bir narsa, predmet haqidagi bir qator xotira, nihoyat, bir tajriba ahamiyatiga ega. Tajriba esa fan va san’at bilan deyarli bir xildir. Fan va san’at, gapga esa insonlar tajriba tufayli erishadilar. Chunki, V.Pol aytganidek, tajriba san’atni yaratgan va to‘g‘ri aytgan, tajribasizlik – hodisa”. N. Barlining tasdig‘iga ko‘ra, “maqolni unga o‘xshagan boshqa turdosh shakllar bilan munosabat kompleksidan alohida ko‘rib chiqish mumkin emas”. Har bir xalqning maqollar zaxirasi o‘ziga xosdir. O‘zbek xalq maqollari o‘zbek xalqi donishmandligining hosilasi hisoblanadi. O‘zbek maqollari tasnifi masalasi bugungi kunda o‘z yechimini kutayotgan mavzu hisoblanadi. Ikki jildlik “O‘zbek xalq maqollari” akademik to‘plamida maqollar alifbo tartibida berilgan. “Alfavitli tasnif” to‘plamda “Balandparvoz so‘zlar” deb qabul qilingan. Tuzuvchilar Sh.Shomaqsudov va Sh.Shorahmedovlar o‘zlarining “Ma’nolar maxzani” to‘plamida ham maqollarni alifbo tartibida joylashtirganlar. To‘plam 20 ming maqolni o‘z ichiga oladi. Unda maqollarning etimologiyasi va muqobillari keltirilgan. Boshqa to‘plamlarda, asosan, maqollarning predmetli-mavzuli tasnifidan foydalanilgan. Masalan, “O‘zbek xalq maqollari” to‘plamida 30 predmetli mavzu guruhi taqdim etilgan: 1) Vatan va vatanparvarlik haqida; 2) mehnat va mehnatsevarlik haqida; 3) kollektivizm; 4) do‘stlik va kelishmovchilik haqida; 5) fan va san’at haqida; 6) donolik va johillik haqida; 7) mardlik va insoniylik haqida; 8) jasorat va qo‘rqoqlik haqida; 9) hushyorlik va ehtiyotkorlik haqida; 10) oila va yaqinlar haqida; ~ 7 ~ 11) sevgi va sadoqat haqida; 12) kattalarni e’zoz qilish haqida; 13) kamtarinlik va tarbiya haqida; 14) qadr-qimmat haqida; 15) mehmon va mehmondorchilik haqida; 16) yaxshi so‘z va ezgulik haqida; 17) rostgo‘ylik va samimiylik haqida; 18) ehtiyotkorlik va uquvsizlik haqida; 19) tejamkorlik haqida; 20) sabr qanoat, matonat haqida; 21) soflik, poklik haqida; 22) ishonch va umidsizlik haqida; 23) maqtanchoqlik va kibr haqida; 24) ochko‘zlik haqida; 25) hayvonot haqida; 26) nasihat haqida; 27) majoziy maqollar; 28) pand-nasihat moqollari; 29) kambag‘allik va muhtojlik: tarixiy o‘tmish haqidagi maqollar; 30) haqsizlikka qarshi yo‘naltirilgan maqollar. Maqollar folkloristik nuqtayi nazaridan folklorshunos olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Xalq og‘zaki ijodi bo‘lgan maqollar to‘planib, tasniflangan va kitob holida nashr qilingan. Maqollarning o‘rganilishi o‘zbek millatining boy tarixini ko‘rsatish bilan birga milliy madaniyatini ham o‘zida namoyon etadi. Til kishilar o‘rtasidagi aloqaning eng muhim vositasi, fikrni boshqalarga yetkazuvchi quroldir. Til milliy madaniyatning oynasi, uni saqlovchi xazina hamdir. Har bir xalq yashayotgan joyining tabiati, u xalqning iqtisodiy tuzumi, og‘zaki ijodiyoti, badiiy adabiyoti, san’ati, fani, urf-odatini o‘zida aks ettirib, to‘plab, avloddan-avlodga yetkazib berish tilning milliy-madaniy semantik asidir. ~ 8 ~ Milliy madaniy semantika tilning hamma qatlamlarida: leksikasida ham, grammatikasida ham, hatto fonetikasida ham mavjud. Ammo milliy-madaniy semantika tilning harakatdagi birliklarida juda ham aniq namoyon bo‘ladi. Bunday til birliklari – so‘zlar, frazemalar va paremalardir. Paremiologiya so‘zi grekcha paroimia (hikmat v a logos (fan) so‘zlaridan olingan bo‘lib , ma’lum bip tildagi maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralar sistemasini o‘rganadigan fandir. Demak, paremiologiya koinot qonuniyatlarini kuzatish, turmush tajribalariga suyanish asosida chiqarilgan xulosalarni ifodalovchi , xalqning jamiyatga munosabati, ruhiy holati, etik va estetik tuyg‘ulari, ijobiy fazilatlarini mujassamlashtirgan, avloddan-avlodga og‘zaki formada ko‘chib yuruvchi, ixcham va sodda, qisqa va mazmundor mantiqiy umumlashma sifati da paydo bo‘lgan maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarni — paremalarni o‘rganadi. Paremiologiyada quyma fikrni ifodalovchi eng mayda birlik parema deb ataladi. Paremiologiya tildagi maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarni ikki planda o‘rganadi. 1. Paremalar avloddan-avlodga faqat og‘zaki holdagina o‘tib kelganligi, xalq og‘zaki ijodining mahsuli bo‘lganligi uchun adabiyotshunoslik fanining o‘rganish obyektidir, chunki bu hikmatli iboralarning ko‘pchiligy ko‘proq she’riy formaga o‘xshaydi va ularda o‘xshatish (istiora, tashbeh, metafora), taqqoslash (antiteza), parallelizm, anafora, qofiyalash, evfonik vositalar (alliterasiya, assoians), kinoya, piching, kesatiq kabi badiiy tasvir vositalari qo‘llangan bo‘ladi. 2. Paremalar so‘zlardan tuzilib, ma’lum bir fikrni ifodalovchi gaplardan iborat bo‘lgani uchun tilshunoslikning ham o‘rganish obyektidir, chunki ular so‘zlardan hosil bo‘lishiga ko‘ra oddiy gaplarga o‘xshasa ham, mazmuni, strukturasi, intonatsiyasi va boshqa grammatik xususiyatlari jihatidan o‘ziga xosliklarga ega. O‘zbek tilida hikmatli iboralarni umuman maqol deb atashadi [II.31.5-b] . Ammo bu tushunchani ifodalash uchun yigirmadan ortiqroq terminlar qo‘llanadi: maqol, matal, masal, naql, hikmat, tanbeh, zarbulmasal, hikmatli maqol, xalq ~ 9 ~ iborasi, xalq so‘zi, qadimgilar so‘zi, donishmandlar so‘zi, donolar so‘zi, yaxshilar so‘zi, burungilar so‘zi, ulusning so‘zi, avomunnos masali, hikmatli so‘z va bosh qalar. Badiiy adabiyotda, publisistik adabiyotlarda, vaqtli matbuotda ham bu terminlar deyarli farqlanmaydi. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda esa idiomatik ibora, qayroqi ibora, aforizm, ko‘chma ma’noli turg‘un birikma, frazeologik birikma, frazema kabi terminlar bilan yuritiladi. Paremalarning qachon paydo bo‘lganligini aniqlash qiyin, lekin shunisi aniqki, ularning ko‘pchiligi juda qadim zamonlarda yara tilgan va ular o‘zini ijod qilgan xalq bilan birga yashab kelmoqda. Har qanday hikmatli ibora ham ommalashib ketavermaydi, faqat jamiyatdagi ko‘pchilik xalqning orzu- umidini, istagini, hayoti va fikrini aks ettirgan hikmatli iboralargina ommalashadi, avloddan-avlodga o‘tadi, asrlar osha yashaydi — paremalarga aylanadi. Har bir maqol va matal — xalq hukmi. Ular biror narsani lo‘nda qilib tasdiqlaydi yoki inkor qiladi, ya’ni haqiqatni ifodalay di. Masalan: Nima eksang — shuni o‘rasan. Arpa eksang — arpa o‘rasan, bug‘doy eksang — bug‘doy o‘rasan. Besh qo‘l baravar emas. It xuradi, karvon o‘tadi. Bu maqollarning o‘z ma’nosi ham, ko‘chma ma’nosi ham haqiqatdir. Har bir parema ma’lum bir davrning mahsuli sifatida tug‘iladi, yashaydi va ma’lum bir davrga kelib, iste’moldan chiqib ketadi. Paremalar davrlarning o‘tishi bilan silliqlanadi, sayqal topadi, ma’lum q olipga tushadi. Bora-bora ma’lum bir formada «qotib», quyma holatda qo‘llanadigan bo‘lib qoladi, ya’ni tayyor holdagi til birligi sifatida ishlatiladi. Paremalar ham tilning boshqa elementlari kabi ma’lum qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Paremalar so‘zlardan hosil bo‘ladi hamda ma’lum bir fikrni (ba’zan ikki fikrni: to‘gri va ko‘chma) bildiradi, bu fikr (yoki fikrlar) esa o‘sha tilda so‘zlashuvchilar uchun tushunarli bo‘ladi, bunday so‘zlar kompleksi ham uzoq davrlar mobaynida xizmat qiladi. Demak, paremalar ham affikslar, so‘zlar kabi nutqda emas, tilda mavjud bo‘ladi. Tildagi so‘zlar har xil tovushlardan hosil bo‘lib, bir tushunchani bildiradi. Bu tushuncha esa dunyodagi ko‘pchilik tillarda ham mavjud bo‘ladi: Masalan: odam, ~ 10 ~ non, suv, xotin, yemoq, ichmoq va boshqalar. Bu so‘zlar orqali ifodalangan tushunchalar hamma tillarda ham bor, faqat boshqacha tovush kompleksi bilan talaffuz qilinadi. Demak, tushuncha – so‘zning ichki tomoni dunyodagi ko‘pchilik tillar uchun umumiy bo‘lib, so‘z ning tashqi tomoni – tovushlar orqali ifodalanishi esa har bir tilning o‘ziga xos xususiyatidir. An a shunday umumiy va xususiy ho disalar tilning barqaror hikmatli iboralari ( “Hikmatli ibora” terminini paremalarning faqat bir qismiga — maqol, matal, xalq aforizmlariga nisbatan qo‘lladik) – paremalarga ham xos bo‘lgan xususiyatdir. Masalan: so‘roqlab-so‘roqlab har qanday joyni topish mumkin degan mazmunni anglatuvchi parema turli xalqlarda turli so‘zlar orqali ifodalanadi: ruslar “ Язык до Киева доведет” deyishsa, fransuzlar «qui langue a, a Rome va» deyishadi, o‘zbeklar esa “So‘rab-so‘rab Makkani topibdi” deb aytishadi. Yoki o‘zbeklar, tojiklar «Sukut — alomati rizo» deyishsa, ruslar “Молчание – знак согласия” deydi. Demak, bu paremalar orqali ifodalangan fikr uning ichki tomoni bo‘lib, qanday so‘zlar bilan ifodalanishi esa tashqi tomonidir. Demak, paremalar ichki tomonining bir xil bo‘lishi shu xalqlarning yashash sharoitlariga ham bog‘liq, chunki hamma xalqlar ham o‘z vatanlarini sevadi, mehnatkash xalq esa hamma yerda ham yalqovlarni yomon ko‘radi, qo‘rqoqlardan jirkanadi. O‘zlarining ana shu tuyg‘ularini esa qisqa, ixcham paremalarda ifodalaydi. “Hislar reallikni, fikr va so‘z umumiylikni ko‘rsatadi, tilda faqat umumiylik bor”- deyilganidek, hikmatli iboralar orqali bildirilgan fikr ham tilda faqat umumiy bo‘ladi. Paremalar biror voqea, holat va situatsiyasiz esga ham kelmaydi. Ularni qo‘llab ham bo‘lmaydi. Demak, paremalarning ma’nosi kontekstdan tashqarida reallashmaydi, faqat umumiy bo‘ladi. Paremalarning mazmun va stilistik xarakteristikasi faqat konkret tekstdagina oydinlashadi. Paremalar orqali ifodalangan quym a fikr, mazmun – uning ichki tomoni umuminsoniy hodisa – ko‘pchilik tillarga xos hodisa, chunki tafakkur qonuniyati internatsional xarakterga ega. ~ 11 ~ Paremalar mantiqiy fikrlashning mahsuli bo‘lishi jihatidan umuminsoniy hodisa bo‘lsa ham, har bir xalqning o‘ziga xos yashash sharoiti, tarixiy rivojlanishi, dunyoqarashi bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan bu mantiqiy xulosalarning ifodasi bo‘lmish paremalar mazmuni, intonatsiyasi, tuzilishi, ifodalanishi jihatidan milliy xususiyatga ham ega bo‘ladi. Demak, tildagi har qanday elementning ikki tomoni mavjud: ichki va tashqi . Ana shu ikki tomon tilning dialektikasini tashkil qiladi, narsa va hodisalarni faqat dialektik birlikda, shakl va mazmun birligida o‘rgangandagina uning mohiyatini to‘liq, ilmiy tushunish mumkin. Paremalarning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyoti va ma’nolarini o‘rganuvchi paremiologiya frazeologiya bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq. Paremiologiya tilda turli xarakterdagi barcha iboralarni o‘rganadi, frazeologiya esa uning bir qismi sifatida – faqat ko‘chma ma’noli turg‘un birikmalarni o‘rganadi. Bu ularning o‘zaro farqlovchi tomonlaridir. O‘rganish obyektining birligi, ya’ni bir necha so‘zdan tuzilgan barqaror birikmalarni tekshirish ularning o‘xshash, umumiy - tomonlaridir. Frazeologiyaning fan sifatida shakllanishida paremiologiyaning roli katta. O‘zbek tilshunosligida ham, boshqa tillardagi kabi, frazeologiyaning o‘rganish obyekti keng va tor ma’noda tushuniladi. Frazeologiyaning o‘rganish obyektini tor ma’noda tushunuvchilar frazeologik iboralarni maqol va matallardan ajratib, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularni bir-biridan farqini ilmiy jixatdan izohlamoqdalar 1 . Paremiologik birliklar ham tildagi boshqa birliklar singari diaxronik va [II.18.30-31, 56-b] sinxronik taraqqiyot qonunlariga ega. Bu esa uning sistemali xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi. Paremiologik birliklar nutqda emas, tilda tayyor holda mavjud bo‘lganligi uchun ular til hodisasi sifatida leksikografik, semantik, fonetik va grammatik jihatdan eidigina o‘rganilmoqda. O‘zbek tilining sintaksisini, fonetikasini o‘rganishda paremalarning o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor berish, ularni maxsus va sistemali tekshirish zarur. Masalan, ba’zi paremalardagi komponentlarning bir- ~ 12 ~ biriga munosabati hozirgi tilimizdagi so‘zlarning leksik-semantik, grammatik birikishiga (grammatik normaga) to‘g‘ri kelmaydi: Ahmoqqa – to‘qmoq. Tanimas- ni — siylamas. Bermasning oshi pishmas. Hozirgi o‘zbek tilida sifatdoshning -ma + s affikslari bilan hosil bo‘lgan bo‘lishsiz formasi kelishiklar bilan turlanmaydi. Bu n o r m a o‘rnida -ma+gan shaklidagi sifatdosh formasi qo‘llanadi va bunday qo‘llash norma hisoblanadi. Paremiologiyaning o‘rganish obyekti juda keng bo‘lganidek paremalarning tiplari xam juda xilma-xil. Ularning hammasi hakida fikr yuritish ham ancha mushkul. Shuni xisobga olib, bu kitobda paremiologik birliklarning faqat bir qismi — maqol-matali tipidagilari haqida fikr yuritilib, ularning o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot berildi. O‘zbek tilida maqol-matal tipidagi paremiologik birliklarni uch turga bo‘lish mumkin: 1. Maqollar – grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik, ixcham, o‘tkir mazmunli, ko‘chma ma’noda yoki ham ko‘chma ma’noda, ham o‘z ma’nosida qo‘llanadigan hikmatli xalq iboralaridir: Shamol bo‘lmasa, daraxtning shoxi qimirlamas. Chumchuq so‘ysa ham, qassob so‘ysin. Qizim, senga ayta-man, kelinim, sen eshit. Sulaymon o‘ldi, dev-lar qutuldi. Bolta tushguncha, kunda dam oladi kabilar. 2. Matallar – tarbiyaviy, pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik jihatdan to‘liq gap shaklida bo‘lgan, faqat o‘z ma’nosida – to‘g‘ri ma’noda qo‘llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir: Kattaga, hurmatda bo‘l, kichikka izzatda bo‘l! Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod qoladi. Odam olasi ichida, mol olasi tashida kabilar. 3. Aforizmlar — umumlashtirilgan fikrni ifodalovchi lo‘nda, hikmatli iboralar. Aforizmlar ikki turli bo‘ladi: nutqiy aforizmlar va til aforizmlari. Nutqiy aforizmlar ma’lum bir shaxsga oid bo‘ladi, til aforizmlari esa hamma uchun tushunarli va ular ommaviy qo‘llanadi. Masalan: A. Navoiyning Odami ersang demagil odami, Onikim yo‘q xalq g‘amidin g‘ami hikmatli iborasi nutqiy aforizm. Ammo uning: Aytur so‘zni ayt, aytmas so‘zdin qayt. Bilmaganni so‘rab o‘rgangan ~ 13 ~ — olim va orlanib-so‘ramagan — o‘ziga zolim. Sihat tilasang, ko‘p yema, izzat tilasang, ko‘p dema kabi hikmatli iboralari til aforizmiga aylanib, hamma tomonidan qo‘llanib, umumxalq iborasiga o‘tib ketgan. Paremalarda grammatik zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari: ularning intonatsiyasi ham odatdagi gaplardan farq qiladi. Masalan, bunday ibora - lar shaklan qaysi zamonni ko‘rsatishiga qaramasdan, har doim umumiy zamonni ifodalaydi, bu iboralarning kesimi II yoki III shaxsni ko‘rsatsa ham, mazmunan umumga qaratilgan bo‘ladi va shaxsi umumlashgan gaplarni hosil qiladi. Paremalar ko‘chma ma’noni bildirishi yoki bildirmasligidan qat’iy nazar ularning ma’nosiii izohlash zarur, chunki har bir parema qanday vaziyatda va qanday situasiyada qo‘llanishiga qarab, umumiy ma’noga ega bo‘lsa ham, biror ma’nosi farqlanadi. Paremalar tugallangan gap shaklida bo‘lganligi uchun ular faqat kengaytirilgan gaplar orqali izohlanadi. Tilimizdagi maqol-matal tipidagi paremalarni to‘plash, o‘rganish juda qadimiy tarixga ega. Mashhur turkolog M. Koshg‘ariy XI asrdayoq turkiy xalqlarning hikmatli iboralaridan 400 ga yaqinini o‘zining «Devon»iga kiritib, ularning qanday situatsiyada, qaysi mazmunda qo‘llanishini arab tilida izohlagan. Shulardan 250 dan ortiqrog‘i mazmun jihatidan ham, shakli jihatidan ham hozirgi o‘zbek tilida bugungidek yangrab tu ribdi. Masalan: Arslon qarisa, sichqon inini poylar . Besh barmoq barobar e mas . Bor – mis, yo‘q – oltin . Yo g‘ochni uzun kes, temirni qisqa kes . Ko‘k ka tupursa, yuzga tushar . Suv ko‘r maguncha, etik yechma . Qo‘sh qilich qiniga sig‘mas kabilar. XIX asrnyng boshlarida o‘zbek xalqining zab ardast masalchisi Gulxaniy 200 ga yaqin hikmatli iboralarni to‘plab, ularni bir syujet ipiga tuzib, «Zarbulmasal» nomli badiiy asar yaratgan. Gulxaniy M. Koshg‘ariyni bilmagan, uning «Devon»ini o‘qimagan bo‘lishi ham mumkin. Lekin ba’zi maqollar Koshg‘ariyda ham, Gulxaniyda ham o‘xshash; M. Koshg‘ariy Teshik inju yerda qolmas desa, Gulxaniy Teshik munchoq yerda qolmas deb ishlatadi. Bunday hodisadar maqol- matal tipidagi paremalarning juda qadimiyligidan dalolat beradi. ~ 14 ~ Mashhur sharqshunos N. Ostroumov ham XIX asrning oxirlarida o‘zbek xalqining bir mingdan ortiq maqol-matal tipidagi paremalarini to‘plab, nashr qildiradi va rus, nemis tillariga tarjima ham qiladi [II.6.4-17-b]. Maqol, matal va aforizmlar tipidagi paremalarni to‘plash, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish ham adabiyotshunoslik, ham tilshunoslik fanlarining zimmasiga tushadi. Adabiyotshunoslar o‘zbek tilidagi maqol-matal, aforizmlarni faqat tematik jihatdangina klassifikasiya qilishadi. Masalan, «O‘zbek xalq maqollari» to‘plamida 1800 ta maqol-matal 31 temaga ajratib klassifikatsiya qilingan. Ularni R. Jumaniyozov 22 temaga, A. Xolmuhamedov esa 56 temaga ajratadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, maqol-matal tipidagi paremalarni tematik jihatdan klassifikasiya qilishda ma’lum bir qonuniyat yo‘q, shunint uchun ularni ko‘plab temalarga ajratib klassifikasiya qilish mumkin. Paremalar badiiy tasvirlash vositalariga ko‘ra ham klassifikasiya qilinsa bo‘ladi, ya’ni qofiyasiga, evfon ik vositalariga ko‘ra, o‘xshatishni (metafora), taqqoslashni (antiteza), parallelizm, anafora, kinoya, piching, kesatiqni ifodalashiga ko‘ra ham turlarga ajratish mumkin. Tilshunoslik nuqtayi nazaridan ham maqol-matal tipidagi paremalar bir necha xil klassifikatsiya qilinadi: a) strukturasiga ko‘ra; b) semantik xususiyatiga ko‘ra. Strukturasiga ko‘ra paremalar ikki turga bo‘linadi: s o d d a paremalar va m u r a k k a b paremala r. Sodda paremalar. Bunday paremalar bir komponentli 2 bo‘ladi. Bir komponentdan tuz ilgan paremalar ham necha elementdan (gan bo‘lagidan) hosil bo‘lishiga qarab, yana o‘z navbatida 6 turga bo‘linadi: ikki elementdan, uch elementdan, to‘rt elementdan va shu kabilar. Paremalar odatda ikki elementdan besh elementgacha bo‘ladi, besh elementdan ortiqlari juda kam uchraydi (Qo‘shma gap tarkibiga kiruvchi nisbiy sodda gaplarni «komponent» termini bilan atash keng tarqalgan. Shuningdek, har bir komponentni tashkil qilgan gap bo‘lаklariga nisbatan, shartli ravishda, «element» termini qo‘llandi). Demak, paremalar tuzilishi jihatidan eng kami ikki elementdan (gap bo‘lagidan) bo‘ladi va tugallangan fikr bildiradi. Bu fikrni bildiruvchi gap ~ 15 ~ bo‘laklari, odatda, bosh bo‘laklar bo‘ladi, lekin bosh bo‘laklar: ega yoki kesim paremada ifodalanmasligi ham mumkin. Bosh bo‘laklarning bo‘lishi yoki bo‘lmasligiga qaramasdan, har bir paremada ikki element (gap bo‘lagi) bo‘lishi va ular ikki intonatsion markazga bo‘linishi shart. Masalan, Tegirmon navbati bilan paremasida kesim ifodalanmagan bo‘lishiga qaramasdan, egadan keyin pauza qilinib, shu so‘zning oxirgi bo‘g‘ini cho‘zibroq talaffuz qilinib, keyingi bo‘lak — hol alohida intonatsiya – kesim (predikativ) intonatsiyasi bilan talaffuz etilmoqda va tugallangan fikrni bildirmoqda. Paremalarda ega tarkibi ifodalanmaganda ham, yuqoridagidek ikki qismga ajralish hodisasi ro‘y beradi: Bo‘lmagan-ga bo‘lishma, Suymaganga / suykanma. Demak, paremani eng kami ikki mantiqiy markaz hosil qiladi. Bu mantiqiy markazni tashkil qiluvchi so‘zlar bosh bo‘lak vazifasida kelishi ham, kelmasligi ham mumkin: Bolalik — podsholik. Pokliging — sog‘lig‘ing. Ehtiyot — shart. Til suyaksiz. Axtargan topar. Oltan chirimas kabi paremalar ega va kesimdan tashkil topgan bo‘lsa, Sanamay /sakkiz dema. Yetimni yig‘latma. Tanimasni siylamas kabi paremalar faqat bir bosh bo‘lak — kesim tarkibidan tashkil topgan, lekin shunga qaramasdan bularda ham ikki mantiqiy markaz mavjud. Ahmoqqa / to‘qmoq. Xizmatga / tuhmat kabi paremalarda esa ega ham, kesim ham bo‘lmasligiga qaramasdan ikki mantiqiy markaz va ikki intonatsion markaz mavjud. Sodda paremalarni necha elementdan ho s il bo‘lishiga ko‘ra quyidagicha klassifika siya qilish mumkin: a) ikki e lementli paremalar: Davlating — ota-onang. Ishlagan — xor bo‘lmas. Erta — ermak. Tekinxo‘r — haromxo‘r kabi; b) uch elementli paremalar: O‘ qiganning oshigu olchi. So‘raganning / aybi yo‘q. Ken gashli to‘y / tarqamas. Botirning mushti ham ya rog‘ kabilar; v) to‘rt elementli paremalar: Yurtdan ayrilganni yov chopadi. Xalq ishi — haq ish. Yurti boyning / o‘zi boy kabilar. g) besh elementli paremalar: Minnatlik oshdan beminnat musht yaxshi. Quruq savlatdan quruq savat yaxshi. Kunda kelgan mehmonning qadri yo‘q kabilar; ~ 16 ~ d) olti elementli paremalar: Bir tomchi suv chumoliga daryo ko‘rinar. Qorni to‘qning qorni ochdan xabari yo‘q kabilar; ye) yetti va undan ortiq elementli parema lar : Qirqida qo‘liga soz olgan qiyomatda qulog‘ini burar. Birovning mis qozonidan o‘zingning qora qozoning yaxshi. Past ko‘chadan topilgan do‘stdan rost ko‘chadan topilgan dushman yaxshi. Jo‘n charmdan tikilgan keng etik qimmatbaho tor etikdan afzal kabilar. Murakkab paremalar. Bunday paremalar ikki va undan ortiq komponentdan tuzilgan bo‘ladi, O‘zbek tilidagi paremalarning ko‘pchiligi ikki yoki to‘rt komponentdan hosil bo‘ladi. Besh va olti komponentdan hosil bo‘lganlari esa juda kam uchraydi. Murakkab paremalardagi har bir komponent tuzilishi jihatidan sodda paremalarga o‘xshaydi, lekin murakkab paremalarda besh va undan ortiq elementdan hosil bo‘lganlari deyarli uchramaydi. Murakkab paremalardagi komponentlar asosan ikki, uch va to‘rt elementdan hosil bo‘ladi. Murakkab paremalarni necha komponentdan tuzilishiga ko‘ra quyidagicha gruppalarga ajratish mumkin: a) ikki komponentdan tuzilgan paremalar: Ahmoqning o‘zi bilmas, bilganning so‘ziga kirmas. Ma’raka mardniki, to‘y xalqniki. Yov qochsa, botir ko‘payar kabilar; b) uch komponentdan tuzilgan paremalar: Uroqda yo‘q, moshoqda yo‘q, xirmonda hozir. Yolg‘iz otning changi chiqmas, changi chiqsa xam, dong‘i chiqmas. Osilsang, baland dorga osil, oyog‘ing yerga tegmasin. Gilam sotsang, qo‘shningga sot, bir chekkasida o‘zing ham o‘tirasan kabilar; v) to‘rt komponentdan tuzilgan paremalar: Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqar, yomonga yaqin yursang, balosi yuqar. Oltovlan ola bo‘lsa, og‘zidagini oldirar, to‘rtovlan tugal bo‘lsa, ko‘kdagini undirar. Elga bersangoshingni, erlar silar boshingni, itga bersang oshingni, itlar g‘ajir boshingni kabilar; g) besh komponentdan tuzilgan paremalar: Bog‘ni boqsang, bog‘ bo‘ladi, botmon-dahsar yog‘ bo‘ladi, boqimsiz bog‘ tog‘ bo‘ladi, yurak-bag‘ring dog‘ bo‘ladi. Mulladan non so‘rama, ilondan oyoq so‘rama, chumolidan ko‘z so‘rama, kotibdan kog‘oz so‘rama, xindudan surma so‘rama kabilar; ~ 17 ~ d) olti komponentdan tuzilgan paremalar: Tog‘ni baland dema, talab qilsang, chiqasan, yovni kuchli dema, g‘ayrat qilsang, yiqasan kabi. Semantik xususiyatiga ko‘ra paremalarning turlari. Maqol, matal, aforizm xarakteridagi paremalarni semantik xususiyatiga ko‘ra klassifikasiya qilishda ulardagi ma’noning k anday ifodalanishi — ko‘chma ma’noga ega buli sh-bo‘lmasligi asos qilib olinadi. Bu xugusiyatiga ko‘ra o‘zbek tilidagi paremalarni quyidagicha uch gruppaga bo‘lish mumkin: 1. Faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadigan paremalar: Sichqon sig‘mas iniga, g‘alvir bog‘lar dumiga kabi. Faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadigan paremalar sintaktik jihatdan gap bo‘laklariga ajratib tahlil qilinmaydi . Agar gan bo‘laklariga ajratilsa, ularn ing ko‘chma ma’nosi yo‘qolib, oddiy gapga – erkin birikmaga aylanib qoladi, natijada «bir qaynovi ichida» gaplar hosil bo‘ladi. 2. Ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’noda q o‘llanadigan paremalar: Shamol bo‘lmasa, Daraxtning boshi (uchi) qimirlamaydi. kuli qimirlaganning og‘zi kimirlar. Arg‘amchiga qil quvvat. Ignachining ming urgani, temir chining bir urgani kabilar. Bunday paremal ar o‘z ma’nosida qo‘llanganda, oddiy gap lardek–erkin birikmalardek tahlil qilin adi, lekin ko‘chma ma’noda qo‘llanganda, ran bo‘laklariga ajratilmaydi. 3. Faqat o‘z ma’nosida qo‘llanadigan pa remalar: Ilmni mehnatsiz egallab bo‘lmas. So‘raganning aybi yo‘q. Aql bozorda sotilm as kabilar. Bunday paremalarning grammtik jihatdan erkin birikmalardan farqi yo‘q. O‘zbek tilining paremiologik lug‘atini — maqol-matal tipidagi hikmatli iboralar lu g‘atini tuzish xuddi frazeologik lug‘at, aforizmlar lug‘ati kabi leksikografik ish. Maqol-matal tipidagi paremalar tuzilishi jihatidan yopiq, tugallangan bo‘lganligi uchun ma’no va intonasion jihatdan ham tugallangan, sintaktik jihatdan bo‘laklarga bo‘linadigan (agar o‘z ma’nosida — to‘g‘ri ma’noda qo‘llangan bo‘lsa), predikativ va modal kategoriyalarga ega bo‘lgan, birlikdir. Paremalarda asosiy fikr, diqqat qaratilgan so‘zlar logik urg‘u berib, alohida talaffuz qilinadi. Paremiologik lug‘atning maqollar to‘plamidan farqi quyidagicha: maqollar to‘plami adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tuziladi, ya’ni maqol va matallar ~ 18 ~ tematik xususiyatiga qarab: ilm va hunar haqida, donolik va nodonlik haqida, botirlik va qo‘rqoqlik. haqida kabi gruppalarga bo‘lib joylashtiriladi. Paremalarni o‘rganish faqat adabiyotshunoslikka xos bo‘lib qolmay, balki tildagi boshqa leksik va frazeologik birliklar kabi til birligi sifatida tilshunoslikda ham o‘rganilishi zarur. Chunki paremalar ham tilning boshqa birliklari kabi ma’lum bir qolipda qo‘llanadi, o‘z ma’nosining motivirovkasiga ega bo‘ladi, ularning sinonim va antonimlari ham bo‘ladi. Paremiologik lug‘atda ham paremalar qat’iy alfavit tartibida joylashtiriladi. Bunday lug‘atda paremalarning variantlari: leksik variantlari, formal variantlari, leksik-grammatik variantlari, struktura variantlari, ularning to‘liq va qisqargan holda ishlatilishi, elliptik tushirish, ekspressiv qisqartish kabi hodisalar ham o‘z aqsini topadi. Paremiologik lug‘at tuzilishi jihatidan ikki xil bo‘ladi: I. Oddiy paremiologik lug‘at — izohsiz paremiologik lug‘at, ya’ni ma’lum bir tildagi paremalarning alfavit tartibidagi lugati. Bunda paremalarning yozilishi, ularda tinish belgilarining ishlatilishi, logik yrgu olgan qism, paremalarning to‘liq va kiskargan shakllari, kesimlardagi — hukmni ko‘rsatuvchi bo‘laqdagi grammatik elementlarning variantlari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Ba’zan paremadagi biron so‘zni o‘shanga o‘xshash boshqa so‘z bilan grammatik ko‘rsatkichlarni variantlari bilan almashtirish natijasida uning yangi varianti kelib chikadi. Paremalarning quyidagi kabi variantlari bo‘ladi: a) so‘z almashtirish natijasi hosil bo‘ladigan leksik variantlari, b) so‘z yasash elementlarini almashtirish natijasida hosil bo‘lgan variantlari, v) grammatik ko‘rsatkichlarni almashtirish natijasida hosil bo‘ladigan variantlari va g) struktura variantlari. Paremalarning yangi variantlari uning asosiy mazmunidan keskin farqlanmaydi. Bu jihatdan variantlar sinonimlardan farqlanadi. Masalan, toshkentliklar Ahmoqqa To‘ytepa nima yo‘l deyishsa andijonliklar Ahmoqqa Quva bir tosh deyishadi. Bu paremadagi so‘zlarni almashtirish bilan uning dialektal- leksik varianti hosil qilingan. Ehtimol bu paremaning Xorazmda, Buxoroda va Surxondaryoda boshqa variantlari ham bo‘lishi mumkin. ~ 19 ~ Umumxalq paremalarining variantlarini individual-avtor variantlaridan farqlash kiyin xamda paremaning avtor tomonidan qanday ishlanganini aniqlab bo‘lmaydi. Paremalarning variant yoki variant emasligini aniqlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak: a) umumxalq paremasidagi biror so‘z sinonim bo‘lmagan boshqa so‘z bilan, shuningdek, uning bir necha so‘zi almashtirilgan bo‘lsa, so‘zlarning o‘rinlari qismlar orasida almashtirilsa yoki grammatik formalar, fe’l zamonlari almashtirilgan bo‘lsa,. bunday paremalar avtor tomonidan o‘zgartirilgan variant deb qarash kerak; b) agarda umumxalq paremasidagi biror so‘z sinonimi bilan almashtirilsa, parema tarkibidagi olmoshlar almashtirilgan bo‘l-sa, ba’zi grammatik formalar o‘zgartirilsa, paremadagi qismlar orasida bog‘lovchilar ishlatilsa, so‘zlarning tartibi almashgan bo‘lsa, paremaning biron qismi elliptik tushish yoki ekspressiv (o‘zgarishga) sisqa-rishga uchragan bo‘lsa, bunday paremalar umumxalh paremalar variantlari bo‘ladi. 2. Izohli paremiologik lug‘at – ma’lum bir tildagi paremalarning ma’nosini izohlab, badiiy adabiyotdan, yozma manbalardan misollar keltirib, uning kontekstual va situativ stilistik xususiyatlarini tahlil ki lib beruvchi, uning har xil variantlarini, sinonim va antonimlarini ko‘rsatuvchi, diaxronik va sinxronik planda ma’nolarini izohlab beruvchi lug‘at. Bu lug‘atlarning birinchisini tuzmasdan turib, ya’ni o‘zbek, tilidagi hamma maqol-matal tipidagi paremalarni bir yerga to‘plamasdan turib, ikkinchisini — izohli lug‘atni yaratib bo‘lmaydi. O‘zbek tilidagi paremalar va palemiologik variantlarni aniqlash uchun, eng avvalo, o‘zbek tilidagi barcha paremalarning variantla rini qamrab olgan to‘plamini – pare miologik lug‘atni yaratshi kerak. Bu lug‘at orqali paremalarning qaysi variantlari, sinonimlari, antonimlari bor-yo‘qligini bilib olish va .yangilarini to‘plash imkoniyatiga ega bo‘linadi. Muallif larning bu lugatni tuzishdan asosiy maqsadi ham ana shunday qo‘llanma yaratishdir. Bu lug‘atda o‘zbek ~ 20 ~ paremalarining e’lon qilingan va e’lon qilinmaganlaridan o‘n mingga yaqini qat’iy alfavit tartibida joylashtirildi. Lug‘atdan namunalar: Agar oyog‘imda etik tor bo‘lsa, dunyo kengligidan nima foyda bor? Adabning yaxshisi: kattani siyla Adanda joy topilsa, to‘rda na gap bor? Adashgan aqldan ozar. Adashgan yo‘lini topsa, ayb emas. Adashganni barcha kechirar. Adashganni yo‘lga sol! Adashganning aybi yo‘q, qaytib yo‘lini topsa. Adashganning aybi yo‘q, qaytib uyini topsa. Adashganning oldi yo‘l. Adashgan tosh terar. Adashmoqlik ayb emas, qaytib yo‘lini topsa . Adovatli uy yorishmaydi. Adovat emas, adolat yengadi. Baxilni o‘z saxiylig i n g bilan uyaltir. Baxil topsa – bosib yer. Baxil to‘ymas, o‘gri boyimas. Baxil ehsonda n q o char, xasis – mehmondan. Baxil g‘alvirga su v solib, arqonga un bosib qo‘yadi. Baxtash tavakkal Baxt belgisi – bilim. Baxt bilan baxtsizlik doim yetaklashib yuradi. Baxt garovi – do‘stlik. Bemehr qondoshdan mehribon qardosh (do‘st) yaxshi> Bemor bemor emas, bemor boqqan bemor. Bemordan seskangan tabib tabib emas. Bemor tuzalgisi kelsa, tabib o‘z oyog‘i bilan kelar. Bemor dardini dori, odam ko‘nglini odam oladi.' Bemor oshi – bezor oshi. ~ 21 ~ Bemor oshi — xo‘rda osh . Benomusga kunda to‘y, kunda bayram. Benuqson do‘st axtargan do‘stsiz qolar. Berarmonga – beshov ko‘p, olarmanga – oltov oz. Bergan – betga boqar, bermagan – kimga yoqar? (Ta rixiy:) Bergan boyga (biyga) yoqar, bermagan kimga yoqar? (Tarixiy-) Berganga bitta ham ko‘p, olganga o‘nta ham oz. (Tarixiy.) Berganning betiga qarama, uzumini ye, bog‘ini so‘rama! (Tarixiy.) «Berdi»siyai aytguncha, belimni bukma! «Berdi»sini aytguncha, urib o‘ldirma! Berishingda bir sina, olishingda ikki sina! Bermaganga berib uyaltir! Bermaganni berib uyaltir. (N. 0.) Umuman olganda maqol –bu xalqning uzoq yillik tajribasini, madaniyatini, ma’naviyatini, uzoq o‘tmishini o‘zida aks ettirib, o‘sha xalqning borlig‘ini o‘zida mujassamlashtiruvchi noyob manba, qimmatli topilma hisoblanadi. Maqollar –bu tilning ko‘rki, xalqning boyligi hisoblanadi. Maqollar, bilamizki, o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmasdan yillar davomidagi kuzatishlar, tajribalar asosida paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham u tarbiya vositasi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Maqol ta’sir jihatidan ham muhim bo‘lib, o‘z o‘rnida topib qo‘llanilgan maqol kishi ongiga tezda ta’sir qiladi, tarbiyalaydi. Maqollar – ibrat manbai. E’tibor beradigan bo‘lsak, ulardagi mavzular ham xilma-xil bo‘lib, deyarli ko‘pgina sohalarni, hayotimizda uchratishimiz mumkin bo‘lgan ko‘plab hodisalarni qamrab olgan. Chunki, maqollar yuqorida ta’kidlaganimiz kabi xalqning uzoq yillik tajribasi asosida yuzaga kelgan, sayqallangan. Maqollar insonlar uchun, ularni tarbiyaga chorlash uchun yaratilgan bo‘lsa ham, bilamizki, ularda asosan turfa xil ramzlardan foydalanilgan. Bunda turli xil hayvon, qush, parranda obrazlaridan mohirona foydalanilgan. ~ 22 ~ 1.2. O‘qish savodxonligi darslarida maqollardan foydalanishning ilmiy- nazariy asoslari Boshlang‘ich ta’limda o‘qish savodxonligi fani o‘quvchilarning nutqiy, fikrlash va axloqiy tarbiyasini shakllantirishga xizmat qiladi. Bu jarayonda xalq og‘zaki ijodi namunalari, xususan maqollar, muhim o‘rin tutadi. Maqollar xalqning asrlar davomida to‘plagan tajribasi, donishmandligi, hayotiy kuzatuvlari asosida yaratilgan bo‘lib, ular tarbiyaviy, estetik va tilshunoslik ahamiyatiga ega. Pedagogik nazariyalar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning til boyligini oshirishda, fikrlash faoliyatini rivojlantirishda obrazli ifodalarning o‘rni beqiyosdir. Maqollar qisqa, mazmunli, ko‘p ma’noli bo‘lib, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bois ular o‘qish savodxonligi darslarida matn mazmunini chuqur tushuntirish, mavzuni mustahkamlash yoki darsni yakunlashda qo‘llanilishi mumkin. Psixologik nuqtai nazardan, 7–8 yoshli bolalar obrazli va qisqa shakldagi axborotni oson qabul qiladi. Maqollar aynan shunday xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli, ularni dars jarayonida qo‘llash o‘quvchilarning eslab qolish qobiliyatini kuchaytiradi, diqqatini jalb etadi hamda ular bilan muloqot qilishga undaydi. Metodik adabiyotlarda maqollarni o‘qish savodxonligi darslariga kiritish quyidagi maqsadlarda tavsiya etiladi:  Matn mazmuniga mos maqol orqali asosiy g‘oyani mustahkamlash;  O‘quvchilarni erkin fikr yuritishga undash;  Til boyligini oshirish va og‘zaki nutqni shakllantirish;  Milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash. Demak, maqollar o‘qish savodxonligi darslarining didaktik va tarbiyaviy imkoniyatlarini kengaytiradi. Ulardan to‘g‘ri va maqsadga muvofiq foydalanish darsning samaradorligini oshiradi, o‘quvchilarni o‘z fikrini to‘g‘ri, aniq va lo‘nda ifodalashga o‘rgatadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga dunyoviy bilimlar berish faqat ona tili darslari bilan chegaralanib qolmasdan, o‘qish darslari davomida ham o‘rgatib boriladi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodidan, maqollar, tez aytishlar, ~ 23 ~ topishmoqlarni o‘rgatish katta ahamiyatga ega. Bunda amaliy ishlar orqali nazariy bilimlar hosil qilib boriladi. Maqollar odamlarning hayoti va turmushi jarayonida to‘plagan tajribalari, dunyoqarashi, o‘zi yashab turgan ijtimoiy hayotga bo‘lgan munosabati, o‘tmish hayoti va uning ibratli saboqlari, shaxsning ruhiy holati, umid va orzularini ifodalaydi. Shning uchun ham ular bola tarbiyasida, xususan axloq va odobiga ijobiy ta’sir etishda samarali natija ko‘rsatishga qodir. Maqol- xalq og‘zaki ijodining juda ihcham, ammo chuqur mazmunga ega bo‘lgan janrlaridan biri bo‘lib, u ko‘p asrlar davomida xalqning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy tajribalari asosida yuzaga keladi. Maqollar o‘zlarining ijtimoiy funktsiyalariga ko‘ra, asosan keng xalq ommasining, ayrim xollardagina ba’zi ijtimoiy guruhlarning dunyoqarashini ifodalaydi. Mana shuning uchun ham maqollarning tematik ko‘lami juda keng bo‘lib, bu ko‘lamni juz’iy, hayotiy voqelik bilan chegaralabbo‘lmaydi. Ijtimoiy hayotning hech bir sohasi yo‘qki, u maqol janrida aks etmagan bo‘lsin. Umumiyroq qilib aytganda, maqol ham makoniy, ham zamoniy jihatdan voqelikdagi har qanday sabab-oqibat munosabatlarini o‘zida to‘liq aks ettiradi. Maqollar fikrni lo‘nda, aniq ifodalashda o‘quvchining nutqi uchun juda zarur bo‘lgan vosita hisoblanadi. Binobarin, xalqning ko‘p asrlik ijtimoiy tajribasida ming martalab tasdiqlanib kelgan ibratli fikrlar har kun, har soat nutqimizga mazmuniy salmoq, o‘ziga xos jilo baxsh etib kelmoqda. Maqol xalq hayotini, maishiy turmushini, dunyoqarashi va intilishlarini ko‘p asrlik tajribalarini aks ettirishi orqali katta g‘oyaviy tarbiyaviy maqsadni ko‘zlash jihatidan eng faol janr hisoblanadi. Uning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, maqolda aks etgan voqea va xodisa asosida shu voqea yoki hodisaga nisbatan izchil munosabat, yo tasdiq yo inkor yotadi. Demak, u yoki bu maqolni eshitgan kishida albatta, u yoki bu voqea hodisa yoki narsaga nisbatan aniq munosabat yuzaga keladi. Xalq maqollari asosan, hayotdan, ayniqsa, mamlakatimizda keyingi yillarda sodir bo‘lgan voqealar bilan bog‘lanib keladi. ~ 24 ~ Maqollar orqali o‘quvchilarning og‘zaki nutqi rivojlantiriladi. Eslab qolish qobiliyati ya’ni, xotirasi tiklanadi, bilim, ko‘nikma va malakasi oshiriladi. Maqollar orqali o‘quvchilar ongiga o‘tmishdagi ajdodlarimizni urf-odatlari, an’ana va qadriyatlari chuqur singdiriladi. Maqollar o‘quvchilarda Vatanga muhabbat, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, ota-onaga nisbatan hurmat va muhabbat kabi muqaddas tuyg‘ularni shakllantiradi. Shuningdek, ular do‘stlikka, halollik va to‘g‘rilikka, sixat-salomatlikka, yaxshilikka, ilm va hunarga,mehnatsevarlikka o‘rgatadi. Maqollar ko‘pincha qofiyalangan yoki radivli qofiyalar bilan ta’minlangan bo‘ladi. Ba’zan esa tovushlar uyg‘unligi zaminida ohangdoshlashtiriladi. Bu ayni vaqtda ularning esda qolishini osonlashtiradi. O‘zbek tili maqollarga juda boy. Bu maqollar asrlar qanotida avloddan avlodga, og‘izdan-og‘izga o‘tib, sayqal topib, yana jilolanib bizning davrimizgacha yetib kelgan. O‘zbek xalq maqollardan namunalar:«Bugungi ishingni ertanga qo‘yma»;«Baxt qushini ushlamoq uchun, baxt oviga chiqmoq kerak»;«Odam Vatanni sevar, bulbul chamanni», degan maqollar ham borki, bular bilan: Baxt-tilakda emas, bilakda. «Kishining baxti-bel, bilaging bilan baxtga erisholmaysan, bilagingni ishga sol, mehnat qil», demoqchi bo‘ladilar. Birni kessang o‘nni ek. Xalqimizning bu va bu singari bir turkum maqollarida ko‘chat ekish, bog‘ qilishga targ‘ib etiladi: «Bir daraxtdan o‘n bo‘lur, o‘ntasidan-o‘rmon»; «bir tup tok eksang, bir tup tol ek», «Bog‘bonning tol ekkani-o‘ziga nom ekkani». Xalq og‘zaki ijodiyotida bolalar intizomi, ma’suliyatining dastlabki saboqlarini oladilar. Mavjud tartibga bo‘ysunadilar. Biroq bu ham bolalarning mustaqilligi va tashabbusi, ongining o‘sishiga aslo monelik qilmasligi kerak.Boshlang‘ich sinf “O‘qish kitobi “ darsliklarida maqolni quruq o‘zigina keltirilmasdan, balki unga mos rivoyat va ertaklar beriladi. Boshlang‘ich ta’limda 2-sinf o‘quvchilari “Navoiy hikmatlari”ni o‘rganadilar. Masalan: “ Olamdan g‘amsiz o‘tay desang, ilmu hunar o‘rgan “, “Sabr bila ko‘p bog‘liq ish ochilur, ishda oshiqqan ko‘p toyilur”.Maqollar va hikmatli so‘zlar ikkinchi , uchinchi, to‘rtinchi sinf “O‘qish kitobi” da mavzularni yakunlovchi, ~ 25 ~ uning g‘oyaviy mazmunini o‘qivchi xotirasida uzoq saqlovchi janr sifatida berilgan. Undan tashqari 3-sinf o‘quvchilari, “Xalq og‘zaki ijodi “ ruknida berilgan do‘stlik, ahillik, ilm –fan va hunar haqidagi xalq maqollarini o‘rganadilar.Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, xalq og‘zaki ijodidan foydalangan holda o‘quvchilarga mustaqil topshiriq berish ularning mavzuni keng qamrovlio‘zlashtirishlariga imkon yaratadi. Bundan tashqari, shu tarzda tashkil etilgan darslar qiziqarli va samarali bo‘ladi. Qolaversa, dars jarayonida manbalarda mavjud bo‘lgan va o‘qituvchi tomonidan saralab olinib, o‘quvchilarga foydalanishlari uchun tavsiyaetilgan ma’lumotlardan izchil foydalanish, o‘quvchilar ijodiy tafakkurining shakllanishi va dunyoqarashining kengayishiga yaqindan yordam beradi. Xalq maqollarini yod olish o‘quvchilar tafakkurini o‘stiradi,nutqini boyitadi, hayotidagi inkor etib bo‘lmas turmush tajribalarini o‘zlashtirishga yordam beradi. ~ 26 ~ II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH USULLARI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish usullari Bilamizki, boshlang‘ich ta’lim (1-4-sinflar) ta’lim tizimimizning eng asosiy tayanch bosqichi hisoblanadi. Aynan shu davrda bola o‘yin yoshidan astalik bilan ta’lim oluvchiga aylanadi, bilimlarini oshirib yetuk shaxs bo‘lib shakllana boradi. Bizning ta’lim tizimimiz esa bevosita tarbiya jarayoni bilan chambarchas bog‘langan. Hech qachon bu ikki tushunchani bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Ta’lim sifati albatta, yuksak tarbiya natijasi hisoblanadi. O‘quvchilarga tarbiya berishning ko‘plab usullari mavjud. Shulardan biri bu xalq og‘zaki ijodiyoti hisoblanadi. Ya’ni bunda turli xil ertaklar, afsona-yu rivoyatlar, maqollarning ahamiyati katta. Xalq maqollarining g‘oyaviy mazmunida shaxsni to‘g‘rilikka undash, yaxshilikka chorlash, uni ma’naviyatini boyitish, o‘zligini anglashga yordam berish, umuman olganda shaxsni har tomonlama tarbiyalash yotadi. Shuning uchun ham maktab darsliklarida, badiiy adabiyotlarda turfa xil rang- barang maqollardan foydalaniladi. Xalq maqollari boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklaridan keng o‘rin olgan bo‘lib, o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda asosiy qurol vazifasini bajaradi. Bunda o‘quvchilarga maqollardan ko‘zlangan asosiy mazmunni anglatib, ularni tushungan holda qo‘llay olishlari uchun eng avvalo, maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘rgatishda, eng avvalo, ularning yosh toifasi, bilim saviyasi e’tiborga olinadi. Dastlab 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligida soddaroq maqollardan, tushunish osonroq bo‘lgan maqollardan ~ 27 ~ keltirilgan. Bunda ham maqolni to‘g‘ri tahlil qila olish uchun, albatta, undagi leksik komponentlarning semantic ma’nolariga e’tibor qaratiladi. Maqollardan o‘rinli foydalanish uchun, o‘z o‘rnida topib qo‘llash uchun ularning leksik-semantik xususiyatlarini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Maqollar barqaror birikmalar bo‘lgani uchun ham ular yaxlit holatda ma’no ifodalaydi. Shuningdek ushbu yaxlit ma’noni ifodalashda maqollar tarkibidagi komponentlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq og‘zaki ijodining ko‘pgina janrlarida, jumladan, maqollarda jamiyatdagi munosabatlar, holat va hodisalarni soddaroq, oydinroq ifodalamoq maqsadida tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli narsalar (qushlar, hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy jihozlari, ish qurollari, mehnat mahsulotlari va hakozolardan) obrazli ustalik bilan foydalaniladi. Ana shu narsalarning har birini timsol qilib olib, ular vositasida muayyan sifatlarga (xoh ijobiy, xoh salbiy) ega bo‘lgan kishilarning obrazi gavdalantiriladi. Maqollarda turli xil komponentlardan, jumladan, shaxs, o‘simlik, qush, hayvon, kundalik hayotdagi turli xil jonli va jonsiz narsa-predmetlar nomlaridan unumli foydalanilgan bo‘lib, bu komponentlarni maqolda qo‘llashda ularning xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan. Masalan, tulki –ayyor; chumoli – mehnatkash; it –vafodor; tuya –sabrli, chidamli; eshak –ahmoq; toshbaqa – imillagan, sekin; ot –ziyrak; to‘tiqush –mahmadona,sergap va hakozo. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarni leksik-semantik xususiyatlarini ochib bergan holda o‘rgatishda quyidagicha usullardan foydalanish mumkin: O‘quvchilar maqollarni to‘g‘ri tahlil qila olishlari hamda o‘rinli qo‘llab, kerakli xulosani olishlari uchun, eng avval, maqoldagi komponentlarni anglab yetishlari lozim. Bunda maqollar doim ham o‘z ma’nosida qo‘llanilavermasligini inobatga olish lozim. Maqollarda qatnashgan komponentlar kundalik hayotda ifodalagan belgilariga ko‘ra semantik ma’no ifodalab kelgan. Masalan, Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka –tog‘/ maqolidagi komponentlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, bulbul –sayroqi qush; bulbul leksemasi bilan odatda chamanzor, bog‘-u bo‘ston atamalari birga qo‘llaniladi. ~ 28 ~ Kaklik –yovvoyi qush bo‘lib, u asosan tog‘da yashaydi. Endi maqolga qaytadigan bo‘lsak, bulbulga bog‘ yaxshi deyilyapti. Demak bu yerda bulbulning sayroqilik xususiyatiga emas, yashash hududiga e’tibor qaratilgan. Xuddi shunday, kaklikka tog‘ (yaxshi) –bu yerda ham kaklikning yashash hududiga e’tibor qaratilmoqda. Demak, ushbu maqoldan shunday xulosa qilish mumkin: “Har qaysi jonivorga o‘z yashash joyi yaxshi, afzal”. Ya’ni maqoldan shunday xulosa qilinadi, kishilarga yashash joyi, tug‘ilib o‘sgan maskani –Vatani yaxshi ekan. Ushbu maqol, yoki shu kabi boshqa maqollar o‘quvchilarga o‘rgatilyotganda ularning leksik-semantik tarkibiga ahamiyat berish, hamda umumiy xulosa chiqarish kerak bo‘ladi. Shuningdek, o‘quvchilarga maqollarni ularning leksik-semantik xususiyatlari asosida o‘rgatishda turli xil didaktik o‘yinlardan ham foydalanish mumkin. Masalan, turli xil boshqotirmalar, topshiriqlar, rasmli didaktik o‘yinlar kabi. Boshlang‘ich ta’lim darsliklarida ona tabiat va uni ko‘z qorachig‘idek asrash, Vatanimiz tarixi, buguni, kelajagi, turfa insonlar hayoti, mehnatsevarlik, milliy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchliktotuvlik kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan she'rlar, masallar,ertaklar, hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o‘qib o‘rganiladi, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda o‘qib o‘rganish taqozo qilinadi. 4-sinf “O‘qish kitobi”dagi barcha mavzular o‘quvchilarga ta'lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug‘atini boyitishga, og‘zaki hamda yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish va nutq madaniyatini o‘stirishga qaratiladi. Buni har bir mavzudan so ng berilgan savol va topshiriqlar,ʻ maqol va hikmatli so zlar, tez aytish va topishmoqlar asoslaydi. ʻ Boshlang‘ich ta’limda maqollar o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va mavjud vaziyatlardan to‘g‘ri xulosa chiqara olish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 4-sinf O‘qish kitobida hikmatli so‘zlar alohida “Maqollar” mavzusi ostida ham, ~ 29 ~ o‘quvchilar o‘rganadigan asarlarning sarlavhasida, matn ichida va oxirida berilgan. Bundan tashqari, mavzuni mustahkamlash uchun berilgan savol va topshiriqlar ichida ham maqollarni uchratishimiz mumkin.Jumladan, 4-sinf “O‘qish kitobi”da “Istiqlolim -istiqbolim” bo‘limi yuzasidan takrorlash savollarining ichida “ Bulbul chamanin sevar, odam – vatanin ”, Xalq ertagida “ So‘nggi pushaymon o‘zingga dushman ”; “Nima yaxshi-yu, nima yomon?” bo‘limining oxirida nutqingizni boyitingda inshoni “ Yalqovlik – yomon odat ” deya nomlang kabi topshiriqlar keltirilgan. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklarida ham maqollardan unumli foydalanilgan. Darsliklarda keltirilgan matnlarga mos maqollar berish orqali, yoki maqollar qatnashgan topshiriqlar orqali ham hikoya matnining tushunarli bo‘lishiga hamda berilgan maqollarning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglab yetishga erishish mumkin. Masalan, 2-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi “O‘zbekiston –mening Vatanim!” bo‘limidagi “Vatanparvarlik nima?” mavzusida bir qator vatanparvarlik, fidoyilik, jasorat kabi atamalar o‘quvchilarga tushuntirililgach “Chumolining jasorati” hikoyasi berilgan. hikoyada chumoli o‘z yashab turgan maskanini qo‘riqlash uchun, uni asrab- avaylash, saqlab qolish uchun o‘z jonini xatarga qo‘yib bo‘lsa-da kurashadi. Zero, u mittigina bo‘la turib, og‘zida suv tashish orqali butun bir dalaga ketgan olovni o‘chira olmasligini his qilsa ham, o‘z yashab turgan maskanini asrab qolishga qattiq kurashadi. Ushbu hikoya orqali o‘quvchilar ongiga Vatanga muhabbat, sadoqat, fidoyilik, uni ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylash kabi ezgu g‘oyalarni singdirishimiz mumkin bo‘ladi. Ushbu hikoyaga mos maqollardan topib qo‘llash esa bu tuyg‘uni o‘quvchi qalbiga yanada chuqurroq singishiga zamin yaratadi. Ushbu mavzuda shunday topshiriqni uchratish mumkin: Topshiriq. Berilgan maqollarning qaysilari “Chumolining jasorati” matni g‘oyasiga mos kelishini aniqlang. 1. O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l. 2. Kuch –birlikda 3. Suvni bersang elga, yasharsan ming yilga. ~ 30 ~ 4. Vatanga –halokat, o‘zingga falokat. 5. Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka –tog‘. 6. Harakatda barakat. “Katta bo‘lsam Nobel mukofotini olaman” mavzusida ham maqollardan foydalanilgan. Bunda ham o‘quvchilarga mavzuga mos keluvchi quyidagi topshiriq beriladi: Topshiriq. Maqollarni yozing. Ma’nosini tushuntiring. Bilagi zo‘r birni yiqar, Bilimi zo‘r – mingni. Ilmsiz bir yashar, Ilmli ming yashar. Bilmaganini so‘rab o‘rgangan – olim, Orlanib so‘ramagan – o‘ziga zolim. Ilmli uy – charog‘on, Ilmsiz uy – zimiston. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darliklarini o‘rganib chiqishlar natijasida aytish mumkinki, ushbu darliklarda “amaliyotdan – nazariyaga” tamoyiliga asoslangan. Ya’ni bunda oldin maqollarning leksik- semantik xususiyatlari turli hikoyalar, savollar, topshiriqlar orqali ochib beriladi. So‘ngra mavzu g‘oyasiga mos maqol keltiriladi. Bunda maqollarning asosiy mazmun-mohiyatini tushunish osonlashadi. O‘quvchi faqatgina maqolni tushunibgina qolmasdan undagi asosiy g‘oya-mazmunni keng doirada anglab olishi lozim. Maqollardan odatda, bilamizki, fikrni xulosalash, ixchamlikka erishish, nutq ta’sirchanligini oshirish maqsadida foydalanamiz. Lekin maqollar shaklan ixcham birliklar bo‘lsa-da, aslida ularning mazmunida juda katta ma’no yashiringan bo‘ladi. Bizning maqsadimiz, ana shu mazmun-g‘oyani o‘quvchiga tog‘ri yetkaza olish. ~ 31 ~ Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlari asosida o‘rgatishning bir necha xil usullari bilan tanishib chiqsak: I. Maqollardagi leksemalarni tahlil qilgan holda o‘rgatish usuli. Bunda quyidagicha topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1-topshiriq. Maqollardagi tushirib qoldirilgan so‘zlarni toping. 1.Hunar – bebaho …(aziz, qadriyat, boylik); 2. Nima eksang, shuni … (ko‘rasan, o‘rasan yeysan); 3. Ilmli ming … (yashar, sanar, so‘zlar); 4. Yersevarni – el … (qadrlar, sevar, kuylar); 5. Yaxshilik yerda … (bo‘lmas, emas, qolmas); 6. Hunarsiz kishi o‘limga … (yaqin, teng, loyiq). 2-topshiriq. Berilgаn mаqоllаrdаgi bir-biriga zid ma’noli sо‘zlаrni аniqlаng. (Masalan, yaxshi-yomon kabi). 1. Birlаshgаn dаrуо bо‘lur, tаrqаlgаn irmоq bо‘lur. 2.Bоlаli uу — bоzоr, bоlаsiz uу — mоzоr. 3.Bоr mаqtаnsа tоpilur, уо‘q mаqtаnsа chоpilur. 4.Dо‘st аchitib gаpirаr, dushmаn — kuldirib.5. Kiуimning уаngisi уаxshi, dо‘stning – eskisi.6.Kаttа аrаvа qауdаn уursа, kichik аrаvа shundау уurаdi.7. Ilmsiz bir уаshаr, ilmli ming уаshаr. 8. Iliq sо‘z – shаkаr, sоvuq sо‘z – zаhаr. 9.Dаngаsаning ishi bitmаs, уоz kelsа hаm qish i bitmаs. 10.Gаpni оz sо‘zlа, ishni kо‘p kо‘zlа. 3-topshiriq. Quyidagi maqollarda qatnashgan so‘zlarning ma’nolarini aniqlang. Maqollar mazmunini muhokama qiling. Vaqt tog‘ni yemirar, Suv toshni kemirar. Yoqut bilan vaqt topilmas, Vaqt bilan yoqut topilar, Yaxshi bilan yurdim, yetdim murodga. Yomon bilan yurdim, qoldim uyatga. ~ 32 ~ 4-topshiriq. Berilgan maqollardan qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni aniqlab yozing. Gapni oz so‘zla, Ishni ko‘p ko‘zla. Yaxshi so‘z qand yedirar, Yomon so‘z pand yedirar. Erta turgan ish bitirar, Kech turgan ko‘p turtinar. Kattaga hurmatda bo‘l, Kichikka –izzatda. II. “Kim ko‘p biladi?” o‘yini. Bunda o‘quvchilar bir nechta guruhlarga bo‘linadi. Sinf taxtasiga orqasiga maqol mavzulari yozilgan bir nechta konvertchalar yopishtiriladi. Har bir guruhdan navbatma-navbat bir ishtirokchi kelib, mavzu tanlaydi. So‘ngra shu mavzuga mos maqollar aytish musobaqasi o‘tkaziladi. Qaysi jamoa ko‘p va to‘g‘ri maqol keltira olsa g‘olib bo‘ladi. O‘qituvchi qog‘ozlarga quyidagi mavzularni yozishi mumkin: 1. Vatan mavzusidagi maqollar 2. Ona haqidagi maqollar 3. Do‘stlik mavzusidagi maqollar 4. Vaqt haqidagi maqollar 5. Kasb-hunar mavzusidagi maqollar 6. Mehnat haqidagi maqollar va hakazo. ~ 33 ~ III. Krossvord, boshqotirma, rebuslar yordamida. Topshiriq . Katakchalarni to‘g‘ri to‘ldirsangiz, ajoyib maqolni bilib olasiz [Bola boshidan] IV. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini. Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi. ~ 34 ~ 2.2.O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish usullari Har bir xalq asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba to‘playdi, shu tajribani turli vositalar bilan kеlajak avlodlarga mеros qilib qoldiradi. Maqol va hikmatli so‘zlar ana shunday ma'naviy mеrosimiz hisoblanadi. Dunyoda hikmat durdonalari yaratmagan, ularni asrlar osha ko‘z qorachig‘iday asrab, avaylab, sayqal bеrib dilida, tilida saqlab kеlmayotgan biror bir xalq yo‘q. Dono fikrni, o‘tkir haqiqatni, tеran mazmunni, so‘z san'atining duru-javohirlarini o‘zida mujassam etgan rang-barang maqollar nutqimizning eksprеssiv vositalari orasida eng ta’sirchan, eng esda qoluvchi, kishini o‘ylashga, fikr-mulohaza yuritishga bеixtiyor majbur qiluvchi kuchga ega: “Mеn qadimgi donishmandlarning bizga qoldirib kеtgan aql durdonalarini ko‘zdan kеchiraman; agarda biz ularda bir yaxshi narsaga duch kеlsak, uni o‘zlashtirib olamiz va juda katta foyda orttirgan bo‘lamiz” (Suqrot). Yevropaning taniqli sharqshunos olimi H е rman Vamb е ri XIX asrning ikkinchi yarmida o‘lkamizga qilgan safaridan qaytgach, quyidagilarni yozgan edi: “ ... Sharq qadimdan shе'riyat tuyg‘ulari o‘lkasi bo‘lib kеlgan ... Shuning uchun ham o‘tovda istiqomat qiluvchi kishilarda shе'riyatga bo‘lgan ishtiyoq Parij va Londondagi ma'lumotli jamiyat a'zolariga qaraganda kuchliroq ekanligiga hеch kim ajablanmasa kеrak ... O‘rta Osiyoda bir-biriga muhabbat qo‘ygan yosh oshiq- ma'shuqlar ham, ruhoniylar va oqsuyaklar ham – xullas, hamma-hamma poetik ijodiyotga bir xilda qiziqadi ... Maqollarni yozma tilda ham, jonli tilda ham uchratish, yurt kazolarining saroyida ham, ko‘chmanchilarning o‘tovida ham eshitish mumkin ... Sahro o‘g‘loni bunday otalar so‘zini hamma vaqt yuziga jiddiy tus kiritgan holda tinglaydi. Maqol ma'nosiga zid bo‘lgan hеch qanday oqilona gap, hеch qanday ishontiruvchi so‘z uning fikriga ta'sir qila olmaydi, uning tabiatidagi tug‘ma mutassiblik hеch narsaga ajdodlar va ular qoldirgan hikmatlarning donolik bilan aytilganiga, noto‘g‘ri aytilmaganiga astoydil, qattiq ishonchidan boshqa hеch bir narsaga bunchalik kuchli tarzda namoyon bo‘lmaydi”[II.31.324-325-b]. ~ 35 ~ Insoniyat yaratgan maqollar shе'riyati va didaktizmi bilan qadimdan mashhur bo‘lib, tеmatik jihatdan shu qadar boy, shu qadar kеng, shu qadar rang-barangki, ularda ijtimoiy hayotning eng murakkab muammolaridan tortib oilaviy hayotning eng kichik urf-odatlarigacha, oddiy axloqiy nomalardan tortib kishilar hayotidagi mayda-chuyda nuqsonlargacha, falsafiy dunyoqarashdan tortib eng kichik jonivorlarning xususiyatlarigacha o‘z in'ikosini topgan. Qisqasi, tabiat va jamiyat hayotining biror-bir sohasi yo‘qki, u maqollarda o‘z aksini topmagan bo‘lsin. Xalqimizning ming yillar davomida to‘plagan boy hayotiy tajribasi son-sanoqsiz maqollarda umumlashtirilgan va tipiklashtirilgan. Ularda ota-bobolarimiz bosib o‘tgan yo‘lni, kеchirgan turmushlarini, shodliklari va chеkkan azob-uqubatlarini his etib turamiz. Bu hissiy kеchinmalarning ifodasi bo‘lgan poetik matnda maqollarning uslubiy xususiyatlari to‘la namoyon bo‘ladi. Yozuvchining so‘z tanlash san'ati, obrazlar xaraktеrini til vositasida ochish va individuallashtirish mahorati, yozuvchining umumxalq tiliga bo‘lgan munosabati, uning xalq jonli tili boyliklaridan qanday foydalanishi, uning nеologizmlarni qanday qo‘llashi, yangi so‘z yoki iboralar yasashi kabi masalalar ustida fikr yuritilib, yozuvchining mahorati, uning o‘ziga xos stili haqida u yoki bu tarzda hukm chiqariladi [II. 5.17-19-b]. “Dеvonu lug‘otit turk” asari Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan o‘sha davrdagi arab xalifalaridan biri bo‘lmish al Muktadiga bag‘ishlangan. “Dеvon”da turli xalq hikmatlari, janglar tasviriga bag‘ishlangan to‘rtliklar bilan birgalikda 400 ta turkiy maqol va hikmatlar mavjud. Mahmud Koshg‘ariyning “Dеvonu lug‘otit turk” asariga asar muallifining o‘zidan boshqa rеal baho bеradigan kishi yo‘q. U jumladan, shunday dеydi: “Mеn bu kitobni alifbo tartibida tartib bеrdim. Unga turkiy xalq maqollari, to‘rtliklari, foliklor qo‘shiqlari va nasriy namunalardan bеzak bеrdim. Mеn kitobni o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi uchun undagi tushunilishi qiyin bo‘lgan jihatlariga tushuntirishlar bеrdim. Bunga yillab mеhnat qildim. Ayniqsa, donishmandlik xususiyatiga ega bo‘lgan maqollarga ahamiyat qaratdim. Ular halqning baxti va baxtsizligi, yaxshi va yomon kunlarini o‘zida aks ettirgan bo‘lib, uning qadriyatlari darajasiga ko‘tarilgan” [II.10. 1-jild,89-b]. ~ 36 ~ Masalan: Tilku oz iniga ursa uzuz bolur/ Tulki o‘z uyasiga qarab hursa, qo‘tir bo‘ladi/, Ermaguga ashik art bo‘lur /Yalqovga eshik ostonasi ham tog‘ tеpasidеk ko‘rinadi/, Erik erni yag‘lig‘, ermagu bashi qanlig‘/ Tirishqoqning labi yog‘liq, erinchoqning boshi qonliq/, Ermaguga bulit yuk bolur/ Yalqovga bulut soyasi ham yuk bo‘ladi/, Emgak ekinda qalmas /Mеhnat bo‘sh kеtmaydi/, Erdamizdan qut chеrtinur /Hunari va odob–fazilati bo‘lmagan kishidan baxt va davlat kеtadi/, Tеva silkinsa, eshakka yuk chiqar /Tuya silkinsa, undan bir eshakning yuki chiqadi/, Tikmagincha unmas, tilamaganicha bolmas/ Ekilmaguncha hosil unmaydi, tilamagunicha bo‘lmaydi/, Qush qanatin, er atin/Qush qanoti bilan, er oti bilan/, Tutushmagincha tuzulmas, tubirmagincha achilmas Urushmaguncha yarash bo‘lmas, shamol qo‘zg‘almaguncha havo ochilmas/ Arpasiz at ashumas, arqasiz alp chеrik siyumas/Arpasiz ot qir osholmas, yordamchisiz yigit jangda еnga olmaydi/ kabi. Shulardan 250 dan ortiq hikmatlar mazmun jihatidan ham, shakl jihatidan ham hozirgi o‘zbеk tilida bugungidеk yangrab turibdi: Yog‘ochni uzun kеs, tеmirni qisqa kеs, Ko‘kka tupursa, yuzga tushar, Tuya silkinsa, undan bir eshakning yuki chiqadi. O‘zbеk mumtoz adabiyotida maqollar asosan g‘azal baytida ifodalangan fikrni asoslash yoki chog‘ishtirish uchun qo‘llanilgan, natijada, misralarning sodda va ravon o‘qilishga,qolavеrsa, nutqiy ta'sirchanlikka erishilgan. Jumladan, Alishеr Navoiy xalq maqollaridan g‘azal baytining dastlabki misrasidagi fikrni ta'kidlash va tasdiqlash uchun kеng foydalangan. Masalan: Chun Navoiy ko‘ngli sindi emdi lutfung nе osig‘, Kim ushatsa shishani butmas oni payvand ila. Yoki: May batining ko‘r nishot afzolig‘in huzn ahlig‘a, Kim kuyar o‘lu qurug‘ chun nayistong‘a tushti o‘t kabi xalq maqollari baytda sabab-qiyos munosabatini shakllantirar ekan, ayni paytda baytda ilgari surilgan fikrni asoslash uchun ham xizmat qilgan. Ayrim ijodkorlarda aynan bir xil matndagi maqol qo‘llansa-da, biroq ularda maqol komponеntlarining transformasiyasi ko‘zga tashlanadi. Bunday farqlar maqolning shakliy strukturasiga daxldor bo‘lsa-da, biroq sеmantik jihatdan katta farq sеzilmaydi. ~ 37 ~ Natijada, badiiy matnda xalq maqollarining turli xil variantlari vujudga kеladi. Masalan: Pil o‘lsa sеning xasming, dеsangki zarar topmay,Bir pashshag‘a olamda еtkurma zarar hargiz. Navoiy qalamiga mansub bo‘lgan baytdan o‘rin olgan “Bir pashshag‘a olamda еtkurma zarar hargiz” maqoli Mashrab ijodida transformasiya qilingan. Qiyoslaymiz: ... Bas kishiga tеkmasun xavfu xatar, Mo‘rg‘a ozor bеrmas yaxshilar. Agar har ikki ijodkor tomonidan qo‘llangan maqollarni sеmantik jihatdan qiyoslasak, xalq hikmatining har ikki varianti ma'no ottеnkalariga ko‘ra farqlanadi. Chunki, pashsha ham, chumoli ham hasharot hisoblansa-da, chumoliga nisbatan ijobiy baho, pashshaga esa salbiy baho munosabati mavjudligini ko‘rishimiz mumkin. Agar ana shu munosabatlar nuqtai nazaridan tahlil etiladigan bo‘lsa, nafaqat bеozor, balki insonga ozor еtkazuvchi pashshaga ham ranj еtkazmaslik kеrak ekan, dеmak, bu o‘rinda Navoiy qalami mahsuli bo‘lgan bayt mazmuniy salmoqdorlikka ega ekanligini payqash qiyin emas. Bu esa badiiy matnni mazmuniy jihatlarini ochib bеrishga eng nozik lisoniy tahlillar orqali erishishimiz mumkinligini ko‘rsatib turibdi. G‘azalda maqol kеltirish uchun ko‘pincha “masaldurur”, “masalkim”, “chun masal bo‘ldi” singari jumlalar qo‘llangan, ular ta'kid va qiyosni kuchaytirishga xizmat qilgan. G‘azalda maqollar, asosan, baytning ikkinchi misrasida joylashtirilgan. Bunday bayt misralari o‘zaro sabab-natija, qiyos va o‘xshatish munosabatlarini ifodalagan. Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” asarida qo‘llangan maqollarni o‘rgangan Z.Shukurova mazkur asarda maqollarning bir qator uslubiy xususiyatlarini aniqlagan. “Qissasi Rabg‘uziy”da qo‘llangan maqollar muallifning ijodiy niyatini, maqsadini ochib bеrish, hikoyatlar so‘ngida xulosa o‘rnida, qahramonlar muloqotlari tarkibida qo‘llanib, ularning insoniy sifatlarini ochib bеrish uchun qo‘llangan. Rabg‘uziy maqollarni turli usulda ishlatar ekan, ko‘pincha ularni “aymishlar”, “ma'lum bo‘ldikim” kabi maxsus iboralar orqali ifodalaydi [II. 40. 97-b]. Asarda qo‘llangan maqollar tuzilishiga ko‘ra shе'riy yoki nasriy ko‘rinishga ega. Maqollar shе'riy shaklda ham qissa tarkibiga singdirilgan, zеro ~ 38 ~ “xalq donoligining ifodasi bo‘lmish maqollarning jarangdorligi, ohangdorligi shе'riy shaklda yanada ortadi” [II.26.41-b]. Qamug‘ yignalar to‘n tikar kizdurur, Yana o‘zin ko‘rsang, yalang‘och qolur. Chirog‘ma ulasho‘ kuyar o‘rtanur, Azinlarga ko‘rsang yorug‘luq bеrur. Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham hajm va ma'no xalq ma'naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollardan nutqda foydalanish mazmunni boyitishga, ta'sirni oshirishga va shuning barobarida tilning ko‘rkamligini namoyon etishga olib kеladi, nutqning xalq tiliga yaqin bo‘lishini ta'minlaydi. Masalan: Hatto qo‘ng‘iz o‘z bolasini, Oppog‘im dеb bo‘lar ekan shod, Oppog‘im dеb bo‘lar ekan yod. (H. Olimjon) Bu maqol xalq tilida “qora qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеrkan”, shaklida qo‘llanib, “ona uchun o‘z bolasining nuqsoni ko‘rinmaydi, aybi bilinmaydi” dеgan ma'noda ishlatiladi. Maqol matni qisqa, ixcham va lo‘nda fikrlash, aniq bayon etishni taqozo etgani bois, ijodkorga qo‘l kеladi. Maqol matni mazmun jihatdan tahlil etilmaydi, chunki maqollar, odatda, to‘g‘riligi isbotlangan holda, qayta- qayta ishlanib vujudga kеladi. Maqollar xalqning buyuk ijod mahsullaridan biri sifatida mukammal tuzilish va isbot talab qilmas mazmunga ega bo‘ladi. Nasrga nisbatan shе'riyatda maqol matnidan foydalanish uni shе'r ritmi va qolipiga tushirishda mazmuniga putur еtkazmagan holda, qayta ishlash ijodkordan muayyan mahorat, bilim va katta tajribani talab etadi. Hamid Olimjon shе'rlarida qo‘llangan maqollar shoirning ana shunday mahoratidan darak bеradi. Masalan: Tushar doim esimga – o‘zbеk maqolidir bu: Kim avval musht ko‘tarsa, albatta, qo‘rqoq kеldi. (H. Olimjon) [II.28.137-b]. ~ 39 ~ Shoir shе'r misralarida “Qo‘rqoq oldin musht ko‘tarar”, “Mard maydonda sinaladi” kabi o‘zbеk maqollaridan g‘oyat ustalik bilan foydalangan va natijada shе'riy matnga mantiqiylik, xalqchillik ruhini va chuqur ma'noni singdira olgan. Kеyingi yillarda “O‘zbеk tili va adabiyoti” jurnalidagi ayrim maqolalarda an'anaviy va sistеm tilshunoslik namoyandalarining formal va substansial tahlil haqidagi pozisiyalarini bayon qilishda oppozisiyadagi tilshunoslar fikrlariga o‘z munosabatlarini ilmiy matnda qo‘llangan maqollar orqali ifodalagan o‘rinlar ham uchraydi. Bu esa maqollarning qo‘llanish doirasini ilmiy uslub tomon kеngayganligini ko‘rsatadi. Shuningdеk, ilmiy tilda qo‘llangan maqol yangi stilistik xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Masalan: “Tadqiqotning ongli va izchil mеtodologik asosi uni fanda juda ko‘p uchraydigan mantiqiy va gnosеologik xatodan – Attoru Rumiylar timqorong‘ilikda filni yaxlit “ko‘rish”ga intilgan johillar, Mir Alishеr ko‘rlar, Frеnsis Bekon esa “g‘or ruhi” bandilari dеb atagan va o‘zbеk xalqi “ko‘r tutganini, kar eshitganini qo‘ymas” maqolida ixcham ifodalagan mahdudlikdan asraydi”. Yoki quyidagi misolni ko‘raylik: “...Ammo bir yo‘nalishda hosil qilingan hukm/ xulosa ikkinchi yo‘nalish vakiliga “yoqmasligi” tabiiy va buni xalqimiz “qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеydi” maqolida mujassamlashtirgan. Ko‘rinib turibdiki, maqollar nafaqat badiiy va publisistik uslubda, balki ilmiy uslubda ham muallifning nutqiy niyati va kommunikativ maqsadini ifodalashning muhim usullaridan biri. 2.3. DARS ISHLANMA Fan: Ona tili va o‘qish savodxonligi Sinf: 2 Mavzu: Chumolining jasorati Darsning maqsadi: Ta’limiy: O‘quvchilarga 2-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi “Chumolining jasorati” matnini o‘rgatish, maqollar yordamida matn mazmunini, undagi asosiy g‘oyani o‘quvchilarga ochib berish. ~ 40 ~ Tarbiyaviy: O‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, yosh avlod ongiga vatan, vatanga muhabbat g‘oyalarini singdirish. O‘quvchilarni mehnatsevarlikka, odob-axloqli bo‘lishga o‘rgatish. Rivojlantiruvchi: o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, topag‘onlikka o‘rgatish. Ulardagi tafakkur ko‘lamini kengaytirish. Dars turi: Yangi bilim beruvchi Dars usuli: Aralash Dars jihozlari: darslik, ko‘rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, proyektor ekrani bilan, kompyuter, rag‘bat kartochkalari DARSNING BORISHI: I. Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashish, davomatni aniqlash II. O‘tilgan mavzuni takrorlash : 2-sinf “Ona tili va o‘qish”savollarga javob berish orqali o‘tilgan mavzu takrorlab olinadi. Bunda quyidagi savollar o‘quvchilarga beriladi: 1. Bolajonlar, non qanday paydo bo‘ladi? 2. Non tayyorlashda qanaqa asbob-anjomlardan foydalanar ekanmiz? 3. Tandirda nonlar nima uchun yopishib turar ekan? 4. Novvoylarning qo‘li nima uchun kuymaydi deb o‘ylaysiz? 5. Non bilan bog‘liq qanday maqollarni bilasiz? Ushbu maqollar ma’nolarini birgalikda muhokama qiling. 6. Non ham non, ushog‘i ham non. Ushbu maqolga o‘z fikringizni bildiring. 7. Bolajonlar, biz nima uchun nonni aziz deymiz? Ushbu savollarga iloji boricha barcha o‘quvchi jalb qilinadi. Har bitta o‘quvchi fikri to‘g‘ri-xatoligidan qat’i nazar tinglanadi. III. Yangi mavzuni tushuntirish: Chumolining jasorati ~ 41 ~ Qadim zamonda turli-tuman gul va maysalarga burkangan keng o‘tloq bo‘lgan ekan. U yerda qo‘y-qo‘zilar, kakliklar, tipratikanlar,toshbaqalar bilan birga turli hasharotlar ham ahil-inoq yashar ekan. Bir yili yoz juda issiq kelibdi. Yomg‘ir deyarli yog‘mabdi. Jazirama quyosh tig‘ida o‘simliklar qurib, qovjirab qolibdi. Shunday kunlarning birida yaylovga o‘t ketibdi. Kutilmagan yong‘in jonzotlarni vahimaga solibdi. Hamma tumtaraqay qocha boshlabdi. Birgina chumoli qochmabdi. U o‘tloq yaqinidagi buloqdan mitti og‘izchasida suv keltirib, olovga purkay boshlabdi. Bu holni ko‘rgan boshqa jonzotlar shunday deyishibdi: – Ey chumoli, esingni yedingmi?! Sen olib kelayotgan suv zarrasi bilan olov o‘chib qolarmidi? Qo‘y bu ishingni, joningni asra! Shunda chumoli yumushidan to‘xtamay javob beribdi: – To‘g‘ri aytasiz, bir zarra suv yong‘inni o‘chirmaydi. Lekin men urinib ko‘rmoqchiman. Chunki bu o‘tloq – mening vatanim. Uni asrash uchun menda zarradek imkoniyat bo‘lsa, shu imkoniyatdan foydalanaman. Chumolining bu gapi o‘tloq ahliga qattiq ta’sir qilibdi. Har tarafga chopayotgan jonzotlar birdan to‘xtab, chumolining ortidan ergashishibdi. Asalari chelakchasida, kaklik tumshug‘ida, qo‘y-qo‘zilar og‘zida suv keltirib, olovni o‘chirishga shoshilishibdi. Xullas, barcha jonzotlar bir yoqadan bosh chiqarib olovga suv sepishganida xuddi osmondan yomg‘ir yog‘gandek bo‘libdi. Shu tariqa yong‘in o‘chirilibdi. (Sa’dullo Quronov) Mavzuni tushuntirishda quyidagi metoddan foydalaniladi: Dastlab o‘qituvchi obrazli qilib hikoyani o‘quvchilarga o‘qib beradi. Bunda har bitta xatboshida, yoki o‘quvchilarning diqqati sustlashgan ~ 42 ~ o‘rinlarda ularga o‘qilgan qismdan savol berib olinsa yanada maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘ngra quyidagi savollar yordamida hikoya mazmunini ochib berishga harakat qilinadi: 1. O‘tloq ahli nima uchun birlashdi? 2. Ayting-chi, ushbu hikoyadagi chumoliga o‘xshash odamlar hayotda ham uchraydimi? Ular o‘z yurtlarini qanday asrashadi? 3. Sizda Vatanni asrash uchun zarradek bo‘lsa ham imkoniyat bormi? Misol keltiring. 4. Fidoyilik deganda nimani tushunasiz? 5. Hikoyadagi qaysi qahramonlar fidoyilik qilishdi? 6. Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar. Ushbu maqolni hikoyaga qanday aloqasi bor? Birlashish deganda nimani tushunasiz? 1-topshiriq. Berilgan maqollarning qaysilari “Chumolining jasorati” hikoyasi g‘oyasiga mos? Tanlovingizni izohlang. Suvni bersang elga, Yosharasan ming yilga. Vatanga falokat – o‘zingga halokat. O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha O‘z yurtingda gado bo‘l. Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka – tog‘. Kuch birlikda. Harakatda barakat. 2-topshiriq. Maqollarni o‘qing. Ma‘nosini tushuntiring. Arslon izidan qaytmas, Yigit – so‘zidan. Bo‘rining o‘zi to‘ysa ham, ko‘zi to‘ymas. Tulkining hiylasi ko‘p, yaxshisi – qochmoq. Echki yugurib kiyik bo‘lolmas ~ 43 ~ Hayvonlar bildirgan qo‘shimcha ma’nolarni bilib oling tulki---ayyor ot –ziyrak, she’r –kuchli eshak –ahmoq to‘tiqush –mahmadona ayiq –polvon, qo‘y –yuvvosh, it –vafodor, tuya –sabrli, chidamli toshbaqa – imillagan, sekin Odam, hayvon yoki narsalarga xos sifatlarni aniqlash uchun qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘ini beramiz. Masalan: ayyor tulki ( qanday tulki?) Chumolining sizga qaysi sifatlari yoqdi? ~ 44 ~ Chumoli obrazi orqali qanday insonlar tasvirlangan? Siz hayotingizda bunday odamlarni bilasizmi? Ularning sizga yoqqan sifatlarini daftaringizga yozing. 3-topshiriq. Quyidagi maqollarni davom ettiring. Bir bolaga yetti qo‘shni – … . Yon qo‘shni – … … . Qo‘shning yomon bo‘lsa, yomonlik kelar, Qo‘shning yaxshi bo‘lsa – … kelar. Hashar – elga … . Oila tinch – … … . Hovli olma, … ol. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Yangi mavzuni mustahkamlashda o‘quvchilar 2 guruhga ajratiladi. So‘ngra jamoalarga quyidagi topshiriqlar berish orqali yangi mavzu mustahkamlanadi: V. Quyidagi krossvord o‘quvchilarga tarqatiladi: ~ 45 ~ VI. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini. Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi. V. O‘quvchilarni baholash: Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar, dars davomida rag‘bat kartochkalari bilan taqdirlanib boriladi. Dars oxirida esa darsda ishtirok etgan o‘quvchilar baholanadi, o‘zlashtirishi sust yoki qiziqishi past o‘quvchilar aniqlanadi. Ular bilan darsdan so‘ng alohida ish olib boriladi. Baholangan o‘quvchilar bahosi cundalik.com saytiga ham qo‘yiladi. VI. Uyga vazifa berish: Uyga vazifa: Chumolining jasorati hikoyasini o‘qib, hikoya mazmunini so‘zlash.Hayvon nomlari qatnashgan maqollardan topish va bunday maqollarning ma’nosini izohlash. ~ 46 ~ XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, xalqimizda ta’lim har doim tarbiya bilan uzviy bog‘lanib kelingan. Shuning uchun ham maktab darsliklarimiz, jumladan, boshlang‘ich sinf darsliklari ham ta’lim, ham tarbiya bera oladigan qilib tuzilgan. bunda xalq maqollarining ahamiyati katta. Maqollar bu xalqning uzoq yillik tajribasi, kuzatishlari asosida yuzaga kelishi barchaga ma’lum. Maqollar yordamida o‘quvchilarni odob-axloqqa o‘rgatish oson kechadi. Albatta, bunda maqollardagi asosiy mazmun-mohiyatni o‘quvchi anglab yetsagina ko‘zlangan maqsadga erishamiz. Biz ham o‘z bitiruv malakaviy ishimizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Ona tili va o‘qish savodxonligi” (1-3-sinflar) hamda 4-sinf “O‘qish” darsliklaridagi mavzularni, aniqrog‘i mavzularda keltirilgan maqollarni, ularni o‘quvchilarga to‘g‘ri yetkaza olish usullarini, maqollar yordamida o‘quvchilar fikrlash doirasini, tafakkurini kengaytirish usullarini, darsda mavzularga mos maqollarni tanlab, ularni o‘quvchiga tushuntira olish usullarini, keltirilgan hikoya matnlarga mos keluvchi maqollarni to‘g‘ri tanlay olishni va ulardan kundalik hayotda to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llay olish ko‘nikmalarini yoritib berishni maqsad qilib oldik. Ana shu maqsad mohiyatidan kelib chiqib, bitiruv malakaviy ishning har bir bobida maqollarni, ularning leksik-semantik xususiyatlarini o‘quvchilarga o‘rgatishda aniq vazifalarni belgilab oldik. Bitiruv malakaviy ishning “O‘zbek xalq maqollarining leksik-semantik xususiyatlari” bobida maqollar tarkibidagi komponentlar tahlil qilindi, maqollarda ifodalab kelgan ma’nolari o‘rganib chiqildi. “Boshlang‘ich ta’limda maqollarni o‘rgatish usullari” bobida mavzu yuzasidan olib borilgan tajriba va usullar haqida va ularni o‘rgatishda ta’lim texnologiyalarning o‘rni yuzasidan fikr yuritiladi. Ushbu bobda maqollarning boshlang‘ich ta’limda tutgan o‘rni ularni boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘rgatish usullari xususida mulohazalar yuritildi. “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darslarida o‘quvchilarga maqollarni o‘rgatishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish muhim deb o‘ylaymiz: ~ 47 ~ -o‘qituvchi bayonining o‘quvchilar ongiga to‘la yetib borishi; -barcha o‘quvchilar darsda faol va ongli munosabatda bo‘lishi; -dars jarayonida ta’limning eng so‘nggi va interfaol usullaridan hamda pedagogik texnologiyalardan foydalanish; -maqollar tarkibidagi komponentlarni to‘g‘ri tahlil qilishni o‘rgatish; -maqollardagi asosiy g‘oyani o‘quvchilarga singdirishda maqol mazmuniga mos rivoyat, hikoyalar keltirish; -maqollarni o‘rgatishda turli xil qiziqarli topshiriqlarni tashkil etish; -dam olish daqiqalarida maqollar bo‘yicha qiziqarli o‘yinlarni tashkillashtirish. Biz tajriba-sinov mashg‘ulotlarini Samarqand shahar 5-maktabda olib borish jarayonida shunga amin bo‘ldikki, darslarda noan’anaviy metodlarni qo‘llash, yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish, dars qismida, dam olish daqiqalarida maqollarga doir qiziqarli o‘yinlarni tashkillashtirish o‘quvchilarda, nafaqat, maqollar haqida chuqur bilim va ko‘nikmalarni hosil qilishda, balki insoniy fazilatlarni, odob-axloq qoidalarini kamol toptirib borishda, nutqini erkin ifodalay olishida samarali natijalar beradi. Biz tajriba olib borayotganda har bir mashg‘ulotimiz so‘ngida o‘quvchilarga darsda tahlil qilingan har bitta maqolni o‘quvchilar o‘z kundalik hayotida qo‘llashi, amal qilishini ta’kidladik. O‘quvchilar o‘zlari amal qilgan holatlarni kelasi mashg‘ulotlarda so‘zlab berishdi. Bu boshqa o‘quvchilarga ham o‘rnak bo‘lib, ularning tarbiyasida sezilarli ijobiy o‘zgarishlar sezildi. Bu esa o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga, bilim olishi ham ta’sir ko‘rsatdi. Olib borgan tajriba- sinovlarimiz natijasida o‘quvchilarning nutq qobiliyatlari, fikrlash doirasi o‘sgani sezildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining qiziqarli o‘yinlarni o‘ynashga bo‘lgan qiziqishlaridan unumli foydalanib, dars jarayonlarida, ayniqsa, ona tili darslarida maqollarning mazmuni, undagi asosiy g‘oya-mazmun bilan tanishtirib borish, maqollarga oid topshiriqlar bajarishda ko‘proq qiziqarli o‘yinlardan foydalandik. ~ 48 ~ Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida olib borgan tajriba-sinov ishlarimiz orqali biz quyidagilarga erishdik: a) O‘quvchilardagi odob-axloqni o‘stirishga; b) O‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirishga; c) Fikrlash, tafakkur qobiliyatlarini rivojlanishiga; d) Dunyoqarashini kengayishiga; e) Milliy qadriyatlarimizni o‘quvchilar ongiga singdirishga; f) Bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga; g) Mashg‘ulotlarda faol ishtirok etish ko‘nikmalarini rivojlanishiga; h) O‘zlashtirish ko‘rsatkichlarining oshirilishiga erishildi. Kuzatishlarimiz yakunida yana bir bor boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarni o‘rgatish muhim ekanligiga ishonch hosil qildik. O‘quvchilarga maqollarni o‘rgatish jarayonida leksemalarning semantik tarkibiga e’tibor qaratish, leksik-semantik xususiyatlari asosida turli qiziqarli topshiriqlarni bajargan holda, maqollarda ifodalangan asosiy mazmun-mohiyatni ochib borish muhim deb hisoblaymiz. ~ 49 ~ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I.N о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r v а met о d о l о gik а h а miу а tg а m о lik n а shrl а r 1. “О‘ zbekistоn Respublikаsi Xаlq tа’limi tizimini 2030-уilgаchа rivоjlаntirish kоnsepsiуаsini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 5712-sоnli Fаrmоni, 2019- уil 29-аprel. 2. “Tа’lim tо‘g‘risidа”. О‘ zbekistоn Respublikаsining Qоnuni. 23.09.2020- уildаgi О‘RQ-637-sоn. 3. Umumiу о‘rtа tа’limning milliу о‘quv dаsturi.Оnа tili. 1-11-sinf. Lоуihа_2 4. 2022 - 2026-уillаrgа mо‘ljаllаngаn Yаngi О‘zbekistоnning Tаrаqqiуоt strаtegiуаsi. О zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоni, 29.01.2022-уildаgiʻ PF-60-sоn. 5. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.:O‘zbekiston, 2016. 6. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz, -T.: O‘zbekiston, 2017. 7. Mirziyoyev Sh. “O‘qituvchi va murabbiylar - yangi O‘zbekistonni barpo etishda katta kuch,tayanch va suyanchimizdir”. Murojaat.–Toshkent, “Boshlang‘ich ta’lim” jurnali, 2020-yil, № 10, 3-bet II.Darslik, o‘quv qo‘llanmalar: 1. Abdusaidova B.H. Ornitonim komponentli maqollarning leksik-semantik xususiyatlari haqida. “Fan, ta’lim va amaliyot integratsiyasi” ilmiy-metodik jurnali, 23.05.2023, 59-62-b. 2. B е gmatov E. Hozirgi o‘zb е k adabiy tilining l е ksik qatlamlari. –T.: Fan, 1985. 122-b. ~ 50 ~ 3. Begmatov E. Antroponimlar –antroposentrik tadqiq obyekti. “O‘zbek tili va adabiyoti’’ jurnali, 2013, № 3. 4. Berdiyorov X, Rasulov R. O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati. – Toshkent “O‘qituchi”,1984 5. Doniyorov H., Mirzayеv S. So‘z san'ati. T., 1962. 6. H. Berdiyorov, R. Rasulov, B. Yo‘ldoshev. O‘zbek frazeologiyasidan materiallar, I qism, Samarqand, 1976, 4-17- betlar: 7. Ҳожиев А . Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати . – Тошкент : Ўзбекистон Миллий энциклопедияси , 2002. 8. Karamatova K.M., Karamatov H.S. Proverbs–Maqollar– Пословицы . – T.: Mehnat, 2000. 9. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. -T.: Mumtoz so‘z, 2010. 10. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘atit turk. Tarjimon va nashrga tayyyorlovchi S.Mutallibov, I -III tom. -Toshkent: 1960-1963yil. 11. Matchonov S. va b. O‘qish kitobi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4- sinfi uchun darslik. - T.: “Yangiyo‘l poligraph service”, Toshkent, 2020. 12. Nasriddinova D., Mirzayev R. “Kitobim - oftobim” ( 1-, 2-, 3-, 4- sinflar uchun sinfdan tashqari o‘qish kitobi ), - T. :”Qaldirg‘och nashriyoti”, 2020. 13. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 1-sinf uchun / I. Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b. 14. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 1-sinf uchun dаrslik / I. Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b 15. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi. 1-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun /K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b 16. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b 17. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 3-sinf uchun / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2022. – 144 b. ~ 51 ~ 18. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 3-sinf uchun dаrslik / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 144 b 19. Pinxasov Y. O‘zbek tili frazeologiyasi haqida. –Toshkent.Fan, 1957. 20. Rahmatullayev Sh. Nutqimiz ko‘rki. –Toshkent.Fan, 1970. 21. Samadov Q. Maqollarimiz mohiyatiga doir. -T.: O‘zbekiston Madaniyati. 1965, 213-b. 22. Salomov. Til va tarjima. –Toshkent: Fan, 1966. 23. Samadov Q. Oybekning til mahorati. –Toshkent: Fan, 1981. 24. Sobirov A. O‘zbеk tilining lеksik sathini sistеmalar sistеmasi sifatida tadqiq etish. –Toshkеnt: Ma'naviyat, 2004.92-b. 25. Садриддинова М. Лексика узбекских пословиц и поговорок. АКД. – Ташкент, 1985. -20 стр. 26. Soatov B . A . O‘zbek xalq maqollarining janr va she ’ riy xususiyatlari .- T .: 1990, 53- bet 27. Soatov B . O‘zb е k xalq maqollari poetikasiga doir mulohazalar // O‘zb е k tili va dabiyoti . 1992, №5-6. 41-b. 28. Qurbonova S . Hamid Olimjon sh е' rlarida xalq maqollaridan foydalanish // O‘zb е k filologiyasining dolzarb muammolari . Farg‘ona. 2010. 137-b. 29. Vafoyeva M. Abdusaidova B. O‘zbek xalq maqollarida ellipsis hodisasi. “ Образование и наука в ХХ I веке ”, 22.12.2021 г . 939-c. 30. Vaqqosova D. O‘Zbеk tilida anеmonimlarning sеmantik tahlili. NDA. - Farg‘ona, 2005. 7-bet 31. Вамбери Г. Очерки Средней Азии. Москва, 1968. 323-324- c . 32. Xudoyberganova D. O‘zbek tilshunosligida matnning antroposentrik talqini “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2011/1. 33. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati, 4- jild. – T. : O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi davlat nashriyoti,2006 – 2008-yil. 34. O‘zbek xalq maqollari. Toshkent, 1965; R. Jumaniyozov. So‘z ko‘rki – maqol. Toshkent, 1964. 35. O‘zbеk xalq maqollari. T., 1958. ~ 52 ~ 36. O‘zbеk xalq maqollari. –T., 1981. 37. O‘zbеk xalq maqollari. –T., 2005. 38. Sh . Shomaqsudov « Hikmatnoma », Toshkent -1990 39. Shorahmedov Sh. Maqollarning paydo bo‘lishiga doir. “O‘zbek tili va adabiyoti”. 1971, 4-son. 31-34-betlar 40. Shukurova Z. “Qissasi Rabg‘uziy”da maqollar / O‘zbеk tili va adabiyoti. 2012, №2. 97-b. III. Internet saytlari: 1. www.samdu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.google.uz 4. www.phrases.org.uk/meanings/proverbs ~ 53 ~

 O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA MAQOLLARNI O‘RGANISH USLUBIYOTI ( 1-2-SINFLAR MISOLIDA)

Купить