Oʻqish savodxonligi darslarida masal janri ustida ishlash - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	153.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

69 Продаж

Oʻqish savodxonligi darslarida masal janri ustida ishlash

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ORIENTAL UNIVERSITETI
«Himoyaga ruxsat etilsin»
« Pedagogika» fakulteti menejeri
_____________ M. Meliboyev
«____» ________2025-yil «Himoyaga tavsiya etilsin»
«Uzluksiz ta’lim pedagogikasi»
kafedrasi mudiri:_________ T. Isaqulov
«____» ________2025-yil
PEDAGOGIKA FAKULTETI
60110500 – « BOSHLANG‘ICH TA’LIM » YO‘NALISHI
UZLUKSIZ TA’LIM PEDAGOGIKASI KAFEDRA SI
Sirtqi talim shakli, 105-guruh talabasi Abdubannonova Mubinaxonning
« ONA TILI O QITISH METODIKASI»ʻ fanidan
Mavzu: O qish savodxonligi darslarida masal janri ustida ishlash
ʻ
Ilmiy rahbar: Hojiyeva Zulfiya O‘ktamovna
Talaba: Abdubannonova Mubinaxon
TOSHKENT - 2025
ANNOTATSIYAKURS ISHI

Mazkur ishda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligi
darslarida masal janri ustida ishlash jarayoni yoritilgan. Masal janrining ta’lim-
tarbiyadagi o‘rni, uning bolalar tafakkurini, axloqiy qarashlarini shakllantirishdagi
ahamiyati tahlil qilingan. Shuningdek, masallar asosida o‘quvchilarning tanqidiy
fikrlash, obrazlarni tahlil qilish, hayotiy saboqlar chiqarish ko‘nikmalarini
rivojlantirishga qaratilgan metodik yondashuvlar tavsiya etilgan. Ishda masallar
bilan ishlashning bosqichlari, innovatsion pedagogik texnologiyalardan
foydalanish usullari, shuningdek, amaliy topshiriqlar, rolli o‘yinlar va guruhli
ishlash shakllari asosida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari ko‘rsatilgan.
Mazkur ish boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar hamda pedagogika
yo‘nalishidagi talabalarga amaliy yordam sifatida xizmat qiladi.
MUNDARIJA:
2

KIRISH................................................................................................................. 4
I-BOB. O‘QISH SAVODXONLIGI VA BADIIY ADABIYOT JANRLARI
1.1. Adabiy janrlarning umumiy tushunchasi va turlari… ………………………. 7
1.2. Badiiy adabiyotdagi asosiy janrlar va ularning
ahamiyati …………………… 11
1.3. Masal janrining tuzilishi, tarkibiy qismlari va
turlari… ……………………... 16
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MASAL JANRINI O‘RGANISH
METODIKASI
2.1. Masal janri va uning o‘qitishdagi
ahamiyati… ……………………………… 20
2.2. Masal janrining nazariy asoslari va o‘quvchilar bilan ishlashda
qo‘llanilishi.. 23
2.3. O‘quvchilarga mo‘ljallangan masallar va ularni o‘rganish
usullari................. 27
XULOSA……………………………………………………………………….. 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 38
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda ta’lim tizimida amalga
oshirilayotgan tub islohotlar zamirida yosh avlodning bilimli, tafakkuri teran,
mustaqil fikrlaydigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni anglaydigan shaxs
sifatida shakllanishi ustuvor maqsad qilib qo‘yilgan. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim
bosqichi bu jarayonning negizini tashkil etadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish
savodxonligini shakllantirish esa bola tafakkurining rivojlanishi, estetik didining
o‘sishi va adabiyotga bo‘lgan mehrining uyg‘onishida muhim omil bo‘lib xizmat
qiladi. O‘qish savodxonligi darslari orqali nafaqat texnik o‘qish ko‘nikmalari, balki
matnni tushunish, undagi g‘oyani anglash, obrazlarni tahlil qilish, xulosa chiqarish
kabi ijodiy va analitik fikrlash qobiliyatlari rivojlantiriladi. Bu esa o‘quvchini
hayotga tayyorlaydi, uni ijtimoiy muhitga moslashuvchan, axloqan yetuk shaxs
sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Aynan shu jihatdan olib qaraganda, o‘qish
savodxonligi darslarining mazmunan boy, tarbiyaviy jihatdan kuchli va didaktik
yondashuvlarga asoslangan bo‘lishi juda muhim.
Bunday darslarda qo‘llaniladigan matnlar orasida masal janrining o‘rni
alohida e’tiborga loyiqdir. Masallar o‘zining qisqa, lo‘nda, hayotiy g‘oyaga ega
bo‘lishi, obrazlar orqali o‘quvchiga muayyan saboq berishi bilan boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun ayni muddao hisoblanadi. Masallar orqali bolalarga yaxshilik
va yomonlik, rostgo‘ylik va yolg‘on, mehnatsevarlik va dangasalik, mehr va nafrat
kabi tushunchalar obrazlar orqali singdiriladi. Bu esa ularning axloqiy
dunyoqarashini kengaytiradi va mustahkamlaydi. Masal janrining o‘quvchilarga
tushunarli bo‘lishi, ularni qiziqtirishi va tarbiyaviy mazmun kasb etishi uni o‘qish
savodxonligi darslarida faol foydalaniladigan janrlardan biriga aylantirgan.
Ayniqsa, bu janrda yozilgan asarlar o‘zbek va jahon adabiyotida ko‘p uchraydi va
ular orasida Ezop, Lafonten, Ivan Krilov, H. Olimjon, G‘afur G‘ulom kabi
4

ijodkorlarning masallari alohida ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, bugungi
zamonaviy mualliflar tomonidan yaratilayotgan masallar ham boshlang‘ich sinf
darslarida muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda.
Masallar ustida ishlash darslarida bolalar obrazlar orqali o‘ylash, xarakterlar
tahlilini o‘rganish, g‘oya va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradilar. Ular
bunday matnlar yordamida o‘z fikrini erkin ifoda etish, bahs yuritish, asosli xulosa
qilish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Bu esa keyingi bosqichdagi o‘quv
jarayonlari uchun muhim poydevor hisoblanadi. O‘qituvchi masal ustida ishlash
jarayonida turli metodik yondashuvlardan – savol-javob, munozara, rolli o‘yinlar,
guruhli ishlash, rasm chizish, sahnalashtirish kabi usullardan foydalansa, darslar
yanada jonli va samarali kechadi. Bunda o‘quvchilar faollashadi, matn ustida
mustaqil ishlashga o‘rganadilar va masaldagi ijtimoiy g‘oya yoki saboqni
anglashga harakat qiladilar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim sifatini
oshirish, o‘qituvchilarning metodik salohiyatini kuchaytirish bo‘yicha qabul qilgan
qaror va farmonlarida ham bu boradagi yondashuvlar aniq belgilab berilgan.
Jumladan, 2022-yil 28-yanvarda qabul qilingan PQ–81-sonli qarorda o‘qish
savodxonligi, boshlang‘ich ta’lim mazmunini zamonaviy yondashuvlar asosida
boyitish, innovatsion metodlarni keng joriy etish borasidagi ustuvor yo‘nalishlar
belgilangan.
Ushbu ilmiy ishda aynan shu jihatlar – o‘qish savodxonligi darslarida masal
janridan foydalanishning nazariy va amaliy asoslari, metodik yondashuvlari,
bolalar uchun tanlanadigan eng mos va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan
masallarni o‘rganish va tahlil qilish asosiy maqsad qilib olingan. Darslarda masal
ustida ishlash jarayonini samarali tashkil qilish uchun qanday uslublar va
mashg‘ulotlar samarali bo‘lishi mumkinligi, bu usullar o‘quvchilarning qiziqishini
qanday oshirishi va bilim sifatiga qanday ta’sir qilishi amaliy misollar asosida
yoritib beriladi. Natijada, masal janrining boshlang‘ich ta’limdagi ahamiyati
chuqur o‘rganiladi va uni dars jarayonida to‘g‘ri va samarali qo‘llash bo‘yicha
tavsiyalar shakllantiriladi.
5

Kurs ishining maqsadi . O‘qish savodxonligi darslarida masal janri ustida
ishlashning nazariy va amaliy asoslarini o‘rganish hamda uni o‘quvchilarning
tafakkurini rivojlantirish, axloqiy-ruhiy tarbiyasini shakllantirishda samarali vosita
sifatida qo‘llash imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Bu maqsad orqali
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining masal matnlari orqali hayotiy saboqlarni
anglash, obrazlar asosida fikrlash, nutq va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga
xizmat qiladigan metodik yondashuvlar o‘rganiladi. Shuningdek, dars jarayonida
masal janrini qiziqarli, tushunarli va ta’sirchan tarzda o‘rgatish bo‘yicha
o‘qituvchining faoliyati ham tahlil qilinadi.
Kurs ishining obyekti . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qish
savodxonligi darslarida masal janrini o‘zlashtirish jarayonidir.
Kurs ishining predmeti . O‘qish savodxonligi darslarida masal janrini
o‘rganish va uning metodik yondashuvlarini tatbiq etish.
Kurs ishining vazifalari:
 O‘qish savodxonligi darslarida masal janrining o‘rni va ahamiyatini
aniqlash.
 Masal janrining strukturasi va turlarini o‘rganish.
 Masal janrining bolalar uchun tarbiyaviy va axloqiy saboqlarni berishdagi
rolini tahlil qilish.
 Masallarning o‘quvchilarga ta’sirini oshirish uchun metodik
yondashuvlarni aniqlash.
 O‘qish savodxonligi darslarida masal ustida ishlashning samarali
usullarini ishlab chiqish.
 Masal janrini o‘quvchilarga qiziqarli va tushunarli tarzda yetkazish
bo‘yicha tavsiyalar berish.
Kurs ishining hajmi : kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
6

I-BOB. O‘QISH SAVODXONLIGI VA BADIIY ADABIYOT
JANRLARI
1.1. Adabiy janrlarning umumiy tushunchasi va turlari
Adabiy janrlar — tarixan shakllangan guruhlar bo‘lib, adabiy asarlar rasmiy
va mazmunli xususiyatlar to‘plami bilan birlashtirilgan (tanlash faqat rasmiy
belgilarga asoslangan adabiy shakllardan farqli o‘laroq). Bu atama ko‘pincha
«adabiyot turi» atamasi bilan noto‘g‘ri qo‘llaniladi. Adabiyotning nasl-nasabi,
turlari va janrlari o‘zgarmas, asrlardan beri mavjud va abadiy mavjud bo‘lgan
narsa sifatida qaralmaydi. Ular badiiy tafakkur evolyutsiyasiga qarab vujudga
keladi, nazariy jihatdan shakllanadi, tarixan rivojlanadi, o‘zgaradi, hukmronlik
qiladi, so‘nadi yoki chekinadi. Eng barqaror va asosiy tushuncha — bu «janr»ning
umumiy tushunchasidir, eng dinamik va o‘zgaruvchan esa — «janr»ning o‘ziga
xos, aniq ifodalangan shaklidir. Adabiy turlarni nazariy asoslashga birinchi
urinishlar qadimgi mimesis (taqlid) haqidagi ta’limotda kuzatiladi. Aflotun
«Respublika» asarida, Aristotel esa «Poetika»da she’riyat nimaga, qanday va
qanday vositalar bilan taqlid qilishiga qarab uch turga bo‘linadi, degan xulosaga
kelgan. Boshqacha aytganda, badiiy adabiyotning umumiy bo‘linishi taqlidning
predmeti, vositalari va usullariga asoslanadi.
Poetikada keng tarqalgan badiiy vaqt va makonni tashkil qilish usullari —
xronotoplar haqidagi fikrlar adabiyotning turlari va janrlariga keyingi bo‘linish
uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Aristotelning umumiy xususiyatlar haqidagi
g‘oyasi an’anaviy ravishda rasmiy deb ataladi. Uning vorislari sifatida XVIII–XIX
asrlardagi nemis estetikasi vakillarini — Gyote, Shiller, Avgust Shlegel,
Shellinglarni ko‘rsatish mumkin. Taxminan shu davrda badiiy adabiyotning
7

umumiy bo‘linishiga mazmuniy yondashish tamoyillari ham shakllangan. Bu
yondashuv gnoseologik tamoyildan kelib chiqib, Gegel tomonidan ilgari surilgan:
dostonda badiiy bilishning predmeti — ob’ekt, lirikada — sub’ekt, dramada esa —
ularning sintezi. Shunga ko‘ra, epik asarning mazmuni yaxlit bo‘lib, unda odamlar
irodasiga hodisalar hukmronlik qiladi va voqea rivoji ustunlik qiladi; lirik asarda
esa mazmun lirik qahramonning ichki kechinmalari va kayfiyatiga bog‘liq bo‘lib,
unda voqea-hodisalar ikkinchi planga tushadi; dramatik asarda esa mazmun
shaxsning maqsad sari intilishi, harakatdagi irodaviy faoliyatida namoyon bo‘ladi.
Tur kategoriyasidan kelib chiqqan, to‘g‘rirog‘i, uning mazmunini
aniqlashtiruvchi va konkretlashtiruvchi «tur» hamda «janr» tushunchalari
adabiyotshunoslikda muhim ahamiyat kasb etadi. An’anaviy yondashuvga ko‘ra,
«tur» — bu adabiy tur ichida vujudga kelgan turg‘un strukturaviy shakllanishlar
bo‘lib, hatto kichikroq janr modifikatsiyalarini ham o‘z ichiga oladi. Masalan,
doston, hikoya, ocherk, qissa, roman, she’r kabi shakllar kichik, o‘rta va katta
turlarga mansub deb qaraladi. Shu bilan birga, amaliyotda bu shakllar ko‘pincha
qat’iy terminologik ma’noda turlar emas, balki tarixiy, tematik yoki tarkibiy
xususiyatlari bilan ajralib turadigan janrlar deb yuritiladi. Masalan, qadimgi roman,
Uyg‘onish davri qisqa hikoyasi, psixologik roman yoki qissa, ishlab chiqarish
mavzusidagi insho, lirik qissa yoki epik qissalar («Taqdir odami» — M. Sholoxov)
kabi. Ba’zi adabiy shakllar esa o‘zida tur va janr xususiyatlarini birlashtiradi, ya’ni
ularning aniq janrga tegishliligi noaniq bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘rta asr
teatrining soti (satira) va moralit (axloqiy dramalar) shakllari shu bilan birga ham
tur, ham janr belgilarini o‘zida mujassamlashtirgan. Shuningdek, «tur» va «janr»
atamalarining sinonimik ishlatilishidan tashqari, ular o‘rtasidagi ierarxik farqlanish
ham muhimdir. Shu asosda turlar o‘z navbatida bir qator belgilar asosida turli
janrlarga bo‘linadi: tematik, stilistik, strukturaviy, hajmiy, estetik idealga nisbatan,
voqelik yoki fantastik asos, asosiy estetik kategoriyalar (tragik, komik, liriko-
dramatik va boshqalar) kabi. Bu yondashuv adabiy asarlarning xususiyatlarini
chuqurroq tahlil qilish va ularni ilmiy asosda tasniflash imkonini beradi.
8

Adabiy janrlar deganda badiiy adabiyotning tarixiy taraqqiyoti jarayonida
shakllangan, o‘ziga xos syujet qurilishi, obrazlar tizimi, badiiy vositalar, tasvir
usullari va hayotiy voqealarni ifodalash uslubi bilan bir-biridan farqlanadigan
adabiy ko‘rinishlar tushuniladi. Har bir janr o‘zining ichki qonuniyatlari, mazmun
va shakl uyg‘unligi, estetik yo‘nalishi bilan ajralib turadi. Adabiyotshunoslikda
adabiy asarlar dastlab uch asosiy turga bo‘linadi: epik, lirik va dramatik. Epik
turdagi asarlarda voqelik voqealar orqali bayon etiladi, ularning asosini syujet
tashkil etadi. Epik asarlarga hikoya, qissa, roman, doston, ocherk, felyeton kabilar
kiradi. Lirik turdagi asarlarda esa muallifning ichki kechinmalari, tuyg‘u va
hissiyotlari ifodalanadi. Ular odatda qisqa shaklda bo‘lib, g‘azal, ruboiy, fard,
qit’a, tuyuq kabi janrlarni o‘z ichiga oladi. Dramatik asarlar esa voqeani harakat va
dialog orqali tasvirlaydi, ular sahnalashtirish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi.
Tragediya, komediya, drama, melodrama kabi janrlar dramatik turga kiradi. Har bir
janr o‘ziga xoslikka ega bo‘lib, badiiy ijodda muhim o‘rin tutadi. Masalan, roman
keng qamrovli syujetga, ko‘plab obrazlar tizimiga ega bo‘lsa, hikoya muayyan
voqea yoki holatni ixcham tarzda bayon qiladi. Qissa esa hajm jihatidan hikoya
bilan roman oralig‘ida turadi.
Lirik janrlar ichida g‘azal eng mashhur shakl bo‘lib, unda muhabbat,
vafodorlik, ayriliq kabi mavzular kuylanadi. Ruboiy esa to‘rt misrali she’r shakli
bo‘lib, unda qisqa va chuqur ma’no mujassam bo‘ladi. Dramatik janrlar esa
o‘zining sahna uchun yaratilganligi bilan ajralib turadi. Tragediyada qahramon
fojiali taqdirga duch kelsa, komediyada voqealar kulgili tarzda tasvirlanadi. Drama
esa hayotning oddiy voqealarini realistik tarzda ko‘rsatadi. Adabiy janrlar doimo
rivojlanib, yangi ko‘rinishlar paydo bo‘lib boradi. Masalan, fantastik roman,
detektiv hikoya, psixologik qissa, esse, blog janrlari ham bugungi kunda adabiyot
doirasida keng tarqalgan. Ba’zi asarlar o‘zida bir necha janr xususiyatlarini
mujassamlashtirgan bo‘ladi, masalan, liroepik asarlar lirik va epik elementlarni
uyg‘unlashtiradi. Yoki satirik drama, tragikomediya kabi murakkab janr shakllari
mavjud. Adabiy janrlar o‘zining tematik, stilistik, kompozitsion, hajmiy va estetik
9

belgilariga ko‘ra tasniflanadi. Ular voqelikni qanday tasvirlashi, qahramon obrazini
qanday yaratishi, syujetni qanday qurishi kabi jihatlar bilan farqlanadi. Har bir
davrda ma’lum bir janr oldinga chiqadi. Masalan, qadimgi davrlarda dostonlar
yetakchi bo‘lgan bo‘lsa, uyg‘onish davrida roman janri rivojlangan. Yangi davrda
esa roman, esse, drama keng tarqaldi. Shu bilan birga, xalq og‘zaki ijodiga mansub
janrlar – ertak, afsona, doston, latifa, maqol, topishmoqlar ham adabiy janrlarning
bir qismi hisoblanadi. Ular yozma adabiyotga ta’sir ko‘rsatgan, ko‘plab yozma
asarlar og‘zaki janrlar asosida yaratilgan.
Bugungi kunda adabiy janrlar ommaviy madaniyat va axborot
texnologiyalari ta’sirida yanada ko‘proq shakllanmoqda. Kino, teatr, internet
adabiyoti yangi janrlarning shakllanishiga turtki bermoqda. Masalan, internetda
tarqalgan mikrohikoyalar, virtual romanlar, interaktiv sahna asarlari bunga misol
bo‘la oladi. Shuningdek, publitsistik janrlar, xususan, ocherk, felyetonlar ham
adabiylikni o‘zida mujassam etgan. Ular hayotiy voqealarni hujjatli asosda
yoritadi, ammo badiiy ifoda orqali ta’sir kuchiga ega bo‘ladi. Adabiy janrlar
nafaqat asarning tashqi shaklini, balki uning mazmun va g‘oyaviy yo‘nalishini ham
belgilaydi. Janrni aniqlash asarning ichki tuzilishini, kompozitsiyasini tushunishga
yordam beradi. Har bir yozuvchi yoki shoir o‘z ijodida ma’lum bir janr doirasida
ishlashi mumkin, ba’zilar esa bir necha janrda ijod qiladi. Jumladan, Erkin
Vohidov she’riyatda, Abdulla Qodiriy roman janrida, Hamza drama janrida faol
ijod qilgan. Demak, adabiy janrlar badiiy ijodning ichki va tashqi strukturasi,
estetik talqini hamda jamiyatdagi o‘rni nuqtayi nazaridan muhim tushunchadir.
Ularning rivoji adabiyot tarixining uzviy qismi hisoblanadi. Shu boisdan, adabiy
janrlar haqida bilimga ega bo‘lish adabiyotni anglash, baholash va tahlil qilish
uchun muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
10

1.2. Badiiy adabiyotdagi asosiy janrlar va ularning ahamiyati
Badiiy adabiyotdagi janrlar – bu asarlarning shakli, mazmuni va uslubiy
xususiyatlariga ko‘ra tasniflanadigan toifalardir. Janrlar adabiy asarlarning o‘ziga
xosligini belgilab, ularni o‘quvchilar uchun yanada tushunarli va qiziqarli qiladi.
Har bir janr o‘zining maxsus belgilari, mavzulari va uslublari bilan ajralib turadi.
Epik janrlar voqealarni hikoya qilish orqali tasvirlaydi. Ular orasida roman, qissa,
hikoya kabi turlar mavjud bo‘lib, bu asarlar ko‘pincha voqealar rivoji,
personajlararo munosabatlar va ijtimoiy muammolarni yoritadi. Masalan, Fyodor
Dostoyevskiyning «Jinoyat va jazo» romani inson psixologiyasini chuqur tahlil
qilgan epik asardir. Lirik janrlar esa shoirning ichki kechinmalari, his-tuyg‘ulari
va kayfiyatlarini ifodalaydi. She’r, g‘azal, ruboiy kabi shakllar lirik janrga kiradi.
Bu asarlar ko‘pincha muhabbat, tabiat, hayot va o‘lim kabi mavzularni o‘z ichiga
oladi.
Dramatik janrlar sahnada ijro etish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular
dialoglar orqali voqealarni namoyon etadi. Tragediya, komediya, drama kabi turlar
dramatik janrga kiradi. Masalan, Uilyam Shekspirning «Hamlet» tragediyasi
insonning ichki ziddiyatlarini sahna orqali ko‘rsatadi. Fantastika janri real hayotda
mavjud bo‘lmagan hodisalar, mavjudotlar yoki texnologiyalarni tasvirlaydi. Bu
janrga ilmiy fantastika, fantaziya, distopiya kabi turlar kiradi. Masalan, Jorj
Oruellning «1984» romani distopik jamiyatni tasvirlab, inson erkinligi va nazorat
masalalarini ko‘taradi.
Psixologik fantastika insonning ichki dunyosi, ruhiy holati va ongini tahlil
qiladi. Bu janrda asarlar ko‘pincha personajlarning ichki kechinmalari va ruhiy
11

holatlarini chuqur yoritadi. Masalan, Frants Kafka asarlari insonning ichki
ziddiyatlarini surrealistik tarzda tasvirlaydi. Magik realizm janri real hayot
voqealariga sehrli yoki g‘ayritabiiy elementlarni qo‘shadi. Bu janrda asarlar
ko‘pincha realistik muhitda g‘ayritabiiy hodisalarni oddiy holat sifatida tasvirlaydi.
Gabriel Garsia Markesning «Yuz yillik yolg‘izlik» romani magik realizmning
yorqin namunasidir. Sarguzasht janri voqealarning tezkor rivoji, xavf-xatarlar va
qahramonlik harakatlarini tasvirlaydi. Bu janrda asarlar ko‘pincha qahramonning
sayohati, janglari yoki qiyinchiliklarni yengib o‘tishini hikoya qiladi. Masalan,
Aleksandr Dumaning «Uch mushketyor» romani sarguzasht janrining klassik
namunasi hisoblanadi. Detektiv janri jinoyatlarni tergov qilish, sirlarni ochish va
jinoyatchilarni fosh etishga qaratilgan. Bu janrda asarlar ko‘pincha tergovchi yoki
detektivning jinoyatni ochish jarayonini tasvirlaydi. Agata Kristining «Poirot»
seriyasi detektiv janrining mashhur namunalaridan biridir. Romantik janr insonlar
o‘rtasidagi muhabbat, munosabatlar va hissiyotlarni tasvirlaydi. Bu janrda asarlar
ko‘pincha sevgi hikoyalari, munosabatlardagi to‘siqlar va ularni yengib o‘tish
haqida bo‘ladi. Masalan, Jeyn Ostinning «G‘urur va xurofot» romani romantik
janrning klassik asaridir. Satira va yumor janrlari jamiyatdagi kamchiliklar, illatlar
yoki inson xatti-harakatlarini kulgili yoki tanqidiy tarzda tasvirlaydi. Bu janrda
asarlar ko‘pincha ijtimoiy muammolarni yoritish uchun hazil va kinoyadan
foydalanadi. Masalan, Jonatan Sviftning «Gulliverning sayohatlari» asari satirik
janrning mashhur namunasi hisoblanadi.
Adabiyotda janrlar juda keng qamrovga ega bo‘lib, ular muallifning ifoda
uslubi, voqeani tasvirlash shakli, qahramonlarning xarakteri, asar mazmuni va
kompozitsiyasiga ko‘ra farqlanadi. Har bir janr o‘ziga xos badiiy vositalar, g‘oya
va tuzilish bilan ajralib turadi. Masalan, komediya dramatik janr hisoblanib, unda
hayotdagi xunuk, kulgili yoki noqulay holatlar tasvirlanadi. Bu janr jamiyatdagi
illatlarni, nuqsonlarni kulgi orqali fosh etadi, masxara qiladi. Komediyada odatda
kulgi ustuvor bo‘lib, o‘quvchi yoki tomoshabinga zavq bag‘ishlash bilan birga,
muayyan saboq ham beradi. Lirik she’r yoki nasriy lirika esa muallifning his-
12

tuyg‘ularini, ichki kechinmalarini ifodalovchi badiiy asar shakli bo‘lib, bu turdagi
asarlarda voqealar emas, balki hissiyotlar markazga olinadi. Melodrama — bu
shunday dramatik janrki, undagi personajlar aniq ijobiy va salbiy guruhlarga
ajratilgan bo‘ladi. Melodrama asarlarida keskin his-tuyg‘ular, dramatik voqealar va
axloqiy ziddiyatlar muhim o‘rin tutadi.
Fantastik adabiyotning bir turi sifatida fantaziya janri shakllangan. Bu janrda
yozilgan asarlar ko‘pincha epik ertak shaklida bo‘lib, qadimgi mifologik va
rivoyatlarga asoslanadi. Bu janrdagi syujet odatda sehr, qahramonlik
sarguzashtlari, uzoq safarlar va g‘ayritabiiy mavjudotlar ishtirokidagi hodisalarga
boy bo‘ladi. Voqealar ko‘pincha o‘rta asrlar uslubidagi xayoliy dunyolarda sodir
bo‘ladi. Xususiy maqola esa epik adabiyotning ishonchli shakllaridan biri bo‘lib,
unda hayotiy faktlar, real voqealar hikoya qilinadi. Bu janrda yozilgan asarlar
muayyan voqelikni hujjatli asosda bayon etadi, shu bilan birga badiiy ifodaga ega
bo‘ladi.
Adabiy janrlar ichida qo‘shiq eng qadimiy shakllardan biri hisoblanadi.
Qo‘shiq odatda bir necha misradan iborat bo‘lib, xorda takrorlanuvchi satrlar
bo‘ladi. Qo‘shiqlar turlicha bo‘lib, ular xalq qo‘shiqlari, qahramonlik, tarixiy, lirik
va boshqa turlarga bo‘linadi. Ertak esa xalq og‘zaki ijodining o‘rta shaklida bo‘lib,
unda qahramon hayotidagi bir qator sarguzashtli voqealar bayon qilinadi. She’r esa
o‘z navbatida lirik-epik janr bo‘lib, unda hikoya qilish va hissiy ifoda birlashadi.
She’rlar o‘zining ohangdorligi, obrazli ifodasi va ritmik qurilishi bilan ajralib
turadi.
Hikoya kichik hajmli epik janr bo‘lib, asosan bitta voqea yoki holat atrofida
shakllanadi. Unda odatda bir yoki ikki asosiy qahramon ishtirok etadi va voqealar
muayyan qisqa davrni o‘z ichiga oladi. Roman esa epik janrlarning eng katta
shaklidir. Romanda ko‘plab qahramonlar ishtirok etadi, ularning taqdirlari bir-
biriga bog‘liq holda tasvirlanadi. Romanlarda voqealar ko‘p qirrali, chuqur va keng
miqyosda bayon qilinadi. Romanlar mavzusiga ko‘ra falsafiy, sarguzasht, tarixiy,
oilaviy, ijtimoiy kabi turlarga ajratiladi.
13

Fojia, ya’ni tragediya, — dramatik janr bo‘lib, unda bosh qahramon odatda
halokatli, fojiali taqdirga uchraydi. Bu janrda insonning ichki kurashi, irodasi va
baxtsizligi markaziy mavzuga aylanadi. Tragediyalar o‘quvchida chuqur ta’sir
uyg‘otadi, axloqiy saboq beradi. Utopiya esa fantastik adabiyot janriga yaqin
bo‘lib, unda muallif ideal jamiyat modelini tasvirlaydi. Utopiya janrining asosiy
xususiyati shundaki, muallif tasvirlayotgan jamiyat modeliga ishonadi, uni
mukammal deb hisoblaydi. Bu jihati bilan u distopiyadan farqlanadi.
Epik janr — bu katta hajmli voqealarni, muhim tarixiy davrlarni tasvirlovchi
badiiy adabiyot janridir. Unda ko‘pincha yirik tarixiy voqealar yoki millat
hayotidagi burilish nuqtalari tasvirlanadi. Epik asarlar odatda doston shaklida
bo‘ladi. Drama — bu sahnada ijro etiladigan adabiy janr bo‘lib, unda syujet dialog
va monologlar orqali ochiladi. Drama asarlarida kishilar o‘rtasidagi ziddiyatlar,
ijtimoiy muammolar, ichki kechinmalar personajlar harakati orqali ko‘rsatiladi.
Drama janri tragediyadan farqli ravishda odatda fojia bilan yakunlanmaydi, lekin
undagi voqealar jiddiy va chuqur bo‘ladi. Drama asarlari odatda kuchli ifoda,
hayotiylik va obrazlarning jonli xarakteri bilan ajralib turadi. Adabiy janrlar
adabiyotning shakliy va mazmuniy xilma-xilligini ta’minlaydi. Har bir janr o‘ziga
xos badiiy vazifani bajaradi, muallifga o‘z fikrini, qarashini, kechinmalarini
yetkazishda turli imkoniyatlar yaratadi. Shu bois, adabiyot o‘rganish, asar tahlil
qilish jarayonida janrni aniqlash, uni boshqa janrlardan farqlash muhim
ahamiyatga ega.
Janr – adabiy asarning bir turi bo‘lib, u mazmun va shakl jihatdan turli
xususiyatlarga ega bo‘lgan epik, lirik va dramatik janrlarga bo‘linadi. Shuningdek,
liroepik janrlar ham ajralib turadi.
Janrlar hajmiga qarab quyidagicha tasniflanadi:
 Katta hajmli: roman va epik romanlar;
 O‘rta hajmli: romancha, doston, uzun she’rlar;
 Kichik hajmli: hikoya, qissa, insho va boshqalar.
14

Janrlar tematik jihatdan ham farqlanadi: sarguzasht romani, psixologik
roman, sentimental roman, falsafiy roman va hokazo. Biroq janrlarning tematik
bo‘linishi nisbiy bo‘lib, qat’iy tasnif yo‘q. Masalan, lirika janrining tematik xilma-
xilligi ko‘pincha sevgi, falsafiy, manzarali lirikalar shaklida ifodalanadi. Biroq
lirikaning mavzulari ushbu doira bilan cheklanmaydi.
Masal – axloqiy-satirik xarakterga ega bo‘lgan she’riy yoki nasriy adabiy
asar. Masallarda odatda voqealar hayvonlar, o‘simliklar yoki narsalar ishtirokida
tasvirlanadi. Masalning asosiy xususiyati – yakunida beriladigan qisqa axloqiy
xulosa (axloq)dir. Masallar orqali insondagi illatlar kulgili tarzda fosh etiladi.
Masal eng qadimgi adabiy janrlardan biridir.
 Qadimgi Yunonistonda Ezop (miloddan avvalgi VI–V asrlar) nasrda
masallar yozgan;
 Qadimgi Rimda Fedr (milodiy I asr) bu janrda mashhur bo‘lgan;
 Hindistonda «Panchatantra» nomli masallar to‘plami milodiy III asrda
yaratilgan;
 Fransiyada XVII asrda mashhur fabulist bo‘lib, J. Lafonten tanilgan.
Rossiyada masal janrining rivojlanishi XVIII asr o‘rtalari – XIX asr
boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda A. P. Sumarokov, I. I. Xemnitser, A. E.
Izmailov, Polotsklik Simeon, A. D. Kantemir, V. K. Trediakovskiy kabi
yozuvchilar bu janrda faol ijod qilganlar. Rus adabiyotida masallar erkin she’r
shaklida yozilib, bema’ni va ayyorona ohanglar bilan boyitilgan.
I. A. Krilov masallari real jonliligi, oqilona hazil va boy tili bilan ajralib
turadi hamda Rossiyada ushbu janrning gullab-yashnagan davrini belgilab bergan.
Sovet davrida esa Demyan Bedniy, S. Mixalkov kabi yozuvchilarning masallari
mashhurlikka erishgan.
Masalning kelib chiqishi haqida ikkita asosiy nazariya mavjud:
1. Otto Kruzius boshchiligidagi nemis maktabi nazariyasiga ko‘ra, masalda
hikoya birlamchi, axloq esa ikkinchi darajali. Masal hayvonlar haqidagi
15

ertaklardan, ular esa afsonalardan kelib chiqqan. Bu fikr Jeykob Grimmning
romantik yondashuviga asoslanadi.
2. Amerikalik olim B. E. Perri nazariyasiga ko‘ra, masalda axloq birlamchi
hisoblanadi. Masal maqol va matallarga yaqin bo‘lib, ular kabi bahs-munozarada
dalil sifatida ishlatilgan. Bu qarash Lessingning ratsionalistik konsepsiyasiga
tayanadi.
1.3. Masal janrining tuzilishi, tarkibiy qismlari va turlari
19-asr filologlari yunon yoki hind ertaklarining ustuvorligi haqidagi bahs-
munozaralar bilan uzoq vaqt shug‘ullangan. Endi shuni aytish mumkinki, yunon va
hind ertagi materialining umumiy manbai Shumer-Bobil ertaklari bo‘lgan.
Dostonlar- qahramonlar jasorati haqidagi rus xalq dostonlari. Epos syujetining
asosini qandaydir qahramonlik voqeasi yoki rus tarixining ajoyib epizodi tashkil
etadi (shuning uchun dostonning mashhur nomi - «antik davr», «kampir»,
ko‘rilayotgan harakatning o‘tmishda sodir bo‘lganligini bildiradi). Dostonlar
odatda tonik misrada ikki-to‘rt urg‘u bilan yoziladi. «Eposlar» atamasi birinchi
marta 1839 yilda «Rus xalqining qo‘shiqlari» to‘plamida Ivan Saxarov tomonidan
kiritilgan bo‘lib, u buni «Igorning yurishi haqidagi ertak» dagi «eposlarga ko‘ra»
iborasiga asoslanib taklif qilgan, bu «ko‘ra» degan ma'noni anglatadi. faktlar».
Masal axloqiy mazmunni kinoyaviy obrazlar orqali aks ettiradigan badiiy
asardir. U ko‘proq she’riy tarzda yoziladi. Masalda inson xarakteriga xos
xususiyatlar kinoyaviy obrazlar-hayvonlar, jonivorlar va o‘simliklar dunyosiga
ko‘chiriladi. Ko‘pincha masalning kirish qismida, ba’zan oxirida qissadan hissa,
ya’ni ibratli xulosa chiqariladi. Bu o‘quvchilarni axloqiy tomondan tarbiyalashga
katta imkon beradi. Masalda fikrning qisqa, lo‘nda, chiroyli va ifodali tasvirlanishi,
16

tilining o‘tkirligi va xalqchilligi o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirishda muhim
material hisoblanadi.
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminatsion nuqta va
yechimi bo‘lgan kichik pyesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa va
mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo‘la oladi. Bolalarni masaldagi kinoyaviy
mazmun emas, balki, birinchi navbatda, obrazlarning go‘zalligi o‘ziga jalb qiladi.
Shuning uchun masal ustida ishlashni hayvonlar hayotidan yozilgan hikoya ustida
ishlash kabi uyushtiriladi. Odatda, masal personajlari o‘z xatti-harakatlari, fe’l-
atvorlari bilan, nutqiy uslublari, odatlari bilan o‘zlarini tavsiflaydilar, ba’zan bu
xarakteristikani masalning boshqa personaji to‘ldiradi. Muallifning o‘zi esa bir-
ikki so‘z bilan xarakteristikani mukammallashtiradi.
Boshlang‘ich sinflarda masalni o‘qishga o‘rgatishda bolalarga masalni
ifodali o‘qishga va uning mazmunini qisqa, ba’zan bir necha so‘z bilan aytib
berishga (masalni to‘liq qayta hikoya qildirish tavsiya etilmaydi), ayrim
qatnashuvchilarning xarakterli xususiyatlarini aytib, o‘zaro qiyoslashga o‘rgatish
muhim ahamiyatga ega. Masalning allegorik mazmuniga to‘xtalmasdan, bosh
personaj obrazini tahlil qilishga kirishiladi. I sinfda bolalar masal¬ni hayvonlar
haqidagi ertakka o‘xshash kulgili hikoya kabi qabul qilsalar, II sinfdan boshlab
ular masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlari ba’zan kishilar
hayotida ham uchrashini, masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko‘proq
she’riy tarzda bo‘lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib
ola boshlaydilar.
Masal tili ustida ishlaganda, o‘quvchilar nutqini boyitish uchun unda
ishlatilgan obrazli iboralar, badiiy vositalar o‘quvchilarga mustaqil toptiriladi:
o‘quvchilar o‘qituvchi bergan gap yoki iborani masaldagi ibora bilan
almashtiradilar. Masal tahlil qilinayotganda voqea rivojini jonli tasavvur qilish,
obrazlarni aniq idrok etishda o‘quvchilarga yordam berish zarur. Chunonchi,
ularga ayrim epizodlarni so‘z bilan tasvirlash, ba’zilariga o‘qituvchi yordamida
Reja tuzish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo‘lib o‘qish kabilarni tavsiya qilish
17

maqsadga muvofiq. Personajga xarakteristika berishda uning xatti-harakatakati
bilan birga, tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali
o‘qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi
tushunish, harakat bir personajning individual xarakterini hisobga olish zarur.
Masal o‘qish darsining qurilishi quyidagicha bo‘ladi:
I. Tayyorgarlik ishlari (bunda masalning xususiyatlari va qaysi sinfda
o‘qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi):
1. masal muallifi haqida o‘qituvchi hikoyasi;
2. o‘qilgan masal materiali yuzasidan viktorina (savol-javob uyini);
3. o‘qilgan masalda qatnashuvchi shaxslar (hayvonlar) xarakteriga xos
xususiyatlar haqida suhbat.
II. Masalni o‘qituvchi o‘qishi (magnitofon yozuvini eshitish yoki film
ko‘rsatish).
III. Masalning aniq mazmunini tahlil qilish:
4. masalning strukturasi va kompozisiyasini aniqlash (o‘qish, Reja tuzish va
hakazo);
5. Qatnashuvchilarning xatti-harakati, fe’l-atvori sabablarini, xarakteriga xos
xususiyatlarini tushuntirish (tanlab o‘qish, so‘z bilan va grafik rasm chizish,
savollarga javob);
6. Masalning aniq mazmunidan kelib chiqib undagi asosiy fikrni belgilash.
IV. Allegoriyani ochish.
V. Axloqiy xulosa aks ettirilgan qismni tahlil qilish.
VI. Hayotda uchragan o‘xshash hodisalarga taqqoslash.
She’r — ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, his-tuyg‘u ifodasi
sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutq. She’riy nutqni ohang jihatidan
ma’lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo‘laklarning
izchil va bir me’yorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida
keladigan ohangdosh so‘zlar) hisoblanadi. She’rni o‘qiganda kichik yoshdagi
o‘quvchilar tabiat va jamiyat voqea-hodisalarining poetik tasviridan
18

hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda she’r tarzida
yozilgan hikoyalar, ya’ni she’riy hikoyalar va lirik she’rlar o‘qitiladi. She’riy
hikoyada syujet, ya’ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik she’r
«biror hayotiy voqea-hodisa ta’sirida insonda tutilgan ruhiy kechinma, fikr va
tuyg‘ular orqali turmushni aks ettiradi. Lirik she’rning xususiyati kishining his-
tuyg‘uga to‘la hayajonli nutqini ta’sirli ifodalashga qo‘l keladi. Bunda ohangdorlik
va musiqiylikni vujudga keltiradi. She’rni o‘qish darslarida asosiy ish turi ifodali
o‘qish hisoblanadi. O‘quvchi she’rning asosiy (g‘oyaviy) mazmunini tushunsagina,
uni ifodali o‘qiy oladi. Shuning uchun she’rni tahlil qilib, uning mazmunini
o‘quvchilarga tushuntirish lozim. She’rni tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak
masalni tahlil qilingandagi ish turlaridan foydalanish mumkin. Ammo lirik she’rni
o‘qish va tahlil qilish o‘qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Lirik she’rni o‘qish
darsida eng asosiy ish turi uni his-hayajon bilan ifodali o‘qishdir. She’r ifodali
o‘qilgach, undagi tushuntirilishi zarur bo‘lgan so‘z va iboralar ikki-uch so‘z bilan
qisqacha izohlanadi.
She’rni o‘qishdan oldin, ba’zan unda tasvirlangan yil fasllari haqida suhbat
o‘tkaziladi yoki she’r mazmunini tushunish uchun o‘quvchilar bilishi lozim
bo‘lgan voqealarni o‘qituvchi qisqa aytib beradi. O‘qish oddiy bo‘lishi kerak.
O‘qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g‘azab hissini
uyg‘otishi lozim. Bolalar she’rni o‘qiganda, she’riy satrga rioya qilishlari, she’r
ritmini buzmasliklariga erishish lozim. She’r mazmuni ham, boshqa janrdagi
badiiy asarlar kabi savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo she’r mazmuni haqida
o‘quvchilarga ko‘p savol berish tavsiya etilmaydi. O‘quvchilar she’rning asosiy
mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o‘zi kifoya. Boshlang‘ich
sinflarda o‘qitiladigan ko‘pgina she’rlarni tahlil qilib, ifodali o‘qish mashq
qilingach, ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi (o‘quvchilar darsda ifodali
o‘qimagan she’rni uyda ifodali yod aytib berishga tayyorlanishni tavsiya
etilmaydi). Bolalar she’rni yoqtiradilar. She’riy nutq yengil yodlab olinadi, estetik
his-tuyg‘u uyg‘otadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilar saviyasiga mos bolalarbop
19

ravshan til bilan yozilgan sodda ritmli jarangdor she’rlarni bolalar tez va oson
yodlab oladilar, keyin yoddan ifodali o‘qiydilar. Kichik yoshdagi o‘quvchilarga
she’rni qanday yodlash kerakligi o‘rgatiladi. Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar
bilan she’rni teng satrli bir necha qismga bo‘ladi. O‘quvchilarga harakat bir satr
oxirida ritmik pauza qilish, buning uchun satr oxirida tinish belgi bo‘lishi shart
emasligi, ritmik pauzada ovozni nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu
tugallanmagan fikrni davom ettirishga imkon berishi tushuntiriladi va bo‘lingan
qismlar navbati bilan yodlatiladi.
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MASAL JANRINI
O‘RGANISH METODIKASI
2.1. Masal janri va uning o‘qitishdagi ahamiyati
Masal (arab. — namuna, misol) — didaktik adabiyot janri bo‘lib, ta limiyʼ
xarakterdagi, aksariyat kichik she riy, ba zan nasriy shakldagi asardir. Masalda
ʼ ʼ
insonga xos xususiyatlar, jamiyatga xos ijtimoiy hodisalar, munosabatlar, qushlar,
hayvonlar orasidagi munosabatlar va tabiat hodisalari vositasida aks ettiriladi.
Mazmuni majoz asosiga qurilgan bo‘lib, komiklik va kinoya, ijtimoiy tanqid
motivi masalga hajviy ruh bag ishlaydi. Masalning hikoya qismi hayvonlar
ʻ
haqidagi ertaklar, novella yoki latifalarga yaqin bo‘lib, xotimasi, ta limiy xulosasi
ʼ
maqol, hikmatli so z va iboralar tarzida bo‘ladi. Masal materiallari aksariyat ertak,
ʻ
majoz, novella, latifa va boshqa badiiy janrlarda ham qo llanilishi mumkin. Ramzli
ʻ
hikoyadan farqli ravishda masalning o‘z an anaviy obrazlar va motivlar doirasi
ʼ
mavjud bo‘ladi, masalan, hayvonlar, o simliklar, qushlar, muayyan tizimdagi
ʻ
odamlar va h.k. Masal janri unsurlari juda qadimdan ma'lum. Uning namunalari
«Kalila va Dimna» (Panchatantra, 3-asr) tarkibida uchraydi. Masallar Farididdin
20

Attor, Rumiy, Navoiy asarlarida tamsil sifatida ishlatilgan. Gulxaniy
«Zarbulmasal» asarida masaldan mohirlik bilan foydalangan. Qad. yunon
adabiyotida Ezop (milodiy 6—5-asrlar), Rim adabiyotida Fedr (miloddan avvalgi
1-asr), fransuz adabiyotida Lafonten (17-asr), rus adabiyotida Krilov bu janrning
yetuk namoyandalari sifatida shuhrat qozonganlar. Rus adabiyotida D. Bedniy, S.
Marshak, S. Mixalqov masalning ajoyib namunalarini yaratganlar. Zamonaviy
o zbek adabiyotida esa S. Abduqahhor, O. Qo chqorbekov, Ya. Qurbonov vaʻ ʻ
boshqa adiblar masal janrini rivojlantirishga katta hissa qo‘shganlar. Masal —
axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan, aksariyat
kichik she'riy, ba'zan nasriy asardir. Masalda inson xarakteriga xos xususiyatlar
majoziy obrazlar orqali — hayvonlar, jonivorlar va o‘simliklar dunyosiga
ko‘chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo‘lishidan tashqari, kulgili
savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko‘pincha masalning
kirish qismida yoki pirovardida qissadan hissa — ibratli xulosa chiqariladi.
Masal janri, adabiyot va tilshunoslikda o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lib,
o‘zining she'riy va prozaik shakllari orqali bolalarga ilmiy va axloqiy qadriyatlarni
singdirish, tasavvur va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda katta
ahamiyat kasb etadi. Masallarni o‘qitish o‘quvchilarni nafaqat badiiy adabiyot
bilan tanishtiradi, balki ularning estetik va axloqiy dunyoqarashini kengaytiradi.
Masallar o‘qish jarayonida o‘quvchilarni fikrlashga, tasavvur qilishga, va o‘z
fikrlarini aniq va asosli ifodalashga undaydi. Ushbu janrning asosiy xususiyati –
uning qahramonlari, voqealari va boshqalar bilan bog‘liq ravon va oson tushunarli
hikoyalar orqali o‘quvchilarda haqiqiy hayotiy tajribalar va axloqiy qadriyatlarni
shakllantirish imkoniyatini yaratadi. Masallarni o‘qitishda, ayniqsa boshlang‘ich
ta'limda, bolalarga tasavvur qilish, ijodkorlikni rivojlantirish va mantiqiy fikrlashni
kuchaytirish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Masallarning qahramonlari
ko‘pincha hayotiy yoki fantastik xarakterlarga ega bo‘lib, ular o‘quvchilarni
dunyoqarashlarini shakllantirishga undaydi. Masallarda ko‘pincha axloqiy saboq
berish, adolat, halollik, do‘stlik, mehnatning qadriga yetish kabi mavzular ochiladi.
21

Bu o‘quvchilarda ma'naviy qadriyatlarni va to‘g‘ri hayotiy pozitsiyani belgilashga
yordam beradi.
O‘qitish jarayonida masallarni o‘qish nafaqat o‘quvchilarning til va nutqni
rivojlantirishiga xizmat qiladi, balki ular uchun mantiqiy tafakkur, til va fikrlashni
o‘zaro uyg‘unlashtirishga yordam beradi. Masallarni o‘qitishda o‘quvchilar
muammo va uning yechimi haqida o‘ylashlari, qahramonlarning qarorlari va ular
bilan bog‘liq tahlillar orqali yangi bilimlar va hayotiy tajribalarni o‘zlashtiradilar.
Masallar, shuningdek, o‘quvchilarning so‘z boyligini, nutqning ifodali shakllarini
o‘zlashtirishini, mavzuga mos ravishda mantiqiy fikrlarni rivojlantirishini
ta'minlaydi. Ushbu janr orqali o‘quvchilar barcha sinf bosqichlarida o‘z bilimlarini
yanada mustahkamlash, ularni o‘ziga xos tasavvur qilish qobiliyatini kengaytirish
imkoniga ega bo‘lishadi. Masal janrining tahlil qilinishi o‘quvchilarda va
o‘qituvchilarda aniq va to‘g‘ri nutqni rivojlantirish, shuningdek, badiiy tilni va
axloqiy qadriyatlarni o‘zlashtirishda katta ahamiyatga ega.
Masallarni o‘qitishda, o‘qituvchining roli ham muhimdir. O‘qituvchi,
masallarning mazmunini tushuntirish, uning ahamiyatini ochib berish,
o‘quvchilarga masallarni to‘g‘ri va ifodali o‘qishning o‘ziga xos metodlarini
ko‘rsatish kerak. Masalni o‘quvchilarga etkazishda shuningdek, ular bilan interfaol
faoliyatlarni tashkil etish, masalning axloqiy va estetik qirralarini yoritish
o‘qituvchidan nozik va ijodiy yondashuvni talab qiladi. Masallarni o‘qitish
jarayonida bolalar yangi ma'lumotlarga ega bo‘lishadi, lekin ular bu ma'lumotlarni
faqat amaliyotda qo‘llash orqali yanada mustahkam o‘zlashtirishlari mumkin.
O‘quvchilar masallarning mazmuniga qarab, hayotiy hodisalar bilan bog‘liq
saboqlarni olishadi, ular uchun kerakli axloqiy va estetik qadriyatlarni singdirish
imkoniyatini yaratishadi. Masallar o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni, mantiqiy tahlil
qilishni rivojlantiradi, bu esa ular uchun ko‘plab boshqa sohalarda muvaffaqiyatga
erishish uchun zarur bo‘lgan asosiy qobiliyatlarni ta'minlaydi. Shuningdek,
masallarni o‘qitish jarayonida, o‘qituvchilar o‘quvchilarning o‘zaro fikr
almashishiga, savollar berishiga va o‘z fikrlarini izohlashiga imkon yaratishlari
22

kerak. Bu jarayon o‘quvchilarda erkin fikrlash va mustaqil qarorlar qabul qilish
qobiliyatini shakllantiradi. Masallarni tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar nafaqat
axloqiy saboqlarni olishadi, balki o‘zlarini va atrof-muhitlarini yaxshiroq
tushunishga, boshqalarning fikrlarini hurmat qilishga o‘rganadilar. Masallarning
o‘qitishdagi ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash va axloqiy
saboqlarni rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. O‘qitish jarayonida masallarni
samarali ishlatish, o‘quvchilarga nafaqat bilimlarni, balki ularni hayotda qanday
qo‘llashni ham o‘rgatadi. Masal janri nafaqat til va nutqni rivojlantiradi, balki
o‘quvchilarda ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishga xizmat qiladi.
2.2. Masal janrining nazariy asoslari va o‘quvchilar bilan ishlashda
qo‘llanilishi
Adabiyot nazariyasida masal liriko-epik janrlardan biri sifatida she’riy
shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’riflanadi. Masallarda
turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi. Masal
kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminatsion nuqta va yechimi bo‘lgan
kichik pyesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda
ajoyib namuna bo‘la oladi. Antik adabiyotda Ezop masallari juda mashhur bo‘lgan.
O‘z ma’nosidan ko‘chirilgan (majoziy) so‘z va kinoyaviy iboralar orqali
qilinadigan «yashirincha» tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, «Ezop
tili» deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan. Ezop quldorlik jamiyati sharoitida
hukmron doiralarning jirkanch kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini
topolmagach, o‘zining satirik asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur
bo‘lgan. Feodal istibdodi sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus masalchisi I.
A. Krilov ham, atoqli o‘zbek masalchisi Gulxaniy ham «Ezop tili»da yozganlar.
Frantsuz shoiri Lafontenning masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir
qancha epizodlari, «Sher bilan Durroj», «Kabutar» singari masallari yaxshi
23

xislatlarni tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi. O‘zbek adabiyotida Sayido Nasafiy,
Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham Navoiy an’analarini davom ettirganlar,
bolalarbop ko‘pgina masallar yozganlar.
Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni
bolalar qiziqib o‘qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning
«Bahoriyot» («Hayvonotnoma») asari ahamiyatlidir. Nasafiyning masallari,
axloqiy va tarbiyaviy masallarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning o‘qish va
tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning kitobxonlik doirasini
ham kengaytiradi. Mashhur masalnavis Gulxaniyning «Toshbaqa bilan Chayon»,
«Maymun bilan Najjor» masallari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yoshiga mos
keladi. Ularda do‘stlik, rostgo‘ylik, qo‘lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi
g‘oyalar ilgari suriladi.
Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo‘pollik, qo‘rslik,
yolg‘onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi.
Lekin amaldagi boshlang‘ich sinf «O‘qish kitobi» darsliklarida masal janriga kam
o‘rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o‘rni beqiyosdir. Masaldagi
qissadan hissa o‘quvchi matndagi e’tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o‘qib o‘tib
ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o‘rinni, bo‘shliqni to‘ldiradi. 2-sinf
«O‘qish kitobi»dan o‘rin olgan «Qaysar buzoqcha» (O. Qo‘chqorbekov) masali
oilasi, o‘rtoqlari, do‘stlaridan ajralib, yomon yo‘llarga kirib qolgan, oqibatda
ko‘ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega.
Ushbu masaldagi asosiy xulosa masal oxirida berilgan qissadan hissada, ya’ni ota-
bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan «Bo‘linganni bo‘ri yer»
hikmatida o‘z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. Shoir esa
bundan juda ustalik bilan foydalangan. «Chumoli va Tipratikan» masali esa nasriy
turga mansub bo‘lib, unda chumoli timsoli orqali bolalar halollikka o‘rgatiladi, har
bir narsani, u katta yoki kichik bo‘lishidan qat’iy nazar, so‘rab olishga, egasining
ruxsati bilan foydalanishga da’vat etiladi. Masalni o‘qishda bolalar Tipratikan
timsoliga tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o‘zining hayotida biron-bir
24

shunday holat-voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o‘rganadilar.
Masalning, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo‘ndaligi, soddaligi, o‘tkirligi va
xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta’sir qiladi. Bular o‘quvchilar nutqini
o‘stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining xatti-
harakatlari, fe’l-atvorlari, nutqiy o‘ziga xosliklari o‘quvchining diqqatini o‘ziga
jalb qiladi.
2-sinf «O‘qish kitobi»da «Qaysar buzoqcha» (O. Qo‘chqorbekov),
«Chumoli va Tipratikan», «O‘jar Toshbaqa» (H. Yoqubov), «Chayondan
so‘radilar» kabi masallar joy olgan. Bu masallarning qahramonlari ham hayvonlar:
buzoqcha, chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda
ham yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan,
buzoqchalar arqondan bo‘shatib yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib
qoladi.
Qaysar buzoqcha ham to‘dasidan ajralib, bo‘riga duch keladi, ya’ni
ko‘ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar,
vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan.
Masalning allegorik mazmuniga to‘xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil
qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o‘xshash
kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular masaldagi hayvonlarning
xatti-harakati, o‘zaro munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, masal
axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko‘proq she’riy tarzda bo‘lishini, unda
kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar. Masallarda
yashiringan o‘tkir kinoya, voqealarning tez-tez o‘rin almashinib turishi uni bir
maromda o‘qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o‘qishga yetarli malaka
hosil qilmagan o‘quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim.
Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish va obrazlarni
aniq idrok etishda o‘quvchilarga yordam berish zarur. Bunda, ayrim epizodlarni
so‘z bilan tasvirlash, ba’zilariga o‘qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi
bosqichida esa rollarga bo‘lib o‘qish kabi usullarni qo‘llash maqsadga muvofiq
25

bo‘ladi. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning
o‘ziga xos xususiyatlaridan ham foydalanish zarur. Masalni ifodali o‘qishga
tayyorlanishda, uning syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish
ham muhimdir. 2-sinf «O‘qish kitobi»da berilgan «Baqa bilan Taqa» (Aziz
Abdurazzoq) masalasi orqali yozuvchi o‘ziga mos bo‘lmagan va o‘ziga to‘g‘ri
kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning
maslahati, nasihatiga quloq solmay, o‘z aytganidan qaytmaydigan, o‘jar kishilarni
tanqid ostiga oladi. Baqa, otlar kabi taqa bilan tovush chiqarib yurishni, yurganda
yerni jaranglatib, odamlarga o‘zining borligini bildirib yashashni istaydi. U
taqachining: «Taqani o‘ylama, uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan
mahrum bo‘lasan... Sen taqa bilan yo‘rg‘alay olmaysan. Yo‘rg‘alashni ham otga
chiqargan», «Sen borligingni bildirib yurmoqchi bo‘lsang, sayrab yuraver» degan
nasihatlariga quloq solmaydi. Bu o‘jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga
cho‘kib ketadi. Yonidagi baqalar bo‘lmaganda, halok bo‘lishi ham tayin edi. Kech
bo‘lsa ham baqa xatosini anglab yetadi va taqachi oldida xijolat chekadi. Bu
holatlar o‘quvchini o‘z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga undaydi.
Ular o‘z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar.
Masal axloqiy mazmunni kinoyaviy obrazlar orqali aks ettiradigan badiiy
asardir. U ko‘proq she’riy tarzda yoziladi. Masalda inson xarakteriga xos
xususiyatlar kinoyaviy obrazlar – hayvonlar, jonivorlar va o‘simliklar dunyosiga
ko‘chiriladi. Ko‘pincha masalning kirish qismida, ba’zan oxirida esa qissadan
xissa, ya’ni ibratli xulosa chiqariladi. Bu o‘quvchilarni axloqiy tomondan
tarbiyalashga katta imkoniyat yaratadi. Masalda fikrning qisqa, lo‘nda, chiroyli va
ifodali tasvirlanishi, tilining o‘tkirligi va xalqchilligi o‘quvchilar nutqi va
tafakkurini o‘stirishda muhim material hisoblanadi. Masal kichik hajmli bo‘lishiga
qaramay, boy mazmunli, tugun, kulminasion nuqta va echimi bo‘lgan kichik
pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa va mazmunli tasvirlashda ajoyib
namuna bo‘la oladi.
26

Bolalar masaldagi kinoyaviy mazmun emas, balki birinchi navbatda
obrazlarning go‘zalligi bilan o‘ziga jalb qiladi. SHuning uchun masal ustida
ishlashni hayvonlar hayotidan yozilgan hikoya ustida ishlash kabi uyushtirish
maqsadga muvofiqdir. Qadim zamonlardan beri ko‘plab xalqlar masallarni
samarali usul sifatida bolalarda asosiy hayotiy tushunchalar va qadriyatlarni
o‘rgatish uchun tez-tez ishlatganlar. Masal qisqa hikoya bo‘lganligi sababli, bola
uni oxirigacha tinglash uchun sabr-toqatga ega bo‘ladi. Qiziqarli shakl va qiziqarli,
tushunarli qahramonlar kichkina odamga yaxshilik va yomonlik, sevgi va
kattalarga hurmat va boshqa muhim tushunchalarni etkazadi. Masalning salbiy
qahramonni qoralamasligi, uning kamchiliklarini masxara qilmasligi, lekin shu
bilan birga baribir ularga ishora qilishi juda muhimdir. Shunda bola nima qilish
mumkinligini va nima mumkin emasligini tushunadi. Afsuski, ko‘pgina ota-onalar
rivojlanishning dastlabki bosqichida farzandlari masallarni shunday idrok eta
olmaydi, deb hisoblashadi. Bu fikr noto‘g‘ri.
2.3. O‘quvchilarga mo‘ljallangan masallar va ularni o‘rganish usullari
Masallarni bolaga beshikdanoq o‘qib berish mumkin. Albatta, dastlab bola
ularni tushunmasligi mumkin, ammo haqiqiy ma'no ongsiz darajada iz qoldiradi.
Erta yoshdanoq masallar kichik odamda dunyoga, o‘ziga va o‘z harakatlariga
to‘g‘ri munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Shunisi ham qiziqki, bunday
munosabatni shakllantirish jarayonida bola sizda bor narsani qadrlashni tushuna
boshlaydi. Qisqa masallarni o‘qish bolalarga o‘z qahramonlari bilan quvonch va
qayg‘uni baham ko‘rish imkoniyatini beradi, va bu, o‘z navbatida, bolani
hamdardlik, mehr va rahm-shafqatga o‘rgatadi. Yaxshi masallar bolani bezovta
qiluvchi fikrlardan xalos qiladi, unga o‘ziga bo‘lgan ishonchni rivojlantiradi va
ochko‘zlik va maqtanchoqlikdan voz kechishga yordam beradi. Qisqa masallar
bolaga hasadning yomon ekanligini va agar u biror narsani xohlasa, buning uchun
ishlash va maqsadiga erishish kerakligini tushuntiradi. Tabiiyki, bu yoshdagi «ish»
yaxshi xulq-atvor, itoatkorlik, o‘rganish va boshqalar.
27

Eng erta yosh, taxminan olti yoki etti yoshgacha, qisqa masallar bolalarga
o‘qish uchun juda mos keladi. Bolaning ularni idrok etishi oson, biroq tasavvur
rang-barang rasmlarni chizadi va so‘z boyligini boyitadi. Tez orada siz bolaga o‘z
fikrlarini aytish osonroq bo‘lganini sezasiz. U hovlida tez-tez janjallarga
shoshilmaydi, balki qaror qilishga harakat qiladi. Ziddiyatli vaziyatlarda og‘zaki
muomala o‘rganadi. Qisqasi, masallar bolaga hayotning ko‘p qirrali ekanligini
ko‘rsatadi. U yoki bu hodisani yaxshi yoki yomonga bo‘lishning ma'nosi yo‘q. Har
qanday vaziyatni ko‘rib chiqib, uni sizning foydangizga hal qilish mumkin.
Umidsiz vaziyatlar mavjud emas. O‘rgatuvchi masallar yosh tadqiqotchiga
koinotdagi barcha sirlarni ochib berish va yovuzlikni jazolanishi kerakligini
ko‘rsatadi. Bola o‘z harakatlariga boshqa odamning ko‘zi bilan qarashni o‘rganadi.
Vaqt o‘tishi bilan, u biron ishni qilishdan oldin, o‘rtog‘iga yoki tasodifiy
o‘tkinchiga zarar etkazmaslik haqida o‘ylashni tushunadi. Masallar chaqaloqqa
ba'zi istaklarini orqa fonga o‘tkazishni va ba'zilariga qarshi kurashishni
tushunishga yordam beradi. Albatta, kichkintoyingizga masal yoki ertak o‘qish
printsipial jihatdan sizga bog‘liq. Biroq, hatto erta yoshda ham, unga qarama-
qarshiliklar, yolg‘on hukmlar va bema'nilik bilan to‘la dunyoda qulay bo‘lishiga
yordam berish uchun bola bilan muloqot qilishning bir necha usullarini sinab
ko‘rish kerak.
Ijod qadim zamonlardan beri ta'limning kuchli vositasi sifatida ishlatilgan.
Sababi, bolalar uchun har bir masalning asosidagi hikoyalar imkon qadar yaqin
haqiqiy hayotga va hamma uchun tushunarli. Ular, shuningdek, ma'lum bir shaxsni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri hukm qilmasdan illatlarni aniqlashga yordam beradi. Bolalarga
kitob o‘qish naqadar foydali ekanligini hammamiz bilamiz, ayniqsa, masallarni.
Masallar haqiqatni to‘g‘ri ifodalaydi, ularning qahramonlari haqiqiy odamlar
bo‘lib, ularning harakatlarini hayotimizda har kuni kuzatishimiz mumkin. Ko‘plab
o‘qituvchilar masallarni prenatal rivojlanish bosqichida ham o‘qishning foydali
ekanligini ta'kidlashadi, bu afsona emas, balki amaliyotdir. Yuqorida aytib o‘tilgan
foydali ta'sirlar bilan birga, bolalarga masallarni o‘qish farzandingiz bilan
28

munosabatdagi uyg‘unlikni ham ta'minlaydi. O‘ylab ko‘ring va o‘zingizga savol
bering: «Men farzandimning ichki dunyosiga ko‘p vaqt ajratamanmi?»
Afsuski, o‘zimiz va oilamiz uchun munosib turmush darajasini ta'minlash
uchun ko‘p mehnat qilishga majbur bo‘lgan hayotning shiddatli sur'ati kamdan-
kam hollarda bizga imkon beradi bola bilan dildan suhbatlashing. Ko‘pincha biz
chaqaloqqa nima yaxshi va nima yomonligini aytish, bolalar bog‘chasi, hovli,
maktab va hokazolardagi vaziyatni tahlil qilish va xulosa chiqarish imkoniyatidan
mahrum bo‘lamiz. Zamonaviy ota-onalar va ularning farzandlari o‘rtasidagi barcha
muloqot boshqa o‘yinchoq uchun do‘konga birgalikda sayohat qilishdan iborat.
Shunday qilib, ko‘plab otalar va onalar o‘zlarining vijdonlarini tinchlantirishadi va
bu etarli deb xato qilishadi. Lekin oilaviy an'ana kechqurun birga Masallar o‘qish
sizga ko‘proq narsani beradi. Bola tinchlanib, savollariga javob oladi. Siz bunday
deb o‘ylamasligingiz kerak. Kichkina bola kechinmalardan xoli, aksincha, uning
qalbida chalkashlik paydo bo‘ladigan, aqli esa doimiy ravishda ishlab, koinot
sirlarini mustaqil ravishda tushunishga harakat qiladigan yoshda, tabiiyki,
kattalardagiga qaraganda ancha ibtidoiy darajada. Farzandingizga yordam bering!
Unga qisqa Masallarni o‘qing, unga javoblar va qo‘shimcha o‘ylash uchun ovqat
bering. Bolaning aql-zakovati rivojlanadi. Kechasi kichkina odamga qisqa
Masallarni tez-tez o‘qing, yotishdan oldin uning holati tinchlanadi, u xotirjam va
ma'lumotni eng yaxshi qabul qiladi. Bola bilan birgalikda o‘qiganingizni
muhokama qilishga harakat qiling, uning fikrini diqqat bilan tinglang. E'tibor
bering, Masallar tili sodda va tushunarli, chaqalog‘ingiz ham tez orada shu
darajada gapiradi! Va siz uning qanchalik oqilona ekanligiga va kattalar kabi
gaplashishiga hayron qolasiz.
Farzandingizda kitob o‘qishga mehr uyg‘otish. Yana ertaklardan farqli
o‘laroq, Masallarda kattalar hayoti haqida hikoya qilinadi. Shuning uchun bolalar
uchun ertak emas, balki ularni o‘qish qiziqroq. O‘qishga bo‘lgan muhabbatni
ortiqcha baholab bo‘lmaydi, bundan tashqari, u bolalarni televizor, planshet va
zamonaviy davrning boshqa «kamchiliklari» dan uzoqlashtiradi. Bolalarga erta
29

yoshda Masal o‘qishga vaqt ajrating, keyin kech bo‘lishi mumkin, chunki bola
yuqori texnologiyalarga duchor bo‘ladi, kitoblar tashlab ketiladi, qadriyatlar
buziladi va siz endi hech narsa qilma. Bolaning tasavvurini rivojlantirish, analitik
fikrlash va vaziyatlardan, hatto eng qiyin vaziyatlardan ham munosib chiqib ketish
qobiliyati. Bosh qahramonlar misolidan foydalanib, Masal bolalarga do‘stlar va
keksa odamlar bilan qanday munosabatda bo‘lishlari, shuningdek, munozarali
muammolarni hal qilish yo‘llarini izlash haqida gapirib beradi. Shunday qilib,
bolaning ongida bolalar bilan munosabatlar va xatti-harakatlar modeli shakllanadi,
turli odamlar, u ruxsat etilgan narsalarning chegaralarini tushuna boshlaydi.
Qanchalik arzimas tuyulmasin, Masallarda bir necha avlodlar davomida to‘plangan
ko‘p asrlik hikmat bor. Ko‘pchiligimiz so‘zlarni tanlay olmaymiz va u yoki bu
ta'rifning ma'nosini qisqacha va aniq etkaza olmaymiz. Hikmatli Masallar bolaga
hayotning asl ma'nosi va qadr-qimmatini ko‘rsatadi, boshqa odamlarga nisbatan
yaxshi ish qilish foydali ekanligini va birinchi navbatda - o‘ziga o‘rgatadi.
Ajablanarlisi shundaki, bolalar bunday idrokka har qanday kattalarga qaraganda
yaxshiroq moyil bo‘lishadi, ehtimol ularning ongi va ongi hali zamonaviy jamiyat
g‘oyalari bilan tiqilib qolmaganligi sababli.
Yaxshi va yomon haqida
Ikki do‘st cho‘l bo‘ylab ketayotgan edi. Olis yo‘ldan charchab, janjallashib,
biri shoshqaloqlik bilan ikkinchisiga shapaloq urdi. O‘rtoq dardga chidadi va
jinoyatchiga javoban hech narsa demadi. U shunchaki qumga shunday deb yozgan
edi: «Bugun men bir do‘stimdan yuzimga tarsaki oldim». Yana bir necha kun o‘tdi
va ular vohada edilar. Ular cho‘milishni boshlashdi va shapaloqni olgan kishi
deyarli suvga cho‘kib ketdi. Birinchi o‘rtoq o‘z vaqtida yordamga keldi. Keyin
ikkinchisi toshga yozuv o‘yib, shunday dedi: «Eng yaxshi do‘st meni o‘limdan
qutqardi». Buni ko‘rgan o‘rtoq undan qilmishini tushuntirishni so‘radi. Ikkinchisi
javob berdi: «Men shamol tezroq o‘chirishi uchun qumga gunoh haqida yozdim,
ammo najot haqida – nima bo‘lganini hech qachon unutmasligingiz uchun toshga
o‘yilgan». Bolalar uchun do‘stlik haqidagi bu Masal ularga yomon narsalarni uzoq
30

vaqt davomida xotirada saqlab bo‘lmasligini tushunishga yordam beradi. Ammo
boshqa odamlarning yaxshiliklarini hech qachon unutmaslik kerak. Va yana bir
narsa – siz do‘stlaringizni qadrlashingiz kerak, chunki qiyin paytlarda ular
ko‘pincha odamning yonida bo‘lishadi.
Onaga muhabbat haqida
Oila a'zolari o‘rtasidagi munosabatlar ham bir xil darajada muhimdir. Biz
ko‘pincha bolalarga ota-onasini hurmat qilishlari, ularga g‘amxo‘rlik qilishlari
kerakligini tushuntiramiz. Ammo bolalar uchun quyidagi Masallar har qanday
so‘zdan ko‘ra yaxshiroq aytadi. Quduq bo‘yida bir chol va uch ayol o‘tirishar,
ularning yonida uchta bola o‘ynab o‘tirishardi. Bu yerda birinchisi: «O‘g‘limning
shunday ovozi borki, hamma eshitadi,» deydi. Ikkinchisi maqtanadi: «Ammo
meniki bunday raqamlarni ko‘rsatishi mumkin - siz bunga qaraysiz.» Va faqat
uchinchisi jim qoldi. Chol unga o‘girilib: «Nega o‘g‘lingiz haqida gapirmaysiz?»
Va u javob beradi: «Ha, unda hech qanday g‘ayrioddiy narsa yo‘q.» Shunday qilib,
ayollar suv to‘la chelaklarni olishdi, chol ham ular bilan o‘rnidan turdi. Eshitadilar:
birinchi bola kuylaydi, bulbul suv bosadi. Ikkinchisi ularning atrofida aylanadi. Va
faqat uchinchisi onasiga yaqinlashib, og‘ir chelaklarni olib, uyiga olib ketdi.
Birinchi ikki ayol choldan so‘raydi: «Xo‘sh, bizning o‘g‘illarimiz sizga qanday
yoqadi?» Va u javob beradi: «Ular qayerda? Men faqat bitta o‘g‘limni
ko‘rmoqdaman». Aynan bolalar uchun hayotga yaqin va hamma uchun tushunarli
qisqa Masallar bolalarni ota-onasini chinakam qadrlashga o‘rgatadi va oilaviy
munosabatlarning haqiqiy qiymatini ko‘rsatadi.
Yolg‘onmi yoki haqiqatmi?
Uch o‘g‘il o‘rmonda o‘ynashdi va kechqurun qanday kelganini sezmadilar.
Ular uyda jazolanishidan qo‘rqib, nima qilishni o‘ylay boshlashdi. Ota-onamga
haqiqatni aytishim kerakmi yoki yolg‘onmi? Va bu erda hammasi qanday bo‘ldi.
Birinchisi, unga hujum qilgan bo‘ri haqida hikoya qildi. Otasi uning uchun
qo‘rqadi, u qaror qildi va uni kechirdi. Ammo shu payt o‘rmonchi kelib, ularda
bo‘ri yo‘qligini aytdi. Ikkinchisi onasiga bobosini ko‘rgani kelganini aytdi. Qarang
31

– va uning o‘zi ostonada. Shunday qilib, birinchi va ikkinchi o‘g‘illarning
yolg‘onlari fosh bo‘ldi va natijada ular ikki marta jazolandi. Avval aybdor bo‘lgani
uchun, keyin yolg‘on gapirgani uchun. Va faqat uchinchisi uyga keldi va hamma
narsani avvalgidek aytdi. Onasi biroz shovqin-suron qildi va tez orada tinchlandi.
Bolalar uchun bunday Masallar ularni yolg‘on gapirish vaziyatni faqat
murakkablashtirishi uchun tayyorlaydi. Shuning uchun, har qanday holatda,
bahona o‘ylamaslik va hamma narsa yaxshi bo‘ladi degan umidda aybingizni
yashirmaslik, balki noto‘g‘ri xatti-harakatni darhol tan olish yaxshiroqdir. Bu ota-
onaning ishonchini saqlab qolish va pushaymon bo‘lmaslikning yagona yo‘li.
Ikki bo‘ri masali
Bolani yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi chegara haqida o‘rgatish juda
muhimdir. Har bir insonda ikki tomon – qorong‘u va yorug‘lik, sevgi va nafrat,
yovuzlik va mehr-shafqat o‘rtasida doimiy kurash bor. Bu haqda bolalar uchun eng
tushunarli masalalardan biri – ikki bo‘ri haqidagi masaldir.
Bir kuni qiziquvchan nevara bobosidan so‘radi:
 Nega yomon odamlar paydo bo‘ladi?
Oqsoqol dono javob berdi:
 Dunyoda yomon odamlar yo‘q. Har bir insonda ikki tomon bor: qorong‘u
va yorug‘lik. Birinchisi – sevgi, mehr, rahm-shafqat va o‘zaro tushunish istagi.
Ikkinchisi esa yovuzlik, xudbinlik, nafrat va halokatni anglatadi. Ikki bo‘ri kabi,
ular doimo bir-birlari bilan kurashadilar.
 Va ulardan qaysi biri g‘alaba qozonadi? – deb so‘radi bola.
 Hammasi odamga bog‘liq, – dedi bobo. – Yuqorini har doim ko‘proq
boqilgan bo‘ri g‘alaba qozonadi.
Bu masaladan bolalar uchun juda katta axloqiy saboq olinadi: yaxshilik va
yomonlik o‘rtasidagi kurashda g‘alaba qozonish bizning qo‘limizda. Qaysi
tomonni o‘stirsak, o‘sha tomon kuchliroq bo‘ladi.
Oh kirpi masali
32

Boshqa bir muhim savol esa: «Bolaga atrofidagi hammaga ko‘r-ko‘rona
ishonmaslikni qanday tushuntirish kerak?» Bunda ham masallar yordam beradi.
Misol uchun, kirpi va tulki masali.
Bir kuni kirpi tulki bilan uchrashdi. Tulki unga:
 Sartaroshga bor, moda soch turmagini tanla, – dedi.
Kirpi yo‘lga tushdi, yo‘lda esa boyqushni uchratdi. Boyqush unga:
 Bodring losonini surt, sabzi suvi bilan yangilan, – dedi.
Kirpi tushunmadi va so‘radi:
 Nima sababdan?
 Boyqush javob berdi:
 Tulki seni yaxshiroq yeyishi uchun.
Shu orqali kirpi har bir maslahatga ishonish mumkin emasligini tushundi.
Masallardan bolalar uchun yana bir axloqiy saboq olinadi: har bir so‘z yoki
maslahatni sinchiklab tahlil qilish kerak, chunki ba'zan tashqi ko‘rinish yoki gaplar
ortida yomon niyatlar bo‘lishi mumkin.
Masal janri – axloqiy saboqlar beruvchi, hayvonlar yoki boshqa jonivorlar
tasvirida insonning xulq-atvori, fe'l-atvorini ifodalovchi qisqa hikoyalardir.
Masallar odatda majoziy tasvirlar, satira va kinoya yordamida axloqiy xatolarni
tanqid qiladi. Bu janr bolalarga turli axloqiy qadriyatlarni o‘rgatishda, ularning
xulqini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Masallar o‘quvchiga hayotdagi
muhim saboqlarni o‘rgatish uchun eng yaxshi vositadir. Masalning qisqa va
mazmunli shakli, uni o‘qigan har bir kishiga tushunarli va yodda qoladigan qilib,
hayotdagi ahloqiy qarorlarni qabul qilishda yordam beradi.
3-sinf «O‘qish kitobi»da o‘rin olgan «Qaysar buzoqcha» (O.
Qo‘chqorbekov) masali oilasi, o‘rtoqlari, do‘stlaridan ajralib, yomon yo‘llarga
kirib qolgan, oqibatda ko‘ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tarbiyalashda
katta ahamiyatga ega. Ushbu masaldagi asosiy xulosa masal oxirida berilgan
qissadan hissada, ya’ni ota-bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan
33

«Bo‘linganni bo‘ri yer» hikmatida o‘z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol
tusini olgan. Shoir esa bundan juda ustalik bilan foydalangan.
«CHumoli va Tipratikan» masali esa nasriy turga mansub bo‘lib, unda
CHumoli timsoli orqali bolalar halollikka o‘rgatiladi, har bir narsani, u katta yoki
kichik bo‘lishidan qat’iy nazar, so‘rab olishga, egasining ruxsati bilan
foydalanishga da’vat etiladi. Masalni o‘qishda bolalar Tipratikan timsoliga
tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o‘zining hayotida biron-bir shunday holat-
voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o‘rganadilar. Masalning, avvalo,
ixchamliligi, tilining qisqa va lo‘ndaligi, soddaligi, o‘tkirligi va xalqchilligi bola
hissiyotiga qattiq ta’sir qiladi. Bular o‘quvchilar nutqini o‘stirishda ham muhim
material hisoblanadi. Masal qahramonlarining xatti-harakatlari, fe’l-atvorlari,
nutqiy o‘ziga xosliklari o‘quvchining diqqatini o‘ziga jalb qiladi. 3-sinf «O‘qish
kitobi»da «Qaysar buzoqcha» (O. Qo‘chqorbekov), «CHumoli va Tipratikan»,
«O‘jar Toshbaqa» (H. Yoqubov), «CHayondan so‘radilar» kabi masallar joy olgan.
Bu masallarning qahramonlari ham hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan,
toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir
hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo‘shatib
yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham
to‘dasidan ajralib, bo‘riga duch keladi, ya’ni ko‘ngilsiz voqea yuz beradi.
Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli
kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan. Masalning allegorik
mazmuniga to‘xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-
sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o‘xshash kulguli asar kabi qabul
qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o‘zaro
munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, masal axloqiy bilim
beradigan hikoya ekanini, ko‘proq she’riy tarzda bo‘lishini, unda kishilardagi
ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar. Masallarda yashiringan
o‘tkir kinoya, voqealarning tez-tez o‘rin almashinib turishi uni bir maromda
o‘qishga xalaqit beradi. SHuning uchun ifodali o‘qishga yetarli malaka hosil
34

qilmagan o‘quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim. Masal tahlil
qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda
o‘quvchilarga yordam berish zarur. CHunonchi, ularga ayrim epizodlarni so‘z
bilan tasvirlash, ba’zilariga o‘qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi
bosqichida rollarga bo‘lib o‘qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq.
Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning o‘ziga xos
xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o‘qishga tayyorlanishda uning
syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur.
4-sinf «O‘qish kitobi»da berilgan «Baqa bilan Taqa» (Aziz Abdurazzoq)
masalida baqa timsoli orqali yozuvchi o‘ziga mos bo‘lmagan, o‘ziga to‘g‘ri
kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning
maslahati, nasihatiga quloq solmay, o‘z aytganidan qaytmaydigan, o‘jar kishilarni
tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan tovush chiqarib yurishni, yurganda
yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda o‘zining borligini bildirib yashashni
istaydi. U taqachining «Taqani o‘ylama, uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam,
sakrashdan mahrum bo‘lasan ... Sen taqa bilan yo‘rg‘alay olmaysan. Yo‘rg‘alashni
ham otga chiqargan», «Sen borligingni bildirib yurmoqchi bo‘lsang, sayrab
yuraver» deyishlariga quloq solmaydi. Bu o‘jarlik uning boshiga kulfat keltiradi:
suv tagiga cho‘kib ketadi. Yonidagi baqalar bo‘lmaganda halok bo‘lishi ham tayin
edi. Kech bo‘lsa ham baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi.
Bu holatlar o‘quvchini o‘z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga undaydi.
Ular o‘z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar Masal (arab. — namuna,
misol) — didaktik adabiyot janri bo lib, ta limiy harakterdagi, aksariyat kichikʼ ʼ
she riy, ba zan nasriy shakldagi asardir. Masalda insonga xos xususiyatlar,
ʼ ʼ
jamiyatga xos ijtimoiy hodisalar, munosabatlar qushlar, hayvonlar orasidagi
munosabatlar va tabiat hodisalari vositasida aks ettiriladi. Mazmuni majoz asosiga
quriladi, komiklikning va kinoyaning, ijtimoiy tanqid motivining ustunligi
masalgaga hajviy ruh bag ishlaydi. Masalning hikoya qismi hayvonlar haqidagi
ʼ
ertaklar, novella yoki latifalarta yaqin bo lib, xotimasi, ta limiy xulosasi maqol,
ʼ ʼ
35

hikmatli so z va iboralar tarzida bo ladi. Masal materiallari aksariyat ertak, majoz,ʼ ʼ
novella, latifa va boshqada ham qo llanishi mumkin. Ramzli hikoyadan farqli
ʼ
ravishda masalning o z an anaviy obrazlar va motivlar doirasi mavjud bo ladi
ʼ ʼ ʼ
(hayvonlar, o simliklar, qushlar, muayyan tizimdagi odamlar va h.k.). Masal Masal
ʼ
janri unsurlari juda qadimdan ma lum. Uning namunalari «Kalila va Dimna»
ʼ
(Panchatantra, III asr) tarkibida uchraydi. Masallar Farididdin А ttor, Rumiy,
Navoiy asarlarida tamsil uchun ishlatilgan. Gulxaniy «Zarbulmasal» asarida
masaldan mohirlik bilan foydalangan. Qadimgi yunon adabiyotida Ezop (milodiy
VI—V asrlar), Rim adabiyotida Fedr (miloddan avvalgi I asr), frantsuz adabiyotida
Lafonten (XVII asr), rus adabiyotida Krilov bu janrning yetuk namoyandalari
sifatida shuhrat qozonganlar. Rus adabiyotida D. Bedniy, S. Marshak, S. Mixalkov
masalning ajoyib namunalarini yaratdidar. Zamonaviy o zbek adabiyotida S.
ʼ
Абдуқ ahhor, O. Qo ch
ʼ қорбеков , Ya. Qurbonov va boshqalar masal janrini
rivojlantirdilar.
XULOSA
Tarbiya, o‘quvchilarga bilim va ahloqiy qadriyatlarni shakllantirish
jarayonidir, va bu jarayon asosan ta’lim orqali amalga oshiriladi. O‘quvchilarning
bilim olishga intilishi, ularda o‘qish va o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojni uyg‘otish
orqali shakllanadi. Maktabga kelgan har bir bolada asta-sekin bilim olishga
bo‘lgan ishtiyoq paydo bo‘ladi, bu esa o‘quvchilarni ma'naviy jihatdan boyitadi va
ularning tafakkuri rivojlanadi. O‘quvchilarga taqdim etiladigan har bir masalalar,
o‘zlarining yuzaga keladigan hayotiy vaziyatlarida qanday harakat qilishni va
qanday qiyinchiliklarni yengishlarini tushunishga yordam beradi. Masallar, asosan,
36

bolalar uchun ma'naviy ozuqa bo‘lib, ularning ahloqiy va ruhiy jihatdan
rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Har bir masalning qahramonlari, voqealar va
holatlar orqali bolalar hayotning turli tomonlari bilan tanishadilar va masalalar
orqali ularga turli xil qiyinchiliklarga qarshi kurashish usullarini ko‘rsatishadi.
Masallar o‘zining qisqa va mazmunli strukturasiga ega bo‘lib, har bir voqea aniq
va to‘liq tasvirlangan holda bolalarga etib boradi. Masalaning qisqacha shaklda
berilishi o‘quvchilarga tez va oson tushunishga yordam beradi, bu esa ularning
fikrlash tizimlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Masallar ko‘pincha biror bir axloqiy xulosa bilan yakunlanadi, bu
o‘quvchilarga o‘z xatti-harakatlarini tahlil qilish va yaxshilash imkonini beradi.
Har bir masalda keltirilgan xulosa, o‘quvchilarning kundalik hayotida, ayniqsa,
axloqiy tanlovlar va jamiyatda to‘g‘ri yo‘lni tanlashda ularga yo‘riq bo‘ladi.
Shunday qilib, masallarning tarbiyaviy ahamiyati, bolalarda to‘g‘ri axloqiy
qadriyatlarni rivojlantirish va hayotda to‘g‘ri yo‘lni tanlashga yordam beradi.
Masallarning ifodali tili, ularning qisqa va lo‘nda mazmuni, o‘zining o‘tkirligi va
xalqchiligi orqali bolalar nutqini rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi.
Masalardagi qisqa va aniq tasvirlangan voqealar, o‘quvchilarni tinglash va
o‘qishga qiziqtiradi. Ularning nutqi, fikrlash va mantiqiy tafakkuri o‘sadi.
Masalalardagi kulminatsiya, ya'ni voqealarning eng yuqori nuqtasi va uni echish
usullari bolalarni turli hayotiy vaziyatlarga tayyorlaydi. Masalarning ifodali
o‘qilishi, o‘quvchilarda nutq madaniyatini shakllantirishga yordam beradi va
ularning nutqini boyitadi.
Bundan tashqari, masallar o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirishda ham
katta rol o‘ynaydi. Ular o‘zlarining hayotiy voqealarini tushunib, tanqidiy
fikrlashga o‘rganadilar. Masalalar, shuningdek, bolalarga o‘z xulq-atvorlarini tahlil
qilish va ularni yaxshilashda yordam beradi. O‘quvchilar masallarni o‘qish
jarayonida o‘zlarini qahramonlarning o‘rnida qo‘yib, ularning vaziyatlariga qanday
javob berishni o‘rgandilar. Shuningdek, masallar, odatda, kichik hajmda bo‘lib,
lekin boy mazmunli ekanligi bilan ajralib turadi. Bu masalalar, qisqa vaqt ichida
37

bolalarni o‘ziga jalb qilib, ular uchun muhim ahloqiy saboqlarni o‘z ichiga oladi.
Masalarning qisqa bo‘lishi va o‘zining aniq xulosalari bolalarga hayotdagi
muammolarni osonlik bilan tushunishga yordam beradi. Masallarni o‘rgatishda
ularning syujetini yaxshi tushunish zarur, chunki bu nafaqat o‘quvchilarning
voqealarni tushunishini ta’minlaydi, balki ular o‘zlarining xatti-harakatlarini va
qarorlarini aniq tushunishlariga yordam beradi. Masallar o‘quvchilarga hayotning
turli qiyinchiliklariga qanday yondashish va qanday vaziyatlarda qanday xulq-
atvorni tanlash kerakligini o‘rgatadi. Masallar yordamida bolalar, xususan, axloqiy
qadriyatlar, halollik, do‘stlik, o‘zini tanish va jamiyatda qanday yashash kerakligi
haqida bilim olishadi. O‘quvchilar masallarni o‘qib, hayotga tatbiq etish uchun
kerakli axloqiy saboqlarni egallaydilar. Shuning uchun masallar nafaqat didaktik
material, balki bolalarning axloqiy va ruhiy rivojlanishida muhim vosita
hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Obidjon Karimov, «Mumtoz she’riyat janrlari»,» Namangan» nashriyoti-
2015
2. Jumayeva S. O`zbek mumtoz she’riyatida raqam ramzlari va ularning
ma’no talqini. Fil.fanlari. nomz. dissertatsiya. avtoref. Toshkent, 2006.
3. Jumatova S. Hozirgi ozbek she’riyatida rang bilan bogliq ramziy obrazlar:
Filol. fan. nomz. diss. Toshkent, 2000.
4. Komilov N. Tasavvuf. Tavhid asrori. 2-kitob. Toshkent, 1999.
38

5. Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig (Saodatga yullovchi bilim), transkripsiya
va hozirgi o‘zbek tiliga tavsif. Nashrga tayyorlovchi K. Karimov. - Toshkent: Fan,
1971.
6. Karimov K. «Kutadg‘u bilig»ning tuzilishi va vazni. 2-kitob. - Toshkent:
UzFA nashriyoti, 1961.
7. O‘roqov, M. «O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi». Toshkent: O‘qituvchi,
2005.
8. Shamsiddinov, A. «O‘zbek adabiyoti va tafakkur tarixi». Toshkent:
«Science» nashriyoti, 2004.
9. Rahmonov, T. «O‘zbek she’riyatining taraqqiyoti va rivoji». Toshkent:
Akademnashr, 2010.
10. Zokirov, M. «O‘zbek xalq og‘zaki ijodi». Toshkent: 2007.
11. Abdurahmonov, X. «O‘zbek mumtoz adabiyoti va uning rivojlanish
yo‘llari». Toshkent, 2012.
12. Nizomiddinov, D. «O‘zbek klassik adabiyoti va uning o‘zbek
she’riyatiga ta’siri». Toshkent: O‘qituvchi, 2000.
13. Sharipov, B. «Adabiyotshunoslikka kirish». Toshkent: O‘zbekistan,
2004.
14. Xojayev, D. «O‘zbek klassik adabiyoti va uning tadqiqi». Toshkent: Fan,
2013.
15. Tursunov, M. «Xalq og‘zaki ijodi va uning adabiyotimizdagi o‘rni».
Toshkent: 2008.
Internet saytlar:
1. www.edu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligining rasmiy
sayti.
2. www.natlib.uz - O‘zbekiston Milliy kutubxonasi sayti.
3. www.xorazm.uz - Xorazm viloyatining ta’lim bo‘yicha rasmiy sayti.
4. www.tu.edu.uz - Toshkent Universiteti saytida ta’lim resurslari.
39

5. www.unesco.org - Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta’lim, Fan va
Madaniyat tashkiloti.
6. www.ziyonet.uz - O‘zbekiston ta’lim resurslari portali.
7. www.qorachol.uz - Qoraqalpog‘iston Respublikasi ta’lim sayti.
8. www.fio.uz - Fanlar akademiyasining ilmiy-ommaviy resurslar sayti.
9. www.tashkent.uz - Toshkent shahrining ta’lim resurslari.
10. www.unicef.org - UNICEFning ta’lim sohasidagi resurslari.
_________________________________________________________ ta’lim
yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________
guruh talabasi __________________________________________________
ning__________________________________________________________
______________________________________________________________
40

_________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga.
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar:________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar
chiqara olishi).
41

______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball
______________
Jami ball ________________________
Komissiya raisi: ________________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
42

Купить