Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025
1 SotishO’qitishni tashkil qilishda didaktik o’yin asosida boshlang’ich sinflarda foydalanish. O’quvchilar bilimini o’zlashtirishda samarali metodlar
![O‘quvchi ilmiy tafakkurlashni umumiy o‘rta ta’lim maktabida egallaydi,
ilmiy tafakkur qilish bolani umummadaniy namunalarga, normalarga, etalonlarga,
atrofdagi olam bilan bo‘ladigan munosobatlar qonuniyatlariga yo‘naltiradi. Son
tushunchasi, so‘z, badiiy obraz va boshqalar, ilmiy tafakkur asosini tashkil etuvchi
obyektiv dunyo xususiyatlari bilan yangi harakatlar, munosobatlar bolaning
shaxsiy tajribasi jarayonida ilgari egallanmaganlarini egallashga imkon beradi.
Mavzuning dolzarbligi qator faktorlar natijasida kelib chiqqan. Birinchidan, o‘quv
jarayonining intensifikatsiyasi o‘quvchilarda tafakkur faoliyatining turli
tomonlarini rivojlantirish uchun vositalarni izlash vazifasini qo‘yadi. Bu vazifani
yechishning samarali vositasi – o‘quv o‘yinlari hisoblanadi. Ikkinchidan, umumiy
o‘rta ta’lim maktabi tajribasini kuzatishlar, ko‘pchilik o‘qituvchilar o‘yinlar
metodini o‘zlashtirgan emaslar, ular boshqa o‘qituvchilarda o‘zining ijobiy tomoni
bilan nomoyon bo‘lgan o‘yinlar amaliyotidan foydalanmaydilar. O‘yinlar metodi
maktab yoshigacha bo‘lgan bolalarni ular uchun odat tusiga kirgan o‘yin
faoliyatidan o‘quv faoliyatiga asta-sekinlik bilan o‘tishni amalga oshiradi, bu o‘tish
jarayonini u unchalik sezilarlisiz va hech qanday qiyinchiliksiz o‘tishiga yordam
beradi. Boshqa muhim jihatlar bilan birgalikda didaktik o‘yinlarni o‘tkazish
metodikasini mukammallashtirishga va ta’lim jarayonida turli ko‘rinishdagi
qiziqarli o‘yinli mashqlardan foydalanishga ham alohida e’tibor qaratish zarur
bo‘ladi. Har bir o‘qituvchi har bir o‘yinning nima uchun mo‘ljallanganligini, uning
mazmunini yaxshi tushunishi, o‘yinni har bir dars uchun mavzuni o‘zlashtirishdagi
aniq vazifalarini hisobga olgan holda tashkil qilishni, metodikasini o‘ylab chiqishi
zarurdir. O‘yin faoliyatining ahamiyati haqida [12, 96-b] alohida e’tibor
qaratishgan “Shuni anglash juda muhimki, mazkur o‘yin qanday didaktik masalani
yechishga ko‘maklashadi, qanday ruhiy holatlarni, jarayonlarni rivojlantirishga
mo‘ljallangan”. O‘yin – bu faqatgina sirt, shakldir, uning mazmuni o‘qish, nutq
faoliyati ko‘rinishlarini egallash bo‘lishi lozim [9, 83-b]. O‘yinlar faoliyati [13,
38-b] da bola uchun juda muhim bo‘lgan to‘rtta muhim jihatlari, funksiyalari
ajratib ko‘rsatilgan: motivatsion talab doirasida rivojlantirish vositasi; bilish
5](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_4.png?v=1)
![I BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIM O‘QUVCHILARI TAFAKKURI
RIVOJLANISHINING O‘ZIGA XOSLIGI
1.1. Tafakkur bilish jarayoni sifatida
Ma’lumki, murakkab muammolarni yechishda, odatda, faraz sifatida
anglanadigan yechish yo‘li belgilab olinadi. Farazni anglanishi tekshirib ko‘rishni
keltirib chiqaradi. Tanqidiy yondashuv – yetuk aql alomatidir. Notanqidiy
yondashuv – har qanday mos tushishni tushuntirish sifatida va birinchi to‘g‘ri
kelgan yechimni uzil-kesil deb qabul qiladi. eshirish yakunlangandan so‘ng,
tafakkur jarayoni keyingi bosqichga – mazkur savol yuzasidan mulohoza qilishga
o‘tiladi. Shunday qilib, tafakkur jarayoni – shunday jarayonki, u holatni
anglashdan boshlanib, u anglangan va maqsadli bo‘lib, tushunchalar va obrazlar
orqali harakatlanadi hamda qandaydir natija bilan yakunlanadi (holat haqida fikr
yuritish, yechimni topish, mulohozani shakllanishi va boshqa boshqalar) [10, 23-
b].
Tafakkur jarayonining tarkibiy tuzilmasi va muammoning yechimi:
1. Motiv (muammoni yechishga bo‘lgan hohish).
2. Muammoning tahlili (“nima kerak”, “nimani topish talab etiladi” kabilarni
ajrata olish, qanday ma’lumotlar yetishmaydi yoki ortiqcha va boshqalar).
3. Yechimni izlash:
3.1. Birgina ma’lum algoritm asosida yechimni izlash (reproduktiv
tafakkur).
3.2. Ko‘pchilik ma’lum algoritmlardan optimal variantni tanlash asosida
yechimni izlash.
3.3. Turli algoritmlar alohida qismlarining kombinatsiyalari asosida yechish.
3.4. Prinsipial jihatdan yangi yechimni izlash (ijodiy tafakkur).
3.4.1. Teran mantiqiy mulohozalar asosida (analiz, taqqoslash, sintez,
tasniflash, umumlashtirishlar va boshqalar).
3.4.2. Analogiyalardan foydalanish asosida.
3.4.3. Evristik usullardan foydalanish asosida.
8](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_7.png?v=1)
![Shunday sababli, tafakkur jarayonining dastlabki bosqichlari harakatlarida
holatning barcha o‘zgarishlarini e’tiborga olish mumkin emas.
Tafakkur bilish jarayoni sifatida – analiz, sintez va umumlashtirish bo‘lib,
ularning yordamida inson masalani qo‘yadi va yechadi (shartlarini va talablarini
qismlarga ajratadi, bir-biriga mos qo‘yadi, izlanadigan obyektni
aniqlaydi).Tafakkurning shaxs aspekti eng avvalo motivni va inson qobiliyatini
tashkil qiladi (ya’ni yechiladigan masalaga nisbatan munosobatini, boshqa
insonlarga nisbatan bo‘lgan munosobatini va boshqalar; tafakkur faoliyati va uning
aqliy qobiliyatlari nimalarda nomoyon bo‘lishi va shakllanishi) [1, 47-b].
Tafakkurning protsessual va dinamik aspektlari operatsional aspektiga aynan
mos emas. Birinchisi ikkinchisiga nisbatan kengroq bo‘lib, uni o‘z tarkibiga
zaruriy komponent sifatida qo‘shadi. Har qanday intellektual amallar, aqliy
harakatlar yoki shunday amallar tizimi o‘zining shakllanishini va tadbiqini o‘z
tarkibida saqlamaydi. Faqatgina faol tafakkur jarayonidagina, qaralayotgan aniq
muammoda inson ta’limning zaruriy shartlarini va mos aqliy harakatlar
funksiyalarini va amallarni ochadi. Tafakkurni amallar tug‘dirmaydi, balki
tafakkur jarayoni amallarni hosil qiladi. Tafakkur jarayon sifatida (izlanish va
muhim yangilikni kashf etish) shakllanuvchi hisoblanadi. Bu nafaqat intellektual
amallarini tashqaridan tayyor holda kiritilmasligini, balki tafakkur motivi ham shu
jarayonda shakllanishini bildiradi.
12](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_11.png?v=1)
![1.2. Bolalar tafakkurining o‘ziga xosligi
Tafakkur – inson tomonidan obektiv reallikni analiz, sintez, mulohoza va
boshqalar orqali bilish jarayonidir.
Tafakkurning uchta ko‘rinishi mavjud [6, 210 -b ]:
– ko‘rgazmali-harakatli (bunda munosobatlar bevosita aniq predmetlar
(o‘yinchoqlar) ustida manipulyatsiya qilish yo‘li bilan ochib beriladi);
– ko‘rgazmali-obrazli (bir-biriga yoki turli predmetlar obrazlarini mos
qo‘yib munosobat va bog‘liqliklarni ochadi);
– mantiqli-so‘zli (tushunchalar, so‘zlar va mulohozalar yordamida bilish).
Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ayniqsa 3-4 yoshli bolalarda intensiv
rivojlanadi. U predmetlar xossalarini o‘rgana boshlaydi, predmetlar orqali
amallarni bajarishga o‘rganadi, ular o‘rtasida munosobatlarni o‘rnatadi va turli
amaliy masalalarni yechadi.
Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur asosida tafakkurning murakkab ko‘rinishi
bo‘lgan – ko‘rgazmali-obrazli tafakkur shakllanadi. U bola tasavvurlari asosida,
amaliy harakatlarni tadbiq qilmasdan masalalarni yecha olishi bilan tavsiflanadi.
Bu bolaga masalan, chizma rasmlardan foydalanishiga yoki yoddan sanash
ishlarini amalga oshirishiga imkon beradi. Olti-yetti yoshli bolalarda mantiqli-
so‘zli tafakkurning intensiv shakllanishi boshlanadi, u tushunchalarni
almashtirishdan foydalanishda nomoyon bo‘ladi. Mantiqiy tafakkurning yuqori
bosqichiga erishish uzoq va murakkab jarayondir, chunki mantiqiy tafakkurning
atroflicha rivojlanishi nafaqat aqliy faoliyatning yuqori darajadagi faolligini talab
qiladi, balki predmet va hodisalarning umumiy va muhim belgilari so‘zlarda
mustahkamlangan umumlashgan bilimlarni ham talab etadi. Taxminan bola o‘n
to‘rt yoshlarida uning tafakkuri kattalarning tafakkur faoliyati tavsifiy belgilariga
ega bo‘la boshlagan paytda, rasmiy-mantiqiy amallarni bajara olish darajasiga
erishadi. Lekin, bolada mantiqiy fikrlashni rivojlantirish maktab yoshigacha
bo‘lgan davrdan boshlash lozim. Masalan, bola 5-7 yoshlaridayoq mantiqiy
tafakkurning taqqoslash, umumlashtirish, tasniflash, tizimlashtirish va ma’noni
moslashtirish kabi usullarini elementar darajada o‘zlashtirish qobiliyatiga ega
13](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_12.png?v=1)
![bo‘ladi. Dastlabki bosqichlarda bu usullarni shakllantirish ko‘rgazmali, aniq
materialga tayangan holda va xuddi ko‘rgazmali-obrazli tafakkur ishtirok
etayotgandek amalga oshirilishi lozim [5, 39-b].
Mantiqiy tafakkurning usullari.
Taqqoslash – o‘xshash belgilarini va predmet hamda hodisalar o‘rtasidagi
farqlarni aniqlashga yo‘naltirilgan usul. Bola 5-6 yoshlarda odatda turli
predmetlarni o‘zaro taqqoslay oladi, lekin uni bir necha belgilari asosida amalga
oshiradi, masalan, rangiga, shakliga, kattaligiga ko‘ra va boshqa ba’zi-bir
belgilariga nisbatan. Bundan tashqari, bu belgilarni ajrata olish tasodifiy tavsifga
ega va obyektni atroflicha tahliliga tayanmaydi.
Ta’lim jarayonida bola taqqoslash usuliga quyidagi ko‘nikmalar orqali
erishishi lozim:
Obyektni boshqa obyektlarga mos qo‘yish asosida belgilarini (xossalarini)
ajratish. Odatda olti yoshli bolalar premetda bor-yo‘g‘i ikki-uchta xossalarini
(vaholanki, ular cheksiz ko‘p bo‘lishiga qaramasdan) ajrata olishadi. Bola bu
predmetning ko‘p sondagi belgilari va xossalarni ko‘ra olishi uchun, u predmetni
turli tomondan tahlil qila olishi, bu predmetni boshqasi bilan farqlanuvchi belgi
hamda xossalari asosida taqqoslay bilishi lozim.
Taqqoslash uchun pretmetlarni oldindan tanlab, asta-sekinlik bilan balalarni
ilgari ulardan yashiringan belgi va xossalarni o‘rgatish mumkin. shu bilan birga, bu
ko‘nikmalarga ega bo‘lish – nafaqat predmet xossasini ajrata olish, balki uni
atalishini ham bilishdan iboratdir. Taqqoslanayotgan obyektlarning umumiy va
farq qiluvchi belgi va xossalarini aniqlash. Bola predmetlarni bir-biri bilan
taqqoslab, belgi va xossalarini ajratishni o‘rganganidan keyin, predmetlarning farq
qiluvchi umumiy belgi va xossalarini aniqlash ko‘nikmalarini shallantirishni
boshlash kerak bo‘ladi. Birinchi navbatda ajratilgan belgi va xossalar asosida
tahliliy taqqoslashni amalga oshirishga hamda farqlarni topishga o‘rgatish lozim.
So‘ngra umumiy belgi va xossalarga o‘tish kerak bo‘ladi. Shu bilan birga, bolani
ikkita predmetda,so‘ngra bir nechtasida umumiy belgi va xossalarni ko‘rishga
o‘rgatish muhimdir[4, 20-b].
14](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_13.png?v=1)
![Bu ko‘nikmani rivojlantirish uchun odatda tartiblangan obyektga yana bitta
obyektni qo‘shish zarurati haqidagi masalalardan foydalaniladi, lekin qo‘shilgan
obyekt qolganlarining joylashish qonuniyatini buzmasligi lozim. Bunday masalani
yechish faqatgina shunday qonuniyatni topgandagina amalga oshiriladi.
Tasodifiy holda joylashgan obyektlarni qatorlarga tartiblashtirish.
Bunday hollarda nisbatan murakkab masalalardan foydalaniladi. Ularda
obyektlar betartib holda taqdim etiladi. Bunday topshiriqlar ikki ko‘rinishda
bo‘lishi mumkin. Birinchi ko‘rinishdagisida obyektni tartiblashtirish lozim bo‘lgan
belgini mustaqil topish ko‘nikmasini rivojlantirish nazarda tutiladi. Bu yerda
bolani obyektlarni tahlil qilishi asosida ularning har biriga tegishli bo‘lgan (lekin
obyektdan obyektga o‘zgaradigan) muhim belgisini topishga o‘rgatish[2, 58-b].
Ikkinchi ko‘rinishdagi topshiriq abstrakt belgilardan foydalana olish
ko‘nikmasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Bunday belgilar u yoki bu
ko‘rinishdagi shaxsiy xususiyatlarni ifodalanganligi va harakatlarni bajarilish sifati
bo‘lishi mumkin (har bir bola oldingisiga nisbatan tartib-intizomliligi) va
boshqalar. Ular verbal (so‘zlarda) taqdim qilinishi lozim, chunki bola qandaydir
tashqi tayanch imkoniyatdan foydalanishga ega bo‘lmasligi kerak. Obyektlarni
tartiblanishini u to‘lig‘icha ongida bajarishi lozim. Bunday topshiriqlar nafaqat
mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun, balki ongida bajarishni rivojlantirish va
tezkor xotira uchun ham juda foydalidir [2, 63-b].
“Ma’noni bog‘lash” usuliga o‘rgatish.
Bola predmetlarni tashqi belgilariga ko‘ra bir-biriga bog‘lashga,
taqqoslashga o‘rgatilganidan so‘ng, masalan, shakliga, rangiga, kattaligiga ko‘ra,
shundan keyin intellektual jihatdan murakkabroq amallarga – predmetlarni
ma’nosiga ko‘ra bir-biriga bog‘lashga o‘rgatishga o‘tish mumkin.
Predmetlarni ma’nosiga ko‘ra bir-biriga bog‘lash – ular o‘rtasidagi
qandaydir bog‘lanishlarni topish, agar bu bog‘lanishlar predmetlarning va
hodisalarning muhim belgilari va xossalariga asoslangan bo‘lsa. Lekin, ikkinchi
darajali, unchalik e’tiborli bo‘lmagan xossa va belgilarga ham tayanishni ham
bilish muhimdir.
16](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_15.png?v=1)
![1.3 Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar tafakkurining o‘ziga xosligi
Bolaning ruhiy sog‘lomligining o‘ziga xosligi - uning bilimga nisbatan
faolligidir. Bola qiziquvchanligi doimo o‘rab turgan atrofimizdagi olamni va
dunyo tuzilishini bilishga yo‘naltirilgandir. Bola o‘ynab turib, tajribasida sabab-
oqibat va ular o‘rtasidagi bog‘liqliklarni aniqlashga harakat qiladi. Masalan. uning
o‘zi qanday predmetlar cho‘kishini, qanday predmetlar suzishini fahmlashi
mumkin. Bolaning aqliy munosobatlari qanchalik faol bo‘lsa, u shunchalik ko‘p
savollar beradi va bu savollar turlicha bo‘lib boradi. Bola dunyodagi barcha
narsalar bilan qiziqishi mumkin: okeanning chuqurligi qancha? Hayvonlar qanday
nafas oladi? Nima uchun tog‘larning tepasida qor saqlanadiyu pastda erib ketadi?
Bola har doim bilishga intiladi, bilimlarni o‘zlashtirish esa ko‘p sondagi
“nimaga?”, “qanday, “qanday qilib”, “nima uchun” kabi savollarga javob olishi
orqali amalga oshadi. U o‘zida bor bilimlaridan foydalanishga majbur holda,
holatni tasavvur qiladi va savolga javob topish uchun mumkin bo‘lgan yo‘lni
topishga harakat qiladi. Bola haqiqiy holatni tasavvur qilib, o‘z xayolida unda
harakatlanadi. Ichki obrazli harakatlar natijasida masalani yechimini amalga oshish
tafakkuri ko‘rgazmali-obrazli deb ataladi. Obrazli tafakkur – kichik maktab
yoshida tafakkurning asosiy ko‘rinishidir. Albatta, boshlang‘ich ta’lim yoshida
bola mantiqiy fikrlaydi, lekin bu yoshda ular ko‘pincha ko‘rgazmalilikka
tayanadilar.
Psixologlar tomonidan tafakkur ikkita turi o‘rganilgan – empirik va nazariy.
Nazariy tafakkur quyidagilar bilan tavsiflanadi:
– refleksiya, ya’ni bola tomonidan o‘z harakatlari va ularni masala
shartlariga mos kelishini anglanishi;
– masala mazmunini umumiy yechimni topish maqsadida tahlil qilinishi,
so‘ngra boshqa shunga o‘xshash masalalar sinfiga tadbiq etish uchun o‘tkazilishi;
– ularni rejalashtirish va ongda bajarish uchun ichki harakat rejasini
tuzish[3, 72-b].
Tadqiqotlar natijasida aniqlanganki, maktabda ta’lim olish jarayonida
bolaning bilim olishi boshqa ko‘rinishdagi tafakkur natijasida amalga oshishi
18](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_17.png?v=1)
![masalalarni javobiga, bayon qilinish shakliga hamda yechilish usuliga qarab
gruhlarga ajratishdi. Nazariya jihatidan umumlashtirish tahlilining o‘ziga xosligi
o‘quvchilar tomonidan murakkablik darajasi o‘sib borish tartibidagi bir xil tipli
masalalarni yechish davomida aniqlanishi mumkin. Lekin, bunday masalalarni
yechilish tasnifiga qarab, o‘quvchilarda nazariy tahlilning bor yoki yo‘qligi haqida
mulohoza yuritish mumkin. Masalan, quyidagi topshiriq beriladi: har bir taqdim
etilayotgan qatorda sonlar ketma-ketligini buzmasdan, ular orasiga arifmetik
amallarni (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish) va qavslarni shunday
joylashtiringki, bu amallar natijasida har bir qatorda bir soni hosil bo‘lsin:
1) 123 = 1
2) 1234 = 1
3) 12345 = 1
4) 123456 = 1
5) 1234567 = 1
6) 12345678 = 1 va boshqalar.
Agar o‘quvchi har bir masalani o‘zi uchun yangi masaladek, ulardagi
tuzilish umumiy prinsipini ajratmasdan yechadigan bo‘lsa, u holda bola tashqi,
muhim bo‘lmagan belgilarga e’tibor qaratganidan darak beradi. Bu holda yechish
xatolar va ularni tekshirib ko‘rish metodi orqali olib borilayoganligini bildiradi.
[14. 29-b] Agar bola bir yoki ikkita masalani yechish davomida uning umumiy
yechish prinsipini kashf etadigan bo‘lsa, demak u daslabki masalalarni yechishni
tahlil qilgan va boshqalarini yechishda ulardan chiqargan xulosa hamda shartlariga
tayangan bo‘ladi.
Bu topshiriqlar arifmetik amllardan tizimsiz foydalanish asosida, empirik
ravishda bajarilishi mumkin:
(1 + 2) : 3 = 1; 1×2 + 3 – 4 = 1; (1 + 2) × 3 : (4 + 5) = 1; 1 + 2 + 3 – 4 + 5 –
6 = 1 va boshqalar.
Xuddi shuningdek 1, 3, 5, 7... (toq) masalalar o‘ziga xos yechimga egadir: (
1 + 2) : 3 = 1; ((1 + 2) : 3 + 4) : 5 = 1; (((1+2) : 3+4) :5 + 6) : 7 = 1 va
boshqalar.
20](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_19.png?v=1)
![II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI RIVOJLANISHIDA
O‘YINLARNING AHAMIYATI
2.1. O‘yinlarining mohiyati va ularning turlari
O‘yin ham mehnat va ta’lim kabi insonning asosiy faoliyat turlaridan biri
bo‘lib, bizning mavjudligimizning g‘aroyib fenomenidir.
Inson amaliyotida o‘yin faoliyati quyidagi funksiyalarni bajaradi:
– kundalik ishlardan chalg‘ish uchun ovunmoqlik (maza qilish, qiziqish
uyg‘otish, ilhomlantirish - bu o‘yinning asosiy funksiyasidir);
– kommunikativlik: muloqot diayektikasini o‘zlashtirish;
– inson amaliyoti poligoni sifatida o‘yinda o‘zini ko‘rsatish;
– o‘yin – terapiya: hayot faoliyati davomida paydo bo‘ladigan turli
to‘siqlardan oshib o‘tish;
– tashhislovchi: o‘yin jarayonida o‘zini anglash, normal hatti–harakatlardan
chetlanganlikni aniqlanishi;
– korreksiyalash funksiyasini bajarishi: shaxsiy ko‘rsatkichlar tarkibiga
pozitiv o‘zgarishlarni kiritish;
– millatlararo kommunikatsiyalar: barcha insonlar uchun yagona bo‘lgan
ijtimoiy-qadriyatlarni o‘zlashtirish;
– ijtimoiylashuv: jamiyat munosobatlari tizimiga kirgizish, insoniyatning
umumiy yashash normalarini o‘zlashtirish [8, 192-b].
Faoliyat sifatida o‘yin tarkibiga uzviy ravishda rejalashtirish, maqsadni
amalga oshirish hamda shaxs o‘zini subyekt sifatida o‘zligini nomoyon etishdagi
natijalari tahlili kiradi. O‘yin faoliyatining motivi uning ixtiyoriyligi, tanlash
imkoniyati va musoboqa elementlari, o‘zlikni nomoyon qilishga bo‘lgan talabni
qanoatlantirishi bilan ta’minlanadi.
Jarayon sifatida o‘yin tarkibiga: a) o‘yinchilar tomonidan o‘ziga olingan rol;
b) bu rollarni amalga oshirish vositasi sifatida o‘yin harakatlari; v) predmetlarni
o‘yinlarda qo‘llanilishi, ya’ni real buyumlarni o‘yinlardagi ma’lum bir shartlar
bilan almashtirilishi; g) o‘yinchilar o‘rtasidagi real munosobatlar; d) mazmun –
o‘yinda shartli ravishda qabul qilingan muhit sohasi kiritiladi.
22](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_21.png?v=1)
![O‘yin ta’lim berish metodi sifatida, keksa avlodning yosh avlodga o‘z
tajribalarini o‘tkazish maqsadida qadimdan foydalanib kelingan. O‘yinlarning
keng qo‘llanilishini xalq pedagogikasida, maktabgacha va maktabdan tashqari
muassalarda kuzatish mumkin. Zamonaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida
o‘yin faoliyatidan quyidagi holatlarda foydalaniladi:
– tushuncha, mavzu va hattoki o‘quv predmetining ba’zi bo‘limlarini
o‘zlashtirish uchun mustaqil texnologiyalar sifatida;
– nisbatan keng ko‘lamli bo‘lgan texnologiyalar (ba’zida sezilarli darajadagi
muhim) elementi sifatida;
– mashg‘ulot (dars) yoki uning qismi (kirish, tushuntirish, mustahkamlash,
mashqlar, nazorat) sifatida;
– sinfdan tashqari ishlar texnologiyasi sifatida (masalan, svetafor, quvnoq
startlar va boshqalar).
“O‘yin pedagogik texnologiyalari” tushunchasi o‘zida yetarli darajada keng
bo‘lgan metodlar va turli pedagogik o‘yinlar shaklidagi pedagogik jarayonning
tashkil qilish usullarini jamlaydi. Eng avvalo o‘yin ta’limda muloqot vositasi va
hayotiy tajribani to‘plashdagi murakkab ijtimoiy-madaniy fenomen hisoblanishini
e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Psixolog va pedagoglar tomonidan o‘yinda
eng avvalo tasavvur qilish, obrazli tafakkur qobiliyatining rivojlanishi aniqlangan
[11, 102-b]. Bola o‘yin davomida hayotiy obrazlardan foydalanish qobiliyatiga
ega bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida keyingi murakkab ijodiy faoliyatga o‘tishda asos
bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari tasavvurning rivojlanishi muhimligi o‘z
o‘zidan ravshan, chunki uningsiz eng oddiy inson faoliyatining amalga oshishi
ham mumkin emas. O‘yin bolalarning boshqa odamlar bilan o‘zaro
munosobatlarini rivojlanishida ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, o‘yin
davomida o‘zaro munosobat va o‘zaro harakatlarni amalga oshira turib qoidalarni
o‘zlashtiradi, tengqurlari bilan o‘ynaganda u o‘zaro tushunish tajribasiga ega
bo‘ladi, o‘z harakatlari va maqsadini tushuntirishni, ularni boshqa bolalar bilan
kelishilgan holda olib borishga o‘rganadi. Bolaning keyingi hayoti davomida
bunday sifatlar qanchalik zarur ekanligini tushuntirib o‘tirishni hojati bo‘lmasa
23](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_22.png?v=1)
![2.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘yinlarining mohiyati va ularning
ko‘rinishlari
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida har bir o‘quvchining darslarda faol
qatnashishini ta’minlovchi mashg‘ulot shakllari alohida o‘rinni egallaydi. Bu
masalalarni ta’limning o‘yinli shakllari texnologiyasi orqali muvaffaqiyatli hal
etish mumkin. O‘yin tashqi tomondan tashvissiz va yengil ko‘rinadi. Aslida esa, u
o‘yinchidan maksimum energiya sarflashini, fikrlashni, o‘zini tuta bilishni,
mustaqil harakat qila olishni talab etadi.[15,111-b] Ta’limning o‘yinli shakllari
bilim o‘zlashtirilishini barcha darajalaridan foydalanishga imkon beradi, masalan,
ijodiy-izlanish faoliyati. Ijodiy-izlanish faoliyati juda samarali hisoblanib, unda
o‘quvchi ta’lim olishning usullarini o‘zlashtiradi. O‘yin ko‘pfunksionaldir. Biz
o‘yinlarning faqat didaktik, ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi funksiyalariga
to‘xtalib o‘tamiz. Didaktik o‘yinlar – bu atamani bevosita o‘yinlarga nisbatan
ishlatish mumkin, chunki u maqsadli ravishda didaktikaning bo‘limiga kiradi.
Hozirgi vaqtda metodik adabiyotlarda yetarli miqdordagi, u yoki bu tasnifiy
mezonlariga mos keladigan ta’limiy o‘yinlarning tasnifiy va tizimlashtiruvchi
ko‘rinishlari mavjud. Masalan, ular quyidagilarga bog‘liq bo‘lishi mumkin:
– ta’limiy o‘yinlarning maqsad va vazifalari;
– o‘tkazilish shakllari;
– tashkillashtirilish usullari;
– murakkablilik darajasi;
– ishtirokchilar sonining tarkibi.
O‘tkazilish shakliga ko‘ra o‘yinlar quyidagilarga bo‘linadi: predmetli,
harakatlanuvchan, syujetli yoki holatli, rolli, musoboqa-o‘yin, intellektual o‘yinlar
(rebuslar, krossvordlar, viktorinalar), o‘zaro ta’sir qiluvchi (kommunikativ,
interfaol) o‘yinlar. Tashkil qilinishiga ko‘ra o‘yinlar kompyuterli va kompyutersiz,
yozma va og‘zaki, tayanchli va tanchsiz, immitatsion-modellashtiriluvchi va
kreativ hamda boshqalar. Barcha o‘quv o‘yinlari, amallarining bajarilishidagi
murakkablik darajasiga qarab, oddiy (yakka) va murakkab (ko‘p) holatlilarga,
o‘tkazilish vaqtiga qarab, ular davomli va davomli bo‘lmaganlarga bo‘linadi.
25](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_24.png?v=1)
![Ishtirokchilarning tarkibiy soniga qarab, o‘yinlar yakka tartibdagi, juftliklardagi,
gruhlardagi, komandali va jamoalilarga bo‘linadi. Ma’lumki, qayd etilganlardan
birinchisi, ya’ni yakkatartibdagi o‘yinlar o‘quvchilarga nisbatan yakkatartibdagi
yondashuvni amalga oshirilishini va ta’lim oluvchini ma’lumot manbasi bilan
“muloqotini” nomoyon etadi. Qolgan o‘yinlarda esa, sheriklarni bir-birlari bilan
muloqot qilishi, masalan, xorijiy tillarni o‘rganish jarayonida yakka tartibdagi kabi
tabaqalashtirilgan yondashuvning amalga oshishi mumkin.[15, 39-b]
O‘quvchilar intellektni rivojlantiruvchi, bilish faolligini oshiruvchi bir necha
o‘yinlar guruhi mavjud.
I guruh – predmetli o‘yinlar, o‘yinchoqlar va predmetlar bilan
manipulyatsiya qilish sifatida. O‘yinchoqlar – predmetlar – orqali bolalar
shakllarni, rangni, hajmni, materialni, hayvonot dunyosini, odamlar dunyosini va
boshqalarni bilishadi, o‘rganishadi.
II guruh – ijodiy, syujetli-rolli o‘yinlar, ularda syujet – intellektual faoliyat
shaklidir.
“Baxtli tasodif”, “Zakovot” va boshqa shu kabi inttellektual o‘yinlar.
Ma’lumotlar – o‘quv ishlarida bilish tavsifiga ega, lekin, eng avvalo darsdan
tashqaridagi ishlarda u muhim tarkibiy qismdir. Kichik maktab yoshidagi
bolalarda rolli o‘yinlar katta ahamiyat kasb etadi. Ular shu bilan tavsiflanadiki,
o‘quvchi o‘ynab turib, o‘ziga ma’lum bir aniq rolni oladi va tasavvur qilinadigan
holat bo‘yicha, aniq bir insonni odatlarini takrorlab, harakatlarni amalga oshira
boshlaydi. Syujetlarni turli-tuman bo‘lishligiga qaramasdan, uning ortida bitta va
faqat bitta mazmun yashiringan bo‘ladi – inson faoliyati va insonlarning
jamiyatdagi munosobatlari. Kichik maktab yoshidagi bolalar o‘z o‘yinlari
davomida, ularni real hayotda jalb qiladigan insonlarning sifatlariga ega bo‘lishga
harakat qilishadi. Shu sababdan bolalarga qahramonlik, botirlik, ochiqko‘ngillilik
bilan bog‘iq bo‘lgan rollar yoqadi. O‘quvchilar haqiqiy hayotda bajara olmayotgan
ishlarini ifodalashga harakat qilishib, o‘z-o‘zlarini rolli o‘yinlarda tasvirlay
boshlashadi. Masalan, o‘zlashtirishi past bo‘lgan o‘quvchi o‘ziga yaxshi
o‘zlashtiradigan o‘quvchi rolini oladi. Bunday o‘yindagi ijobiy holat shundan
26](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_25.png?v=1)
![iboratki, yaxshi o‘quvchi bo‘lish uchun zarur bo‘lgan talablarni bola o‘z oldiga
qo‘ya boshlaydi. Shunday qilib, rolli o‘yinni boshlang‘ich sinf o‘quvchisini o‘z-
o‘zini tarbiyalovchi usuli sifatida qarashimiz mumkin.
III guruh o‘yinlari – bolalarni bilish faolligini rivojlantiruvchi vosita sifatida
foydalaniladi – tayyor qoidalardan iborat o‘yinlar bo‘lib, ular odatda didaktik
o‘yinlar deb ataladi. Qoidaga ko‘ra, ular o‘quvchidan jumboqni yechishni,
topishmoqni topishni, eng asosiysi – predmetni bilishni talab qiladi. Didaktik o‘yin
qanchalik mahoratli tuzilgan bo‘lsa, didaktik maqsad shunchalik mohirona
yashiringan bo‘ladi. O‘yinda joylashtirilgan bilimlarni o‘quvchi o‘zi bilmagan
holda, beixtiyoriy ravishda, o‘ynab turib o‘zlashtiradi.[15, 40-b]
IV guruh o‘yinlari – quruvchilikka, mehnat qilishga, texnikaga,
konstruktorlikka doir o‘yinlar. Bu o‘yinlar kattalarning kasbiy faoliyatini aks
ettiradi. Mazkur o‘yinlarda o‘quvchilar yaratuvchanlik jarayonini o‘zlashtirishadi,
ular o‘z ishlarini rejalashtirishga, kerakli materiallarni tanlashga, o‘zini va
boshqalar faoliyati natijalarini tanqidiy baholashga, ijodiy masalalarni yechishga
o‘rganadilar. Mehnatdagi faollik bilishga bo‘lgan faollikni oshiradi.
V guruh o‘yinlari, intellektual o‘yinlar bo‘lib – ruhiy doiraga ta’sir
ko‘rsatuvchi o‘yin-mashqlar, o‘yin-treninglardir. Bu o‘yinlar musoboqalarga
asoslangan bo‘lib, taqqoslash yo‘li orqali o‘ynayotgan o‘quvchilarga ularni
tayyorgarligi darajasini, mukammalikka erishish yo‘llarini ko‘rsatadi, ya’ni
bilishga bo‘lgan faolliklarini oshiradi.
VI guruh o‘yinlari – alohida guruh o‘yinlari bo‘lib, ular harakatlanuvchi
o‘yinlar deb ataladi. Ular kichik maktab yoshida sezilarli o‘rinni egallaydi.
Bolaning organizmi o‘suvchan bo‘lganligi sababli u har doim harakatni talab
qiladi. Bolalar rohatlanib to‘p o‘ynashadi, chopishadi, sakrashadi. Turli harakatlar
modda almashinuviga, qon aylanishiga va nafas olinishini yaxshilanishiga yordam
beradi. Harakatlantiruvchi o‘yinlar shaxsiy sifatlarni shakllanishiga ta’sir
ko‘rsatadi: ularda iroda, fikrlash, jasurlik rivojlanadi. Jamoaviy sport o‘yinlari va
musoboqalar jamoada harakatlanish ko‘nikmasini, o‘rtog‘ini qo‘llab-
quvvatlanishni, sinf va maktab sha’ni uchun kurashishni rivojlantiradi.
27](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_26.png?v=1)
![2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini rivojlanishida didaktik o‘yinlarning
ahamiyati
Kichik maktab yoshida bolalar didaktik o‘yinlarni (syujetli, predmetli,
musoboqali) rohatlanib o‘ynashadi. Ularda faoliyatning quyidagi elementlari
mavjud: o‘yinli masala, o‘yinli motivlar, masalalarni o‘quv faoliyati bilan bog‘liq
yechimlari. Natijada o‘quvchilar o‘yin mazmuniga ko‘ra yangi bilimlarga ega
bo‘lishadi. O‘quv-biluv masalalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘yilishidan farq qilgan
holda, didaktik o‘yinda u bolaning o‘zini o‘yinli masalasi sifatida nomoyon
bo‘ladi. Uni yechish usullari esa o‘quv-biluv faoliyatiga tegishli hisoblanadi.
Buni quyidagi misolda qarab chiqamiz. O‘quvchilar “Biz turistlarmiz” nomli
didaktik o‘yinni o‘ynashadi. Uning ma’nosi shundan iboratki, bolalarni turistlar
guruhining marshrut yo‘lini kartada belgilashga o‘rgatish. Uni to‘g‘ri belgilagan
har bir o‘quvchi turist belgisini oladi. O‘quvchilarning o‘z oldilariga qo‘yadigan
masala – turistlar o‘yinini o‘ynash. [19, 189 -b ] O‘yin motivi – turist belgisini olish
uchun to‘g‘ri marshrutni tanlash. Bunday o‘yin shu bilan tavsiflanadiki, uning
faollik shakli kattalar tomonidan aniqlanadi va o‘yin qodalari ko‘rinishida bolalar
oldiga qo‘yiladi. “Biz turistlarmiz” o‘yinining asosiy qoidalari quyidagilardan
iborat: “Marshrutni aytayotgan o‘qituvchini diqqat bilan eshiting va uni o‘z
kartangizda joylashtiring. U kartada ko‘rsatilgandan so‘ng, uni namunadagi bilan
solishtiring”.
Shuni qayd etishimiz lozimki, o‘yinda va undan keyin o‘yin motivlarida
bilishga qarab siljish ro‘y berishi mumkin. Masalan, “Biz turistlarmiz” o‘yinidan
keyin o‘quvchilar ko‘plab savollar bilan o‘qituvchiga va boshqa katta
yoshdagilarga murojaat qila boshlashdi, kitoblardan mos ma’lumotlarni izlasha
boshlashdi, ya’ni ularda o‘yin sifatida taqim etilgan masala o‘quv masalasiga
aylandi. Bolalar hodisalar doirasidagi ma’lumotlar bilan chegaralanib qolmasdan,
o‘yin faoliyati bilan bog‘liq yangi tushunchalarni egallashga (kompas, topografik
belgilar va boshqalarni) faol harakat qilishadi. To‘plangan bilimlar tizimlashtirilib,
kichik maktab yoshidagi bolalar ta’limga nisbatan o‘z faoliyatlarini qayta
moslashtirishadi. Endi u nafaqat o‘yinlar nuqtai-nazaridan, balki o‘yin davomida
29](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_28.png?v=1)
![paydo bo‘lib, rivojlangan o‘quv-biluv qiziqishlari bilan birgalikda amalga
oshiriladi. Demak, didaktik o‘yinlar bolalar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish
uchun qulay bo‘lgan shart-sharoitni paydo qiladi va bilish uchun qiziqishni
rivojlanishiga ko‘maklashadi.
Eng yaxshi didaktik o‘yinlar mustaqil ta’lim olish prinsipida tuzilgan, ya’ni,
shunday tuzilganki, ularning o‘zi o‘quvchilarni bilim va ko‘nikmalarga ega
bo‘lishlariga qarab yo‘naltiradi. Ma’lumki, ta’lim olish ikkita komponentni
o‘zida jamlaydi: kerakli ma’lumotni to‘plash va to‘g‘ri yechimni qabul qilish. Bu
komponentlar o‘quvchilarda didaktik tajribani ta’minlaydi. Lekin, tajribaga ega
bo‘lish ko‘p vaqtni talab qiladi. O‘quvchilarda “bunday tajribaga ega bo‘lish”ni
ko‘paytirish, ularni mustaqil ravishda bu ko‘nikmalarga ega bo‘lish mashqlariga
o‘rgatishdan iboratdir.[19,190-b] Bunga psixologik tavsifdagi rivojlantiruvchi
o‘yinlarni kiritish mumkin: krossvordlar, viktorinalar, boshqotirmalar, rebuslar,
kriptogrammalar va boshqalar. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarda predmetga
nisbatan qiziqishni uyg‘otadi, har bir o‘quvchini individual qobiliyatlarini
rivojlantirish imkoniyatini beradi, bilish faolligini tarbiyalaydi. Didaktik o‘yinning
muhimligi, u bolalar tomonidan qanday reaksiya qilinishi bilan emas, balki u
yoki bu masalani yechish har bir o‘quvchi uchun tadbiq qilinishining samaraliligi
bilan aniqlanadi.
Didaktik o‘yinlarning natijaviyligi, birinchidan, ulardan tizimli ravishda
foydalanishga, ikkinchidan, o‘yinlar dasturining oddiy didaktik mashqlar bilan
birgalikda maqsad sari yo‘naltirilganligiga bog‘liq. Masalan, bilish faolligini
rivojlantirish muammosini hal etishda, o‘quvchining mustaqil tafakkurini
rivojlantirish asosiy masala deb hisoblanishi zarur. Demak, kichik maktab
yoshida, o‘yinlardan bolalarning o‘quv va mehnat faoliyatini yengillashtiruvchi
va tashkil etuvchi vosita sifatida foydalanish mumkin. Ta’lim jarayonida o‘yin
elemenlari o‘quvchilarda ijobiy emotsiyalarni yuzaga keltirib, ularning faolligini
oshiradi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar, o‘yin tavsifiga ega, mehnatga
taaluqli topshiriqlarni qiziqish bilan bajaradilar. O‘yin faoliyati bolalarni ruhiy
hayotining barcha tomonlarini shakllanishida, masalani qo‘yilishida va
30](https://docx.uz/documents/91b73278-489d-4529-84cc-cb9546d39e27/page_29.png?v=1)
O’qitishni tashkil qilishda didaktik o’yin asosida boshlang’ich sinflarda foydalanish. O’quvchilar bilimini o’zlashtirishda samarali metodlar
-
O'xshash dokumentlar
- Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi
- Boshlang’ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida sharq mutafakkirlar merosidan foydalanish
- Milliy qadriyatlar va an’analar orqali o’quvchilarni tarbiyalash yo’llari
- Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish
- 1-sinf o’quvchilarida yozuv ko’nikmalarini shakllantirish