Oʻqituvchi faoliyatida pedagogik faoliyatni oʻrni - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	185.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

0 Sotish

Oʻqituvchi faoliyatida pedagogik faoliyatni oʻrni

Sotib olish

2 Mundarija
Kirish…………………………………………………………… 3
I. BOB. O’QITUVCHI FAOLYATIDA PEDAGOGIK
FAOLYATNING O’RNI
1.1 Pedagogik faolyatining mohiyati……………………………7
1.2 Pedagogik faolyat haqida tushuncha………………………..10
II. BOB.PEDAGOGIK MAHORATNING TARKIBIY
QISMLARI
2.1 O’qituvchi va tarbiyachilarning pedagogik ijodkorligi…….17
2.2 Pedagogik mahoratni egallash vositalari…………………...22
Xulosa………………………………………………………..…27
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………….28

3 Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Shaxsning muayyan faoliyatini muvaffaqiyatli
egallashi, shuningdek uni ijodiy ravishda amalga oshirishning shartlari hisoblangan
xususiyatlariga qobiliyat deyiladi. Har bir inson takrorlanmaydigan individ bo'lib, uni
muayyan faoliyat turiga layoqatli qiluvchi omil kishining o'z xususiyatidir.Ishdagi
muvaffaqiyat ko'p jihatdan uning qobiliyati bilan belgilanadi.
Demak qobiliyat-shaxsning muayyan faoliyat turini yuqori darajada bajarishga
bo'lgan layoqat darajasini ifodalaydigan turmush jarayonida hosil qilingan individual
xususiyatlar yig'indisi hisoblanadi. Masalan qobiliyatli o'qituvchi bir xil ish
sharoitlarida o'z hamkasblariga qaraganda yaxshiroq natijaga erishadi. Biz ko'pincha
falon o'qituvchining hali tajribasi kam lekin u shubhasiz qobiliyatli o'qituvchi degan
iboralarni eshitamiz bu o'sha o'qituvchining xali kam tajribasi bo'lishiga qaramasdan
o'qituvchilik ishini muvaffaqiyatli olib borishga yordam beradigan bir qancha
pedagogik qobiliyatlar kuzatuvchanlik pedagogik nazokat muomilaga ega
ekanligidan darak beradi.
O'qituvchi faoliyatida muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o'qituvchi-pedagogik
mahoratga ega bo'lishi zarur.Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib katta
natijaga erishadi,o'z ishining natijasi bilan yangiliklar yaratadi. Ijodkorlik hamisha
uning hamrohi bo'ladi. Pedagogik ishga qobliyatli,istedodli kishigina loyiq bo'ladi va
pedagogik mahoratga erishadi.Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo'ladi va
rivojlanadi. Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va
uddaburonlik mashq va o'qish natijasi hisoblansa, qobiliyatni rivojlantirish uchun esa
yana iste'dod va zehn inson nerv sistemasida anatomiya va fiziologiyaga oid
xususiyat taraqqiy etadi. Pedagogik faoliyatning samarali bo'lishi uchun o'qituvchida
qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo'lmog'i va uni rivojlantirib borilmog'i lozim.

41. Bilish qobiliyati-fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, adabiyot va
boshqalarga oid) qobiliyatlar.Bunday qobiliyatlarga ega o'qituvchi fanni
o'quv kursi hajmdagina emas,balki ancha keng va chuqurroq biladi. O'z fani
sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi,unga nihotda qiziqadi, ayrim
tadqiqot ishlarini ham bajaradi.
2. Tushuntira olish qobiliyati-o'quv materialini o'quvchilarga tushunarli qilib bayon
eta olish,material yoki problemani aniq tushunarli qilib gapirib berish, o'quvchilarga
mustaqil ravishda aktiv fikrlashga qiziqish uyg'otish qobiliyati.O'qituvchi zarur
hollarda o'quv materialini o'zgartira olishi,soddalashtira olishi,qiyin narsani
oson,murakkab narsani oddiy,noaniq narsani tushunarli qilib o'quvchilarga yetkaza
olishi lozim.Qobiliyatli o'qituvchi o'quvchilarning bilim va kamolot darajasini
hisobga oladi,ularning nimani bilishlari-yu,nimani bilmasliklarini,nimani unutib
qo'yganliklarini tasavvur etadi.Ba'zi o'qituvchilarga ,ayniqsa tajribasi kam
o'qituvchilarga o'quv materiali oddiy, tushunarli, alohida izohni talab etmaydigan
tuyiladi.Qobiliyatli, tajribali o'qituvchi o'zini o'quvchi o'rniga qo'yadi,U kattalarga
aniq va tushunarli bo'lgan narsani o'quvchilarga tushunilishi qiyin bir narsa bo'lishi
mumkinligiga ishonib,unga asoslanib ish tutadi.
3. Kuzatuvchanlik qobiliyati-o'quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira
olish qoiliyati,o'quvchi shaxsini juda yaxshi tushuna olish, psixik qobiliyatlarni
kuzata olish qobiliyati.Bunday o'qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta
bo'lmagan tashqi belgilar asosida, o'quvchining ruhiyatidagi ko'z ilg'amas
o'zgarishlarni ham fahmlab oladi.
4. Nutq qobiliyati- nutq yordamida, shuningdek imo- ishora vositasida o'z fikr hamda
his- tuyg'ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o'qituvchilik qobiliyati
uchun juda muhim.
5. Tashkilotchilik qobiliyati - birinchidan,o'quvchilar jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishda ruhlantirishni ikkinchidan, o'z ishini
to'g'ri tushuntirishni nazarda tutadi.

56. Obru orttira olish qobiliyati -o'quvchilarga bevosita emotsional -irodaviy ta'sir
ko'rsatish va shu asosda obru qozona olishdir. Obru faqat shu asosda emas, balki
o'qituvchining fanni yaxshi bilish, mehribonligi, nazokatliligi va boshqa asosida ham
qozonadi. Bu qobiliyat o'qituvchi shaxs sifat bir majmuasiga,xususan irodaviy
sifatlariga (dadilligi, chidamligi, qat'iyligi talabchanligi va boshqalarga) o'quvchilarga
ta'lim tarbiya berish mas'uliyatini his etishga ham bog'liqdir.O'quvchilar qo'pollik
qilmaydigan, qo'rqitmaydigan to'g'ri talab qo'ya oladigan o'qituvchilarni bolalar
yoqtirmaydilar. Bolalar bilan to'g'ri muomala qila olish, bolalar bilan do'stlasha olish,
ular bilan samiymiy munosabat o'rnata olish pedagogik nazokatning mavjudligidan
darak beradi.
7. Kelajakni ko'ra bilish qobiliyati - o'z harakatlarining oqibatini ko'ra bilish,
o'quvchining kelajakda qanday odam bo'lishini tasavvur qilish.Bolani kelgusida
qanday qobiliyatlarini rivojlantirsa, qanday kasb egasi bo'lib chiqishi oldinda
bashorat qilib aytishda ( pedagogik diagnostika )
8. Diqqatning taqsimlay olish qobiliati - o'qituvchi uchun diqqatning barcha
xususiyatlari- hajmi, kuchi, ko'chuvchanligi, iroda qila olishi, safarbarli taraqqiy
etgan bo'lishi bo'lishi juda muhimdir.
9. Kommunikativ qobiliyat - kishilar bilan bo'ladigan munosabatni yaxshilaydigan,
bir - biri bilan til topib ishlashni ta'minlaydigan qobiliyat. Bundan tashqari
konstruktiv - o'qituvchining o'z ishini loyihalashi rejalashtirishi pertseptiv -idrok
jarayonining obyektlarini birinchi bo'lib bilib olish va uni xotira obrazlari bilan
solishtirish, empatiya va boshqa kishilarning psixik holatlarini tushunish va ularga
hamdardlik qilish, didaktik qobiliyat- o'quvchi va boshqa kishilar bilan muloqot
qilishda pedagogikaning qonun-qoidalariga amal qilish kabi qobiliyatlar ham mavjud.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Qobiliyat va zehn. O'qituvchining o'z
qobiliyatini rivojlantirib borishi.
Zehn qobiliyatlarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, yo'llarining
tovush naychalari va tomon ustki qismining tuzilishi o'quvchida vokal
qobiliyatlarning diktor, lektor bo'lish qobiliyatlarining rivojlanishi uchun zehn kurtak
bo'lib xizmat qilishi mumkin. Shu narsani alohida ta'kidlash lozimki,har qanday zehn

6turlicha ahamiyat kasb etadi. Qobiliyatning rivojlanish uchun xizmat zehnning
mavjudligi muhimdir.Zehn qobiliyatlar rivojlanishining shartlaridan biridir. Biror
kishi muayyan faoliyatiga nisbatan ajoyib zehnli bo'lishi mumkin, agarda sharoit
bo'lmasa, mana shu zehn asosida qobiliyatlar rivojlanmay qolishi mumkin. Mustaqil
Respublikamiz o'z huquqini qo'lga olgandan so'ng turli kasb egalari turli tuman yangi
-yangi ixtirolar qilmoqdalar qobiliyatli bolalarimiz chet ellarda faoliyatlarini (musiqa,
sport, olimpiada o'yinlari va boshqalar namoyish etib kelmoqdalar. Maktabda bola
qobiliyatini rivojlamnishi bevosita o'qituvchi - tarbiyachi rahbarligida olib boriladi.
O'quvchi qobiliyatini rivojlantirish uchun uning iste'dod nishonalari zehnini hisobga
olish juda muhimdir. Qobiliyatning erta namoyon bo'lishi bolaning favqulotda zehnga
ega ekanligini ko'rsatadi.
Biz qobiliyatli kishilar haqida gapirganimizda, ko'pincha, shu kishilarning hayot
yo'lini belgilab bergan shaxslar haqida gapirishni unutib quyamiz. Holbuki shu
odamlarning maslahati, qo'llab - quvvatlashi shunday mashhur kishilar yetilib
chiqqanligidan guvohdir.
Kurs ishining maqsad i: Ta'limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda
shakllanadi. Shunday ekan, ta'lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak.
Ilmiy adabiyotlarda ta'limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli
foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni
rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish,
sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi
ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va
yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning
muloqot madaniyati takomillashtiriladi.
Kurs ishining vazifalari : Biror bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining
mohiyati va vazifalari tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va tartibga solinadi.
O‘quvchining qaysi xislatini shakllantirish yoki yo qotish maqsadida rejalashtiriladi. ‟
Shu hislatlarni tarbiyalash yoki yo‘qotish uchun xizmat qiluvchi manbalar izlab
topiladi. Belgilangan maqsad uchun xizmat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni
qaysisini va qayerda ishlatish rejalashtiriladi.

7Kurs ishining nazariy va metodologik asoslari : Pedagogik mahoratning
o‘zaro bog‘liq ikki faoliyatni – o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi.
Pedagogik mahorat jarayonida o‘quvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg‘ulari va
turli qobiliyatlari rivojlanadi, g‘oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari
shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-
quvvatlari mustahkamlanadi. Tarbiya jarayonida o‘quvchida jamiyatning shaxsga
qo‘yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlar hosil
qilinadi. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongiga (ta'lim jarayonida), hissiyotiga
(darsda va turli sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni
idora qilish jarayonida) tizimli va muntazam ta'sir etib boriladi.Tarbiyalash
jarayonida bulardan birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e'tibordan chetda qolsa,
maqsadga erishish qiyinlashadi.
K urs ishining tuzilishi va hajmi . Mavzu kirish, asosiy qism, xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat .

8I. BOB.O’QITUVCHI FAOLYATIDA PEDAGOGIK
MAHORATNING O’RNI.
1.1 Pedagogik faolyatining mohiyati.
Hozirgi kundagi global o ‘zgarishlar, fan-texnika va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining kun sayin rivojlanib borishi XXI asr o qituvchisidan pedagogik
mahoratni, o'tkir irodani, pedagogik-psixologik bilimlarni, o'z fanini chuqur bilishni
va yuksak tafakkurni, siyosiy savodxonlikni, fikrlash doirasi keng va mulohazali
boiishni talab qiladi. Shaxsni har tomonlama barkamol inson darajasida tarbiyalash
nihoyatda murakkab jarayon bo‘lib, juda qadim zamonlardan buyon ushbu
faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgan.Mazkur holat yosh avltarbiyasi,
uning tashkil etilishi, mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat
taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Hozirgi zamon pedagogikasi va psixologiyasi “pedagogik mahorat” tushunchasiga
turlicha izoh beradi. Jumladan, “Pedagogik ensiklopediya”da ta’rif quyidagicha
izohlangan: “O‘z kasbining mohir ustasi bo‘lgan, yuksak darajada madaniyatli, o‘z
fanini chuqur biladigan, yondash fanlar sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan,
tarbiyalash va o‘qitish uslubiyatini mukammal egallagan mutaxassis”.[1] Ushbu
ta’rifning mohiyatidan kelib chiqib o‘qituvchining pedagogik mahorati tushunchasi
mazmunini shunday izohlash mumkin:
◆ Madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql-zakovatning yuksak
ko‘rsatkichi;

◆ O‘z faniga doir bilimlarning mukammal sohibi;

◆ Pedagogika va psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlarni puxta
egallaganligi, ulardan kasbiy faoliyatida foydalana olishi;

◆ O‘quv - tarbiyaviy ishlar metodikasini mukammal bilishi.
Pedagogik mahorat tizimi quyidagi o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy
komponentlardan iborat:
Pedagogik mahorat o‘qituvchilar va tarbiyachilarga pedagogik ijodkorlik,

9pedagogik texnika, ta’lim - tarbiya jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro
hamkorligi, muloqot olib borish taktikasi, nutq madaniyati, tafakkuri, tarbiyachining
ma’naviy - ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarini tashkil etish va amalga oshirish, bu
jarayonda xulq-atvorni va hissiyotni jilovlay olish xususiyatlarini o‘rgatadi va o‘z
kasbini rivojlantirib boruvchi pedagogik faoliyatlar tizimi to‘g‘risida ma’lumotlar
beradi. Pedagogik mahorat o‘qituvchilarning pedagogik faoliyati zamirida
takomillashib boradi.
L.P. Rachenko pedagogik mahoratni pedagogik san'atning bir qismi sifatida ta'riflab,
shunday yozadi: “Pedagogik mahorat deganda o'qituvchining pedagogikpsixologik
bilimlarni, kasbiy malaka va ko'nikmalami mukammal egallashi, o'z kasbiga
qiziqishi, rivojlangan pedagogik fikrlashi va intuitsiyaci, hayotga axloqiyestetik
munosabatda bo'lishi, o'z fikr-mulohazasiga ishonchi va qat'iy irodasi
tushuniladi".[2] Pedagogik mahorat o‘qituvchi va tarbiyachilarni pedagogik
ijodkorlikka, pedagogik texnikaga, ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilar
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga, muloqot taktikasiga, nutq madaniyatiga,
tafakkurga, ma’naviy-ma’rifiy hamda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va amalga
oshirishga o‘rgatadi, o‘quv jarayonida xulq-atvor va hissiyotlarni jilovlash
xususiyatlarini o‘rgatuvchi jarayon bo‘lib, u o‘z kasbini rivojlantiruvchi pedagogik
faoliyat tizimi haqida ma’lumot beradi. Pedagogik mahorat o`qituvchilarning
pedagogik faoliyati asosida shakllanadi [3].
Shuni alohida qayd etib o‘tish zarurki, o‘qituvchilik kasbi murakkab va mas’uliyatli
jarayondan iborat. Ushbu kasbning sharafliligi va murakkabligi shu bilan
belgilanadiki, o‘qituvchi doimo ongning yagona sohib bo‘lmish insonning
ta’limtarbiyasi bilan shug‘ullanib, u bilan muloqot olib boradi. Ongli va tirik jonzot
esa
aqliy, ruhiy hamda jismoniy jihatdan doimo rivojlanishda bo‘ladi. Shu sababli,
bolajak o'qituvchilar tarbiyalanuvchi bilan doimiy muloqotda bo‘lishi, unga ta’sir
ko‘rsatishi uchun muntazam ravishda psixologiya va tarbiya nazariyasini
mukammal o‘rganib, o‘z kasbiy faoliyatini muttasil rivojlantirib borishi kerak.
O‘qituvchining pedagogik mahorati pedagogika oliy ta’lim muassasalarida

10shakllanib boradi.
1.2 Pedagogik faolyat haqida tushuncha.
Har qanday jamiyat taraqqiyotida yoshlarning talim-tarbiyasi eng ustuvor
masalalardan hisoblanadi. Talimning samaradorligi va jozibasi shu jarayonda
faoliyat yuritayotgan pedagog hodimlarning ilmiy salohiyati, malakasi va mahorati
bilan belgilanadi. Mahorat - muayyan ish, xatti-harakat yoki kasbiy faoliyatning
ustalik, mohirlik bilan, san'atkorona tashkil etilishiga imkon beradigan bilim,
ko'nikma va malakalar majmui. Pedagogik mahorat - pedagog tomonidan kasbiy
faoliyatning ustalik, mohirlik bilan, san'atkorona tashkil etilishini ta'minlovchi bilim,
ko'nikma va malakalar majmui. Pedagogik mahorat tushunchasiga turli adbiyotlarda
turlicha tariflar berilgan. «Pedagogik ensiklopediyada» quyidayicha izohlandan: «Oz
kasbining mohir ustasi bolgan, yuksak darajada madaniyatli, oz fanini chuqur
biladigan, tarbiyalash va o'qitish uslubiyatini mukammal egallagan mutahassis.»
Ushbu tarifning mohiyatidan kelib chiqib, o'qituvchining pedagogik mahorati
mazmunini shunday izohlash mumkin:
1. Madaniyatning yuqori darajasi, bilindonlik va aql-zakovatning yuksak
ko'rsatgichi.
2. Oz faniga doir bilimlarning mukammal sohibi.
3. Pedagogika va psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlarni puxta egallaganligi,
ulardan kasbiy faoliyatda foydalana olishi.
4. Oquv tarbiyaviy ishlar metodikasini mukammal bilishi.
Pedagogik mahorat tizimi quyidagi o'zaro bir- biri bilan bogliq bo'lgan asosiy
kompanentlardan iborat:
1. Pedagogik insonparvarlik talablariga bo'ysunishi.

112. Kasbga oid bilimlarni boshqa fanlar bilan aloqadorlikda mukammal bilishi.
3. Pedagogik qobiliyatga ega bo'lish.
4. Pedagogik texnika sirlarini puxta egallash.
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko'lamli islohotlar
milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-tartibotni,
davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va
erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglik muhitini ta'minlash uchun
muhim poydevor bo'ldi, xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning
bunyodkorlik salohiyatini ro'yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi.
O'quvchilarda ijtimoiy ong va tarixiy tafakkurni shakllantirish, dunyo xalqlari hamda
ko'p millatli xalqimizning tarixi va bugungi kuniga, milliy va umuminsoniy
qadriyatlarga hurmat hissini tarbiyalash zarur. Bu pedagog kadrlarimiz oldida turgan
eng muhim vazifadir.
Pedagogning ijodiy potensiali uning oz ijodkorlik sifatlarini shakllantirishga
intilishida, pedagogik odobining namoyon bo'lishida, qobiliyati va kasbiy malakasini
oshirishida, kutilmagan vaziyatlarda topqirlik qila olishida, o'quvchi va talabalarni
komillik sari mohirlik bilan etaklay olishida ko'rinadi.
Oqituvchining ijodkorligi nafaqat dars jarayonlarida qolaversa, darsdan tashqari
mashg'ulotlarda, ijodiy to'garaklar faoliyatida, manaviy-marifiy tadbirlarda
takomillashib boradi. Bu ayniqsa ijtimoiy- gumanitar fan sohasida faoliyat
yuritayongan pedagoglarning mahoratida oz aksini topadi. Masalan, Ma'naviy-
ma'rifiy tadbirlarni o'tkazish - sinfdan tashqari ishlarning muhim tashkiliy shakli
bo'lib, ularning asosiy vazifasida ilmiy ma'lumot berishdan tashqari harxil san'at
vositalari (badiiy o'qish, musiqa, ashula, video rolik) yordamida o'quvchilarga ibratli
tarixiy voqyealarlarning mazmuni, mohiyati va ahamiyatini tushuntirish va ulardan
ibrat olishni uqtirishdan iborat. O'qituvchilik ishida muvaffaqiyatga erishish uchun

12har bir muallim pedagogik mahoratni egallashi zarur. Pedagogik mahorat egasi kam
kuch sarf qilib, ulkan natijalarga erishadi, o'z ishining natijasi bilan mo''jizalar
yaratadi, ijodkor bo'ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste'dodli kishidagina
pedagogik mahorat bo'lishi mumkin.
Pedagogik mahoratni shakllanishi pedagogik yo'nalashdagi Oliy Talim muassasalari
o'quv-ilmiy faoliyatidagi asosiy jihatlardan biridir. Bolajak pedagoglarni oz kasbiy
mahoratlarini talabalik davridanoq rivojlantirib borishga yo'naltirish lozim.
Zamonaviy oliy pedagogik ta'lim uchun eng muhim masalalardan biri - talabalarda
pedagogik kompetensiyani shakllantirishdir. Shu munosabat bilan pedagogik
kompetensiya nimadan iboratligini ilmiy nuqtayi nazardan o'rganish zarur.
"Kompetentlik" (ingl. "competence" - "qobiliyat") -faoliyatda nazariy bilimlardan
samarali foydalanish, yuqori darajadagi kasbiy malaka, mahorat va iqtidorni
namoyon eta olishni anglatadi. Pedagogik kompetensiyaga nima tegishli ekanligini,
uning tarkibiy qismi sifatida uning mohiyatini ochib berish.[3] Manbalardan birida
"qobiliyat" tushunchasi shunday sharhlanadi: 1) shaxsning osonlik bilan biron
faoliyatni egallay olishini ta'minlaydigan individual psixologik xususiyat; 2) narsa va
hodisalar mohiyatini ijodiy tasavvur qilish layoqati.
Bugungi kunda pedagogik mahoratga ega bo'lish talabi faqatgina o'qituvchilarga
emas, shu bilan birga jamoa bilan, ijtimoiy sub'ektlar bilan ishlaydigan har qanday
mutaxassislarga ham qo'yilmoqda. Binobarin, tirik mavjud bo'lgan shaxslarga ta'sir
ko'rsatish, ularni boshqarish oson kechmaydi. Bu esa oliy ta'lim muassasalarida
bo'lajak mutaxassislarning muayyan darajada pedagogik mahoratga ega bo'lishlari
zarurligi taqozo etmoqda.
Xulosa o'rnida shu takidlash joizki, ta'lim -tarbiya jarayonida faoliyat ko'rsatayotgan
pedagog xodimlar oz ustida tinimsiz ishlashi, zomonaviy ilmfan va
texnologiyalaridan samarali foydalana olishi va ularni dars jarayonlariga tadbiq eta
oPedagogik mahorat egasi kam kuch (mehnat) sarf qilib katta natijaga
erishadi. Ijodkorlik uning hamisha hamkori bo'ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli,
iste'dodli kishidagina pedagogik mahorat bo'lishi mumkin. O'qituvchi avvalo

13pedagogik jarayonning qonuniyatlari va mexanizmlarini yaxshi egallagan bo'lishi
lozim. Shu ma'noda pedagogning umumlashgan malakalari, uning pedagogik
texnikasi katta ahamiyatga molik bo'ladi.
Kalit so’zlar: pedagog, pedagogik mahorat, qobiliyat, pedogogik texnika,
innovatsiya, texnologiya, psixologiya, pedagogik jarayon.
Mahorat – bu alohida qudrat. Haqiqiy usta mehnat faoliyati chog'idagina go'zal
bo'lganidek, mohir – tajribali o'qituvchi o'quv jarayonini tashkil etishda, olib
borishdagi mahorati, pedagogik ishga qobiliyatliligi bilan jamoasi orasida obro'
ortiradi va pedagoglik faoliyatini go'zallashtiradi. Pedagogik mahoratga etishish
o'qituvchining muayyan shaxsiy sifatlari bilan amalga oshadi.
Pedagogik mahoratning mazmunida quyidagi o'zaro bog'liq bo'lgan asosiy
qismlarini ajratish mumkin:
1. Pedagogik insonparvarlik yo'nalishi.
2. Ixtisos-mutaxassislikka doir bilimlar. (kasbiy bilimlar)
3. Pedagogik qobiliyat.
4. Pedagogik texnika (ko'nikma-iqtidor).
O'qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uning ijtimoiy
ahamiyati hech qachon kamaymaydi, so'nmaydi. O'qituvchilik kasbi bir qator
muhim talablarga javob berishi kerak. Pedagogik mahorat asosan o'qituvchining
faoliyatida namoyon bo'ladi. O'qituvchi o'z faoliyatida pedagogik mahoratga
erishish uchun o'z faoliyatini boshqarish qobiliyati, yuqori bilim, etarli malaka va
ko'nikmalar bo'lishi talab qilinadi. Pedagogik mahoratni egallash uchun o'qituvchi
doimo o'z ishini tahlil qila bilishi, o'ziga o'quvchilar nazari bilan qaray olishi va
kamchiliklarni tuzatish uchun tinimsiz izlanishi zarur. O'qitish jarayonida pedagog
o'z faoliyatining samarali bo'lishi uchun pedagogik texnologiyani yaxshi bilishi,
uning yangi-yangi yo'llarini yarata oladigan va ijodiy ishlaydigan pedagogik
mahorat egasi bo'lishi zarur. O'qituvchi pedagogik mahoratga erishish uchun:
pedagogik takt va hodisalarni umumlashtira olishi, o'zining va o'quvchilarning
faoliyatini boshqara olish qobiliyati, yuqori bilim, malaka va ko'nikmalarga ega
bo'lishi talab qilinadi. Demak, o'qituvchi – o'quvchining shaxsiy faolligini har

14tomonlama rivojlantirishga yo'naltira olishi zarur.
Pedagogik mahorat - pedagogik jarayonda tarkib topadi. Pedagogik jarayon esa
kasbiy va shahsiy tayyorgarlikni yo’lga qo’yib, bo’lajak mutahassisni mehnatga,
hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida javob
beradigan mutahassislarni tayyorlashga hizmat qiladi. SHuning uchun, pedagog
shahsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo’lishi lozim. Pedagogning shahsiy fazilatlari
sirasiga iymon – e’tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy ehtiyoj va faolligi, odob – ahloqi,
fuqarolik burchlarini his qilishi, ma’naviyati, dilkashligi, talabchanligi, qat’iyligi va
maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy bilimdonligi va h.k.lar kiradi. Bular
o’qituvchiga kasbiy hususiyatlarni o’zida tarbiyalab borishga ko’maklashadi.
Yuqorida qayd etib o’tilgan va pedagogik mahoratga berilgan ta’rif, hamda
o’qituvchi-tarbiyachining professiogrammasi hususiyatlari va o’qituvchiga
qo’yiladigan ijtimoiy–iqtisodiy, siyosiy-madaniy talablardan kelib chiqib
pedagogika nazariyasi pedagogik mahoratni quyidagi asosiy komponent (tarkibiy
qism)lardan iborat bo’lishi lozimligini ifodalaydi. (1.1 jadvalga qarang).
Bularning barchasi hususiy mohiyat-mazmun kasb etsada, ular yahlit holda
o’qituvchi-tarbiyachi(pedagog)ning kasbiy malakalarining mazmunini ifodalaydi.
ero, pedagogik texnika – o’qitish, ta’sir ko’rsatish, ta’lim tarbiya oluvchilarga o’z
his-tuyg’ulari, bilimlari, ahloqiy fazilatlarini uzatish tehnologiyasini
ifodalasa, pedagogik muomala – o’qituvchi kasbiy faolligining bir ko’rinishi
bo’lib, ta’lim - tarbiyada shu jarayon ishtirokchilarining o’zaro ta’sir va
hamkorligini aks ettiradi.
Hozirgi zamon pedagogika fani pedagogik mahorat tizimida pedagogik texnikaning
roli beqiyos deb qayd etadi. Chunki u o‘qituvchiga o‘z gavdasini tuta bilish (mimika,
pantomimika), his-tuyg‘ularini (emotsiyasini) boshqara olish, ishtiyoq,
qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash va ularni o‘quv faoliyatida, o‘qishdan
tashqari ishlar jarayonida qo‘llash yo‘llarini tushuntirishda dasturamal bo‘lib xizmat
ko‘rsatadi.
Ilg‘or va novator pedagoglarning ish tajribalarini kuzatish ilg‘or tajriba maktablari
faoliyatini o‘rganish shundan dalolat bermoqdaki, pedagogik texnikani to‘liq

15egallash, uning malakalarini o‘zida shakllantirish ta’lim – tarbiya samaradorligini
oshirishga, o‘quvchi-yoshlar tarbiyalanganligini yuksaltirishga va shu asosda
pedagogik mahorat pillapoyalari sari ko‘tarilishga sabab bo‘ladi.
O‘qituvchining pedagogik faoliyat madaniyati tizimida pedagogik mahoratning
tarkibiy qismlari pedagogik texnika, pedagogik odob, pedagogik muloqot
madaniyatining roli katta ekanligi e’tirof etilgan. Mazkur muammoni ham
pedagogik, ham psixologik jihatdan ilmiy –nazariy, uslubiy –tashkiliy hamda
amaliy jihatdan tadqiq qilgan YU.P.Gonobolin, N.V.Kuzmina, A.N.Sherbakov,
V.A.Selastenin, L.I.Ruvinskiy, V.N.Kuxarev, I.A.Zyazyun N.N. Tarasevich,
M.G.Davletshin, K.Zaripov S.Rajabova, B.Xo‘jaev va boshqalar o‘qituvchining
kasbiy tayyorgarligida pedagogik texnikaning muhim ahamiyat kasb etishini alohida
e’tibor bilan qayd qiladilar.
L.I.Ruvinskiy o‘qituvchining pedagogik mahorati tizimida pedagogik texnikaning
alohida ahamiyatga ega ekanligini qayd qilar ekan, shunday yozadi:
“ O‘qituvchining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar yig‘indisidirki, u
pedagogga tarbiyalanuvchilar ko‘rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o‘z
fikrlari va qalbini etkazish imkonini beradi”
N.N. Tarasevich esa o‘zining “Pedagogicheskaya texnika – kak element» nomli
risolasida pedagogik texnika to‘g‘risida fikr yuritar ekan, shunday deydi: O‘qituvchi
faoliyatining ichki va tashqi ko‘rinishlarini izohlaydigan usullar, hissiyotlar, psixik
holatlar yig‘indisidan iborat mahorat –pedagogik texnikadir”.
Darhaqiqat usta pedagogik topshiriqlarni oliy darajada bajaradigan pedagoglar
faoliyatini kuzatish shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar bilish faoliyatlarini tashkil etish
va ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishda pedagogik texnika muhim ahamiyat kasb
etadi. Chunki, u o‘qituvchiga o‘z gavdasini tuta bilish his-tuyg‘ulari (emotsiyasi) ni
boshqara olish, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash va ularni o‘quv
faoliyatida, ishlash jarayonida qo‘llash yo‘llarini o‘rgatadi.
Shunday qilib, pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar
yig‘indisidirki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyati jarayonida ta’sir ko‘rsatish,
o‘quv –tarbiya ishlarini tashkil qilish va boshqarishda etakchi omil bo‘lib xizmat

16qiladi.
Pedagogik mahorat nazariyasini o‘rganuvchi va tadbiq qiluvchi olimlar
(N.N. Tarasevich, N.V. Kuxarev)ning fikrlaricha pedagogik texnika malakalari ikki
guruhga bo‘linadi:
Birinchi guruh malakalariga pedagogning nutq texnikasi o‘z hattiharakatini idora
qilishi, mimik va pantomimik ifodalari, o‘z hissiyoti, hamda kayfiyatini boshqarishi,
aktyorlik va rejissyorlik mahorati kabilar kiradi.
Pedagogik texnikaning ikkinchi guruhidagi malakalari kasb-kor malakalaridan
iborat bo‘lib, ularga gnostik malakalar, loyihalovchi malakalar, konstruktiv
(jamoaning ijodiy ishlarini tashkil eta olishi, o‘quvchi – talabalarni tarbiyalash,
o‘qitishdagi kasb-korlik) malakalari kiradi.lishi kerak.

17II. BOB. PEDAGOGIK MAHORATNING TARKIBIY
QISMLARI.
2.1 O’qituvchi va tarbiyachilarning pedagogik ijodkorligi.
Haqiqiy professional doimo rivojlanishda bo'ladi va o'zining butun mehnat faoliyati
davomida tadqiqotchi bo'lib hisoblanadi. Ayniqsa, pedagogda professionallikning
shakllanishida mustaqil ta'lim va metodik faoliyat katta ta'sir ko'rsatadi. Pedagog
professionalligining asosiy mezonlari ham hammaga ma'lum. Bular: metodikani
yaxshi bilish va uni takomillashtirib borish; samarali o'zaro hamkorlikni tashkil etish
uchun tarbiyalanuvchilarning psixologiyasini yaxshi bilish; o'zi o'qitadigan predmetni
yaxshi bilish va uning ustida doimiy izlanish, o'z-o'zini takomillashtirib borish.
O'zbekistonda uzluksiz ta'lim tizimiga o'tish munosabati bilan metodik ishlarning
ustivor yo'nalishi ta'lim jarayoni sifat va samaradorligini oshirish uchun
o'qituvchilarga yordam berish, pedagogning o'z malakasini oshirib borishi uchun
qulay shart-sharoitlarni yaratish bo'lib hisoblanadi.
A.S. Makarenko shunday degan edi - "men bir so'zni 15-20 xil ohang bilan va yuz,
tovush, gavdamni 20 xil holatda tushira olganimdan s o'nggina o'zimni haqiqiy
pedagog deb hisobladim."
Amerikalik pedagoglar D.Brof va T.Gudlar esa "O'qituvchi va o'quvchi munosabati"
kitobida shunday yozadi - "o'qituvchi uchun muloqot tabiiy va xursandchilik bo'lmasa
- o'qituvchi maktabdan ketishga tayyor bo'laversin".
O'qituvchini o'z malakasini muntazam oshirib borishga undovchi motivlar sirasiga
quyidagilarni kiritish mumkin:
• Har kuni axborot bilan ishlash. Bunda yangi darsga, ota-oanlar yig'ilishiga,
ma'ruzaga, axborot soatiga, olimpiadaga yoki biror bir boshqa tadbirga tayyorlanish
uchun yangi axborotni qidirish va uni tahlil qilish.
• Ijod qilish istagi. O'qituvchilik - ijodkorlikka asoslangan kasb. ijodkor o'qituvchi har
yili o'sha eskitdan qolgan, sarg'ayib ketgan ma'ruza matni bilan ishlay olmaydi.

18yangilik paydo bo'lishi kerak, o'qituvchi ishi faqat o'zi uchun emas, balki o'quvchilar
uchun ham qiziqish va mamnuniyat uyg'otishi lozim. (talabalar kim qanday dars
o'tishini yaxshi bilishadi. bu ma'lumot kursdan kursga yetkaziladi. kimningdir darsiga
talabalar oshiqishai, kimningdir darsidan qochishadi.)
• Zamonaviy ilm-fannig sezilarli darajada taraqqiy etganligi, ayniqsa, pedagogika va
psixologiya fanlarining. avtomashinalar davrida ot aravadan foydalanish yaramaydi.
jamiyat hayotida sodir bo'layotgan o'zgarishlar eng avvalo o'quvchi-yoshlarda aks
etadi, ularning dunyoqarashlarini shakllantiradi. agar yangi axborotlar o'zlashtirib
borilmasa, o'qituvchi obrazi zamonadan orqada qolgan kishi sifatida namoyon bo'lishi
mumkin.
• Sog'lom raqobat. Sir emaski, ota-oanalar ta'lim muassasasini tanlaganda ko'proq
pedagoglarning malakasi va bilim darajasiga e'tibor beradilar. shunga ko'ra yuqori
kvalifikatsiyaga ega bo'lgan o'qituvchi iqtidorli o'quvchilarni tanlash va o'z ish
yuklamasini belgilab olish imkoniga ega bo'ladi.
• Jamoatchilik fikri. O'qituvchi uni "yaxshi"yoki "yomon" deb atashlariga nisbatan
befarq bo'la olmaydi. hech kim yomon o'qituvchi nomini olishni istamaydi.
O'qituvchi pedagogik mahoratini oshirishning asosiy yo'nalishlariga quyidagilarni
kiritish mumkin:
• kasbiy (o'qitadigan o'quv predmeti);
• pedagogik-psixologik (o'quvchi va ota-onaga yo'nalganlik, ta'lim va tarbiya berish
bo'yicha tavsiyalar berish);
• psixologik (o'z imidji ustida ishlash, o'zi muloqot qila olishi va bunga o'rgata olishi,
liderlik xususiyatlari);
• metodik (pedagogik texnologiyalar, ta'limning texnologiyasi);
• estetik (gumanitar), go'zallikni his etish...
• tarixiy; o'z ta'lim muassasasi, qishlog'i, vatani tarixini yaxshi bilish.
• siyosiy (siyosiy voqea-hodisalardan xabador bo'lish, bolalarni xabardor qilib, ularni
ma'rifatli qilib borish).
Xulosa qilib aytish mumkinki, o'qituvchi turli manbalarni qidirib, mustaqil ravishda
o'z shaxsini va kasbiy faoliyatini oshirib borish uchun ulardan foydalanadi.

19Pedagogik mahoratini takomallashtirish uchun o'qituvchi jahon va milliy miqyosdagi
zamonaviy o'qitish metodlari haqida xabardor bo'lishi hamda o'z ustida ishlashi
darkor.
O‘qіtuvchіdа pedаgogіk mаhorаtnі shаkllаntіrіsh uchun аvvаlo pedаgogіk іshnі іlmіy
аsosdа tаshkіl qіlіsh lozіm. Bunіng uchun o‘qіtuvchіnіng іstаk vа qіzіqіshlаrіnі
hіsobgа olіsh, unіng іntіlіshі vа boshqа tаshqі omіllаrіnі bіr – bіrіgа uyg‘unlаshtіrіb,
kаsbі vа shаxsіnіng xususіyаtlаrіdаn kelіb chіqqаn holdа fаollіgіnі oshіrіshnі nаzаrdа
tutіsh kerаk. Bu hol tіnmаy izlаnіshlаr, kuzаtіshlаr, tаjrіbаlаrnі o‘rgаnіsh, tаhlіl qіlіsh
vа xulosаlаr chіqаrіshlozіmlіgіnі tаlаb qіlаdі. Іlmіy pedаgogіk tа’lіmot, o‘tmіsh
аjdodlаrіmіznіng tаjrіbаsі vа tа’lіm muаssаsаsіnіng аmаlіy fаolіyаtі shundаn dаlolаt
bermoqdаkі, kаsbіy mohіrlіk, muntаzаm іlm olіsh bіlаn shug‘ullаnіsh, mаshq qіlіsh,
tаkrorlаsh, xulosаlаr chіqаrіsh, chіqаrіlgаn xulosаlаrаsosіdа іsh olіb borіsh orqаlі
qo‘lgа kіrіtіlаdі… Pedаgogіk mаhorаt аvvаlo fаlsаfіy, pedаgogіk, psіxologіk,
metodіk bіlіmlаr, o‘quv predmetі bo‘yіchа keng vа chuqur mа’lumotlаrgа egа
bo‘lіsh vа ulаrnі tаkomіllаshtіrіb borіsh orqаlі shаkllаnаdі. Pedаgogіk mаhorаt fаnі
pedаgogіk fаnlаr tіzіmіdа kаsbіy tаyyorgаrlіknі
mustаhkаmlаsh vа tаkomіllаshtіrіsh fаnі sіfаtіdа mаydongа kelаdі. Zero,
―Pedаgogіkmаhorаt - bu pedаgogіk fаolіyаtnі ustаlіk bіlаn boshqаrіshnі o‘rgаtuvchі
fаndіr. Shundаy ekаn, kаsbіy – pedаgogіk mohіrlіk pedаgogіk – psіxologіk
tаyyorgаrlіkdа, o‘qіtuvchі tаrbіyаchіnіng tа’lіm, tаrbіyа, mа’lumot
tushunchаlаrіnіng mohіyаt – mаzmunіnі, shаxs psіxologіyаsіnі, unіng bіologіk
shаrtlаngаn xususіyаtlаrі (nerv tіzіmі, temperаment, lаyoqаt- qobіlіyаtіnі,
xаrаkterlаrіnі bіlіsh jаrаyonlаrі (sezgі, іdrok, dіqqаt, xotіrа, tаfаkkur, xаyol)nі,
emotsіonаl іrodаvіy xususіyаtlаr (hіssіyot, emotsіyа, іrodаlаrі)nі, іjtіmoіy yo‘nаlgаn
xususіyаtlаrі (ehtіyoj, qіzіqіsh)nі, orttіrіlgаn kаsbіy xususіyаtlаr (bіlіm, ko‘nіkmа,
mаlаkа, odаtlаr)nі o‘rgаnіb, аnglаb olіsh аsosіdа shаkllаnіb borаdі. Pedаgogіk
mаhorаt fаnі esа qаyd etіlgаn xususіyаtlаrnіng o‘z mohіyаtіdаn kelіb chіqіb ulаrnі
аmаldа qo‘llаsh yo‘llаrіnі o‘rgаtаdі. Shu аsosdа tа’lіm –tаrbіyа jаrаyonіnі to‘g‘rі,
аnіq tаshkіl qіlіsh, o‘zlаshtіrіsh іmkonіyаtlаrіdаn аnіq foydаlаnіsh, shаrt-shаroіtlаrіnі
yаrаtіsh іmkonі tug‘іlаdі. O‘qіtuvchі pedаgogіk mаhorаtіnі shаkllаntіrіshnіng

20bіrіnchі shаrtі fаolіyаtdіr . Pedаgogіk mаhorаtnі egаllаsh vа tаkomіllаshtіrіshdа
fаolіyаt yetаkchі omіldіr. Zero, mehnаt, bіlіsh, mаhorаt, іjod Іnson hаyotі vа
fаolіyаtіnіng bosh mezonі. Bu mezon kundаlіk іsh, fаolіyаt orqаlі аmаlgа oshіrіlаdі.
Mehnаt qіlіsh, іzlаnіsh jаrаyonіdа, yа’nі аmаlіyot jаrаyonіdа
yutuqlаr qo‘lgа kіrіtіlаdі, mаhorаtgа erіshіlаdі. Pedаgogіk fаolіyаt tаlаbа – yoshlаrgа
tа’lіm - tаrbіyа berіsh jаrаyonіdа ulаrgа tа’sіr ko‘rsаtіsh bіlаn bog‘lіq holdа аmаlgа
oshіrіlаdі . Nаtіjаdа tаlаbаlаrgа bіlіm berіlаdі, ulаrnіng
shаxsіy sіfаtlаrі tаrbіyаlаnаdі, psіxologіk xususіyаtlаrі rіvojlаntіrіlаdі Bundа esа
tаlаbа yetuk mutаxаssіs sіfаtіdа kаmol topа borаdі. Shunіng uchun kаsbіy fаolіyаt
jаrаyonіdа pedаgog, yа’nі o‘qіtuvchі- tаrbіyаchі, tаshkіl qіluvchі, yo‘l – yo‘rіq
ko‘rsаtuvchі, tаrg‘іbot – tаshvіqot yurіtuvchі, mа’lumot – аxborot to‘plovchі vа
yetkаzuvchі, shаxsіy xususіyаtlаrіnі vа kаsbіy mаhorаtіnі omіllаshtіruvchі shаxs
sіfаtіdа fаolіyаt ko‘rsаtіshі lozіm. Bulаrnіng bаrchаsі bevosіtа vа bіlvosіtа pedаgogіk
mаhorаtnіng shаkllаnіshіgа tа’sіr ko‘rsаtаdі. Yuqorіdа qаyd etіlgаn fіkrlаrgа
аsoslаnіb, pedаgogіk mаhorаt fаolіyаt jаrаyonіda shаkllаnаdі vа tаkomіllаshіb borаdі
deb аytіsh mumkіn. U іshbіlаrmonlіk, zukkolіk, lаyoqаt vа zehn vosіtаsіdа tаrаqіy
etаdі. Shungа аsoslаnіb, «Fаolіyаt dunyonі o‘zlаshtіrіshnіng bіrіnchі shаrtіdіr ,-deb ‖
аytіsh mumkіn. Ko‘rіb o‘tgаnіmіzdek pedаgogіk mаhorаtnіng аsosіy ob’ektі – іnson,
unіng аql – іdrokі, іrodаsі, іshonchі, tаfаkkurі, shuurіdіr. Bulаr yuksаk dаrаjаdа
bo‘lіshі, іlmgа, unі egаllаgаnlіk dаrаjаsіgа bog‘lіq. Іlm esа tіnіmsіz mehnаt,
mаshаqqаt vа аzob – uqubаtlаr orqаlі qo‘lgа kіrіtіlаdі. Shunіngdek pedаgogіk
mаhorаt hаm fаolіyаt, mehnаt, o‘z mаlаkаsі ustіdа muttаsіl іshlаsh yordаmіdа
shаkllаnаdі. Shundаy ekаn, «Pedаgogіk mаhorаt» fаnіnіng pedаgogіk – psіxologіk
fаnlаr tіzіmіdа mаvqeі bаlаnd. Zero, pedаgogіk mаhorаtsіz tа’lіm – tаrbіyа, yа’nі
pedаgogіk jаrаyon muvаffаqіyаtіnі tа’mіnlаb bo‘lmаydі. Bu esа pedаgogіk mаhorаtnі
egаllаsh, hаr bіr tаlаbа, o‘qіtuvchі, tаrbіyаchі uchun zаrurіy shаrt degаnі demаkdіr.
Pedаgogіk fаolіyаt qіrrаlаrі:
Bіlіmdonlіk: o‘qіtаdіgаn fаnіnі puxtа bіlіshі; notіqlіk sаn’аtіgа (o‘quv mаterіаlіnі
 
tushunаrlі vа rаvon tіldа bаyon qіlа olіsh mаlаkаsіgа) egа bo‘lіshі; bіlіmlаrnі

gumаnіtаrlаshtіrа olіshі; tаlаbаlаrnіng bіlіm, mаlаkа vа ko‘nіkmаlаrіnі tаhlіl qіlа


21olіshі vа ulаrnі bаholаy olіshі; bіlіmlаrnі uzluksіz mustаqіl egаllаb borіshіXullаs, 
kаsbіy mаhorаt hаr bіr dаvr uchun hаm muhіm pedаgogіk hodіsа bo‘lgаn vа shundаy
bo‘lіb qolаdі. Pedаgogіk mаhorаtnі tаkomіllаshtіrіshnіng іstіqbolі, аvvаlo, fаlsаfіy,
pedаgogіk, psіxologіk, fіzіologіk bіlіmlаrnі egаllаshі, o‘quv predmetі bo‘yіchа keng,
chuqur vа mukаmmаl mа’lumotlаrgа egа bo‘lіsh, ulаrnі іjodіy o‘rgаnіb o‘z
fаolіyаtіgа muntаzаm tаdbіq etіsh hаmdа nаzаrіyа bіlаn аmаlіyotnіng uzvіy
bog‘lіqlіgіdа olіb borіsh orqаlі hаl etіlаdі. Chunonchі, pedаgogіk mаhorаt mа’lum
zаrurіy mа’lumotlаrnі egаllаsh orqаlі tаkomіllаshаdі. Dаrhаqіqаt, pedаgogіk
mаhorаtnі tаkomіllаshtіrіsh uchun, аvvаlo o‘quv predmetіnіng іlmіy –
nаzаrіy аsoslаrі bіlаn qurollаnіsh, unіng metodologіyаsіnі egаllаshnі, tа’lіm
tаrbіyаnіng dаvr tаlаbіdаgі mаqsаd vа vаzіfаlаrіnі tushunіsh vа аnglаsh, kompyuter
sаvodxonlіgіgа egа bo‘lіsh, mustаqіl bіlіm olіsh fаolіyаtіnі аnіq rejаlаshtіrа olіsh,
pedаgogіk tаffаkur egаsі bo‘lіb, pedаgogіk texnіkаnі egаllаsh, іjtіmoіy fаollіk vа
metodіk mаdаnіyаtgа egа bo‘lіsh hаmdа boshqа mа’lumotlаr kerаk bo‘lаdі.
Pedаgogіk fаolіyаtіnі boshlаyotgаn hаr bіr yosh o‘qіtuvchі, dаstаvvаl, o‘z kаsbіy
mаhorаtіnі shаkllаntіrіsh vа tаkomіllаshtіrіsh ustіdа g‘аmxo‘rlіk qіlіshі, bu
yo‘ldа uchrаydіgаn qіyіnchіlіklаrdаn qo‘rqmаslіgі, sаrosіmаgа tushmаslіgі kerаk
bo‘lаdі.
.

222.2 Pedagogik mahoratni egallash vositalari.
Tarbiya insonning aqliy va axloqiy jihatdan tarkib topa borishiga ta'sir etgan bo'lsa,
insonning shakllana borishi ham o'z navbatida kishilik jamiyatining qaror topa
borishiga yordam bergan. Xullas, tafakkur yurita olish qobiliyatiga ega bo'lgan inson
kamolotining ta'minlanish jarayoni hamda jamiyatning ijtimoiy taraqqiyoti o'zaro
uzviy aloqada shakllangan. Mazkur tarixiy jarayon mohiyatini bilish bizga inson
tafakkurining juda uzoq davr va murakkab sharoitlarda shakllana borganligidan
dalolat beradi. Tarixiy jarayondagi madaniy boyliklarimizni o'rganishda buyuk
adiblar, allomalarning ijodiy merosiga asosiy manba sifatida tayanamiz. Ayniqsa,
Sharq uyg'onish davrida sof pedagogik asarlar yaratilib, ta'lim-tarbiyada inson
takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida o'lmas ta'limoti bilan nom
qoldirgan tarbiyashunos olimlarning ilmiy ijodlari bugungij kungacha o'z qadrini
saqlab kelmoqda. Qomusiy olimlarning ta'lim-tarbiya to'g'risidagi fikr va qarashlari
Yevropa olimlarini ham hayratini oshirgan. Darhaqiqat, Muhammad Xorazmiy Abu
Nasr farobiy, Abu Rayxon Beruniy Abu Ali ibn Sino, Maxmud Zamaxshariy, Alisher
Navoiy kabi ulig' ajdodlarimiz o'zlarining ilmiy va ijodiy meroslari bilan jaxon ilm-
fanning yuksak cho'qqilarini zabt etganlar. Bu borada Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev 1 oktyabr - O'qituvchi va murabbiylar kuniga bag'ishlangan tantanali
marosimdagi nutqida: "Tarixga nazar solsak, Buyuk ipak yo'lining chorrahasida
joylashgan ona zaminimiz azaldan yuksak sivilizatsiya va madaniyat o'choqlaridan
biri bo'lganini ko'ramiz. Xalqimizning boy ilmiy-madaniy merosi, toshga muhrlangan
qadimiy yozuvlar, bebaho me'moriy obidalar, nodir qo'lyozmalar, turli osori atiqalar
davlatchilik tariximizning uch ming yillik teran ildizlaridan dalolat beradi"-
deganlarida nechog'liq haq edilar.
Qomusiy olim Abu Nasr Forobiy o'zining «Baxt-saodatga erishuv to'g'risida», «Fozil
odamlar shahri», «Aql ma'nolari haqida», «Shaharni o'rganish haqida» kabi asarlarida
o'zining pedagogik qarashlarini aks ettirgan. Forobiy birinchi bo'lib ta'lim va
tarbiyaga ta'rif bergan olim. Uning fikricha:

23- Ta'lim - so'z va o'rganish bilangina amalga oshiriladi. Tarbiya - esa amaliyot, ish-
tajriba bilan amalga oshiriladi. Ta'lim-tarbiya ikki yo'l bilan amalga oshiriladi:
qanoatbaxsh, ilxomlantiruvchi so'zlar va majbur etish.Har kimki ilm, hikmatni desa,
uni yoshligidan boshlasin, so'zining ustidan chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan
bo'lsin, hiyonat, makr va hiylalardan uzoq bo'lsin, diyonatli bo'lsin, ilm va ahli ilmdan
mol-dunyosini ayamasin. Inson yaxshi tarbiya ko'rmagan va turmushda yaxshi tajriba
orttirmagan bo'lsa, u ko'p narsalarni nazarga ilmay va ulardan jirkanadi. Bunday
narsalar unga noo'rin bo'lib ko'ringan narsalar zaruriy bo'lib chiqadi.
Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy «Minerologiya», «Geodeziya», «Hindiston»,
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Saydana» asarlarida o'zining ilmiy-
pedagogik qarashlarini aks ettirgan. Beruniy insonni tabiatning eng oliy kamoloti deb
qaraydi. U insonning ma'naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va
yomonlik kabi ikki turga bo'ladi. Beruniy ta'limotiga ko'ra inson kamolotida uch
narsa muxim rol' o'ynaydi:
1. Irsiyat.
2. Muhit.
3. Tarbiya. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo'llari, usullari haqidagi fikrlari
hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. U o'quvchiga bilim berishda:
- o'quvchini zeriktirmaslik;
- bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o'rgatavermaslik;
- uzviylik, izchillik;
- yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko'rgazmali bayon etish va xokazoga e'tibor
berish kerakligini uqtiradi.
Qomusiy olim Abu Ali ibn Sino «Tadbir al-Manozil», «Tib qonunlari» «Axloq
haqida risola», «Burch haqida risola», «Al-konun», «Ishq hakida risola», «Xay ibn-
Yakzon», «Donishnoma» kabi asarlar muallifi sifatida ta'lim-tarbiyaga doir o'z
qarashlarini aks ettirgan. Ibn Sinoning fíkricha insonlar xulq-atvorida birmuncha
nuqsonlar bor. Bular:
- aldash
- rashk

24- o'ch olish
- adovat
- bo'xton
- irodasizlik kabilardir.
Ibn Sino fanlar tavsifi haqida ham fikr bildirgan. Olim birinchi o'ringa tibbiyot
fanlarini qo'yadi. Falsafani esa ikki guruhga-nazariy va amaliy guruhga bo'ladi. U
birinchi guruhga:
- etika
- iqtisod
- siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruxga;
- fizika
- matematika
- metafizika dunyo qonuniyatlarini o'rganuvchi barcha fanlarni kiritgan.
Ibn Sino bilim olishda bolalarni jamoa bo'lib maktabda o'qitish zarurligini ko'rsatadi
va ta'limda quyidagilarga rioya etish zarurligini ta'kidlaydi:
1) bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band kilib ko'ymaslik;
2) ta'limda engildan qiyinga to'g'ri bilim berish;
3) olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo'lishi;
4) o'qitishda jamoa bo'lib maktabda o'qitishga e'tibor berish;
5) bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish;
6) o'qitishni jismoniy mashqlar bilan ko'shib olib borish.
Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma'rifatni
egallashga da'vat etadi. Chunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib
avlodlarga etkazishi kerak. Bu maqsadga etishish uchun inson qiyinchiliklardan
qo'rqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri mushkulotdan
qo'rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning eng
qo'rqog'idir».
Zero, ma'rifatli kishi jasur, o'limdan ham qo'rqmaydigan, faqat haqiqatni bilish uchun
harakat qiladigan bo'ladi, deydi u fikrini davom ettirib.

25Bilimsiz kishilar johil bo'ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni yetuk
bo'lmagan kishilar qatoriga qo'shadi. Bunday kishilardan ilmiy fikrlarni sir tutish
kerakligini ta'kidlaydi.
U haqiqatni bilish uchun bilimga ega bo'lish kerakligi, lekin har qanday bilim ham
haqiqatga olib kelmasligi, inson o'z bilimining haqiqiyligini bilishi uchun
mantiqni ham bilishi zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning ta'lim metodlari haqidagi
ta'limoti asosida ham bilimlarni egallashda mantiqiy tafakkurga, shaxsiy kuzatish va
tajribalarga tayanish kerak degan g'oya yotadi.
Ibn Sino bolani maktabda o'qitish va tarbiyalash zaraurligini qayd etib, maktabga
barcha kishilarning bolalari tortilishi va birga o'qitilishi va tarbiyalanishi lozim deb,
bolani uy sharoitida yakka o'qitishga qarshi bo'lgan. Bolani maktabda jamoa bo'lib
o'qishini foydasi quyidagicha ifodalangan:
- Agar o'quvchi birga o'qisa u zerikmaydi, fanni egallashga qiziqish yuzaga keladi,
bir-biridan qolmaslik uchun harakat, musobaqalashish istagi rivojlanadi. Bularning
hammasi o'qishning yaxshilanishiga yordam beradi.
- O'zaro suhbatda o'quvchilar bir-biriga kitobdan o'qib olganlari, kattalardan
eshitganlarini hikoya qiladilar.
- Bolalar birga to'planganlarida bir-birini hurmat qila boshlaydilar, do'stlashadilar,
o'quv materiallarini o'zlashtirishda bir-biriga yordamlashadilar, bir-biridan yaxshi
odatlarni qabul qiladilar.
Bilim olishda bolalarni maktabda o'qitish zarurligini qayd etar ekan, ta'limda
quyidagi tomonlarga rioya etish zarurligini ta'kidlaydi:
- bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo'ymaslik;
- ta'limda engildan og'irga borish orqali bilim berish;
- olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo'lishi;
- o'qitishda jamoa bo'lib maktabda o'qitishga e'tibor berish;
- bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish;
- o'qitishni jismoniy mashqlar bilan qo'shib olib borish.
Bu talablar hozirgi davr ta'lim tamoyillariga ham mos kelishi bilan qimmatlidir.
Yuqoridagi masalalarga o'zining «Tadbiri manzil» asarida maxsus bo'lim

26bag'ishlaydi. «Bolani maktabda o'qitish va tarbiyalash» bo'limida ta'lim va tarbiya
jarayonini ochib beradi. Yuqoridagi tamoyillar esa bolalarni yengil-yelpi bilim olish
emas, balki har tomonlama chuqur va mustahkam bilim olishiga yordam beradi.
Buyuk Mahmud Qoshg'ariy, Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy, Kaykovus kabi
ajdodlarimiznng pandnoma ruhidagi asarlari ham bugungi kun yoshlar tarbiyasida
ham o'z ahamiyatiga egadir. Masalan, Kaykovusning "Qobusnoma" asari alohida
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lib, uning o'zi ta'kidlaganidek, butun bir asar oxirgi
bobda ta'rif berilgan javonmardlar tarbiyasiga bag'ishlangan. Kaykovus «... barcha
fikr va tushunchalarim sening uchun kitobga yozdim va har bir ilm, har hunar va har
peshakim bilur edim, hammasini qirq to'rt bobda bayon etdim», deyish bilan har bir
yoshning aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiyasiga oid turmush tajribasi bilan bog'langan
holda kamolga yetkazish yo'llari va usullarini bayon etgan. Kitobda javonmardlar
egallashi zarur bo'lgan quyidagi yo'nalishlarda ta'lim-tarbiya berish nazariyasi ko'zda
tutilgan:
1. Bilim olish haqida.
2. Hunar va turli kasb egalari haqida.
3.Turmush va xulq-odob qoidalari haqida.
4. Jismoniy yetuklik haqida.
Chunki har bir javonmard uchun tan, jon, havas va maoni, ya'ni ham sipohiylik, ham
ma'rifat, ham donishmandlikka ega bo'lish zarur bo'lib, bu xislatlar ana shu
yuqoridagi to'rt yo'nalishda zikr etilgan.
Kaykovus Pifagor aytgan quyidagi o'n xislatni har bir kishi o'zida tarkib toptirishini
ta'kidlaydi

27 XULOSA
Xulosa o'rnida davlat raxbari Sh. Mirziyoyevning quyidagi fikrlarini keltirish
o'rinli:"Dunyoga buxoriylar, beruniylar, termiziylar, moturidiylar, xorazmiylardek
buyuk alloma va aziz-avliyolarni bergan jonajon Vatanimiz yoshlari ulug ajdodlariga
munosib bulib ulgayishi uchun barcha sharoitlarni yaratib berishimiz zarur" [1.27-
bet] . Demak, buyuk ajdodlarimiga xos azmu shijoat, xalqimizning metin irodasi,
tobora ulg'ayib kelayotgan barkamol avlodimizga tayanib, jamiyatimiz hayotini
tubdan yangilash yo'lini izchil davom ettirish-eng dolzarb vazifamizdir.
Xulosa qilib aytganda, pedagogika tarixiga nazar soladigan bo‘lsak, ko‘plab bunday
qimmatli fikrlar diqqatimizni tortadi. Bugungi kunda ham mutafakkirlarimizning
ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari yetuk avlodni tarbiyalashda dasturulamal bo’lib
xizmat qilmoqda.Pedagog - o'quvchilar, yoshlar yoki boshqa insonlarga ta'lim berish,
taraqqiyotlariga yordam berish va tayyorlash bo'yicha ilmiy va amaliy ishlar bilan
shug'ullanuvchi mutaxassisdir. Pedagog, o'quvchilarning o'zlarini o'rganishlariga
yordam berish, talabalarning o'zaro munosabatlarini rivojlantirish va ularning
o'zlarini va dunyosini tushunishlarini oshirish maqsadida o'qitish usullari,
texnologiyalari va dasturlaridan foydalanadi. Eng avvalo ushbu xususiyatlarga ega
bo'lish uchun esa pedagogda mahorat shakllanishi lozim. Axborot texnologiyalari va
global integratsiya, kuzatuvchi an'analar va talabalarining ko'proq bilim va
ko'nikmalariga muhtojlikka aylanib kelishi, hozirda pedagogik tadqiqotlar va o'qitish
usullari qiziqarli o'zgarishlarga uchraganligi haqida ildizli matnlar va bu bo'yicha
maqolalar ko'p e'lon qilinmoqda. Boshlang'ich pedagogik mahorat bu o'zgarishlarni
tushuntirish va uni qabul qilish uchun zarur bo'lgan asosiy tushunchalarni
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.

28 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. Toshkent: Xalq merosi, 1999. –224
Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Toskent,
2006.-125 b
.Abu Ali ibn Sino. Ziynat. Toshkent: SHarq, 1992.-203 b
. Asqarova O‘. Qoraboyeva Z. Pedagogik mahorat asoslari. Muammoli ma’ruzalar
matni. Namangan, 2005.-84
Google.com
Mirzakarimova M. M. et al. "Avesto" va pedagogik fikrlar rivoji Education. - 2024. -
. Tojiboyev M. U., Uzoqjonova M. D.
.

26

Sotib olish