O'qituvchi kasbiga va shaxsiga qo'yiladigan professional pedagogik talablar - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	186.1KB
Покупки	4
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

326 Продаж

O'qituvchi kasbiga va shaxsiga qo'yiladigan professional pedagogik talablar

Купить

O'qituvchi kaspiga va shaxsiga qo'yiladigan professional
pedagogik talablar
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob. O'qituvchi kaspiga va shaxsiga qo'yiladigan professional pedagogik talablar .................................... 4
1.1.Hozirgi zamon o‘qituvchisi va ularga qo‘yiladigan talablar .................................................................... 4
1.2. Pedagoglik kasbi, pedagog shaxsi va unga qo‘yiladigan talablar ......................................................... 15
II.Bob.Ta’lim jarayonida pedagogik faoliyatning usullari ........................................................................... 24
2.1.O‘qituvchi uchun "Yetti sifat" metodi va unga qo’yiladigan talablar .................................................... 24
2.2.Ta’lim jarayonida pedagogik faoliyatning usullari ................................................................................ 30
Xulosa. ....................................................................................................................................................... 36
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 37
1

Kirish
Kirish. Jamiyatning bunday kishilariga ishonch ham boshqacha bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirzoyoyevning 2020-yil 1-oktyabrda
“O`qituvchilar va murabbiylar” kuni bilan qilgan ma`ruzasida “Men
o`qituvchilarga ishonaman, o`qituvchilar bizning tayyorlovchi fidoiy jonkuyar
kishilardir”, deb katta baho berdi. Muallimlik ana shunday kasblardan bo`lganligi
uchun o`qituvchi odobi boshqa kasb egalaridan farq qilishi lozim. Bu pedagogik
faoliyatning axloqiy xarakteri va o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Ta’lim va tarbiya jarayoni o‘sib kelayotgan yosh avlodni jamiyat talablarini
o‘zida aks etiruvchi ijtimoiy buyurtma asosida hayotga tayyorlashdan iborat.
Ta’lim va tarbiya jarayonida yoshlar ajdodlar tomonidan to‘plangan bilim, odob,
urf-odat, madaniyat va mehnat ko‘nikmalarini o‘zlashtirishi, hayotiy tajriba
asosida jamiyatda o‘zining munosib o‘rnini egallashi, salohiyati va
dunyoqarashining shakllanishida pedagog shaxsi, uning kasbiy mahorati muhim
ahamiyat kasb etadi.
Asosiy qism. Bugungi kunga kelib yoshlarda davr talabidan kelib chiquvchi
yangi masala va muammolarni yechish uchun zarur bo‘ladigan sifatlarni
shakllantirish pedagogik faoliyat sohasining ustuvor vazifasi hisoblanadi. Buning
uchun avvalo, pedagogning o‘zida yangicha bilim berish, o‘zgarib boruvchi
mehnat va hayot sharoitlariga muvofiq ijodiy faoliyat bilan shug‘ullana olish
ko‘nikmalari tarkib topgan bo‘lishi lozim.
Shu nuqtai–nazardan “Tarbiyachilarning o‘ziga zamonaviy bilim berish,
ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo‘lmaydigan
dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz.
Mening fikrimcha, ta’lim – tarbiya tizimini o‘zgartirishdagi asosiy
muammo shu yerda. O‘qituvchi o‘quvchilarimizga zamonaviy bilim bersin, deb
talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o‘zi
ana shunday bilimga ega bo‘lishi kerak” deb ta’kidlaydi.
Kurs ishining maqsadi : O'qituvchi kaspiga va shaxsiga qo'yiladigan
2

professional pedagogik talablar haqida ma’lumot berish.
Kurs ishining vazifasi : Kurs ishi orqali hozirgi zamon o‘qituvchisi va
ularga qo‘yiladigan talablarini yoritib berish.
Kurs ishining ob'ekti : O’quvchilarga pedagoglik kasbining shakllanishi
kishilik taraqqiyoti tarixi bilan uzviy bog‘liqligini tushuntirib berish.
Kurs ishining predmeti : O‘qituvchi uchun "Yetti sifat" metodi va unga
qo’yiladigan talablari haqida
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob. O'qituvchi kaspiga va shaxsiga qo'yiladigan professional
pedagogik talablar
1.1.Hozirgi zamon o‘qituvchisi va ularga qo‘yiladigan talablar
Layoqat- Psixologiyada tug‘malik alomatlari bor individual sifatlar
layoqatlar deb yuritildi va uning ikki xili farqlanadi: 1) tabiiy (tug‘ma) layoqat-
odamdagi oliy nerv tizimi faoliyatining xususiyatlari, miya yarim sharlarining
qanday ishlashi, qo‘l-oyoqlarning biologik va fiziologik sifatlari, bilish
jarayonlarini ta’minlovchi sezgi organlari - ko‘z, quloq, burun, teri kabilarning
xususiyatlaridan tashkil topadi. Ijtimoiy layoqat– bola tug‘ilishi bilan uni o‘rab
turgan atrof muhit, muloqot uslublari, so‘zlashish madaniyati kabi ko‘plab omillar
ta’sirida tug‘ma layoqat tarbiyalanib qobiliyatga aylanib va rivojlanib boradi.
Demak, layoqat tug‘ma bo‘lib, qobiliyat tarbiya mahsulidir.
Shaxsning muayyan faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti
hisoblangan va buning uchun zarur bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash
dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo‘ladigan individiual-
psixologik xususiyatiga qobiliyat deyiladi.
Pedagogika va psixologiya fanlari sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda
pedagogik qobiliyatlarning qo‘yidagi 10 ta turi ko‘rsatilgan:
1. Didaktik qobiliyat.
2. Akademik qobiliyat.
3. Perseptiv qobiliyat.
4. Nutqiy qobiliyat.
5. Tashkilotchilik qobiliyati.
6. Obro‘ga egalik qobiliyatlari.
7. Komunikativ qobiliyat.
8. Diqqatni taqsimlash qobiliyati.
4

9. Kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati.
10.Konstruktiv qobiliyat.
1.Didaktik qobiliyat - bu oson yo‘l bilan murakkab bilimlarni
tarbiyalanuvchilarga
tushuntira olishdir. Bunda ta’lim beruvchining o‘quv materialini
tarbiyalanuvchilarga tushunarli qilib bayon etishi, mavzu yoki muammoni ularga
aniq va tushunarli qilib aytib berishi va namoyish qilishi, tarbiyalanuvchilarda
mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg‘ota olishi ko‘zda tutiladi. Ta’lim
beruvchi zarurat tug‘ilgan hollarda o‘quv materialini o‘zgartira, soddalashtira
oladi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, tushunarsiz narsani tushunarli
qila oladi.
2.Akademik qobiliyat - barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimlarga ega
bo‘lishlik. Bunday qobiliyatlarga ega bo‘lgan ta’lim beruvchi o‘z mutaxassisligi
bo‘yicha bilimlar hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o‘z
sport turi sohasidagi yangiliklarni kuzatib boradi. Fan-texnika, ijtimoiy-siyosiy
hayotga doir qiziqishlari bilan ko‘p narsalarni o‘rganib boradi.
Tarbiyalanuvchilarda ma’lum fan bo‘yicha bilim va ko‘nikmalar shakllantirish
jarayonida ma’lumotlarni boshqa fanlar (fizika, anatomiya, fiziologiya,
geometriya va h.k) bilan bog‘lay oladi.
3. Perseptiv qobiliyat - qisqa daqiqalarda tarbiyalanuvchilar holatini idrok
qila olish fazilati, bu tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati,
tarbiyalanuvchi shaxsini va uning vaqtinchalik psixologik holatlarini juda yaxshi
tushuna bilish bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday ta’lim
beruvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta bo‘lmagan tashqi belgilar asosida
tarbiyalanuvchi ruhiyatdagi ko‘z ilg‘amas o‘zgarishlarni ham fahmlab oladi.
4. Nutqiy qobiliyat –ixcham, ma’noli, ohangdor, muayyan ritm, temp,
chastotaga ega bo‘lgan nutq. Shuningdek, ta’lim beruvchi nutqining jarangdorligi,
uning pauza, mantiqiy urg‘uga rioya qilishi. Qobiliyatli ta’lim beruvchining nutqi
mashg‘ulotda hamisha tarbiyalanuvchilarga qaratilgan bo‘ladi. Ta’lim beruvchi
5

yangi materialni tushuntirayotgan, tarbiyalanuvchining javobini tahlil qilayotgan,
ma’qullayotgan yoki qoralayotgan bo‘lsa ham uning nutqi hamisha o‘zining ichki
kuchi, ishonchi, o‘zi gapirayotgan narsaga qaratilganligi bilan ajralib turadi.
Fikrlar ifodasi tarbiyalanuvchi uchun aniq, sodda, tushunarli bo‘ladi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati- o‘quv guruhi yoki jamoani uyushtirish va uni
boshqarish iste’dodi. Tashkilotchilik tarbiyalanuvchilarni xilma-xil faoliyat turiga
jalb qilish uchun asos hisoblanadi. Bu qobiliyat, birinchidan, tarbiyalanuvchilar
jamoasini uyushtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirish bo‘lsa,
ikkinchidan, o‘z faoliyatini to‘g‘ri uyushtirish qobiliyatidir.
6. Obro‘ga ega bo‘lishlik qobiliyati- o‘zining shaxsiy xususiyati,
bilimdonligi, aql-farosatli, mustahkam irodasi bilan obro‘ orttirish uquvchanligi.
Fanda bu qobiliyat turi avtoritar qobiliyat, deb ham yuritiladi. Hurmatga ega
bo‘lish ta’lim beruvchi shaxsiy sifatlarning butun bir kompleksiga, chunonchi,
uning irodaviy sifatlariga ( dadilliligi, chidamliligi, qat’iyligi, talabchanligi va
h.k), shuningdek, tarbiyalanuvchilarga ta’lim hamda tarbiya berish mas’uliyatini
his etishga, bu ishonchni tarbiyalanuvchilarga ham yetkaza olishiga bog‘liq
bo‘ladi.
7. Kommunikativ qobiliyat –muomala va muloqot o‘rnata olish, bolalarga
kirishib ketish qobiliyati, tarbiyalanuvchilarga to‘g‘ri yondashish yo‘lini topa
olish, ular bilan pedagogik nuqtayi nazardan samarali o‘zaro munosabatlar o‘rnata
bilish, pedagogik nazokatning mavjudligi.
8. Diqqatni taqsimlash qobiliyati –bir necha obyektlarga bir davrning o‘zida
o‘z munosabatini bildirish. Ta’lim beruvchi uchun diqqatning barcha xususiyatlari
– hajmi, uning kuchi, ko‘chuvchanligi, idora qilina olishi va ishga solinishning
taraqqiy etganligi muhimdir. Qobiliyatli, tajribali ta’lim beruvchi o‘z fikrini (yoki
tarbiyalanuvchi fikrini) bayon qilishda diqqat bilan kuzatadi, aynivaqtda barcha
tarbiyalanuvchilarni o‘z diqqat-e’tiborida tutadi, toliqish, e’tiborsizlik,
tushunmaslik alomatlarini hushyorlik bilan kuzatib boradi, barcha intizom buzilish
hollarini e’tibordan qochirmaydi, nihoyat o‘z shaxsiy xatti-harakatlarini
6

(mimikasi, pantomimikasi, yurish-turishni) ham kuzatib boradi.
9. Kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati –insonning kelajagini oqilona tasavvur
qilishdan iborat bashorati. Bu o‘z harakatlarining oqibatlarini oldindan ko‘rishda,
tarbiyalanuvchining kelgusida qanday odam bo‘lishi haqidagi tasavvur bilan
bog‘liq bo‘lgan shaxsni tarbiyalab yetishtirishda, tarbiyalanuvchining qanday
fazilatlarning taraqqiy etishini oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus
qobiliyat. Bu qobiliyat pedagogik optimizmga, tarbiyaning qudratiga, odamga
ishonish bilan bog‘liq bo‘ladi.
10.Konstruktiv qobiliyat –o‘quv-tarbiya ishlarini rejalashtirish va natijasini
oldindan aytish qobiliyati. Bu qobiliyat tarbiyalanuvchi shaxsning rivojini
loyihalashga, o‘quv- tarbiya mazmunini, shuningdek, tarbiyalanuvchilar bilan
ishlash metodlarini tanlab olishga imkon beradi. Pedagogik qobiliyatlarni har
tomonlama o‘rganish qobiliyatlar shaxsning aql-idroki, his-tuyg‘usi va iroda
sifatlarning namoyon bo‘lishidan iborat ekanligini ko‘rsatadi.
Bugungi olimlar, yuqorida bayon qilingan qobiliyatlar qatoriga, zamonaviy
pedagogning qobiliyatini ham kiritishmoqda.
Zamonaviy pedagogning qobiliyati – zamonaviy ta’lim beruvchi,
shogirdlarini aql-u donishlikka, iymon-etiqodga, faol hayotiy pozitsiyaga,
tashabbuskorlikka, tadbirkorlikka, ijodga yo‘naltirish kabi qator qobiliyatlarga ega
bo‘lishi zarurligi ko‘zda tutilmoqda. Ushbu qobiliyat turi, ta’lim oluvchilarning
kelajak faoliyatlariga yo‘naltirilganligi uchun, uni biz strategik qobiliyat atadik.
Pedagogik texnikaning tarkibiy qismlari
Pedagogik texnika – pedagogik mahoratning tarkibiy qismlaridan biri
bo‘lib,
o‘qituvchning o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish vositasi hisoblanadi. Pedagogik
texnikani yetarli darajada egallagan o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqotga
kirishish mahorati yuqori bo‘ladi. Zarur so‘z va gapni kerakli paytda, talab
etiladigan ohangda ishlatish, qanday qarash, imo-ishoralardan tez va aniq
foydalanish, eng keskin va kutilmagan pedagogik vaziyatlarda ham osoyishtalik va
7

aniq fikr yuritish, tahlil qilish qobiliyatini saqlab qolish imkonini beradi.
8

Pedagogik texnika quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
nutq malakalari;
pedagogning mimikasi va pantomimikasi;
o‘z psixologik(ruhiy) holatini boshqara olishi;
aktyorlik va rejissorlik mahorati.
Avvalo, pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida pedagogning nutq
malakalarini, ya’ni savodli gapirish, nutqini chiroyli va tushunarli, ta’sirchan qilib
bayon etish, o‘z fikr va his-tuyg‘ularini so‘zda aniq ifodalash malakalarini aytib
o‘tish mumkin. Olimlarning hisoblashlariga ko‘ra o‘quv uchun ajratilgan vaqtning
taxminan 1/4 - 1/2 qismi o‘quvchilarning o‘qituvchi nutqini eshitishlari va
tushunishlari uchun sarflanadi. Demak, o‘quv materialining o‘quvchilar tomonidan
puxta o‘zlashtirilishi o‘qituvchi nutqining kamoloti va yorqinligiga bog‘liq ekan.
Haqiqatan ham, A.Avloniy ta’kidlaganidek “So‘z insonning daraja va
kamoli, ilm va fazlni ulug‘lab ko‘rsatadurg‘on tarozisidir. Aql sohiblari
kishilarning fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qimmatini so‘zlagan
so‘zidan bilur”. Ayniqsa, o‘quvchilar o‘qituvchi talaffuzi, nutq texnikasiga katta
e’tibor berishadi.
Duduq, kirish, tovushga taqlid kabi so‘zlarning, masalan “aytaylik”,
“xo‘sh”, “anaqa”, “o‘tga-bo‘tga”, “demak” yoki bitta so‘zni ketma-ket uch
martagacha takrorlash kabi so‘zlarning o‘rinsiz ravishda ko‘p takrorlanishi
o‘quvchilarning ensasini qotiradi. Bunday hol faqat o‘rta maktab o‘qituvchilari va
o‘quvchilari orasidagina emas, balki oliy o‘quv yurti professor-o‘qituvchilari
orasida ham uchrashi achinarli hol.
Hozirgi kunda nutq texnikasiga doir mashqlar tizimi ishlab chiqilgan. Bu
tizim teatr pedagogikasi tajribalariga tayanadi hamda nutq paytida to‘g‘ri nafas
olish, tanaffus va diksiyani so‘zlash kabi ko‘nikmalar o‘quv-metodik majmuasidan
tashkil topgan. Mazkur tizimni o‘zlashtirish uchun o‘z ustida muntazam ishlagan
har qanday inson, jumladan, yoshlarga ta’lim-tarbiya beruvchi o‘qituvchi va
murabbiylar o‘z nutqini to‘g‘rilay oladi.
9

Kishining ovozi, tabiati o‘zgarmas degan fikrlarga qo‘shilib bo‘lmaydi.
Hozirgi zamon fiziologiya fanining dalolat berishicha, ovoz sifatini mutlaqo
o‘zgartirish mumkin. Bu tarixiy faktlar bilan ham isbotlangan. Masalan, buyuk
notiq Demosfen o‘z duduqligini mashq qilish tufayli yengib, qadimgi Rimning
buyuk notig‘iga aylangan.
Pedagogik faoliyatda mimika va pantomimikaning o‘z o‘rni va ahamiyati
bor. Pantomimika. Gavda, qo‘l va oyoqlarning harakatiga - pantomimikadeyiladi.
Pantomimika harakatlaridan mohir pedagoglar o‘z fikrlarini bildirishda, obrazlar
yaratish kabilarda foydalanadilar. O‘qituvchilar dars jarayonida gavda
harakatlariga alohida e’tibor qaratishlari kerak. Jumladan, salomlashishda gavdani
tik tutib, ikki qo‘lni har bir o‘quvchini bag‘riga bosmoqchidek tutishi, bunda o‘ng
oyoq, chap oyoqqa nisbatan 15-20 sm oldinga tashlangan bo‘lishi, ya’ni
o‘quvchlarini yugurib borib bag‘riga bosmoqchidek ma’no anglatilishi, tavoze
bilan o‘quvchilarni o‘tirishga taklif etishi, o‘rganilayotgan mavzuning muhim
joylarini ta’kidlashda, o‘quvchlar tomon ildam, jasoratli qadamlar tashlab oldinga
yurishi, aytgan fikrlarini asoslashda orqaga, ya’ni sinf doskasi tomon yurishi
kerak. Yon tomonga yurish taklif etilmaydi. O‘qituvchi qollari kaftlarini
o‘quvchlarga qarata silkitib o‘tiringlar, deyish mumkin emas. Qo‘llarning bunday
harakati yuzing qursin, ma’nosini anglatadi. Umuman, o‘qituvchning barcha
harakatlari nazokatli, oddiy va tabiiyligi bilan ajralib turishi lozim. Gavdani tutish
estetikasiga rioya qilish, salbiy odatlar (orqa-oldga tomon chayqalish, bir oyoqdan
ikkinchisiga og‘irlikni tashlash, stul suyanchg‘ini tutib turish, stol yoki o‘quvchi
partasiga qo‘llari kaftlarini qo‘yib enkayib turish, qo‘lda darsga aloqasiz
buyumlarni ko‘tarib yurish, bosh qashish, burun qoqish, quloq kavlash va
h.k.z)dan xoli bo‘lishlari talab etiladi
Mimika. Insonning yuzidagi muskullari, qoshi, ko‘zi, lablari vositasida o‘z
fikri, hissiyoti, ruhiy holatini ifodalash san’atiga - mimika deyiladi. Ba’zan,
o‘qituvchining yuz ifodasi uning gapidan ko‘ra kuchliroq ta’sirga ega bo‘ladi.
Imo-ishora va mimika axborotning emotsional ta’sir kuchini oshirib, uni
10

tarbiyalanuvchining yaxshi qabul qilishiga sabab bo‘ladi.
O‘quvchilar o‘qituvchining fikrini uning yuz ifodasidan bilib oladi. Shuning
uchun o‘qituvchi o‘zining ichki kechinmalarini yashira olishi ham lozim. Mimik
harakatlari asosan o‘quv tarbiya maqsadlarida foydalanish maqsadga muvofiq
bo‘ladi.Pedagogik faoliyat jarayonida, pedagogning o‘z psixologik (ruhiy) holatini
boshqaraolishi muhim ahamiyatga ega.
O‘qituvchining o‘ziga eng qulay hissiy (ijodiy) jiddiylik, o‘quvchilariga va
atrofidagi boshqa odamlarga nisbatan doimo insonparvarlik, umidbaxshlik,
xayrixohlik, xursandchilik kayfiyatini saqlash, o‘zining hissiy dam olishini tashkil
etish mahoratiga ega bo‘lishi, juda muhim rol o‘ynaydi. Bu mahorat, pedagogning
kasbiy faoliyati jarayonida o‘zini o‘zi nazorat qilishlarini ta’minlaydi, ko‘p yillar
davomida sog‘lom asab tizimini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, hissiy va
aqliy zo‘riqishlardan o‘zini tiyishga va asrashga yordam beradi.
Pedagogik o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun,
pedagog aktyorlik va rejissorlik mahoratlarini egallagan bo‘lishi zarur.
Aktyor (fr. acteur, lot. actor) ijro etuvchi, rejissor (fr. regisseur, lot. rego)
boshqaruvchi ma’nolarini anglatadi. Bu borada sharq mamlakatlarida ulug‘lanib,
“Al-Muallim as-soniy” (Arastudan keying “Ikkinch muallim”), “Sharq Arastusi”
deb, shuhrat qozongan, bobokolonimiz Abu Nasr Forobiy (873-950) ma’rifat-
tarbiyalanuvchining xohishi va irodasini kerakli yo‘nalishda boshqarish
san’atidir,-degan edi. Shunday ekan, mahoratli o‘qituvchi aktyorlik va rejissorlik
sirlarini o‘rganib, bolalar bilan muomala qilishda nafaqat ularning aql-idrokiga,
shuning bilan birgalikda his-tuyg‘ulariga ham ta’sir ko‘rsatish malakalarini
egallab, professional faoliyatini san’at darajasiga olib chiqishi talab etiladi.
Pedagogik texnika shunday yig‘indiki, u pedagogning har qanday pedagogik
vaziyatlarda, tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir ko‘rsatishiga yordam beradi.
Talim beruvchilarning pedagogik mahoratga doir bilimlarga ega bo‘lishi
dastlabki qadam hisoblanadi, ularni kasbiy-shaxsiy faoliyatga mohirlik, ustalik va
epchillik bilan san’atkorona qo‘llash asosiy maqsad hisoblanadi. Masalan,ayrim
11

o‘qituvchilarda “bu o‘quvchidan kelajakda yaxshi inson chiqmaydi” degan
kelajakni ko‘ra bilish, bashorat qilish qobiliyati ko‘ramiz. Aslida bu o‘qituvchi
o‘sha o‘quvchisining “yomon” inson bo‘lishi sabablarini o‘z vaqtida bartaraf etish
ustida ishlashi lozim. Chunki, o‘sha bitta bola ham ma’lum yoshga yetgach ota-
onasini, oilasini boqishi, mamlakatning uning zimmasiga tushadigan yukini
ko‘tarishi talab etiladi. Shunday ekan, biz o‘qituvchilarning biror o‘quvchimizni
e’tibordan chetda qoldirishimiz Alloh oldida gunoh, jamiyat oldida jinoyat
hisoblanadi, uning javobi bor. Xuddi shuningdek, konstruktiv qobiliyatni olaylik.
Darsning loyihasini ishlab chqdik. Shu loyiha asosida dars o‘tsak, qaysi
o‘quvchilarimizning mavzuni o‘zlashtirmasligini oldindan bilamiz. Demak,
tuzulgan bu dars loyihasi yaroqsiz, boshqa mukammal lqyiha ustida ishlashimiz
kerak. Chunki biz o‘qituvchilar har bir o‘quvchimizni uning eng yaqin intellektual
rivojlanish darajasidagi kafolatlangan bilimlar bilan qurollantirishga mas’ulmiz.
Pedagog xodimning kasbiy faoliyatiga qo‘yiladigan zamonaviy talablar.
Mamlakatimiz ijtimoiy hayotining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan
islohotlarning maqsadi inson va uning manfaatlari, uning xavfsizligi va
farovonligini ta’minlash hamda barkamol avlodni voyaga etkazishga qaratilgandir.
mustaqillikni qo‘lga kiritgandan keyingi qisqa vaqt ichida bosib o‘tgan taraqqiyot
yo‘li asrlarga arzigulik mazmun va mohiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, taraqqiyotni
harakatga keltirishda va turmushda ro‘y berayotgan jarayonlarga o‘z ta’sirini
o‘tkazishda jamiyat ijtimoiy-siyosiyo, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy
yangilanishining muhim subyekti bo‘lgan yoshlarni barkamol shaxs qilib
tarbiyalash muhim masalasi ahamiyatiga ega. Har bir jamiyatning kelajagi uning
ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta’lim tizimining qay darajada
rivojlanganligi bilan belgilanadi.
Ta’lim samaradorligini oshirish, shaxsning ta’lim markazida bo‘lishini va
yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun ta’lim muassasalariga
yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan va o‘z sohasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan
tashqari zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol uslublarni biladigan,
12

ulardan o‘quv va tarbiyaviy mashg‘ulotlarni tashkil etishda foydalanish qoidalarini
biladigan o‘qituvchilar kerak. Buning uchun barcha fan o‘qituvchilarini pedagogik
va axborot texnologiyalar, interfaol uslublar bilan qurollantirish hamda olgan
bilimlarini o‘quv-tarbiyaviy mashg‘ulotlarda qo‘llash malakalarini uzluksiz
oshirib borish lozim. Ta’lim muassasasi o‘qituvchisining faoliyati shaxsni
tarbiyalash jarayonida ta’lim-tarbiya olish sharoitlarini yaratish, uning
ehtiyojlarini qondirish va qobiliyatlarini ochish hamda rivojlantirishga
yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Ta’lim muassasasi o‘qituvchisining malakasi maxsus
va pedagogik fanlar bilan yoritiladigan ikki qirraga ega bo‘lishi lozim va u doimo
“Nima uchun o‘qitish kerak?”, “Qanday o‘qitish kerak?” degan savollarga javob
topishi zarur. Bu javoblar pedagogika fanining asosiy qoidalari va qonuniyatlariga
mos holda talqin qilinishi, shuningdek, ta’lim xususiyatlari e’tiborga olingan
bilimlarga asoslangan bo‘lishi lozim. Pedagogikaning muhim muammolaridan
biri, o‘qituvchining mutaxassisligi va faoliyatining asosini tashkil etish shart
bo‘lgan pedagogik jarayon nazariyasini ishlab chiqishdir. Pedagoglar
mutaxassislik bo‘yicha mavjud bilimlaridan tashqari o‘quv jarayoniga qadam
qo‘yar ekanlar, pedagogik va psixologik bilimlar,
texnologiya va o‘qitish metodikalariga doir zarur bilimlarni egallagan
bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham pedagoglarning malakasini oshirishda: -
o‘qitish jarayoninig samaradorligini ta’minlovchi pedagogik malakalarni
shakllantirish; - ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, gumanitar bilimlarni anglashga
yo‘naltirilgan yangi kasbiy tafakkurni shakllantirish; - o‘qituvchi faoliyatining
metodologik asosi sifatida pedagogik bilimlar tizimini egallash; -o‘qituvchilarning
kasbiy faoliyatlariga yaqinlashtirilgan uslublar tizimi sifatidagi o‘qitish
texnologiyasini egallash masalalari asosiy, deb belgilanadi.
Zamonaviy o‘qituvchilarning bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan talablar.
O‘qituvchilar o‘zlari o‘qitayotgan o‘quvchilarining ruhiyatlariga mos ravishda
muloqotda bo‘la olish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni egallash va o‘quv-
tarbiyaviy jarayonda qo‘llay olishi kerak. Bugungi kunda an’anaviy ta’limni
13

zamonaviylashtirish yo‘lida birgina texnologiyaga asoslangan o‘qitish
uchramaydi. Odatda, o‘qitishda bir necha texnologiyalarning elementlari birdaniga
qo‘llaniladi, chunki pedagogik texnologiya – bu o‘quv jarayonini to‘liqligicha
egallovchi loyiha, yaxlitlilik, natija, ya’ni o‘quv jarayonini inson va texnik
imkoniyatlarini hisobga olgan holda aniq maqsad, natijaga yo‘naltirilgan
jarayondir. O‘qituvchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o‘quv-tarbiya
jarayonidagi o‘rni, ulardan foydalanish, shuningdek, usul, metod va texnologiya
tushunchalarining farqlay olishlari, “Aqliy hujum”, “Tarmoqlar”(Klaster)
“Assesment” metodlari, “Bumerang”, “Skarabey”, “Charxpalak”, “Rezume”
“Keys-stadi” va shu kabi texnologiyalar haqidagi bilimlarga ega bo‘lishlari va
ulardan o‘quv-tarbiya jarayonida foydalana olishlari lozim. Hozirgi davrda sodir
bo‘layotgan innovatsion jarayonlarda ta’lim tizimi oldidagi muammolarni hal etish
uchun yangi axborotni o‘zlashtiradigan va o‘zlashtirgan bilimlarini o‘zlari
tomonidan baholashga qodir bo‘lgan, zarur qarorlar qabul qiladigan, mustaqil va
erkin fikrlaydigan shaxslar kerak. Shuning uchun ham ta’lim muassasalarining
o‘quv-tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o‘qitish uslublari, ya’ni interfaol uslublar,
innovatsion texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Pedagogik
texnologiya va ularning ta’limda qo‘llanishga oid bilimlar, tajriba o‘quvchilarni
bilimli va yetuk malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. Har bir darsni yaxlit
holatda ko‘ra bilish va uni tasavvur etish uchun o‘qituvchi bo‘lajak dars jarayonini
loyihalashtirib olishi kerak. Buning uchun u darsning texnologik xaritasi har bir
mavzu, har bir dars uchun o‘qitilayotgan predmet, fanning xususiyatidan,
o‘quvchilarning imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. Hozirgi
zamon ta’lim tizimidagi amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, oldindan puxta
loyihalashtirilgan dars, albatta, o‘qituvchi va o‘quvchiga darsni qiziqarli bo‘lishi,
shuningdek, ijobiy natijaga erishishlariga imkoniyat yaratadi hamda darsning
samaradorligini oshiradi.
14

1.2. Pedagoglik kasbi, pedagog shaxsi va unga qo‘yiladigan talablar
Pedagoglik kasbi, uning paydo bo‘lishi va ravnaq topishining tarixiy
jihatlariga nazar solar ekanmiz, pedagoglik kasbining shakllanishi kishilik
taraqqiyoti tarixi bilan uzviy bog‘liqligini anglaymiz. Terib-termalab kun
kechirgan ibtidoiy davr kishilari bolalarni o‘zlari bilan ergashtirib yurib, ularga ov
qilish, turli daraxt mevalarini terish, o‘simliklarning ildizini kavlab olish, suv
manbalarini izlab topish kabi harakatlarni amalga oshirishni o‘rgatganlar. Bunday
harakatlar qabila va urug‘ning tajribali kishilari yoki keksalar tomonidan amalga
oshirilgan. Oddiy kundalik ehtiyojlarni qondirish yo‘lida olib borilayotgan xatti-
harakatlar asosida yoshlarga mavjud tajribalar orqali ma lumotlar berib, ulardaʼ
amaliy ko‘nikmalarni shakllantirganlar. Turli tovushlarni chiqarish yordamida
atrofdagilarni yaqinlashayotgan xavfdan ogoh qilishni bolalar kattalarning
namunalari asosida o‘zlashtirganlar. Nutq va yozuv paydo bo‘lgunga qadar bu
kabi harakatlar imo-ishoralar asosida amalga oshirilgan. Kishilik tarixida tub
inqilobni sodir etgan nutq va yozuvning paydo bo‘lishi, shuningdek, urug‘ jamoasi
tomonidan bajariladigan mehnat faoliyatining turli sohalarga ajralishi yoshlarga
nisbatan munosabatning ilg‘or (progressiv) xarakter kasb etishiga imkon berdi.
Turli tabiiy ofatlar ta siridan himoyalanish, kishilar hayotiga xavf
ʼ
solayotgan kasalliklarni davolash, hayot kechirish uchun yetarli ozik-ovqatlarni
jamlab olishga bo‘lgan tabiiy ehtiyoj – yoshlarga hayotiy tajribalarni ma lum
ʼ
mehnat faoliyati yo‘nalishida yetarlicha bilimga ega bo‘lgan kishilar tomonidan
berilishi maqsadga muvofiq ekanligini ko‘rsatdi. Natijada bolalarga hayot
tajribalarini o‘rgatuvchi kishilar guruhi shakllandi hamda bolalarga ma lum
ʼ
yo‘nalishlar bo‘yicha bilimlarni berish maxsus ajratilgan joylarda tashkil etila
boshlandi. Dastlabki maktablar qadimgi Sharqda (Bobil, Misr, Hindiston)da paydo
bo‘lib, ularda bolalarga ma muriy-xo‘jalik boshqaruvi asoslari o‘rgatilgan. Antik
ʼ
davrda maktablar Sparta, Afina va Rim tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi
sifatida faoliyat olib borganlar. Qadimgi Yunonistonda bunday joylar
15

“akademiya” deb nomlangan. “Akademiya” so‘zi afsonaviy qahramon Akadema
nomidan kelib chiqqan. Miloddan avvalgi IV asrda Afina yaqinidagi “Akadema”
nomi bilan nomlanuvchi joyda Platon o‘z shogirdlariga ma ruzalar o‘qigan bo‘lib,ʼ
keyinchalik, ta lim tashkil etiluvchi maskan ham shunday nom bilan atala
ʼ
boshlagan. Qadimgi Rim va Yunonistonda bolalarga bilim berish faylasuflar
zimmasiga yuklatilganligini ham alohida ta kidlash o‘rinli. Jamiyatning
ʼ
tabaqalanishi natijasida quldorlik tuzumida bolalarni ta lim maskanlariga olib
ʼ
borish va olib kelish vazifasini qullar bajarishgan va ular “pedagog” deb
nomlanganlar. Ushbu tushunchaning ma nosi “bola yetaklovchi” demakdir.
ʼ
Tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida bolalarga tizimli bilimlarni berish
bilan doimiy shug‘ullanuvchi kishilar aynan shu nom bilan atala boshlaganlar.
Feodalizm davrida aksariyat maktablar musulmon mamlakatlarida masjidlar
yoki Hindistonda ibodatxonalar qoshida tashkil etilgan. Bunday maktablarda
yoshlarga diniy bilimlar bilan birga dunyoviy bilimlar ham o‘rgatilgan. O‘rta
asrlar davrida esa Sharqda akademiya ko‘rinishidagi ta lim muassasalari ham
ʼ
faoliyat yuritgan bo‘lib, ular «Donishmandlar uyi» (IX asr, Bag‘dod), “Ma mun
ʼ
akademiyasi” (XI ar boshlari, Xorazm), observatoriyalar qoshidagi jamiyatlar (XV
asr, Samarqand) tarzida nomlangan. Akademiyalarga turli fan yo‘nalishlari
bo‘yicha kuchli bilimga ega bo‘lgan qomusiy olimlar jalb etilgan bo‘lib, ular
tomonidan matematika, geodeziya, mineralogiya, meditsina, astronomiya kabi
yo‘nalishlarda keng ko‘lamli tadqiqotlar olib borilgan. O‘rta asrlar hamda kapital
ishlab chiqarishiga asoslangan jamiyatlarda akademiya (Sharqda madrasa)lar
ko‘rinishidagi maktablarda ma naviy-axloqiy jihatdan yetuk, turli sohalar bo‘yicha
ʼ
mukammal bilimga ega pedagoglarning faoliyat yuritishlariga alohida ahamiyat
qaratilgan. Mirzo Ulug‘bek tomonidan barpo etilgan madrasalarda o‘z davrining
taniqli olimlari – Ali qushchi, Taftazoniy, qozizoda Rumiy, Mavlono Muhammad,
G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Muiniddin Koshiy hamda Mansur Koshiylar
talabalarga ta lim berganlar. XIX asr oxiri hamda XX asr boshlarida yuzaga
ʼ
kelgan jadidchilik harakatining asoschilari, taniqli ma rifatparvarlar –
ʼ
16

Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy,
Abduqodir Shakuriy, Abdurauf Fitrat, Is hoqxon Ibrat va boshqalar aholi orasidaʼ
nafaqat murabbiy, balki ma naviy yetuk inson sifatida ham nom qozonganlar.
ʼ
Jamiyat tomonidan o‘qituvchi shaxsiga qo‘yilayotgan talablar o‘z davrida Sharq
mutafakkirlari hamda g‘arb ma rifatparvarlarining asarlarida ham o‘z aksini
ʼ
topgan. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy hamda Abu Rayhon
Beruniylar o‘qituvchining ma naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo‘lishlariga alohida
ʼ
ahamiyat qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o‘qituvchi boshqalardan bir
jihati bilan farq qiladi, ya ni, u o‘zi ega bo‘lgan bilimlarni yoshlarga beminnat
ʼ
o‘rgata olishi, har bir ishda ularga ibrat bo‘lishi kerakligidir. Abu Ali ibn Sino o‘z
asarlarida o‘qituvchi bolalarga ta lim berishdek mas uliyatli burchini bajarishi
ʼ ʼ
zarurligini uqtirar ekan, ularga faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun
tavsiyalar beradi. Jumladan, bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo‘lish,
berilayotgan bilimning bolalar tomonidan o‘zlashtirilishiga e tibor qaratish,
ʼ
ta limda turli shakl va metodlardan foydalanish, bolaning xotirasi, bilimlarni
ʼ
egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi, fanga qiziqtira olishi,
berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi, bilimlarni tushunarli,
bolaning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berishi, har bir so‘zning bolalar
hissiyotini uyg‘otish darajasida bo‘lishiga erishish kerakligiga urg‘u beradi.
Hazrat Alisher Navoiy o‘z davrining ayrim maktabdorlari ega bo‘lgan
sifatlar, xususan, qattiqqo‘llik, ta magirlik va johilliklarni qoralar ekan,
ʼ
o‘qituvchining ma naviy qiyofasiga nisbatan jiddiy talablarni qo‘yadi. Xususan:
ʼ
“Mudarris kerakki, g‘arazi mansab bo‘lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa,
manmanlik uchun dars berishga havas ko‘rsatmasa va olg‘irlik uchun gap-so‘z va
g‘avg‘o yurgizmasa, nodonlikdan sallasi katta va pechi uzun bo‘lmasa, gerdayish
uchun madrasa ayvoni boshi unga o‘rin bo‘lmasa. Yaramasliklardan qo‘rqsa va
nopoklikdan qochsa, nainki, o‘zini olim bilib, necha nodonga turli xil fisq ishlarni
mumkin, balki halol qilsa, qilmas ishlarni qilmoq uchun sodir bo‘lsa va qilar
ishlarni qilmasliq unga qoida va odat bo‘lib qolsa, bu mudarris emasdir, yomon
17

odatni tarqatuvchidir”, deb ta kidlaydi. Ayni o‘rinda o‘qituvchi mehnatiningʼ
mashaqqatli ekanligini izohlab o‘tadi: “Uning ishi odam qo‘lidan kelmas, odam
emas, balki dev ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashga ojizlik
qiladi, u esa bir to‘da bolaga ilm va adab o‘rgatadi, ko‘rkim, bunga nima yetsin.
Shunisi ham borki, u to‘dada fahm-farosati ozlar bo‘ladi, unday kishiga yuzlarcha
mashaqqat kelsa qanday bo‘ladi. Har qanday bo‘lsa ham, yosh bolalarga uning
haqqi ko‘pdir. Agar shogird podshohlikka erishsa ham unga (ya ni muallimga)
ʼ
qulluq kilsa arziydi”, deb o‘qituvchi sifatiga odilona va oqilona ta rif beradi.
ʼ
Mashhur pedagog Abdulla Avloniy ham o‘z asarlarida o‘qituvchi shaxsi va uning
faoliyati borasidagi qarashlarni ifodalashga alohida e tibor qaratadi. Allomaning
ʼ
qayd etishicha, bolaning sog‘lom bo‘lib o‘sishida ota-onalar o‘ziga xos rol
o‘ynasalar, uning fikriy jihatdan taraqqiy etishida o‘qituvchining o‘rni beqiyos
ekanligini ta kidlaydi. Xususan, bolalarning aqliy qobiliyatlarini shakllantirish
ʼ
muallimlarning “diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir
vazifa” ekanligini ta kidlab, “fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning
ʼ
tarbiyasiga boqliqdur”, - deydi.
O‘z davrining mashhur pedagog-gumanisti, chexlik yozuvchi Yan Amos
Komenskiy o‘qituvchining bola dunyoqarashini rivojlantirishdagi roliga katta
baho berib, o‘qituvchilik “yer yuzidagi har qanday kasbdan ko‘ra yuqoriroq
turadigan juda faxrli kasb” ekanligini yozib qoldiradi. Muallifning fikricha,
pedagog o‘z burchlarini chuqur anglay olishi hamda o‘z qadr-qimmatini to‘la
baholay bilishi zarur. Yan Komenskiy o‘qituvchi obrazini tasvirlar ekan, uning
shaxsida vijdonli, ishchan, sabotli, axloqli, o‘z ishini sevuvchi, o‘quvchilarga
otalardek muomala qiluvchi, ularda bilimga havas uyg‘otuvchi, o‘quvchilarni o‘z
ortidan ergashtiruvchi va diniy e tiqod fazilatlarining namoyon bo‘lishi maqsadga
ʼ
muvofiq ekanligiga urg‘u beradi. Taniqli rus pedagogi va adabiyotshunosi
Konstantin Dmitriyevich Ushinskiy o‘qituvchi ma naviyati va kasbiy faoliyatiga
ʼ
yuqori baho beradi hamda ularning kasbiy malakalarini doimiy ravishda
takomillashtirib borish zarurligi to‘g‘risida o‘z g‘oyalarini fikrlarida ilgari suradi.
18

Mazkur g‘oyaning ijtimoiy ahamiyatini tasdiqlovchi jarayon – o‘qituvchilarni
tayyorlovchi tizimni ilk bor asoslaydi.
Bugungi kunda esa mamlakatimizda 2020-yil 24-sentabrda qabul qilingan
“Ta lim to‘g‘risida”gi Qonun va unda belgilab berilgan ustuvor yo‘nalishlarniʼ
amaliyotda yangicha uslublar asosida qo‘llash Respublika maktabgacha ta lim,
ʼ
oliy va o‘rta maxsus ta lim hamda oliy ta limdan keyingi ta lim tizimida faoliyat
ʼ ʼ ʼ
olib borayotgan o‘qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma naviy
ʼ
qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog‘liqdir. Shaxsni tarbiyalash ishi
nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo‘lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga
jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning
tashkil etilish mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham
belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. Biror bir inson
pedagoglik kasbini tanladimi, demak, u albatta, pedagog shaxsi va unga
qo‘yiladigan talablarga ham har tomonlama mos bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma naviy qiyofasi, aqliy
ʼ
salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘yilmoqda. Shu
o‘rinda bir savol tug‘iladi. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo‘lishi zarur?
O‘qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari
bo‘yicha maxsus ma lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega
ʼ
hamda ta lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs sanaladi. Bizning
ʼ
nazarimizda, zamonaviy o‘qituvchi-bakalavr qiyofasida ijobiy fazilatlar namoyon
bo‘la olishi kerak. So‘z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o‘qituvchi-bakalavr
tomonidan amalga oshirilishi zarur bo‘lgan vazifa, burch va mas uliyatlarni o‘zida
ʼ
umumlashtiradi. Demak, o‘qituvchi-bakalavr jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y
berayotgan o‘zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur
anglab yetishi hamda bu borada o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma lumotlarni bera
ʼ
olishi, zamonaviy o‘qituvchi sifatida ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari
va yutuqlaridan doimo xabardor bo‘lishi, o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur,
puxta bilimga ega, o‘z ustida tinimsiz izlanishi, pedagogika va psixologiya fanlari
19

asoslarini puxta bilishi, ta lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning yosh vaʼ
psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi, ta lim-
ʼ
tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana
olish imkoniyatiga hamda ijodkorlik, tashabbuskorlik va tashkilotchilik
qobiliyatiga ega bo‘lishi, yuksak darajadagi pedagogik mahorat, jumladan,
kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika – nutq, yuz, qo‘l-oyoq va gavda
harakatlari, mimika, pantomimika, jest kabi jarayon qoidalarini chuqur o‘zlashtirib
olgan bo‘lishi, nutq madaniyatiga amal qilishi, ya ni uning nutqida jozibadorlik,
ʼ
aniqlik, to‘g‘rilik, ravonlik va turli dialektal so‘zlardan holilik aks etgan bo‘lishi,
shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o‘rnak bo‘la olishi lozim.
O‘qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o‘zida
bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. U eng avvalo, mulohazali,
bosiq, vaziyatni to‘g‘ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni barataraf etishning
uddasidan chiqa olishi darkor. O‘quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan
muloqot jarayonida fikrini aniq va to‘la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi
maqsadga muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so‘zni salbiy holatlar
haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksincha, o‘quvchi (yoki hamkasbi, ota-
onalar)ning muvaffaqiyatlarini e tirof etishi, ularning yana-da boyishiga ishonch
ʼ
bildirishi u bilan ijobiy munosabat o‘rnatishga imkon beradi. Muloqot jarayonida
o‘qituvchining so‘zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrixohlik, samimiylik,
do‘stona munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko‘tarinki kayfiyatda
bo‘lishi kasb etikasi nuqtayi nazaridan talab va qoidalarga kiradi. O‘qituvchi
shaxsining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o‘quvchilar,
hamkasblar hamda ota-onalar o‘rtasida obro‘-e tibor qozonishini ta minlaydi.
ʼ ʼ
O‘qituvchi barkamol avlodni tarbiyalash jarayonida ishtirok etar ekan,
nafaqat ma naviy-axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga o‘rnak bo‘lishi, shu
ʼ
bilan birga, pedagogik mahoratini namoyon eta olishi, yetuk pedagog sifatida
malakali kadrlarni tayyorlash ishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shishni
o‘zining kasbiy burchi, deb bilishi kerak. Pedagogik mahorat – yuksak pedagogik
20

tafakkur, ta lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy yondashuv, metodik bilimlarniʼ
samarali qo‘llay olish qobiliyati bo‘lib, u doimiy ravishda pedagogik bilimlarni
oshirib borish, yangiliklardan xabardor bo‘lish, ilg‘or texnologiyalarni
o‘zlashtirish asosida rivojlanib boradi. Yosh, shuningdek, ta lim muassasasida bir
ʼ
necha yillik mehnat stajiga ega bo‘lgan o‘qituvchilarning pedagogik mahoratga
ega bo‘lishlari o‘zini kasbiy jihatdan takomillashtirish yo‘lida bir qator shartlarga
amal qilishi hisobiga ta minlanadi. Jumladan, mustaqil o‘qib-o‘rganish, ya ni
ʼ ʼ
pedagogika olamida ro‘y berayotgan yangiliklar haqida ma lumotlarni beruvchi
ʼ
ilmiy adabiyotlar, Internet materiallari, bosma ommaviy axborot vositalarida chop
etilayotgan xabarlar, shuningdek, ilg‘or texnologiyalar bilan tanishib borish,
ularda ilgari surilayotgan g‘oyalarni o‘qib tahlil qilish va umumlashtirish,
xulosalash asosida mustaqil loyihalarni tayyorlash bo‘yicha o‘z ustida doimiy
izlanish olib borishi kerak. Respublikamiz misolida oladigan bo‘lsak, Oliy va o‘rta
maxsus ta lim vazirligi tasarrufidagi Bosh ilmiy-metodik markaz qoshida tashkil
ʼ
etilgan Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq
hamda mintaqaviy markazlarida kasbiy malakalarini oshirish, xalq ta limi tizimi
ʼ
bo‘yicha esa Xalq ta limi vazirligi tasarrufida bo‘lgan Abdulla Avloniy nomidagi
ʼ
malaka oshirish instituti hamda Respublika ta lim markazlarida o‘z malaka va
ʼ
ko‘nikmalarini oshirib borish, doimiy ravishda ilmiy anjumanlar – nazariy va
amaliy konferensiya va seminarlar, pedagogik o‘qish hamda treninglarda faol
ishtirok etish, O‘zbekiston va rivojlangan xorijiy mamlakatlarning yetakchi ta lim
ʼ
muassasalarida ularning ish tajribalarini o‘rganish yoki stajirovka o‘tash orqali
amalga oshiriladi.
Yuqoridagi kabi talablar asosida pedagogik mahoratga ega bo‘lish ta lim-
ʼ
tarbiya samaradorligini ta minlash garovi bo‘libgina qolmay, ayni vaqtda
ʼ
o‘qituvchining jamoadagi obro‘-e tiborini ham oshiradi, o‘quvchilarda unga
ʼ
nisbatan hurmat hissi shakllanib boradi. Kasbiy mahoratni oshirish yo‘lida amaliy
harakatlarni tashkil etish – pedagogik faoliyatda yo‘l qo‘yilgan yoki qo‘yilayotgan
xatolardan holi bo‘lish, o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar bilan
21

munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi.
O‘z davrlarida Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
Alisher Navoiy, Yan Amos Komenskiy, Lev Tolstoy, Abdulla Avloniy va
boshqalar o‘z asarlarida o‘qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek,
o‘qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo‘lgan sifatlar xususidagi qarashlarni yoritish
orqali o‘zlari ham pedagogik madaniyatga ega ekanliklarini namoyon etganlar.
Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur
hurmatda bo‘lmagan shaxs ta lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotiniʼ
ta minlovchi fikrga ega bo‘lmaydi. Ularning pedagogik madaniyatlari zamirida
ʼ
bolani tushuna olish, unga nisbatan insonparvar munosabatda bo‘lish, vaziyatni
to‘g‘ri baholash, yuzaga kelish ehtimoli bo‘lgan ziddiyatlarni o‘z vaqtida bartaraf
etish hamda pedagogik jarayonda o‘quvchilar ongiga singdirilayotgan ezgu
g‘oyalarning hayotda mavjudligini ta minlash yo‘lida qudratli vosita ekanligiga
ʼ
ishonch hosil qildira olishda o‘z aksini topadi.
Xulosa o‘rnida shuni qayd etish joizki, “Ta lim to‘g‘risida”gi Qonun Yangi
ʼ
O‘zbekiston ta lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar mazmunini o‘zida
ʼ
aks ettirgan yangi va o‘z o‘rnida xalqchil muhim yuridik hujjat bo‘lib,
mamlakatimiz ta lim sohasining istiqboli uchun yo‘llanmadir. Mazkur Qonun
ʼ
g‘oyalarini amalga oshirish jarayonida pedagog kadrlar muhim rol o‘ynaydilar.
Komil inson va yetuk malakali mutaxassis maxsus tashkil etilgan pedagogik
faoliyat jarayonida tarbiyalanar ekan, ushbu jarayonda o‘qituvchilarning o‘rni
beqiyosdir. Shu bois ularning shaxsida bir qator ijobiy ma naviy-axloqiy sifatlar
ʼ
namoyon bo‘la olishi maqsadga muvofiq sanaladi. Qolaversa, bugungi kunda
muhtaram Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tomonidan jamiyatda o‘qituvchi va
murabbiylarning obro‘-e tibori va maqomini ko‘tarish, o‘quv dasturlari va
ʼ
metodikasini to‘liq qayta ko‘rib chiqish, maktabni ta limning keyingi bosqichlari
ʼ
bilan uzviy bog‘lash, o‘qituvchilarni ortiqcha qog‘ozbozlikdan xalos etib, o‘z
ustida ko‘proq ishlashi uchun sharoit yaratish va rag‘batlantirish, maktab
infratuzilmasi va undagi ma naviy muhitni yaxshilash kabi masalalarning
ʼ
22

yechimlari yuzasidan aniq vazifalar belgilab berilmoqda. Mamlakatimizda
xususiy ta lim muassasalariga keng sharoit yaratilayotgani bois eksperimentʼ
tariqasida kam quvvatda ishlayotgan maktablarni tanlov asosida salohiyatli
talabgorlarga ishonchli boshqaruvga berish takliflarining bildirilayotganligi,
shuningdek, ta limning ushbu jarayoniga Davlat rahbari darajasida qaratilayotgan
ʼ
e tibor – biz kabi bo‘lajak pedagoglarga ham pedagog shaxsi va unga
ʼ
qo‘yilayotgan talablarga mos tarzda sifatli ta lim olib, o‘z ustimizda tinim bilmay
ʼ
ishlashimiz uchun mas uliyatli da vat hisoblanadi. Zotan, yurtimizning kelajak
ʼ ʼ
avlod vakillarini ayni vaqtda biz kabi oliy ta limda tahsil olayotgan yosh
ʼ
pedagoglar tarbiyalaydilar.
23

II.Bob.Ta’lim jarayonida pedagogik faoliyatning usullari
2.1.O‘qituvchi uchun "Yetti sifat" metodi va unga qo’yiladigan talablar
Umuminsoniy va milliy axloqiy fazilatlar barcha kishilar barcha kasb
egalari, jumladan o`qituvchi-tarbiyachilar uchun zaruriy, axloqiy fazilatlar mehnat
jarayonida kishining xulqi, fe’l-atvorini tartibga soluvchi qoidalar, davlatning turli
qonunlari, me`yorlari va normalari bilan shakllanadi. Boshqacha qilib aytganda,
ijtimoiy voqelik shaxs oldiga ma`lum axloqiy talablar qo`yadi, bu talablar axloq
normasi, axloqiy fazilatlar shaklida ifodalanadi.
O`qituvchi umuminsoniy va milliy axloqiy fazilatlarni o`zlashtirib olishi,
o`z tajribasida qo`llashi o`zining dunyoqarashi va mafkurasi hamda axloqiy
tajribasi bilan taqqoslashi lozim. Fikrlash, his etish, turmushda sinab ko`rish
natijasida umuminsoniy va millliy, axloqiy sifatlar, qoidalar, normalar,
o`qituvchining o`z axloqiy fazilatlariga e`tiqodiga aylanadi. O`qituvchi odobining
normalari har bir muallimning shaxsiy fikriga, axloqiy fazilatlariga va e`tiqodiga
aylanishi lozim.
Pedagog o`zi tarbiyalayotgan bolaning oldiga shunday maqsad qo`yishi
lozimki, bola ham o`sib katta bo`lganidan keyin o`z oldiga shunday maqsadlar
qo`ya bilsin. Mana shu bo`lajak maqsadlar:
◼ 1) ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlar;
◼ 2) zarur maqsadlar deb ikkiga bo`linishi mumkin.
Odam bir vaqti kelib muayyan ixtisos sohasida o`z oldiga qo`yishi
mumkin
bo`lgan maqsadlar ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlardir.
Zarur maqsadlar deb shunday maqsadlarga aytiladiki, bu maqsadlar
odamga o`z
faoliyatining har qanday sohasida kerak bo`ladi.
24

Mamlakatimizda o`qituvchilar hurmatini qadrlab har tomonlama ular
mehnatini
e`tiborga olib har tomonlama g`amxo`rlik qilmoqda. Bizning nazarimizda
zamonaviy
O`qituvchi qiyofasida quyidagi fazilatlar bo`lishi kerak (1-rasm):
1-rasm. Zamonaviy o’qituvchi qiyofasidagi fazilatlar.
O`qituvchilik burchi aql bilan hissiyotning birligidan iborat. Muallim
kasbiga nisbatan qo`yiladigan talablarning mohiyati va mazmunini bilsa, uning
shaxs va jamiyat uchun muhimligini anglasa, bu vazifalarni bajarish uchun o`zida
qobiliyat borligini sezsa, pedagog uchun zarur fazilatlarni tarbiyalash yo`llarini
belgilab olsa, shundagina unda kasbiy burch shakllana boshlaydi. Demak, unda
burch shakllangan deyish mumkin.
O`qituvchining eng muhim burchlaridan biri o`z bilimlarini muntazam
oshirib borishdan iboratdir. Muallim o`quvchilarga chuqur nazariy bilimlar berish,
uni hayotga, mehnatga tayyorlashi darkor. Shu bilan birga, u boladagi mavjud
layoqat va qobiliyatlarni payqab, unda mavjud bo`lgan ijobiy axloqiy fazilatlar
o`stirishi lozim. O`qituvchining mas`uliyati uning xulqini tarbiyalashga solib
25

turadigan, boshqaradigan kuch, o`quvchilarga ta`sir o`tkazish darajasining asosiy
mezoni hisoblanadi.
O`qituvchi odobida yaxshilik fazilatlariga pedagogik faoliyat bilan bog`liq
holda, o`qituvchining yaxshilik shaklida aniqlik kiritiladi. Unda o`qituvchi va
o`quvchilar jamoasi manfaatlari birligi, muallim va o`quvchi maqsadining birligi,
ta`lim va tarbiyaning samarasi uchun kurashning birligi aks etadi. Yaxshilik
fazilati
muallimning ham, o`quvchilarning ham, ota-onalarning ham yaxshi niyatli,
xayrixoh va mehribon bo`lishini taqozo etadi.
O`qituvchilik qilayotgan yoki muallimlik kasbini tanlagan kishilar o`z
zimmalariga qanchalik yuksak, sharafli mas’uliyat olayotganliklarini tasavvur
etishlari lozim.
O`qituvchi odobiga ta’rif berganda tanqidiy tafakkur qonuniyatlari buzib
ko`rsatilishi va xatolikka yo`l qo`ymaslik uchun o`qituvchi odobi kasb axloqining
bir qismi sifatida o`rganilishi zarur.
O`qituvchi odobining muhum asosiy belgilari qatoriga quyidagilarni kiritish
lozim:
-- Umuminsoniy va mililliy axloqning qonuniyatlari, tamoyillari,
tushunchalari va mezonlarida belgilangan talablrga amal qilish;
-- Pedagogik jarayon va pedagogik faoliyatning o`ziga xos bo`lgan
xususiyatlarga binoan ulani oydinlashtirish va aniqlashtirish;
Demak, o`qituvchi odobi umuminsoniy va miliy axloqiy qonuniyatlari,
tushunchalari, talablari, mezonlari ta`lim-tarbiya jarayonida oydinlashadi (2-rasm):
26

2-rasm: O’qituvchi odobining mezonlari
O`qituvchi odobining o`ziga xos xususiyatlari esa quyidagilardan iborat:
a) o`qituvchilik kasbi va bolalarni sevishi;
b) o`qituvchi dars beradigan fanni va o`qitish nazariyasi va
metodikasini,
psixologiya, pedagogik bilimga xos yuksak ma`naviyatga ega bo`lishi;
c) o`qituvchi shaxsining axloqiy pokligi;
d) jamiyat oldida burchini his etish, o`quvchilarni ulg`ayib jamiyat uchun
foydali kishilar qilib shakllantirish.
e) pedagogik muomala madaniyatiga rioya qilish;
f) barcha o`qituvchilarga nisbatan xolis niyat, talabchan va adolatli
bo`lish; Zamonaviy o’qituvchi qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon bo’la
olishi kerak
(so’z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o’qituvchi tomonidan amalga
oshirilishi zarur bo’lgan vazifa, burch va mas’uliyatlarini ifodalaydi):
1. O’qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlar, olib
borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetishi hamda bu borada
o’quvchilarga to’g’ri, asosli ma`lumotlarni bera olishi lozim.
2. Zamonaviy o’qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va
yutuqlaridan xabardor bo’lishi talab etiladi.
3. O’qituvchi o’z mutaxassisligi bo’yicha chuqur, puxta bilimga ega bo’lishi,
27

o’z ustida tinimsiz izlanishi lozim.
4. O’qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish,
ta`lim-tarbiya jarayonida o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini
inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak.
5. O’qituvchi ta`lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va
vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lmog’i lozim.
6. O’qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega
bo’lishi shart.
7. O’qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi,
kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo’l-oyoq va gavda
harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur o’zlashtirib olishga
erishishlari lozim.
8. O’qituvchi nutq madaniyatiga ega bo’lishi zarur, uning nutqi quyidagi
xususiyatlarni o’zida aks ettira olishi kerak:
a) nutqning to’g’riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodaviyligi;
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so’zlaridan holi bo’lib, faqat
abadiy tilde ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha
mutaxassisliklariga xos so’zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon
etilayotgan nutqda o’zga millatlarga xos so’zlarni noo’rin qo’llanilishi); vulgarizm
(haqorat qilish, so’kishda qo’llaniladigan so’zlar) hamda kontselyarizm (o’rni
bo’lmagan vaziyatlarda rasmiy so’zlardan foydalanish) so’zlardan xoli bo’lishi,
o’qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo’lishi kerak;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so’zlar, ibora va maqollar, matallar hamda
ko’chirma gaplardan o’rinli va samarali foydalana olish).
9. O’qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta`lim-
28

tarbiya jarayonida o’quvchining diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin,
kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi,
hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o’zlashtirishga
erishishi.
10. O’qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o’rnak bo’la olishi lozim.
Shuning bilan birgalikda , ko’pgina e’tirof etilgan ma’lumotlarga asoslagan
holatda o’qituvchida bo’lishi kerka bo’lgan quyidagi sifatlarni tartiblab chiqdik (1-
jadval):
1. Maktabga xursandchilik bilan kirib boring, maktabdan yoqimli charchoq bilan
chiqib keting!
2. Tabbasum qilishni unutmang!
3. Yodingizda tuting: e’tiborsiz shifokor bemorning badaniga shikast yetkazishi
mumkin, e’tibosiz o‘qituvchi esa - bolaning qalbiga.
4. Darsga kirishdan oldin hozir nima uchun bu yerda ekanligingizni va nima
qilishingizni aniq biling!
5. Eng oliy pedagogik muvaffaqiyat ― o‘quvchilarning tabbasumi.
6. Agar oddiy faktni katta kashfiyot kabi taqdim eta olsangiz va
o‘quvchilaringizni hayratlantira olsangiz, asosiy vazifangiz bajarildi deb
hisoblashingiz mumkin.
7. Agar mashg‘ulotingizga mehmonlar tashrif buyurgan bo‘lsa, o‘zingizni
mamlakatning eng qobiliyatli pedagogi va eng zo‘r aktrisasi (aktyori) kabi tuting!
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o’qituvchisi shaxsiga
nisbatan qo’yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o’qituvchi
qanday bo’lishi zarur? Bunga qisqacha qilib aytganda, shunday javob beramiz:
O’qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo’nalishlari
29

bo’yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega
hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatuvchi shaxs sanaladi.
2.2.Ta’lim jarayonida pedagogik faoliyatning usullari
Bugungi kun pedagogikasi asosli ravishda shuni takidlaydiki, ta`lim-tarbiya
sifati avvalambor dars sifatiga bog`liq. Faqat dars mashg’ulotlari pedagogik
jarayonni oqimini boshqarib turadi.
O`qituvchi mahorati birinchi o`rinda uning dars mashg’lotlariga qanday
tayyor-garlik ko`rganiga bog’liq, mavjud imkonyatlarning oshib
borayotganligidan
unimli foydalanishga bog’liq. U muntazam va mazmunli, maqsadli o`z
bilimini oshirib borishi, o`z tajribasini yangi metodlar bilan boyitib borishi lozim.
Dars mashg’ulotlarining maqsad aniq pedagogikasi vazifalarini belgilab olish
muvaffaqiyat garovidir. Har bir darsning maqsadi tarbiyaviy, ta’limiy
rivojlantiruvchi vazifalarni amalga oshiradi: Darsning tarabiyaviy vazifasi asosan
o`quvchilarning dunyoqarashini shakillantirish (masalan olamning moddiyligi
voqia-hodisalarning sabab-oqibat yuzasi-dan bir-biri bilan o`quvchilarning
bog’liqligi tabiat va jamiyatdagi harakat rivojlanish) o`quvchilarni ijtimoiy-
siyosiy voqialardan xabardor qilishlik kabi insoniy fazilatlarni va
munosabatlarni shakillantirishni o`z ichiga oladi.
Darsning ta’limiy vazifasi o`quvchilarni o`quv dasturi talablari doirasida
bilim ko`nikma va malaka bilan qurollantirish ishlarini amalga oshiradi.
Darsning rejalashtir-uvchi vazifasi esa o`quvchilarda o`rganilayotgan
materialning moxiyatini eng muhim jarayonlarini ajratib ola bilish
ko`nikmalarni shakillantirish (sxemalar tuzish, reja tuzish, tushuncha va
dalillarni umumlashtirish.) o`quvchilarni mustaqil fikrlashga o`rgatish, nutqini
rivojlantirish, dars o`zlashtirishdagi qiyinchiliklarni engishga o`rgat-ish, irodani
mustaxkamlash xususiyatni rivojlantirish vazifalarini bajaradi. Tajribali
30

o`qituvchilar dars materialining eng muhim joylarini ajratib ko`rsata oladilar
nimaga asosiy urg’u berish kerakligini oldindan rejalashtiradi.
Dars strukturasi va tayyorlanish zamonaviy dars mashg’ulotlarini tashkil
etish-ning asosiy qoidalari: Maqsadni aniqlash; O`quv materiali mazmunini taxlil
qilish; Ta’limning vazifalagini shakillantirish; Ta’limning eng qulay metod va
uslublarini tan-lash; O`qituvchi va o`quvchilarning o`zaro hamkorligini aniq
tashkil etish; Dars turi va strukturasini tanlash.
Dars har qanday ta’lim-tarbiya jarayoni kabi siyosiy elimentlarni o`z ichiga
oladi. Darsga o`qituvchi o`zining va bolalarning dunyoga borliqga munosabatini
siyosiy maf-kura bilan uyg’unlashtirib olib boradi. Bu o`qituvchilarda siyosiy
bilimlarni siyosiy ongni va huquqiy fuqorolikni talab etadi. Bularning barchasi
o`qituvchiga siyosiy bilim-larni pedagogik mahorat cho`qqilarini egallashlariga
imkon yaratib beradi.
Pedagogning o`smirlarga tasir ko`rsatishining asosiy mazmuni ular faolyatiga
raxbarlik qilish zarurati bilan belgilanadi. Bu faolyat o`z-o`zini tashkil qilishning
ko`proq ulishini o`ziga qamrab oladi, bu o`qituvchining ta’lim tarbiya jarayoning
rax-bari sifatida o`quvchilarga quyidagi talablar mazmunini ochib beradi.
Pedagogik tal-ablarni ongli va sitqidildan bajarishlari uchun talab mazmuniga
nisbatan o`qituvchi va o`quvchilarning bir xil xissiyotlarini engillashtirish va
hokozolar uchun kerak boshqa-cha so`zlar bilan aytganda jamoa faolyat
jarayonini qulaylashtirish zarurdir, aks xolda talab samarasiz bo`lib qoladi, katta
yoshdagi o`smirlarga nisbatan o`qituvchi xomiy yoki tarbiyachi sifatida turadi. Bu
so`zlar V.Dal lug’atida “homiylik qiluvchi, g’amxo`r ser-harakat” sifatida
tariflanadi. Bunday xolat shuni taqozo qiladiki o`qituvchi faolyatining shunday
soxalarida ya’ni bevosita aralashuv kam samara beradigan soxalarda,
o`quvchilarning o`zaro harakatiga aloxida etibor berish lozim. Bu esa pedagogdan
katta yoshdagi o`smirlarga o`ziga xos homiylik qilishni talab etadi, bu avvalo
ularning bu soxadagi axvoli yaxshi bo`lishi haqida bevosita g’amxo`rlikni o`z
ichiga oladi.
31

Xaqiqiy pedagog faqat bilimga emas so`zlashish madaniyatiga xam bo`lishi
kerak. O`qish jarayonida ikkita asosiy shaxs o`qituvchi va o`quvchi bo`ladi. Bu
ikkala shaxsning dars jarayonida sinfdan tashqari ish olib borish jarayonida
ularning xar biri bilan to`g’ri munosabatda bo`lish o`quvchi shaxsining
shaklanishida talimiy- tarbiyaviy jarayon effektiv tasir ko`rsatadi. O`qituvchi
o`quvchilarning psixolagik xususyatlarini qobilyat-alarini xisobga olgan xolda
unga murojat etishi kerak. Dars jarayonida pedagog o`quvchi shaxsini pastga
urmaslikka xarakat qilishi faqat buyruq jerkish orqali tarbiyalamasligi kerak.
O`quvchi o`zini va o`qituvchi huquqlarini mustaqil anglay bilishi kerak. Pedagog
faqat bilim berib qolmay, boshqalar va o`zining hayoti uchin ma’sulyatni xis
qiladigan shaxsni fuqoroni tarbiyalashi kerak. Bunga esa kurash orqali emas
guman-istik munosabatlar orqali erishiladi. Shunday munosabat orqali o`quvchi
o`z taqdirining ona yurtining xo`jayini ekanligini, har tomonlama rivojlanishiga
erishishi kerak. Peda-gog bilan o`quvchining munosabati bo`limida o`qituvchi
katta rol o`ynaydi. Chunki u etakchi rolni bajaradi. Munosabat pedagogik
faolyatning eng asosiy professional qurolidir. Pedagogik munosabat esa bu
pedagogning o`quvchi bilan darsda, darsdan tashqarida bo`lgan professional
munosabat. Bu munosabat ijobiy psixolagik klimat yaratish uchun qaratilgan.
Noto`g’ri pedagogik munosabat o`quvchilarning ikkilanish-iga xotirasi,
diqqatining bo`linishiga, mustaqil fikr yuritishi, xohishni keskin pasaytirib
yuboradi. Natijada faqat o`qituvchiga emas balki uning faniga ham o`quvchi
tomonidan neganiv qarash paydo bo`ladi. Pedagogik munosabat sotsial-
psixolagik prosess singari quyidagi funksiyalari bilan harakterlanadi: shaxsni
anglash, informatsiya almashish, faolyatning tashkil etilishi, rollar almashuvi,
xamdardlik va o`zini ishontirish. Ta’limni tashkil etish va yo’lga qo’yish borasida
ana shu xildagi o’zgartishlar keyingi yillarda dunyo miqyosida toboro keng
yoyilib borayotgan interfaol metodlarni yuzga keltirdi. Interfaol usullar erkin
fikirlaydiga, mustaqil izlanadigan o’quvchilarni shakillantirishga yo’naltirilganligi
bilan e’tiborga loyiqdir. Ta’lim berishning bu usulida o’qitish jarayonidagi asosiy
32

ish o’quvchilar tomonidan amalga oshirilishi, ular ta’limning obyekti emas balki
subeykti, yani xuddi o’qituvchi singari ijrojisi bo’lishi ko’zda tutiladi. Interfaol
metodlar asosida o’qituvchi bilan o’quvchilarning birlgalikdagi faolyatigina emas,
balki ta’lim olayotgan xar bir o’quvchi bilan boshqa o’quvchilarning o’zaro
xamkorlikda didaktik faolyat ko’rsatishni ta’minlash g’oyasi yotadi. “Interaktiv”
(Interfaol) atamasi lotincha “inter va akt” so’zi birikmasidan olingan bo’lib,
“inter” – O‘zaro, birgalikda va “akt” –faolyat ma’nolarini anglatadi (2) Demak
o’qitishning interfaol faol usullari ta’lim mazmunlarini to’liq o’zlashtirishida
o’quvchilarning o’zaro bir-birlari va o’qituvchilar bilan birgalikda faolyat
ko’rsatishlarini tashkil etishni ko’zda tutadi. Bu o’qitishning interfaol usullari
o’quvchilarning faolligi, erkin fikirlashi, mustaqil izlanishi, o’zlashtiriladigan
ma’lumotlarga ijobiy yondashishiga tayanadi. O’qitishning interfaol usullari ta’lim
jarayonida qatnashayotgan har bir o’quvchinig faolligiga asoslanadi Bu usullardan
tog’ri foydalanilganda, bilim olish o’quvchi uchun qiziqarli xayotiy xayotiy
faolyatiga aylanadi. O‘qitishning interfaol usullari qo’llanilganda, o’quvchilar
o’qitilmaydi, balki ularning o’zlari o’qituvchi bilan birgalikda muayyam
miqdordagi bilimlarni mustaqil o’zlashtirishadi. Bu xol o’quvchilarda erkin
fikirlash, mustaqil izlanishga rag’bat paydo qiladi. Bu shaklda uyushtirilgan ta’lim
jarayoni qatnashchilari o’quv materialini buyurilganiday emas, balki o‘zlari
xohlaganday erkin o’zlashtiradilar. O‘qitishning interfaol metodining o‘ziga xos
xususiyati shundaki, bunda o’quvchilar yangi bilimlarni mustaqil o’zlashtiradilar
va ta’lim jarayoni ishtirokchilari, albatta, kichik guruxlarga bo’lingan holda
ishlashadi. O’quv topshiriqlari alohida bir o’quvchiga emas, balki kichik
guruxning barcha a’zolariga berilishi oquvchilarga jamoa tuyg’usini shakllantiradi
va ularning tashabbuskorligini orttiradi.
Ko’pchilik o’qituvchilar o’qitishning interfaol usullarini asosiy xususiyati
ularning qiziqarliligida deb hisoblashadi va bu usullarni qo’llashda shu jihatga
ko’proq urg’u berishadi. Chindan ham interfaol usullar o’quv mashg’ulotlarini
qiziqarli qiladi. Lekin ta’lim jarayoni uchu qiziqarlilikning o’zi kifoya qilmaydi.
33

Qiziqarlilik o'qit’shning interfaol usullarining bitta belgisi, xolos. Ta’kitlash
kerakki, u asosiy belgi ham emas. Interfaol usullar, ta’limninh har qanday ilg’or
metodlari kabi kamroq vaqt, kuch va resurs sarflash, ko’proq didaktik samaraga
erishishga qaratilganligi bilam ahamiyatlidir.
O’qitish jarayoniga intefaol usullarni qo’llash o’qituvchinig mavqeyi va
vazifasini bir muncha o’zgartiradi. Interfaol usul tatbiq etilganda, ta’lim jarayoni
faqat o’qitishdan emas, balki birvarakayiga ham o’qitish, ham o’qitishdan iborat
bo’ladi. Shu sababli ham muallim shunchaki dars beruvchi emas, balki o’quvchilar
tatqiqotchilar faolyatini tashkil etuvchi, muofiqlashtiruvchi va maslaxatchiga
aylanadi. O’qituvchi o’quvchilarning mustaqil o’quv faolyati uchun sharoit
yaratadi va ularda tashabbus uyg’otishga etibor qaratadi. Interfaol usulda o’quvchi
ta’lim jarayonining to’la qonli ijrojiga aylanib, erishiladigan didaktik natija uchun
o’qituvchi bilan baravar javobgarlik his qiladi.
O’qitish jarayonida interfaol usullar qo’llanganda, o’qituvchi o’quvchilar
oldiga xayotiy muammolarni qo’yishi, o’quv topshirig’i sifatifa hayotda ko’p
uchraydigan va manbalardan topish mumkin bo’lgan masalalarni berish lozim.
O’quv topshiriqlarnio’quvchilarning o’zlari tanlasalar, yanada yaxshi bo’ladi.
O’quvchilar echishlari lozim bo’lgan pedagogik muammo sun’iy o’ylab
topilmasligi hamda izlanishiga arzimaydigan darajada kichik va nomuhim
bo’lmasligi kerak.
Mashg’ulotlarga o’qitishning intetfaol usullaru qo’llayotga o’qituvchi
o’quvchilar biror topshiriq berayotganda ularni faolyatga undaydigan so’zlardan
foydalangani maqul. Interfaol usullarning nazaryotchilarning ta’lim jarayonida
tasniflang, asoslang, tadqiq eting, umumlashtiring, tahlil qiling, andaza bering
(modellashtiring), tashxis qo’ying, baho bering kabi undovchi so’lar qo’proq
qo’llanishi maqsadga muvofiq bo’linishi ta’kidlashadi. Ta’lim jarayoni
ishtirokchilari oldiga aniq vazifalar qo’yish o’quvchilarga faolyat ko’rsatish va
izlanishga yo’naltiradi.
O’qish va o’qitish amalyotida interfaol usullardan faodalanayotgan
34

o’qituvchi turli turli nuqtayi nazarlarini bir-biriga qarama-qarshi qo’yish orqali
o’quvchilar tanqidiy tafakkur shakillanishiga sharoit yaratishi kerak. Shunday
qilsa, o’quvchilarda o’z qarashlarini himoya qilish ehtiyoji paydo bo’ladi va bu
o’ziga maqul bo’lmagan fikirga tezda qarshi dalillar keltirish, boshqalarning
qarashlaridagi ojiz joylarini darrov topib olish ko’nikmasini yuzaga keltirdi.
O‘qitishning interfaol usullaridan foydalanganda o’qituvchi o’quvchilarning
savollarini alohida qarashlari lozim bo’ladi. Chunki savol berish xamisha aqliy
zo’rishish, fikriy ishlash, aqliy faolyat ko’rsatish demaktir. O’qituvchi o’quvchilar
bergan mazmun-ma’noli savollarini qadrlashi bitta jo’yali savolni o’ylab to’g’ri,
ammo jo’ javoblardan ustun qo’ya bilishi lozim. Chunki savol o’quvchi
tafakkurida izlanish borayotganligini anglatadi. Berilgan javob esa izlanish
to’xtaganidan dalolatdir. Savol berga o’quvchilar rag’batlantirib borilsa, ular
chuqur va kerakli savollar berish ko’nikmasi shakillanadi.
35

Xulosa.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, zamonaviy pedagog o'z fanini
chuqur bilishi, pedagogik mahoratga ega bo'lishi bilan birgalikda chet tillarini ham
bilishi lozim. Masalan, boshlang'ich sinf o'qituvchisi ham ingliz tilini hech
bo'lmaganda mukammal darajada bo'lmasa ham qisman bilishi kerak. Sababi
boshlang'ich sinflarning yangi nashrdan chiqqan matematika darsliklarida o'lchov
birliklari ingliz tilida kiritilgan. O'qituvchi bolaga buni tushuntira olishi kerak,
buning uchun albatta ingliz tilidan xabardor bo'lishi lozim. Zamonaviy kompyuter
texnologiyalari va smart doskalar bilan ishlash uchun ham til bilimdonligi
pedagog uchun zarur.
O‘qituvchida shuncha xislatlarni ko‘rgan o‘quvchi hayotga o‘z ustozining
ko‘zi bilan qaraydi va hayotni oq-qora rangda emas, serjilo ranglarda ko‘rib, unga
muhabbat qo‘yadi. Shu go‘zal hayotning, millatning chiroyiga o‘z hissasini
qo‘shish uchun ulg‘ayadi. Eng asosiysi, u o‘quvchiligidayoq shu jamiyat, shu
millatga kerakman, degan ruhda kamol topadi. Bugungi g‘ala-g‘ovur dunyoda
ustoz o‘z so‘ziga, o‘z o‘rniga, o‘z obro‘siga ega bo‘lishi, yoshlarni yurtga otilgan
har qanday toshlarga qalqon qilib tarbiyalashi shart. O’qituvchi barkamol avlodni
tarbiyalash jarayonida ishtirok etar ekan , nafaqat ma’naviy-axloqiy madaniyati
bilan atrofdagilarga o’rnak bo’lishi, shu bilan birga, pedagogik mahoratini
namoyon eta olishi, yetuk pedagog sifatida malakali kadrlarni tayyorlash ishiga
o’zining munosib hissasini qo’shishi zarur.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta lim to‘g‘risida”gi Qonuni;ʼ
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020-yil 30-
oktabrdagi “Mamlakatimizda ta lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, ilm-fan
ʼ
sohasi rivojini jadallashtirish masalalari muhokamasi” bo‘yicha videoselektor
yig‘ilishidagi nutqi;
3. Azimova T. Pedagogik-psixologik tashxis va uning o‘quv jarayonidagi
ahamiyati. – Toshkent. 2017.
4. Ziyamuhammedov B. Pedagogika. – Toshkent. 2014.
5. Omonov, A. O. O., & Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o'rganishda frigiya
podsholigining o'rni va ahamiyati. scientific progress , 1 (5).
6. Turg’Unboyeva, M., & Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’qitishda “o’ttiz
yillik urush” ning ahamiyati. scientific progress , 1 (5).
7. Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’rganishda qadimgi
hindiston madaniyatining o’rni va ahamiyati. scientific progress , 1 (5).
37

o'qituvchi kaspiga va shaxsiga qo'yiladigan professional pedagogik talablar

Купить