O’qituvchining sinf doskasida ishlashi va o’quvchilar grfik madaniyatini shakllantirish usullari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI AJINIYOZ
NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA
INSTITUTI “TA’SVIRIY SAN’AT VA TEXNOLOGIK
TA’LIM ” FAKULTETI
“TASVIRIY SAN’AT VA MUHANDISLIK
GRAFIKASI” KAFEDRASI
Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi ta’lim yo’nalishi
Qalandarova Hilolaning chizmachilik o’qitish
metodikasi fanidan
“O’QITUVCHINING SINF DOSKASIDA ISHLASHI
VA O’QUVCHILAR GRFIK MADANIYATINI
SHAKLLANTIRISH USULLARI” mavzusida
KURS ISHI
Qabul qildi: Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi
o’qituvchisi: Aderimov D 
“     ”                           2025 yil
NUKUS-2025 O’QITUVCHINING SINF DOSKASIDA ISHLASHI VA
O’QUVCHILAR GRFIK MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH
USULLARI
MUNDARIJA
Kirish ........................................................................................................
I   BOB .   O’QITUVCHINING SINF DOSKASIDA ISHLASHI 
1.1. Chizmalarni taxt qilish qoidalari va to’g’ri burchakli 
proyeksiyalash usullarini o’rgatish … ............................................... 4
1.2. To’g’ i chiziq, kesmasi va aylanani teng bo’laklarga 
bo’lish… ..............................................................................
1.3. O’quvchilarda chizmachilik haqida tugal tasavvur hosil 
bo’lishi va fanga qiziqishlarini shakllantirish … ..................................
1.4. O’quvchilarga o’rta asrlardagi O’zbekiston me’moriy 
obidalari ularga ishlangan me’moriy bezaklar haqida 
qisqacha ma’lumot berish. ......................................................................
1.5. Rasm suratlar tasvirlanayotgan obyektning haqiqiy 
o’lchmlari va ichki tuzilishi haqida ma’lumot	
. .......................................
Xulosa ............................................................................................................
Adabiyotlar   ro`yxati ..................................................................................... Maxsus   chizmachilik   kabineti   va   kurs   bo'yicha   metodik
ta'minotlarsiz   chizmachilik   darslarining   samaradorligini   ta'minlash
mumkin   emas.   O'quvchilaming   fanga   bo‘lgan   qiziqishlarini   orttirish,
ulaming   grafik   bilimlami   qiynalmasdan   o‘zlashtirib,   yuqori   grat'ik
madaniyatni   egallashlari   uchun   chizmachilik   o‘qituvchisining   darsni
to‘g‘ri   tashkil   qilishining   ahamiyati   juda   katta.   Shulami   hisobga   olgan
holda   biz   quyida   chizmachilik   darslarini   to‘g‘ri   jihozlash   va
o’qituvchining   darsga   tayyorlanishiga   doir   asosiy   ko’rsatmalarga
to‘xtalib o‘tamiz. Maktabda zamonaviy jihozlangan chizmachilik xonasi
mavjudligi,   bu   katta   boylik.   1970-yillaming   oxiri   va   80-yiIlaming
boshlaridagi  metodik  adabiyotlarda  chizmachilik  kabinetlarini  jihozlash
bo‘yicha   tavsiyalar   yetarlicha   batafsil   yoritilgan.   Shu   yerda   vaziyatni
ham real baholashga to‘g‘ri keladi. Hozirgi kunda chizmachilik bo‘yicha
umumta’lim   maktablari   va   kasb-hunar   kollejlardagi   chizmachilik
o‘qitishdagi   o‘quvmetodik   komplekslari   yetishmasligi   va   ko‘pchiligi
butunlay   yaratilmaganligi,   buning   ustiga   chizmachilik   jihozlari   va
asbobiarini   faqat   sirkul   va   chizg‘ichdan   iborat   deb   tushunuvchi
mutaxassis   bo‘lmagan   o‘qituvchilarga   taqsimlanganligi   fanni
o‘rganishga   boMgan   zaruriyat   hissining   pasayishiga   olib   kelmoqda.
Shunga  o‘xshash   salbiy   «an’ana»lar   ko‘pchilik  maktablarda   hozirgacha
chizmachilik   kabinetlarining   tashkil   qilinmaganligi,   hatto   ayrimlarida
mavjudlari   ham   yo‘qolib   ketishiga   olib   keldi.   Har   qanday   vaziyatda
ham,   hatto   maxsus   jihozlangan   kabinet   boMmasa   ham   har   bir   darsni
puxta   tayyorlangan   holda   toMaqonli   o‘tilishiga   erishish   zarur.
Chizmachilik kabinetining minimal yuzasi 64,5 m2 dan kam bo‘lmasligi
va   unga   preparatxona   lutashgan   boMishi   kerak.   0   ‘quvchilaming   ish o‘mi   derazaga   nisbatan   shunday   joylashishi   kerakki,   bunda   tabiiy
yorug‘lik   chap   tomondan   tushsin.   Chizmachilik   kabineti   derazasi
shimol,   shimoli-sharq   yoki   shimoli-g‘arb   tomonga   qaragan   bo’lishi
tavsiya qilinadi.  Chizmachilik   kabinetlari   uchun   maktab   sharoitida   ko‘pincha   gorizontal
qopqoqli   plastik   bilan   qoplangan   stol   partalar   qo'llaniladi.   Bunday
holiarda   chizma   taxtasi   va   reysshina   bilan   ishlash   uchun   qiya   taglik
o'matish   tavsiya   qilinadi.   (7-shakl).   Standart   maktab   partalaridan   (8-
shakl)   tashqari   ay   rim   maktab   mebeli   laboratoriyalar   va   amaliyotchilar
tomonidan   qopqog‘i   ko‘tariladigan   va   ma'lum   vaziyatlarda   o
‘rnatiladigan ikki o'rinlik o'quvchilar partalari va individual (yog‘ochdan
va   metalldan   tayyorlangan)   partalar   taklif   qilingan   (9-,10-shakIlar).
Bunday   stollaming   afzalligi   ulaming   qulayligi   va   o'quvchilarning
alohida o‘tirishida. Buning ustiga bunday stollaming tuzilishi juda sodda
bo‘lib, duradgorlik va slesarlik ustaxonalarida  tayyorlash ham mumkin.
0   ‘quvchilar   uchun   chizma   taxtaiarida   ishlashiariga   qulay   sharoit
yaratishda   ulaming   o‘tirgan   yoki   tikka   vaziyatlardagi   holatlaming
ahamiyati katta. Chizma taxtasida ishlovchilarning kasallanish ko‘rsatgichlari 11-shaklda
keltirilgan. (Ройтман И.A. Методика преподавания черчения. — М.,
2000.   с.   89).   0   ‘quvchilaming   ish   o‘mi   asbob   va   jihozlam   ing   zarur
minimumi   bilan   ta’minlanishi   kerak.   Buiarga   chizma   gotovalnyasi,
qalamlar  to‘plami,  ikkita  uchburchaklik  (burchaklari  45° va 90° hamda
30°,   60°   va   90°),   masshtabli   chizg‘ich,   transportir,   izometriyada   ellips
chizish   uchun   trafaretlar,   lekalo,   o'chirg’ich,   skrepka   yoki   uni   o'mini
bosadigan yopishqoq lenta (skotch) kabilar kiradi. 0 ‘quvchilamingning
diqqatini   ikki   holga:   chizma   bajarish   uchun   qog‘oz   va   uchburchakük
tanlashga   alohida   qaratish   kerak.   Haqiqiy   «vatman»,   «yarim   vatman»
yoki   oddiy   «chizmachilik   qog‘ozi»   o‘quv   chizmalariga   mos   keladi.   0
‘quvchilarga   bir   tomoni   mayda   g'adirbudir   qog'ozni   sotib   olmaslikni
aytish   kerak.   Qog‘ozning   bu   navi   o‘chirg‘ichga   chidamsiz   bo'iib,   saiga uqalanib   ketadi.   Sotuvdagi   yog‘och   va   piastmassa   uchburchaklardan
plastmassa   uchburchaklar   o‘quvchilarga   tavsiya   qilinmaydi.   Chunki
plastmassa   dielektrik   materialligi   sababli   u   qog'ozga   ishqalanishda
sirtida  o'ziga chang tortish  xususiyatiga  ega bo'lgan statik  eiektir  tokini
yig‘adi.
Natijada   chizma  ifloslanadi.   Yog‘och  uchburchakliklami   tekshirib
kokrib   sotib   olish   kerak.   Bu   kimgadir   mayda-chuyda   boklib   ko‘ringan
tavsiyalar  amalda kuzatilishicha,  o‘quvchilaming  ish sifatiga katta ta'sir
ko‘rsatadi. O 'qituvchi sinf doskasini chizma bajarishga moslashtirish va
ish   o'm   ini   tashkil   qilinishiga   alohida   ahamiyat   berishi   kerak.   Uning
qismlarini 12-shaklda ko‘rsatilganidek qilib yuvilmaydigan bo‘yoq yoki
temir   chizg‘ichda   chizib   chiqish   kerak.   Bu   shrift   yozish,   eskiz   bajarish
ketmaketligi,   detail   izometrik   proyeksiyasini   bajarish   kabilarini
ko‘rsatishda   qulay.   O   kqituvchi   uchun   zarur   barcha   anjomlar:   sinf
chizg‘ichi,  ikkita  uchburchaklik, bo‘r bilan ishiashga  sirkul,  transportir,
latta kabilar doskaga joylashtiriladi (9-shakl).
Chizmachilik   kabineti   jihozlariga   shuningdek   shkaflar,   stellajlar, o‘quv jadvallari saqlanadigan qutilar, devoriy gazetalar uchun vitrinalar
ham   kiradi.   Chizmachilik   kabinetlarida   albatta   mavzular   bo'yicha
detallar   to‘plamlari,   elcktrlashtirilgan   stcndlar,   ma'lumotnomalar.
jadvaliar   bo‘   lishi   zarur.   Xona   devorlariga   chizma   haqidagi   sitata.
alohida   chiroyli   jadvaliar,   maktab   uchun   nashr   qilingan   plakatlar
komplektidan   va   okquvchilaming   eng   yaxshi   ishlaridan   namunalar
joylashtiriladi.   Kabinet   devorlarini   ortiqcha   tasviriy   vositalar   bilan
toMdirib   tashlash   ham   maqsadga   muvofiq   emas.   Bundan   tashqari
doimiy   namoyish   qilinadigan   eskponatlarga   o'quvchilar   ko'nikib
qoladilar va ulami qayta namoyish qilishda ulaming diqqatini jalb qilishi
qiyin.   Shuning   uchun   bunday   qo'llanmalami   shkafda   saqlab,   dars
mavzusi uchun zarur hollarda ulami namoyish qilish kerak. Detallaming
mavzuli   to'plamlari   fikrlash,   obrazli   tasavvurlarni   rivojlanishiga   katta
yordam   ko’rsatadi.   Umuman   puxta   tayyorlangan   o‘quv   ko‘rgazmali   va
didaktik materiallar komplektlari mashg'ulotlami to‘g ‘ri tashkil qilinishi
uchun   juda   katta   ahamiyatga   ega.   O‘quv   jarayonida   ko‘rgazmali
qoMlanmalaming   xarakteri   va   ahamiyati   o‘quvchilaming   yoshi,
tayyorgarlik   darajasi,   hayotiy   kuzatishlariga   ko‘p   bog‘liq.
Chizmachilikdan   o‘quv   ko‘rgazmali   qo‘llanmalar   quyidagi   talablarga
javob beradigan qilib tayyorlanishi kerak:
  a) o‘qituvchining bayoni bilan birgalikda tushuntirilayotgan qonuniyat,
qoida, yasash tartihi va hokazolarni tushunishni osonlashtirishi; 
b)  o’quvchilaming   ko'rish  xotirasi  xususiyatlaridan  tejamli   foydalanish;
v) fanni o'zlashtirish uchun zarur bo‘lgan tasavvurlarining rivojlanishiga
ko‘maklashish; 
g)   obyektiv   to‘g’ri   tasvirlash   uchun   zarur   bo’lgan   tahlil   qilish ko'nikmalarini rivojlantirish; 
d) chizmani o‘qish  va chizish  jarayoni uchun zarur bo‘lgan obyektning
aniq   xususiyatlarini   uning   mavhum   chizmasiga   asosan   aniqlashga
o'rgatish   (osonlashtirish).   O‘quv   ko'rgazmali   qo’llanmaning   ikki   xili
(yassi qo‘llanmalar — chizma va shakllar, hajmiy qo'llanmalar — model
va   detal   namunalari)dan   har   birining   o‘z   afzallik   tomonlari   bor.
O'qituvchi butun dars davomida vaziyatni qo‘lda saqlashi va o'quvchilar
diqqatini   jalb   qilib   turishi   kerak.   Busiz   ta’limning   pedagogik
maqsadlariga   erishish   mumkin   emas.   Shuning   uchun   yuqorida
aytilganidek,   sinf   doskasida   doimiy   mashq   qilib   borish   o'qituvchining
og‘ir faoliyatidagi muvaffaqiyati garovidir.
Ish muvafîaqiyatini  faqatgina  yaxshi grafika va sinf doskasida tez
chizma   bajarishgina   hal   qilmaydi.   O‘qituvchi   darsga   tayyorlanish
jarayonida   chizmaning   sinf   doskasida   joylashish,   ko‘rinishi
komponovkasini   ham   puxta   o’ylab   olishi   kerak.   O‘quvchilaming
murakkab   detallar   bo'yicha   grafik   materiallarini   yuzaki,   rasman
o'zlashtirishlaridan   saqlanish   uchun   sinf   doskasida   bajariladigan
chizmalarini   metodik   jihatdan   to’g‘ri   ketma-ketlikda,   bosqichlar
bo’yicha   bajarib   borish   kerak.   Doskada   ishlash   metodikasini
o'quvchiiarga ko‘rsatib borishning ahamiyati juda katta. Agar o‘qituvchi
doskada chizma bajarish jarayonida gavdasi bilan doskani to‘sib,  butun
diqqatini   chizma   bajarishga   qaratsa,   sinf   bilan   aloqa   uziladi,   uni   qayta
tiklash   uchun   qo‘shimcha   vaqt   va   o'qituvchi   mahorati   talab   qilinadi.
Buning bilan o‘quvchilarda mavzudan chalg‘ib, dars jarayoniga nisbatan
salbiy   reaksiya   yuzaga   keladi.   Chizma   bajarishda   detal   chiziqli
o‘lchamlari   proporsiyalarini   saqlashga   (taxminiy   bo’lsa   ham)   e’tibor
qilish   kerak.   Chizmani   og'zaki   tushuntirmasdan   bajarish,   uning   ko‘p
qismlarini o‘quvchilarga tushunarsiz bo'lishiga sabab bo‘ladi. O'qituvchi
chizmachilik   asboblaridan.   ayniqsa   chizg‘ichdan   sinf   doskasida
ishlashning   ratsional   usullarini   egallaganligining   ahamiyati   katta.
Asboblar   bilan   doskada   ishlashga   o'rganishning   dastlabki   bosqichlarida iloji   boricha   ikkita   (chizg   ich   va   burchaklik)   asbobdan   birgalikda
foydalanish tavsiya qilinadi. Sinf sirkulidan doskada foydaianish usullari
alohida   ahamiyatga   ega.   Ayrim   o'qituvchilaming   chizma   asbobisiz
doskada ishlashi  o'quvchilarda chizma, eskiz va rasm  o'rtasidagi  farqqa
e’tibor   qilmaslikka   sabab   bo’lishi   mumkin.   Doskada   biror   texnik   detal
chizmasini   bajarishda   qat’iy   metodika   asosida   ishlash   kerak.   Odatda
chizmani   asosiy   ko‘rinishni   chizishdan   boshlab,   buyum   yoki
jismlarining   proyeksiyalari   ketma-ket   chizib   boriladi.   Ayrim   hollarda
chizmani   ustdan   ko‘rinish   tasvirini   bajarishdan   ham   boshlash   mumkin.
Bu ayniqsa silindrik, konussimon. ba’zan prizmatik yoki piramida sirtlar
chizmasini bajarishga tegishlidir. ADABIYOTLAR   RO`YXATI
1. Bogolyubov S.K. Voinov A.V. Texnikaviy chizmachilik kursi-
T., «O`qituvchi».1976.
2. Rozov S.   V.   Sbornik   zadaniy   po   chercheniyu.   M.  ―Ma	sh	in	ostroe	nie‖   1978.
3. Qirg‘izboev.Y, Sobitov.E, Hakimov.l,Rahmonov.I.Mashinasozlik 
chizmachiligi kursi. - T., «O`qituvchi».1981.
4. Yodgorov   J.Y,   Narzullayev   A.X.   Mashinasozlik   chizmachiligi.   T.,   2009.
5. Qobiljonov   K.M.   va   boshqalar.   Chizmachilik   va   chizma   geometriya  
asoslari. Toshkent, 1983.
6. Qirg`izboev.YU,   Inog`omova.Z.L,   Rixsiboev.T,   Texnik   chizmachilik  
kursi.   - T., «O`qituvchi».1987.
7. Vorotnikov   I.A.   Zanimatelnoe   cherchenie-M.,   «Prosveshenie».   1990.
8. Yodgorov   J.,   Odilov   P.,   Narzullaev   S.   Chizma   geometriya.   Toshkent,	
―O`qituv	chi,‖
  1991
9. Rahmonov I. chizmalarni chizish va o`qish . T., «O`qituvchi».1992. 
10.Rahmonov I.T. Chizmachilikdan didaktik o‗yinlar – T., «O‗qituvchi».
1992.  11.Isayeva M. Chizmachilikdan topshiriqlar»   T. «O‗qituvchi». 
1992. 12.Yodgorov J. va boshqalar   «Chizmachilik» T. «O‗qituvchi». 
1992. 13.Raxmonov I. Chizmalarni chizish va o‗qish. - T., 	
―O	‗qit	uvchi	.‖ 
1992. 14.Odilov P va boshqalar. Chizmachilik., - T., TDPU. 2000.
15. Umronxo`jayev   A.   «Chizmachilik»   -   T.,   «O`qituvchi».   2006.
16. Ro‘ziyev   E.I.,   Ashirboyev   A.   Muhandislik   grafikasini   o‘qitish  
metodikasi. – T., 2010.
Elektron   ta’lim   resurslari
1. www.tdpu.uz        
2. www.pedagog.uz        
3. www.Ziyonet.uz        
4. www.edu.uz        
5. tdpu-INTERNET.Ped

O’qituvchining sinf doskasida ishlashi va o’quvchilar grfik madaniyatini shakllantirish usullari

I BOB.O’QITUVCHINING SINF DOSKASIDA ISHLASHI 

  1. Chizmalarni taxt qilish qoidalari va to’g’ri burchakli proyeksiyalash usullarini o’rgatish…............................................................................ 4
  2. To’g’i chiziq, kesmasi va aylanani teng bo’laklarga bo’lish…..............................................................................
  3. O’quvchilarda chizmachilik haqida tugal tasavvur hosil bo’lishi va fanga qiziqishlarini shakllantirish….................................................................. 
  4. O’quvchilarga o’rta asrlardagi O’zbekiston me’moriy obidalari ularga ishlangan me’moriy bezaklar haqida qisqacha ma’lumot berish............. 
  5. Rasm suratlar tasvirlanayotgan obyektning haqiqiy o’lchmlari va ichki tuzilishi haqida ma’lumot............................................................................ 

Xulosa...................................................................................................................