Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 222.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Декабрь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

O’quv jarayonini tashkil etishning turlari va shakllari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: O’quv jarayonini tashkil etishning turlari va shakllari REJA: KIRISH ASOSIY QISM I BOB. O’QUV JARAYONINI TASHKIL ETISHNING TURLARI VA SHAKLLARI MAVZUSINING NAZARIY ASOSLARI (METODOLOGIYASI) 1.1. O’quv jarayonini tashkil etish haqida tushuncha. 1.2. Ta'limda sinf-dars tizimining vujudga kelishi. II BOB. O’QUV JARAYONINI TASHKIL ETISHNING TURLARI VA SHAKLLARI MAVZUSINI O’RGANISH VA ULARNING TAHLILI 2.1. Ta'limni tashkil etishning xilma-xil turlarini va ulardagi umumiylik va xususiylik haqida bilim berish.Hozirgi zamon darslari va ularga mos ta'limni modernizatsiya qilish asoslarini talabalar ongiga singdirish. 2.2. Ta'limni tashkil etishning an'anaviy va zamonaviy shakllari haqida bilimlar majmuyini hosil qilish. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2019-yilning 29- aprel kuni “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmonni imzoladi, deb xabar bermoqda Xalq ta’limi vazirligi. Farmon bilan Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi va uni amalga oshirish uchun yo‘l xaritasi tasdiqlandi. Mazkur konsepsiya ta’lim tizimini rivojlantirishning quyidagi yo‘nalishlarini belgilab berdi: 1 O‘zbekiston Respublikasining 2030-yilga kelib PISA (The Programme for International Student Assessment) Xalqaro miqyosda o‘quvchilarni baholash dasturi reytingi bo‘yicha jahonning birinchi 30 ta ilg‘or mamlakati qatoriga kirishiga erishish;  uzluksiz ta’lim tizimi mazmunini sifat jihatidan yangilash, shuningdek professional kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;  o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish;  xalq ta’limi sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va innovatsion loyihalarni joriy etish;  xalq ta’limi muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashning samaradorligini oshirish;  yoshlarni tarbiyalash va ularning bandligini ta’minlashda maktabdan tashqari ta’limning zamonaviy usullari va yo‘nalishlarini joriy etish;  davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish hisobiga davlat ta’lim tizimida raqobat muhitini kengaytirish;  yoshlar ta’lim-tarbiyasi uchun qo‘shimcha sharoitlar yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan beshta tashabbusni amaliyotga tatbiq etish;  xalq ta’limi tizimida faoliyat ko‘rsatishning jozibadorligini oshirish maqsadida umumiy o‘rta ta’lim muassasalari xodimlarining mehnatiga haq 1 https://daryo.uz/2019/04/29/ozbekistonda-xalq-talimi-tizimini-2030-yilgacha-rivojlantirish-konsepsiyasi-qabul- qilindi/?sa=X&ved=2ahUKEwiEto6a2pjnAhWi16YKHSU3AI4QFjADegQIBRAB/ to‘lash, moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy himoya qilish darajasini bosqichma-bosqich oshirib borish. Farmonga ko‘ra, konsepsiya tegishli davrga mo‘ljallangan maqsadli parametrlar va yo‘nalishlardan kelib chiqib, har yili alohida tasdiqlanadigan “Yo‘l xarita”si orqali bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. E’tiborlisi, konsepsiya xalq ta’limi sohasidagi mavjud muammolarni aniqlaydi. Umumiy o‘rta ta’limni boshqarishda qator muammolar mavjud. Jumladan, maktablar metodik, moddiy-texnik jihatdan ta’minlash va moliyalashda davlat tashkilotlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydi. Kadrlar bilan ta’minlash borasida ham kamchiliklardan holi emas. Konsepsiya ta’lim tizimini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi. Xususan, umumiy o‘rta ta’lim tizimi takomillashtiriladi. Shuningdek, xorijiy tillar, kompyuter savodxonligi, matematika, fizika, kimyo va biologiya kabi fanlar bo‘yicha yangi o‘quv standartlari, dastur hamda darsliklar yaratiladi. O‘quvchilarning qobiliyatini rivojlantirish, mustaqil ravishda kasb-hunar tanlash hamda zamonaviy kasblarni egallashi uchun sharoitlar yaratiladi. Hujjatda ta’kidlanganidek, fan olimpiadalarini o‘tkazish mezonlari xalqaro olimpiada va musobaqalarning baholash tajribasi bo‘yicha qayta ko‘rib chiqiladi. Iqtidorli o‘quvchilarni aniqlashda shaffoflik ta’minlanadi. Ota-onalar ham farzandlarini o‘qitish va tarbiyalash jarayoniga jalb etiladi. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarning ta’lim olishiga e’tibor kuchaytirilib, ta’lim muassasalari tajribali o‘qituvchi-defektolog hamda psixologlar bilan ta’minlanadi. Ushbu konsepsiya doirasida o‘qituvchi va rahbarlar ish faoliyati samaradorligini oshirishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish yo‘lga qo‘yiladi. Masofaviy ta’lim sifatini yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Shu bilan birga konsepsiyaga ko‘ra o‘sib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy-axloqiy va intellektual rivojlantirish yangi darajaga ko‘tariladi. O‘quv- tarbiya jarayoniga ta’limning innovatsion shakllari va usullari joriy etiladi. Uzluksiz ta’lim tizimi mazmuni sifat jihatdan yangilanib, kadrlar malakasi oshiriladi. O‘qitish metodikasi takomillashtirilib, ta’lim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillari tatbiq etiladi. Xalq ta’limi muassasalarining moddiy-texnika bazasi mustahkamlanib, budjetdan mablag‘ bilan ta’minlash samaradorligi oshiriladi. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari xodimlarining mehnatiga haq to‘lash, moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy himoya qilish darajasi bosqichma-bosqich oshiriladi. Xususan, maqsadli ko‘rsatkichlar asosida ta’lim mazmuni samaradorligi oshirilib, kadrlarning sifat tarkibini yaxshilanadi. Jamiyatda o‘qituvchilar maqomi oshiriladi. Yoshlar ta’lim-tarbiyasi uchun qo‘shimcha sharoitlar yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan beshta tashabbus amaliyotga tatbiq etiladi. O‘quvchilarni madaniyat va san’at muassasalariga jismoniy tarbiya, sportga keng jalb etiladi. Yoshlar o‘rtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan samarali foydalanish yo‘lga qo‘yiladi. O‘g‘il-qizlar ma’naviyati yuksaltirilib, ular o‘rtasida kitobxonlik keng targ‘ib qilinadi. O‘quvchi-qizlarning kasbiy ko‘nikmalari rivojlantiriladi. Kurs ishining maqsadi: O’quv jarayonini tashkil etishning turlari va shakllari mavzusida Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar va ularning natijalarini tahlil qilib berish. Kurs ishining vazifasi: O’quv jarayonini tashkil etish haqida tushuncha. Ta'limda sinf-dars tizimining vujudga kelishi. Dars maktabda o’quv ishlarini tashkil qilishning asosiy shakli. Dars strukturasi, elementlari va tiplari. Kurs ishining obekti: Ta’lim berish muassasalarida o’quvchi yoshlarga ta’lim berish jarayonlari Kurs ishining predmeti: O’quv jarayonini tashkil etishning turlari va shakllarini tashkil etish jarayonlari Kurs ishining hajmi: kurs ishimiz kirish, asosiy qism: ikki bob, to’rt paragref, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB. O’QUV JARAYONINI TASHKIL ETISHNING TURLARI VA SHAKLLARI MAVZUSINING NAZARIY ASOSLARI (METODOLOGIYASI) 1.1. O’quv jarayonini tashkil etish haqida tushuncha. Ta'lim ijtimoiy hodisa bo’lib, uning tarixi juda uzoqdir. Ta'lim insoniyat jamiyati rivojining dastlabki paytlaridayoq katta rol o’ynagan. U to’plangan tajribalarni, dunyo haqidagi axborotlarni berish jarayonini ta'minlagan, insoniyatning faqat ijtimoiy rivojlanishiga emas, balki qiyin sharoitlarda yashay olishiga ham yordam bergan. Uzluksiz rivojlangan jamiyatda ta'limning mukammal jamoa shakli, ya'ni dars ming yillar mobaynida vujudga kelgan. Ya.A.Komenskiy "Buyuk didaktika " asarida jamoaviy tarbiyaning oldingi barcha tajribalarini umumlashtirdi, sinfning dars tizimida ta'limning asosiy didaktik prinsiplarini izchil ifodaladi. O’sha zamondan buyon 350 yil o’tdi. Shuncha vaqt mobaynida darsning tashkiliy shakllari ham, ta'limning metodlari ham uzluksiz takomillashib ketdi. O’qituvchining vazifasi – darsda tafakkur va faoliyatning ana shu turlarini eng to’g’ri uyg’unlashtirishdir. Binobarin, bunday uyg’unlik dars samaradorligini oshirishning muhim omilidir. O’qituvchi dars muammolariga to’g’ri yondashishi uchun ta'lim jarayonining asosiy komponentlarini bilishi, ularning o’zaro bog’liqligi va bir biriga ta'sirini tushunishi lozim. Ob'yektiv mavjudlikning mohiyatini bilishi - ta'limning maqsadlaridan biridir. 1.2. Ta'limda sinf – dars tiziminig vujudga kelishi. Ta'limni boshqarishning asosiy tashkiliy shakli quyidagi ma'lum belgilarga ega bo’lgan mashg’ulotlarni guruhiy yo’sinda o’tkaziladi: - mashg’ulotlarning har yili va har bir o’qish kuni bir paytda boshlanishi; - mashg’ulotlar va ular orasidagi tanafuslarning ma'lum vaqt davom etishi; - guruhlardagi bolalarning yoshi va soni jihatdan baravarligi; - material o’rganish sur'atining bir xilligi; - o’quv mashg’ulotlarining ma'lum tashkiliy shaklda o’tkazilishi. Guruhli mashg’ulotlarning sinf- dars tizimi deb atalgan bunday shakli keng tarqaldi, mustahkamlandi va hozir ham ancha takomillashgan holda mavjuddir. Dars yaxlit ta'lim jarayonini o’quv-tarbiya ishining boshqa tashkiliy shakllari - uy vazifalarini bajarish, predmet to’garaklarining mashg’ulotlari, sayrlar va hokazolar bilan uzviy birlikda aks ettiradi. Darsni ikki jihatdan: umuman ta'lim jarayoni va ta'limni tashkil etish shakli sifatida ta'riflab uni foydali deb hisoblash taklifi bor ( M.I.Maxmutov ). Ta'limning umumiy jarayoni sifatida qaralsa, dars o’qitish harakatining ta'lim mazmuni, prinsiplari va metodlari bilan belgilanadigan, ma'lum makon - zamon chegaralarida o’qituvchi rejalashtiradigan hamda boshqaradigan birgalikdagi ob'yekt o’qituvchi va o’quvchilar amalga oshiradigan asosiy shaklidir. Didaktik g'oyalar jamiyat taraqqiyoti jarayonida yangi g'oyalar bilan boyib, takomillashib boraveradi va ular o'ziga xos tizimlar ko'rinishida shakllanadi. Shu sababli ham ta'lim turlari o'quv jarayonini tashkil etish va uni amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvlar asosida shakllantiriladi. Dogmatik o'qitish - bu jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo'lib, u o'rta asrlarda keng tarqalgan. O'rta asrlarda G'arbiy Yevropada ularning ilk ko'rinishlari iste'molda bo'lib, unda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o'rin tutgan. Bu borada musulmon pedagogik konsepsiyasi sezilarli darajada-gi ma'naviyatlilik va intellektuallik xususiyatlariga hamda mazmun-mohiyatga ega bo'lgan. Ularning g'oyalari bo'yicha o'z faoliyatlarida bilimlardan faol va ijodiy foydalana oladigan odamgina komillikka erishish mumkin, degan hukmiy fikr shakllangan. «Haqiqiy g'oyalar» deb nom olgan pedagogik tizimning asosiy tayanch nuqtasi haqiqiy bilimlarni o'zlashtirishdan iborat bo'lgan. Muammoli o'qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatni tashkil etish asosida bilimlarni mustahkam egallash, o'qishga qiziqishni uyg'otish, ijodiy va mustaqil fikrlashni rivojlantirish, o'qitishning mustahkam va amaliy natijalariga erishish. Kamchiliklari: ta'lim oluvchilarning idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, muammoni qo'yish va hal etish uchun ko'p vaqt sariianishi, muammoli vaziyatni yaratish va mustaqil hal qilish imkoniyatini har bir ta'lim oluvchiga taqdim etishning qiyinchiligi bilan belgilanadi. Dasturiy ta'lim (dasturlashtirilgan ta'lim) harakat (operatsiya) lar ketma- ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish oldindan rejalashtirilgan natijaga olib keJuvchi «dastur» terminidan kelib chiqadi. Dastur - bajariladigan ish yoki biror faoliyat rejasi bo'lib, lining yordamida ta'lim oluvchilarga ta'lim-tarbiya berishda o'quv rejasi va dasturlarini og'ishmay amalga oshirilishida zamonaviy ta'lim texnologiyalaridan foydalanishga keng imkoniyatlar yaratadi. Dasturiy ta'limning asosiy xususiyatiari quyidagilardan iborat:  o'quv materialining alohida qismlarga ajratilishi;  o'quv jarayonining bilimlarini o'zlashtirish bo'yicha bilimlarning muayyan miqdorlari (bo'laklari) va fikrlash (mantiqiy) amallaridan iborat bo'lgan ketma-ket bosqichlardan iborat bo'lishi;  har bir bosqichning nazorat bilan yakunlanishi; nazorat topshifiqlarini to'g'ri bajargan ta'lim oluvchining yangi materiaini o'zlashtirish uchun olish imkoniyati va navbatdagi bosqichni bajarishga kirisha olish; to'g'ri javobni topishda ta'lim oluvchining yordamchi va qo'shimcha tushuntirishlarni olishi;  har bir ta'lim oluvchining mustaqil ishlashi, intellektual salohiyati yetarli boigan mavzuJar bo'yicha o'quv materiallarim o'zlashtirishi; natijaiar monitoringi, ya'ni barcha nazorat topshiriqlarining bajarilish natijalarining qayd etilishi;  ta'lim jarayonida ta'lim beruvchtning ta'lim tashkilotchisi va lozim topilganda mazkur jarayonda maslahatchi (boshqaruvchi) sifatida ishtirok etishi va individual yondashuvni amalga oshirishi; Kompyuterli ta'lim. Ma'lumki, o'qitish sohasida jahon didaktikasining muhim tajribasi natijasida shaxsiy EHM rivojlanishi negizida kompyuterlashtirilgan ta'lim vujudga keldi. Kompyuter — (ing. «computer» - hisoblayman) - oldindan berilgan dastur bo'yicha ishiaydigan avtomatik qurilma. Ta'limni tashkil etish haqida tushuncha, uning xilma-xil turlari Dunyoda shunday ta'lim tizimi yuzaga ke]ganki, uning xilma-xil turlari mavjud bo'lib, ularni ko'pchilik «qo'IIab turuvchi, ta'minlovchi, yordamchi o'qitish» deb ataydilar Innovatsion ta'lim - bu boiajak mutaxassislarni joylarda ishlashga tayyorlovchi jarayon bo'lib, u avval olgan bilimlar asosida ta'limni takomillashtirish va samarali yangicha yondashuv qilishdan iborat.  kadrlar tayyorlash tizimiga ilm-fanning uzviy ravishda kirib borishini ta'minlaydi;  ilg'or pedagogik texnologiyalar va yangi axborot texnologiyalarini joriy etish uchun o'rta umumta'lim, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi va oliy o'quv yurtlarida eksperimental maydonchalar tashkil etish orqali ilmiy-tadqiqot natijalarini o'quv-tarbiya jarayoniga o'z vaqtida joriy etish mexanizmlarini ro'yobga chiqarishga erishiladi;  ta'lim jarayonining istiqbolini oldindan ko'ra bilish, ya'ni ta'lim beruvchining avvalgi va hozirgi tajribasi asosida o'qitish emas, balki ta'lim oluvchini uzoq kelajakni mo'ljallashga (istiqbolli reja tuzishga)o'rgatishdan iborat boiib, unda ta'lim oluvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda tashxislash, bashoratlash, modellashtirish va loyihalashtirishni amalga oshira olishi zarur;  ta'lim oluvchining hamkorlikda ta'lim olish va optimal qarorlarni qabul qilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizatsiya rivojlanishini hisobga olishdan global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishni ta'minlash.  Keyingi yillarda masofaviy ta'lim (lotincha distantia - masofa) uzluksiz ta'lim tizimida keng qo'llanilmoqda. Masofaviy ta'lim - bu masofadan turib o'qitishning usullariga asoslangan holda aholining keng qatlamlariga taqdim etiluvchi zamonaviy ta'lim texnologiyasidir. U o'quv adabiyotlarining almashinish vositalari (Yer sun'iy yo'ldoshi, televideniye, radio, kompyuter aloqa va boshqalar)ga tayanib, ixtisoslashtirilgan axborot muhiti yordamida masofadan mamlakat aholisining keng qatlamiga va xorijiy davlatlarga taqdim etiladigan ta'lim xizmatlari majmuyidan iborat. II BOB. O’QUV JARAYONINI TASHKIL ETISHNING TURLARI VA SHAKLLARI MAVZUSINI O’RGANISH VA ULARNING TAHLILI 2.1. Dars maktabda o’quv ishlarini tashkil qilishning asosiy shakli. Hozirgi paytda o’quv ishlarini tashkil etishning quyidagi shakllari qo’llanadi: dars, ekskursiya, o’quv ustaxonalaridagi mashg’ulotlar, mehnat va ishlab chiqarish ta'limi shakllari, uy ishlari, sinfdan tashqari o’quv ishlarining shakllari (predmet to’garaklari, studiyalar, olimpiadalar, tanlovlar). Ta'limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi Jahon pedagogika fani va amaliyotida ta'limni tashkil etishning turli shakllari bor. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta'limni tashkil etishga o'z ta'sirini o'tkazadi. Individual ta'limning kamchiliklari: vaqtning tejamli emasligi; ta'lim beruvchi ta'sirining cheklanganligi (bunda ta'lim beruvchining vazifasi ta'lim beruvchiga topshiriq berish va uni tekshirishdan iborat bo'ladi); boshqa ta'lim oluvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (bu ta'lim oluvchining yoki ta'limning ijtimoiylashishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi); jamoada ishlash tajribasini shakllanmasligi va shu kabilardan iboratdir. Qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etish natijasida XVI asrdan boshlab ta'limning individual- guruhli shakli paydo bo'ldi. Bu ta'lim turidan XVI asrga kelib Yevropada keng foydalana boshlandi. Markaziy Osiyo davlatlarida bu ta'lim turidan qadim davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo'la oladi. Avesto davri jami-yatidagi maktablarda individual o'qitish jamoaviy o'qitish bilan bir-ga olib borilar edi. XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o'zining «Tadbiri manzil» nomli ilmiy asarining maxsus «Amuzish va parvarishi modrasas farzand» («Bolalarni maktabda o'qitish va tarbiyalash») boiimida ta'lim oluvchilarga jamoaviy o'qitish haqidao'z fikrini bayon etgan. XV-XVI asrlar davomida Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi kuzatildi va uning natijasida ta'lim berishning ommaviy shakli yuzaga keldi. Ulardan biri ta'lim oluvchilarni o'qitishning guruhli (jamoaviy) turi deb ataladi. Ular G'arbiy Rossiya (hozirgl Belorus va Ukrainaning g'arbiy qismlari)dagi birodarlik maktabla-rida ilk bor qoilanilgan va undagi o’qish sinf-dars shaklining asosi bo'lgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomoni-dan «Buyuk didaktika» asarida nazariy jihatdan asoslab berildi va ommalashtirildi. Olim pedagogikaga o'quv yili, o'quv kuni, dars mashg'ulotlari orasidagi tanaffus, o'quv ta'tillari kabi tushun-chalarini kiritgan. Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo'lsa-da, bugungi kunda ham keng ko'lamda iste'molda foydalanib kelinmoqda. Uning asosiy mazmuni o'quv ishlarini tashkil etishning o'ziga xos shakli sifatida quyidagilardan iborat boiadi: bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bo'lgan ta'lim oluvchilar (o'quvchilar) sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o'qishning umumiy davriga asosan doimiy tartibini saqlab qoiadi;  sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida doimiy dars jadvali bo'yicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vaqti va oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak bo'ladi;  mashg'ulotlarning asosiy birligi dars hisoblanadi;  dars odatda bir fan yoki mavzuga bag'ishlangan bo'ladi, shu bois, ta'lim oluvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar;  darsda ta'lim oluvchilarning ishiga (faoliyatiga) ta'lim beruvchi rahbarlik qiladi, u o'z fani bo'yicha o'qish natijalarini, har bir ta'lim oluvchining alohida bilimini baholaydi. O'quv yili oxirida pedagogic jamoa, ya'ni ta'lim beruvchilar xulosalari bo'yicha ta'lim oluvchini keyingi sinfga o'tishi haqida qaror qabul qilinadi. Sinf - dars tizimi atoqli olim K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantirildi. U bu shaklning hamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, uning tashkiliy qurilishi (tuzilishi) va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy har bir darsning bir-biri bilan ketma-ket bog' langan quyidagi uchta qismini ajratib ko'rsatdi: Ilgari o'rganilgan bilimlar asosida yangi bilimlarni anglashni amalga oshirish va ta'lim oluvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli ko'rsatmani yaratishga qaratilgan qism. K.D.Ushinskiyning fikricha, darsning bu qismi darsga go'yoki «eshik» hisoblanadi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida aqliy rivojlanishda farq bo'lgan ta'lim oluvchilarni o'qitishda individuallashtirishga e'tibor qaratish masalasi ayniqsa, dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shunga mos ravishda ta'limning tanlab o'qitish shakli yuzaga keldi. Bu AQShda Batov va Yevropada Manncheyms tizimlarida yaqqol seziladi. XX asr boshida Yevropa va AQShda ta'lim oluvchilaming individual, faol, mustaqil o'quv ishlarini ta'minlashga qaratilgan ko'plab ta'lim tizimlarining samaradorligi sinab ko'rilgan. Ular orasida 1905-yili Massachusets shtatining Dalton shahrida o'qituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo'llanilgan ta'limning individuallash-tirilgan tizimi e'tirof etilgan. Bu tizim dalton-reja nomi bilan peda-gogikaga va maktab tarixiga kirdi. Bu ba'zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb ham ataladi. Bu tizimning mazmun-mohiyati quyi-dagilarda namoyon bo'ladi:  o'quv faoliyatining muvoffaqiyati maktabda ishlash sur'atining har bir ta'lim oluvchining imkoniyatlari, ularning qobiliyatlariga moslashtirilishiga bog'liq;  ta'lim faoliyati uchun ustun turadigan o'qishni an'anaviy tashkil etish ta'lim oluvchining mustaqil o'quv faoliyatining markazi hisoblanishi;  ta'lim beruvchi o'z vazifasini odob bilan bajarishi;  sinf laboratoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi, o'qituvchining yangi materialni tushuntirmasligi, balki uni ta'lim oluvchining o'zi laboratoriya yoki ustaxonalarda ta'lim beruvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil shug'ullanishlari va zarur bo'lgan paytlarda ta'lim beruvchidan yordam so'rashlari asosida o'zlashtirishi va shu kabilar. XX asrning 20-yillarida maktab ishlari ilmiy-tadqiqot instituti ta'limning loyihali tizimini targ'ib qila boshladi. Uni amerikalik U.Kelpatrik ishlab chiqqan. Ta'limning bu tizimining mazmuni ta'lim oluvchilarning o'zlari loyiha ishlari mazmunini tanlab olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy hayot bilan bog'langan bo'lishi va o'quv guruhi iqtisoslashlariga qarab (yo'nalishlari) ijtimoiy-siyosiy, xo'jalik ishlab chiqarish yoki madaniy turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bo'lgan. XX asrning 60-yillarida Trank rejasi juda mashhur bo'lib ketdi. Uni amerikalik professor pedagog Lyuyd Trank ishlab chiqqan. O'qitishning tashkil etishning bu shakli katta auditoriyalarda (100-150 odam) umumiy mashg'ulotlarni, 10-15 kishilik guruhlarda esa amaliy mashg'ulotlarni vata'lim oluvchilarning individual ishlarini ham bir-galikda olib borishni taklif etadi. Bunda turli xildagi texnik vositalar-dan foydalanib, umumiy ma'ruzalarni olib borishga o'quv vaqtining 40 foizi ajratiladi. Shuningdek, kichik guruhlardagi mashg'ulotlarga (amaliy mashg'ulotlar) esa o'quv vaqtining 20 foizini va kabinet yoki laboratoriyalarda individual mustaqil ishlarni bajarishga o'quv vaqtining 40 foizi ajratiladi. XX asrning 70-yillarida o'qishni tashkil etishning noan'anaviy shakllarini izlash davom ettirildi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf- dars tizimini modernizatsiyalashtirish fikri bilan bog'liq boigan. Izlanishlarning asosiy masalasi - o'qishni individuallashtirishdan iborat edi. Birinchi universitetlar paydo bo'lishi bilan ta'limning ma'ruza-seminar shakli yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri mazkur tizim deyarli o'zgarmagan. Ma'ruza, seminar va laboratoriya ishlari, konsultatsiya va tanlagan kasbi bo'yicha amaliyot hozirgacha ma'ruza-seminar tizimi sifatida o'qishning asosiy shakllaridan biri bo'lib kelmoqda. Ma'ruza-seminar tizimi o'zining sof ko'rinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta'lim amaliyotida qo'llaniladi. O'zbekistonda uch yillik o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limini tadbiq etilishi bilan ma'ruza-seminar tizimidan akademik litsey va kasb- hunar kollejlarida ham ulardan foydalana boshlandi. Oxirgi paytlarda ma'ruza- seminar tizimi elementlaridan o'rta maktablarning katta sinf-larida ham qo'llanila boshlandi. Demak, qadim zamonlardanoq jamiyatning yetuk kishilari o'qitish ishini tashkil qilishning ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga javob beradigan shakllarini topishga uringanlar. Ta’lim tarixida turli ta’limni tashkil etish shakllardan fоydalangan. Markaziy Оsiyo hududida qadimdan shakllanib kelingan machitlar huzuridagi maktablarida o’quv mashg’ulоtlari asоsan ruhоniylar tоmоnidan tashkil etilib, ta’lim guruhli yoki yakka tartibda amalga оshirilgan. XVI asr оxiri va XVII asrning bоshlarida buyuk chex pedagоgi Yan Amоs Kоmenskiy (1592-1670) ta’lim tarixida birinchi bo’lib sinf-dars tizimini ishlab chiqdi. Ya.A.Kоmenskiyning yangi ta’lim tizimi qisqa vaqt ichida barcha mamlakatlar ta’limida o’rin оldi hоzirgi davrda sinf-dars shakli ta’limni tashkil etishning asоsiy shakli sifatida qo’llanmоqda. Bir xil tayyorgarlikka ega, yoshlari tеng o’quvchilarning doimiy jamoasi bilan ma'lum xona, rеjim, tartib asosida o’tkaziladigan mashg’ulotga d a r s dеyiladi. Dars-bevоsita o’qituvchi etakchiligida muayyan o’quvchilar guruhi bilan o’tkaziladigan o’quv mashg’ulоtidir. Dars mashg’ulоti asоsan 45 daqiqaga mo’ljallangan bo’lib, qat’iy jadval asоsida оlib bоriladi. Darsning asоsiy belgilaridan biri ilmiylikdir. Darsda o’rganiladigap bilimlar hоzirgi zamоn fani yutuqlarini o’zida aks ettirishi, ta’lim jarayon maqsadi hamda bоlalarning real bilish imkоniyatlariga mоs bo’lishi zarur. Dars ijоdiy jarayon Dars-jamоa mehnati jarayoni. Darsni ijоdiy tashkil etish, vaqtdan unumli fоydalanish, mashg’ulоtlarni o’z vaqtida o’tkazish bоlalarda jamоa bo’lib ishlay оlish ko’nikmalarini shakllantirish, o’zarо yordam, va bоlalar o’rtasida hamkоrlik o’rnatish yo’llari bilan mashg’ulоtlar jamоa mehnati jarayoniga aylantiriladi. Dars ta’limning bоshqa shakllaridan o’zining ichki va tashqi xususiyatlariga ko’ra farq qiladi. Muayyan yoshdagi va ma’lum tayyorgarlikka ega bo’lgan o’quvchilar guruhi, rejim, dars tartibi, mashg’ulоtlarni ma’lum xоnada o’tkazish kabilar darsning tashqi xususiyatlari, darsning maqsadi, ta’lim mazmunini his qilish, qiziqish, anglash, tushunish uning ichki xususiyatlari sanaladi. Dars ana shu ikki xil tashqi va ichki xususiyatlarning o’zarо uyg’unlashuvi asоsida tashkil etiladi. Darsga qo’yiladigan talablar Didaktik yoki ilmiy talablar sirasiga quyidagilar kiradi. 1. Har bir darsning maqsadini aniq belgilash 2. Darslarning оptimal mazmunini, o’rganiladigan bilimlar ko’lami, shakllantiriladigan ko’nikma va malakalarni оldindan aniqlab qo’yish. 3. Darsni tashkil etishga оid ta’lim metоdlarini, vоsitalarini tanlash, o’quvchilar bilish faоlligini rag’batlantirish, o’quv tоpshiriqlari, mustaqil ishlarni ta’limga tatbiq etish. 4.Ta’lim qоidalarini (ilmiylik, faоllik, izchillik, fanlararо alоqa va h.k) оg’ishmay amalga оshirish. Darsga qo’yiladigan tarbiyaviy talablar qatоriga quyidagilar kiradi: 1.Darsda o’rganiladigan o’quv materiallari bo’yicha tarbiyaviy xulоsalar chiqarish. 2.Nazariy bilimlar asоsida ilmiy dunyoqarashni rivоjlantirish. 3.Bоlalarda o’qishga оid ijоdiy mоtivlarni uyg’оtish, bilish, o’qish-o’rganishga havas ishtiyoq, qiziqishni shakllantirish. 4. Dars jarayoniga, pedagоgik takt qоidalariga riоya qilish. Darsga qo’yiladigan tashkiliy talablar jumlasiga quyidagilar kiradi. 1. Dars uchun puxta yo’nalgan kоnspekt yoki reja tuzish. 2.Darsning bоsqichlariga (dars bоsqichlarining o’zarо bоg’liqligi, darsda amalga оshiriladigan ishlar, o’quv tоpshiriqlarining o’zarо alоqadоrligiga) riоya qilish. 3.Dars tezligini o’quvchilarning tayyorgarligiga mоslashtirish. 4. Dars uchun ajratilag vaqtdan to’laqоnli fоydalanish. Asosiy masalani hal etishga yo'naltirilgan qism. Bu qism darsning muhim markaziy qismi hisoblanadi.Amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, ko'nikma va malakalarni mustahkamlashga qaratilgan qism. Bu qism darsning xulosalash va umumlashtirish qismi bo'lib hisoblanadi. I. Afzalliklari: • yaxlit o'quv-tarbiyaviy jarayonning tartibli (tizimli) ketishini ta'minlovchi aniq tashkiliy tizim; • jarayonlarning oddiy boshqarilishi; • muammoning jamoa bo'lib muhokama qilinishi, masalaning yechimini birgalikda izlash jarayonida ta'lim oluvchilar o'rtasida o'zaro munosabatlarning shakllanish imkoniyati; • ta' lim beruvchining ta' lim oluvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emotsional ta'sir ko'rsatishi; • ta'limning emotsionalligi (zero, ta'lim beruvchi bir vaqtning o'zida ta'lim oluvchilarning katta guruhi bilan ish olib boradi), o'quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish uchun sharoitning yaratilishi, bilimsizlikdan bilimlarni o'zlashtirish sari harakatlarning muntazamligi va izchilligi. II. Kamchiliklari:  tizimning bilimlarni asosan o'rta darajada o'zlashtiruvchi ta'lim oluvchilar uchun mo'ljallanganligi, bo'sh o'zlashtiruvchi ta'lim oluv chilar uchun qiyinchiliklarningyuzagakelishivakuchli o'zlashtiruvchi ta'lim oluvchilarning qobiliyatlarining rivojlanish sur'atining ortga surilishi;  ta'lim beruvchi uchun o'qitish mazmuni va o'qitish sur'atlari hamda metodlari bo'yicha individual ishlarni tashkil etish, shuningdek, ta'lim oluvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda qiyinchiliklarni yuzaga kelishi;  katta va kichik yoshli ta'lim oluvchilar o'rtasidagi munosabat larning qaror topmasligi. Darsning tashkiliy shakllari Pedagogik adabiyotlarda va maktab amaliyotida darsdagi ishlarni tashkil etishning asosan uchta: yakka tartibdagi, umumiy va guruhiy shakllari qabul qilingan. O’quvchilar bilan olib boriladigan yakka tartibdagi ishlar rejasini quyidagi yo’sinda tuzish mumkin: - dastlab mustaqil ishlarni o’tkazish hamda o’quvchi yashaydigan va o’qiydigan sharoitlarni tahlil qilish orqali uning imkoniyatlarini o’rganish; - o’quvchilar bilan yakka tartibda ishlashning didaktik vositalarini yaratish; - har bir o’quvchi uchun eng maqbul topshiriqlarni hamda bilim olishi va kamol topishi nazorat qilish sistemasini belgilash, o’quvchini o’z vaqtida murakkabroq masalalarni hal qilishga o’tkazish, amalga oshirilgan ishlarni tahlil qilish va umumlashtirish, tuzatish va xulosalar chiqarish. O’quv ishlarini tashkil etishning umumiy shakli Umumiy shakl darsda, o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining shunday turidirki, unda o’quvchilar hammalari uchun umumiy bitta ishni baravar bajaradilar. Olingan natijalar sinf bo’yicha muhokama qilinadi, taqqoslanadi va umumlashtiriladi. Ommaviy ta'lim sharoitida o’quv ishlarini tashkil etishning umumiy shakli g’oyat muhimdir. U bolalarda jamoatchilik hissini tarbiyalash, ularni mulohaza yuritishga, o’quvchilarning mulohazalaridagi xatolarni topishga o’rgatish imkonini beradi. To’g’ri rahbarlik qilinsa, bolalarning o’quv imkoniyatlari aniqlansa, sinfda turli muammolarni muhokama etish juda samarali tadbir hisoblanadi. Bu tadbir o’qituvchidan hamma o’quvchilarning fikrlashiga mos ishni topish mahoratini, ularning istaklarini tinglay olishni talab qiladi. Darsning umumiy shaklida ko’zlangan maqsadlar bo’yicha va ayniqsa, o’quvchilarda dalillar bilan muhokama yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishda ajoyib natijalarga erishish mumkin. Agar bolaning o’quv imkoniyatlari to’g’ri baholansa, darsni tashkil qilishning umumiy shakli o’quvchilarga yakka tartibda yondashishdan keng foydalanish imkonini ham beradi. O’qituvchi ulardan o’z imkoniyatlariga bog’liq holda turli darajadagi umumlashmalarni so’raydi. Shu tariqa o’quvchilarning tinglashlari ham, o’z bilimlari va fikrlarini o’rtoqlari bilan taqqoslashi, tezda to’ldirishi, undagi xatolarni topish ko’nikmalarini shakllantirishi juda muhimdir. Ta'limni tashkil etishning guruhiy shakli So’ngi yillarda darsni tashkil etishning umumiy va yakka tartibdagi shakllari bilan bir qatorda ta'limni tashkil etishning guruhiy shakli ham keng tarqalmoqda. Darsning guruhiy shaklining asosiy belgilari: - mazkur darsda muayyan o’quv vazifalarini hal qilish uchun sinf bir necha guruhlarga bo’linadi; - har bir guruh ma'lum topshiriq oladi va uni birgalashib o’z boshlig’i yoki o’qituvchining bevosita rahbarligida bajaradi; - topshiriq guruhning har bir a'zosi qo’shgan hissani hisobga olish va baholash imkonini beradigan yo’sinda bajariladi; - guruhning tarkibi doimiy bo’lmaydi uni tanlashda guruhdagi har bir a'zoning o’quv imkoniyatlari jamoa uchun ko’p foydali amalga oshadigan bo’lishi nazarda tutilgan. Ta'limni tashkil etishning guruhiy shakli So’nggi yillarda darsni tashkil etishning umumiy va yakka tartibdagi shakllari bilan bir qatorda ta'limni tashkil etishning guruhiy shakli ham keng tarqalmoqda. Darsning guruhiy shaklining asosiy belgilari: - mazkur darsda muayyan o’quv vazifalarini hal qilish uchun sinf bir necha guruhlarga bo’linadi; - har bir guruh ma'lum topshiriq oladi va uni birgalashib o’z boshlig’i yoki o’qituvchining bevosita rahbarligida bajaradi; - topshiriq guruhning har bir a'zosi qo’shgan hissani hisobga olish va baholash imkonini beradigan yo’sinda bajariladi; - guruhning tarkibi doimiy bo’lmaydi, uni tanlashda guruhdagi har bir a'zoning o’quv imkoniyatlari jamoa uchun ko’p foydali amalga oshadigan bo’lishi nazarda tutiladi. 2.2. Darsning strukturasi, elementlari va tiplari Ta'limning strukturasi va tizimi haqida tushuncha. Avvalo, strukturaning nimaligini ko’rib o’tamiz. Ma'lumki, strukturasiz tizim bo’lmaganidek, tizimsiz struktura ham bo’lmaydi. Shunga ko’ra strukturani tizimdagi o’zaro bog’liq elementlarning tartiblari deb ta'riflash mumkin. Biz tizim tushunchasiga nimalarni kiritamiz? Tizim – o’zining xossalari va bog’lanishlari bo’yicha u yoki bu tartibdagi o’zaro bog’liq ko’p elementlardir. O’quv jarayoni quyidagi zvenolarga ega bo’ladi: 1. O’quvchining o’quvchilar diqqati va tafakkurini jalb qilishi, shu orqali ularni o’quv materialini faol idrok etishga olib borish maqsadida bilish vazifasini o’rtaga qo’yishi. 2. O’qituvchi tomonidan bilimlarning berilishi jarayoni va o’quvchilarning yangi materialni o’zlashtirish. 3. Ilmiy tushunchalarning umumlashtirilishi va shaklantirilishi jarayoni, o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini mustahkamlash va takomillashtirish. 4. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tegishli vaziyatlarda qo’llash. 5. O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarini o’zlashtirayotgani tekshirish. Darsning tiplari Dars strukturasi o’quvchilar bilish faoliyatining xarakteri bo’yicha tasniflanadigan darslarning tipiga bog’liq bo’ladi. Ularni o’tkazish usullari, ta'lim metodlari esa o’quvchilar mustaqil ishining darajasi bo’yicha tasniflanadi. Darsning quyidagi tiplari mavjud: o’quvchilar yangi bilimlarni o’zlashtiradigan, faktli materiallar to’planadigan, kuzatishlar o’tkaziladigan, jarayonlar va hodisalar o’rganiladigan, ularni anglanadigan, tushunchalari shakllantiriladigan, ko’nikma va malakalar tarkib toptiriladigan darslar, bilimlar umumlashtiriladigan va tizimlashtiriladigan darslar, bilimlar, ko’nikmalar va malakalarni takrorlash, mustahkamlash, boshqacha aytganda, kompleks qo’llash darslari, bilim, ko’nikma va malakalar og’zaki hamda yozma ravishda sinaladigan nazorat - tekshirish darslari; bir necha didaktik masalalar baravar hal qilinadigan kombinatsiyalashgan darslar. Hozirgi zamon darsining eng muhim xususiyatlari yangi o’quv materialini va uni amalda qo’llashni o’zlashtirish bilan birga ilgari o’rganilgan narsalarni o’zlashtirish, sintez qilish, takrorlash va mustahkamlash, nazorat qilish kabi elementlarining o’zaro bog’lanishidir. T.A.Ilina darsning o’z strukturasiga barcha asosiy elementlarini olgan tipini, ya'ni umumiy yoki aralash darsni tavsiya etadi. Darsning birinchi bosqichi – tashkiliy qism. Odatda bu qismga salomlashish, o’quvchilarning, sinf xonasidagi jihozlarning darsga tayyorgarligini tekshirish, darsda yo’q o’quvchilarni aniqlash, ishning rejasini e'lon qilish kiradi. Tashkiliy qismning maqsadi – darsda ish vaziyatini vujudga keltirishdir. Ikkinchi bosqich – yozma uy vazifasini qo’yilgan maqsaddan qat'i nazar turli metodlar bilan tekshirish. Darsning uchinchi bosqichi – o’quvchilarning bilimlarini og’zaki tekshirish ( yoki ulardan so’rash ). Darsning to’rtinchi bosqichi – o’qituvchining bayon etishi asosida yoki o’quvchilarning mustaqil tahlil qilishi orqali yangi materialni tushuntirish. Beshinchi bosqich – uyga topshiriq berish. Darsning bu qismiga mazkur topshiriqning mohiyatini, lozim bo’lsa uni bajarish metodikasini ham tushuntirish, uni o’qituvchining o’zi doskaga yozishi, o’quvchilarning daftarga yoki kundalikka ko’chirishi kiradi. Darsning oltinchi bosqichi – yangi materialni mustahkamlash, ya'ni dastlabki yoki yo’lakay – mazkur material bayon qilinayotganda amalga oshiriladigan mustahkamlashdir. Darsning yettinchi bosqichi – uni tugallashdan iborat bo’lib, bu ish tashkiliy ravishda amalga oshirilishi kerak. Chunki, dars faqat o’qituvchining ko’rsatmasi bo’yicha mustahkamlanadi. Muallif darsning ana shu yettita elementini nazarda tutib, uning strukturasini quyidagicha ifodalaydi: 1. Tashkiliy qism. 2. Yozma topshiriqni (bor bo’lsa) tekshirish. 3. So’rash - mustahkamlash. 4. Uyga vazifa berish. 5. Darsni tugallash. Bunday darsni bilimlarni mustahkamlash darsi deb atash mumkin. Yangi murakkab materialni tahlil qilishda uy vazifasi tekshirilmaydi. 1. Tashkiliy qism. 2. Yangi materialni tushuntirish . 3. Yo’lakay mustahkamlash. 4. Uyga vazifa berish: darsni tugallash. Muammoli darslar: 1. O’quvchilarni uyushtirish. 2. Muammoni ifodalash, taxminni bayon qilish (natija qanday bo’lishi mumkinligini aytish) va yechimning variantlarini bildirish: muammoni amaliy hal qilishni izlash. 3. Natijalarni muhokama qilish. 4. O’qituvchining sharhi va umumlashtirishi. 5. Uyga vazifa berish. 6. Darsni tugallash. Darsning turlari Darslarning turlari quyidagicha: 1. a) dars - leksiya, b) dars - suhbat, v) kino darsi, g) nazariy yoki amaliy mustaqil (tadqiqot tipidagi) ishlar darsi, d) aralash dars (bitta darsda darsning har xil turlari birikmasi). 2. a) mustaqil (og’zaki yoki yozma mashqlardan iborat reproduktiv tipdagi) ishlar darsi, b) dars - laboratoriya ishi, v) amaliy ishlar darsi, g) dars - ekskursiya. 3. a) og’zaki (umumiy, yakka tartibda, guruhiy) so’rash, b) yozma (yakka tartibda) so’rash, v) sinov, g) sinov amaliy (laboratoriya) ishi, d) kontrol ish, y) aralash dars. Oldingi uchta turning birikmasi. Darslarning tipi Tushuntirish darsi. Ma'lumki, maktabdagi ta'limning asoslaridan biri onglilik prinspidir. Shunga ko’ra, ko’nikma va malakalarning shakllantirishning dastlabki bosqichi nazariy masalalarni o’rganishdan iborat bo’lishi kerak. Bunda o’qituvchining materialni tushuntirishi eng muhim zveno hisoblanadi. Tushuntirish darsining strukturasi, ya'ni undagi qismlarning o’zaro joylashuvi quyidagicha bo’lishi mumkin: 1. Ilgari o’rganilgan materiallarga doir bilimlarni eslash (o’quvchilardan so’rash); 2. Materialni tushuntirish; 3. Materialning o’zlashtirilganini tekshirish; 4. Nazariyani qo’llash namunasini ko’rsatish; 5. Uyga vazifa berish; 6. Darsni yakunlash. Ana shu tipdagi darsning strukturasi elementlariga dars mavzusini e'lon qilish, uning maqsadini ifodalash va vazifalarning qo’yilishini ham kiritish mumkin. Bilimlar, ko’nikmalar va malakalarni mustahkamlash darslari. Bu tipdagi darsning strukturasi quyidagi darsning asosiy elementlarini o’z ichiga oladi: 1. Nazariya bo’yicha bilimlarni eslash; 2. Mavzu bo’yicha ko’nikma va malakalarni rivojlantirish (mashqlar); 3. Darsni yakunlash; 4. Uyga vazifa berish. Takrorlash darsi. Mustahkamlash va takrorlash darslari o’rtasida anchagina umumiylik mavjud. Bu umumiylik, eng avvalo, mazkur darslarning vazifalari va strukturalariga taalluqlidir. Shu bilan birga mustahkamlash va takrorlash darslari orasida tafovut ham bor. Shuningdek, takrorlash darsida material to’liq emas, balki tanlab ko’rib chiqilgan, oldingi darslarda yetarlicha o’zlashtirilmagan masalalar takrorlanadi. Materialni umumlashtirish va ko’nikma hamda malakalarni takomillashtirish darslari. Umumlashtirish darsining elementlari quyidagilardan iboratdir: 1. Umumlashtiruvchi materialga doir bilimlarni eslash; 2. Materialni umumlashtirish; 3. Nazariyani o’zlashtirilganini tekshirish; 4. Umumlashgan qoidani qo’llash namunasini ko’rsatish; 5. Mavzu bo’yicha ko’nikma va malakalarni takomillashtirish (mashqlar); 6. Darsning natijalarini yakunlash; 7. Uyga vazifa berish. Bilim, ko’nikma va malakalarni tekshirish darsi (kontrol dars). Kontrol ish o’tkaziladigan darsning strukturasi murakkab emas: o’qituvchi topshiriqlarni aytib turadi (yoki doskaga yozadi), o’quvchilar ularni bajaradilar va dars oxirida ishlar yig’ib olinadi. Kontrol ishning savollari va topshiriqlari shunday ifodalanishi kerakki, o’quvchilarning javoblaridan ular materialni shunchaki eslab qolgani emas, balki ishning mohiyatini tushungani ham ko’rinib turishi lozim. Hozirgi vaqtda respublika ta'lim muassasalarida o'qitishning 1-shakldagidek ko'rinishlaridan foydalanilmoqda. l-shakl. Ta'limni tashkil etish shakllari . Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan quyidagi didaktik talablar qo'yilmoqda:  Darsning maqsadi va vazifalarining aniqligi hamda pedagogik jihatdan to'g'riligi.  Darsning ta'limiy, tarbiyaviy va shaxsni rivojlantiruvchanlik vazifalarining birligi va uzviyligi.  O'qitishning yaxlit dars va uning ma'lum qismlari, vazifalari hamda mazmuniga muvafiq keladigan ta'lim oluvchilarning bilish faolliklari va mustaqil faoliyatlarini ta'minlashga xizmat qiluvchi maqbul metodlarni tanlash.  Mashg'ulotlarning turli shakllari: jamoa, guruhli va yakka tartibdagi shakllarini maqbul ravishda qo'shib olib borish.  Ta'lim beruvchining rahbarlik vazifasi bilan ta'lim oluvchining faol bilish faoliyatini birga olib borish.  Darslarning o'zaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bo'lishiga erishish.  Ta'lim oluvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish.  Darsda ta'lim oluvchilarni o'qitish va tarbiyalash uchun qulay shart-sharoit yaratish.  Darslarni demokratik tamoyillar asosida tashkil etish.  Darsda ta'lim oluvchilar erkinligini ta'minlash. Ma'ruza va seminar mashg'ulotlari (konsultatsiyalar, ekskursiyalar, praktikumlar) Darsda bilimlarning o'zlashtirilishi, malaka va ko'nikmalarning hosil qilinishi murakkab dinamik jarayondir. O'quv materialini o'rganishning turli vazifalari, yo'llari, usullari va vositalari vujudga keladi. Buning natijasida darsning juda ko'p turlari, uning har xil vari-antlari paydo bo'ladi. Ayni vaqtda ta'lim tizimida eng ko'p qo'llaniladigan dars turlari quyidagilardir:  Yangi bilimlarni bayon qilish darsi.  O'tilgan materialni mustahkamlash darsi.  Ta'lim oluvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini tekshirish darsi;  Takroriy-umumlashtiruvchi dars.  Aralash dars. Muayyan dars turi asosida olib boriladigan mashg'ulotlarda ikkinchi, uchinchi bir dars running qismlari bo'lishi mumkin. Misol uchun ta'lim muassasalarida eng qo'llaniladigan dars turlaridan biri yangi bilimlarni bayon qilish darsida quyidagi holatlar amalga oshiri-lishi mumkin:  yangi bilimlarni bayon qilish;  yangi bilimlarni mustahkamlash;  yangi bilimlar ustida mashq o'tkazish;  yangi bilimlarga bog'liq holda uyga vazifalarini topshirish va  hokazo. Demak, dars umumiy jarayon davomida bir dars turi asosida tashkil etilmaydi. Shunga qaramay darsning maqsadi ta'lim oluvchilarga yangi bilim berishga qaratilgan bo'lsa, butun didaktik usullar ana shunga bo'ysundiriladi. Shu sababli ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi. Muayyan dars turi bilan ish ko'rilayotganda boshqa bir dars turi unsurlarining asosiy dars tuzilishini tashkil qilishi mumkin. Didaktik usullar ta'lim metodi bilan baholangandagina dars tuzilishining o'zgarishiga, ta'lim metodlarining o'zgarishi ham dars tuzilishining o'zgarishiga olib keladi. Dars jarayonining muayyan qismida dars shakli hamda metodlarining o'zgarishi darsning yangi bosqichini boshlaganligini anglatadi. Demak, dars tuzilishining biridan ikkinchisiga o'tishi va shu orqa-li darsning shakl va metodlarining o'zgarishi dars bosqichi deb yuri-tiladi.Bu boradaxulosa o'rnida shuni ta'kidlash mumkinki, turli darsning shakl va metodlari hamda ular negizidagi dars tuzilishlariga bevosita bog'liqdir. Umumlashtiruvchi dars — bu o'quv dasturining ma'lum bir qismi (bob, boiim yoki ayrim mavzu) o'tib bo'lganidan keyin o'tiladigan dars mashg'uloti. Umumiy o'rta ta'lim maktablarining yuqori sinflarida ba'zi o'quv materiallarining ma'lum qismi yoki yirik mavzuni boshlashdan avval kirish dars ham olib boriladi. Bunday darslar, odatda, ijtimoiy fanlar bo'yicha o'tkaziladi. Ma'ruza. Bugungi kunda zamonaviy o'quv muassasalari faoliyatida o'qitish shakllaridan biri bo'lish ma'ruzadan foydalanish keng tarqalgan. Maktab amaliyotida ma'ruzaning quyidagi turlaridan keng foydalanilmoqda: ma'ruza-hikoya; ma'ruza-suhbat; ma'ruza-munozara; ommaviy ma'ruza. Fakultativ mashg'ulotlar — bu ta'lim oluvchining qiziqish va xohishlariga ko'ra muayyan fan, predmet yuzasidan beriladigan ilmiy-nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, ularda amaliy ko'nikmalarni shakllantirish maqsadida tashkil etiladigan ta'lim shaklidir. Fakultativ mashg'ulotlar ta'lim oluvchilarning mustaqil fikrlashini oshirishga va ijtimoiy faoliyatini faollashtirishga, aqliy qobiliyatlarini takomillashtirishga xizmat qiladigan maxsus dastur asosida o'tkaziladi. Seminar mashg'ulotlari . Ijtimoiy-gumanitar yo'nalishidagi predmetlar bo'yicha seminar mashg'ulotlarini tashkil qilish keng qo'llaniladi. Seminar mashg'ulotlarini tashkil etishdan asosiy maqsad ta'lim oluvchilarning mustaqil ishlarini yanada rivojlantirish, ayrim mavzular yuzasidan keng va chuqur ma'lumot bera oladigan manbalar ustida ishlay olishlari hamda shu asosda kelajakdagi kasbiy faoli-yatlarida zarur adabiyotlardan foydalana olish ko'nikma va malakalariga ega qilishdan iboratdir. Seminar mashg'uloti ta'lim beruvchi rahbarligida o'tkaziladi. Ekskursiyalar. Noan'anaviy dars shakllaridan biri hisoblangan ekskursiyalar sinf- dars tizimi, shuningdek, amaliy mashg'ulotlardan tubdan farq qiladi. Bu farqlar quyidagilardan iborat bo'ladi: ta'lim oluvchi rejalashtirilgan va o'tkaziladigan barcha ekskursiyalarga rahbarlik qilsa ham, u ekskursiya obyektlarining barcha detallarini yaxshi bilmasligi mumkin, bunday hollarda maxsus tayyorgarlikka ega bo'lgan ekskursovod ish olib boradi; ekskurtsiya muddati turlicha bo'lib, unda doimiy o'quv jadvali talablariga amal qilish mas'uliyati mavjud; ta'lim beruvchi yoki ekskursovodning rahbarlik usuli va ta'lim oluvchilar faoliyati turlicha bo'lishi mumkin. 3-shakl. Ekskursiyaning tarkibiy tuzilishi. Ekskursiya davomida ta'lim oluvchilardan intizomga qat'iy rioya qilish talab etiladi. Ta'limnining noan'anaviy shakli siaftida tashkil etiladigan bahs-munozara, davra suhbati, matbuot konferensiyasi, telekonferensiyalar muayyan predmet (yo'nalish)ning muhim mavzulari yuzasidan tashkil etilib, ular ta'lim oluvchilarda mustaqil fikrlash, o'z fikrini ilgari surish, uni asoslash hamda himoya qilish qobiliyatini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Bu kabi darslarning tashkil etilishida maqsadning aniqligi, shuningdek, ta'lim oluvchining faol ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. «Viktorina», «Mo'jizalar maydoni», «Zakovat» va shu kabi shakl-da o'tkazilayotgan darslar bellashuv xususiyatiga ega bo'lib, ular ta'lim oluvchilarni faollikka undaydi. Yuqoridagi bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslanib quyidagi xulosani keltirish mumkin:  ta'limning shakli muayyan maqsadga muvofiq ma'lum rejimda tashkil etiladigan faoliyatning tashqi ifodasi boiib, ta'lim jarayonida yetakchi o'rin tutadi;  ta'lim jarayonini samarasini ta'minlash uchun ta'lim metodlaridan o'rinli va unumli foydalanishga bog'liq;  ta'lim metodi ta'lim jarayonida ta'lim beruvchi va ta'lim oluchilarning aniq maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlarining usullari hisoblanadi;  ta'lim vositalari ta'lim metodlarining ta'limiy ta'sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. XULOSA O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta va maktabdan tashqari ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, o‘sib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy-axloqiy va intellektual rivojlantirishni sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tarish, o‘quv-tarbiya jarayoniga ta’limning innovatsion shakllari va usullarini joriy etish maqsadida, O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI TIZIMINI 2030-YILGACHA RIVOJLANTIRISH KONSEPSIYASI tasdiqlandi. Ushbu konsepsiyani tahlil qilib, kurs ishimizning asosini yoritishda foydalanib chiqdik. Kurs ishimizni tugatar ekanmiz, quyidagi xulosalarga keldik:  o‘zbekiston Respublikasining 2030-yilga kelib PISA (The Programme for International Student Assessment) Xalqaro miqyosda o‘quvchilarni baholash dasturi reytingi bo‘yicha jahonning birinchi 30 ta ilg‘or mamlakati qatoriga kirishiga erishish uchun salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda.  uzluksiz ta’lim tizimi mazmunini sifat jihatidan yangilash, shuningdek professional kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;  o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish;  xalq ta’limi sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va innovatsion loyihalarni joriy etish;  xalq ta’limi muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashning samaradorligini oshirish;  yoshlarni tarbiyalash va ularning bandligini ta’minlashda maktabdan tashqari ta’limning zamonaviy usullari va yo‘nalishlarini joriy etish;  davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish hisobiga davlat ta’lim tizimida raqobat muhitini kengaytirish;  yoshlar ta’lim-tarbiyasi uchun qo‘shimcha sharoitlar yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan beshta tashabbusni amaliyotga tatbiq etish;  xalq ta’limi tizimida faoliyat ko‘rsatishning jozibadorligini oshirish maqsadida umumiy o‘rta ta’lim muassasalari xodimlarining mehnatiga haq to‘lash, moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy himoya qilish darajasini bosqichma-bosqich oshirib boorish kabi maqsadlar Konsepsiyamizning asosini hamda kurs ishimizning asosini tashkil qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. А. Kаrimоv. Yuksаk mа`nаviyat еngilmаs kuch. T. Shаrq 2008. 2. А. Kаrimоv. Bаrkаmоl аvlоd O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. T. 1997. 3. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi T. 1997. 4. Оchilоv M. Оliy mаktаb pеdаgоgikаsi.T. 2008. 5. Оchilоv. M. Muаllim қаlb mе`mоri. T. 2003. 6. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996. A. To’xtaboеv, A. Eraliеv “Tashkiliy xatti-xarakatlar” Andijon., “Xayot” 2001 y 7. O. Musurmonova “Ma'naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi” T., “O’qituvchi” 1990 y 8. R. Mavlonova “Pеdagogika” T., “O’qituvchi” 2004 y 9. Подласий И.П. Педагогика.—Москва, Висщая образования, 2008г 10. M . To ’ xtaxo ’ jayeva “ P е dagogika ” T ., “ O ’ qituvchi ” 2010 y 11. Ах m е d о v а M . E P е d а g о gik а n а z а riyasi v а t а ri х i ” o ’ quv qo ’ ll а nm а T :2011 “ T а f а kkur bo ’ st о ni ” n а shriyoti 157 b Mustaqil o’qish uchun adabiyotlar 1. Dyachenko V.K. Novaya didaktika. – M., 2001. 2. Zagvyazinskiy V.I. Teoriya obucheniya. Sovremennaya interpretatsiya. – M., 2001. 3. Xutorskoy A.V. Didakticheskaya evristika. – M., 2003. 4. Xutorskoy A.V. Sovremennaya didaktika. – SPb., 2001.


O’quv jarayonini tashkil etishning turlari va shakllari
KIRISH

ASOSIY QISM

I BOB. O’QUV JARAYONINI TASHKIL ETISHNING TURLARI VA SHAKLLARI MAVZUSINING  NAZARIY ASOSLARI (METODOLOGIYASI)

1.1.  O’quv jarayonini tashkil etish haqida tushuncha.

1.2.  Ta'limda sinf-dars tizimining vujudga kelishi.

II BOB. O’QUV JARAYONINI TASHKIL ETISHNING TURLARI VA SHAKLLARI  MAVZUSINI O’RGANISH VA ULARNING TAHLILI

2.1. Ta'limni tashkil etishning xilma-xil turlarini va ulardagi umumiylik va xususiylik haqida bilim berish.Hozirgi zamon darslari va ularga mos ta'limni modernizatsiya qilish asoslarini talabalar ongiga singdirish.

2.2. Ta'limni tashkil etishning an'anaviy va zamonaviy shakllari

haqida bilimlar majmuyini hosil qilish.

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Купить