O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	40.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni

Sotib olish

O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini
tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni
Reja:
Kirish
1.Sinf rahbari ish faoliyatini tashkil etishning shart-sharoitlari.
2.O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash
3. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning shakl va
vositalari
Xulosa
Adabiyotlar ro’yxati.

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil o’zbekistonning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy
yo’nalishlarini rivojlantirishda va demokratik, insonparvarlik jamiyatini qurishda
xalq ta’limi tizimini takomillashtirish, ayniqsa, boshlang’ich ta’lim bosqichi ish
faoliyatini yuqori darajaga ko’tarish muhim ahamiyat kasb etadi. CHunki
kelajagimizning taqdiri hozirgi kunda boshlang’ich ta’lim bosqichi maktablarida
ilm olayotgan bolalarning tarbiyasiga bog’liqdir.
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, fuqarolik tuyg’usi dastlab oilada, bog’chada
keyinchalik boshlang’ich sinflarda bilim olayotgan bolalarda shakllanadi.
Ta’limning poydevori qanchalik mustahkam bo’lsa, o’quvchini fuqarolik
tuyg’usiga oid dunyoqarashi shunchalik rivojlanadi. SHuning uchun ham
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimov
«...bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan boshlang’ich sinflarga
eng yetuk, eng tajribali murabbiylar biriktirib qo’yilishini oddiy mantiqning o’zi
talab etadi.
Zamonaviy boshlang’ich ta’limning o’zi nimadan iborat bo’lishi kerak? Bola 1-
4 sinflarda qanday bilimga ega bo’lishi lozim? Uning tarbiyasi qanday bo’lishi
kerak? SHu masalalarga javob topishimiz zarur.
O’zbekiston mustaqilligi tufayli boshlang’ich ta’lim mazmuni tubdan o’zgardi.
Milliy va ma’naviy qadriyatar asosida yangi dasturlar, darsliklar, o’quv metodik
tavsiyalar, ilmiy-metodik qo’llanmalar yaratildi. Mustaqil respublikamizda
boshlang’ich sinf o’quvchilarni yangi talab asosida o’qitish va tarbiyalashga
alohida e’tibor berildi. Boshlang’ich sinflar bo’yicha davlat ta’lim standarti,
boshlang’ich ta’lim kontseptsiyasi yaratildi.
Muammoning ishlanganlik darajasi: O’zbekiston Respublikasining
Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek «Fuqarolik – bu o’zbek xalqi milliy
ruhiyatining ajralmas fazilatidir. Bizning xalqimiz o’zining voqealariga boy ko’p
ming yillik tarixi davomida ko’p narsalarni boshidan kechirdi. Madaniyat ilm, fan,
o’z davlatchiligi yutuqlari nashidasini surdi, o’zaro nizolar, begonalar asorati
alamini tortdi, eng yaxshi o’g’il – qizlaridan judo bo’ldi. Lekin tarixning o’yini
2

ham, omonsiz jangu jadallar ham, tabiiy ofatlar va ochlik ham xalqimizning
insoniylik tabiatiga dog’ tushurolmadi. O’zbek oilasida bugungi kunda yaxshilik va
yorug’lik, bolalarga mehr kattalarga hurmat, yaqinlariga va boshqalarning
qayg’usiga hamdardlik mujassamlangandir».
Bugungi kunda boshlang’ich sinf o’quvchilarida vatanga sadoqatlilik, hurmat
qilish, jamiyat farovonligini yuksaltirish va kishilarda fuqarolik tuyg’ularini
rivojlantirishga g’amxo’rlik qilish haqidagi bilim, ko’nikma va malakalarini
shakllantirish vatanparvarlikning asosiy negizini tashkil etadi. Adabiyotlarni
o’rganish va boshlang’ich ta’lim ish tajribasini kuzatishdan shu narsa ma’lum
bo’ldiki, boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’ularini shakllantirish
ishlari yetarlicha hal etilmagan muammo bo’lib kelmoqda. Ana shu muammoni
nazariy va amaliy jihatdan o’rganish maqsadida ilmiy tadqiqot mavzusini:
« O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining
o’rni » deb belgiladik.
Kurs ishining maqsadi - O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini
tarbiyalashda sinf rahbarining o’rnini aniqlash.
Kurs ishining ob’ekti – O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini
tarbiyalashda sinf rahbarining o’rnini aniqlash. jarayoni.
Kurs ishining predmeti - O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini
tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni.
Kurs ishining maqsadi asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi:
1. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash– pedagogik muammo
ekanligini nazariy jihatdan asoslash.
2. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning pedagogik
xususiyatlarini ishlab chiqish.
3. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning pedagogik shart-
sharoitlarini aniqlash.
4. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashni ta’minlaydigan shakl
va metodlar, vositalar tizimini ishlab chiqish, ilmiy asoslash va tajribada tekshirish.
3

Kurs ishining tuzilishi. kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
1. Sinf rahbari ish faoliyatini tashkil etishning shart-sharoitlari.
Sinf rahbari maktab o’qituvchilar jamoasi va pedagogika kengashining
a’zosidir. Sinf rahbari va tashkilotchining burchi juda keng va ko’p tomonlamadir.
Sinf rahbari ishining asosiy qismi o’quvchilarni o’rganish, o’quvchilar bilim
sifatini oshirish hamda ularning tartib intizomini mustahkamlash. Darsdan va
sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ularni o’tkazish.
O’quvchilarning ota-onalari bilan olib boriladigan ishlar ham maktab tashkilotchisi
va sinf rahbarining asosiy vazifalaridan biridir.
O’quvchilar jamoasi – sinf rahbarining tayanchi. O’quvchilarni tarbiyalashda
sinf jamoasidagi barcha o’quvchilarning bir-birlariga ta’sirlari katta ahamiyatga
ega. Ularni bir-biriga ko’rsatadigan o’rnaklari intizomni yaxshilash va
mustahkamlashga, ularni xulq madaniyatini, odatini, ko’nikmasini hosil qiladi.
Alisher Navoiy «Mahbub-ul-qulub» asarida ta’lim-tarbiya jarayonlarini,
vositalarini, ahloq-odob talablarini ko’rsatadi. O’z davridagi musulmon
maktablarining yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi. O’qituvchi odobi va
muallimlik kasbi, mudarrislar, maktabdorlar va ta’lim berayotgan fanini va tarbiya
jaaryonini sevishi kerak deydi. O’ziga xos o’quvchi jamiyatda obro’li va hurmatga
loyiq insondir, deb hisoblaydi. SHogirdlar muallimni hurmat qilishlari,
e’zozlashlari zarurligini uqtiradi.
Navoiyning fikricha, ba’zan bir kishi bitta bolaga tarbiya berishga ojizlik qiladi,
muallim esa bir nechta bola-sinf jamoasini tashkil etadi va ilmu-adab o’rgatadi. Bu
jarayonda sinf rahbari ko’p mashaqqatlarga duch keladi. SHuning uchun shogirdlar
ustoz oldida umrbod qarzdor ekanliklarini his etishlari lozim.
SHogird podsholik martabasiga erishsa ham muallimga qulluq qilsa arziydi.
Xaq yo’lida senga bir harf o’qitmish ranj ila,
Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila.
Sinf rahbari o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalar ekan, u o’z faoliyatida
quyidagi talablarga rioya qilishi kerak:
4

- sinf rahbari o’quvchi ota-onasining mansabi, boyligiga qarab bolaga
muomala qilmasligi lozim.
- sinf rahbari bolalarga ahloqiy normalarni o’rgatishi kerak.
- gerdayishi, manmanlik, ta’magirlik, nodonlik kabi illatlar o’qituvchi
ahloqiga yod sifatlardir.
- xalq nazarida olim hisoblanadigan o’qituvchilar yomon ishlardan,
fiskufasoddan o’zlarini tiya bilishlari zarur.
Sinf rahbarining ota-onalar bilan to’g’ri muomila qila olishi murakkab, nozik
ish. CHunki hozirgi ota-onalarning ko’pchiligi o’rta yoki oliy ma’lumotli kishilar,
ular vaqtli matbuot, televidinie, radio orqali ko’pgina pedagogik axborotlarni bilib
oladilar. SHunday vaziyatlar ham bo’ladiki, o’g’il yoki qiz bola maktabda
o’zboshimchalik qiladi, lekin oilada hushyor va gapga quloq soladi, yoki aksincha.
Oilada muomalasi qo’pol, o’zboshimcha, maktabda esa o’zini xushmuamola,
intizomli tutadi. Buning sababi nimada? Bunday holatlarning hammasi uchun bir
xil sabab va to’g’ri javobni topish amri mahol. CHunki har bir holatda uning
sabablari turlicha bo’lishi mumkin. Demak, sinf rahbari va ota-onalarning
maqsadlari bir xil bo’lsa ham, ularning hamkorligi, bir-birini tushunishi, muomala
munosabatlari qarama-qarshiliklarsiz bo’lmaydi.
Sinf rahbarining faoliyati kamol topayotgan kishi shaxsini tarkib toptirishga
qaratilgandir. Bu faoliyatning natijalari tarbiyalanuvchining qiyofasida, uning
shaxsidagi xususiyatlarida, xarakter va xulq-atvorida o’z aksini topadi. Agar
tarbiyachi pedagog nimaga intilayotganini ravshan va aniq tushunilmagan joyda
tarbiyalanuvchilar shaxsini takomillashtirishga astoydil intilish bo’lmaydi, balki
tarbiyada o’tkaziladigan ish tasodifiy tusga ega bo’lib, buning uchun ajratilgan
vaqtni to’ldirish uchungina olib boriladi. Tarbiya faoliyatining maqsadlarini aniq
bilmagan va bu maqsadlarni hisobga olmagan holda to’la qimmatli tarbiya yo’q va
bo’lishi ham mumkin emas. Ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning maqsadi jamiyat
talablariga bog’liq bo’lib, bu talablar o’z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o’qitish va tarbiyalash ishlarining
5

hammasi yosh avlodda ma’naviy ahloq va e’tiqodni shakllantirishga, ularni
Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim.
Yoshlarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash tizimini takomillashtirishda
boshlang’ich maktab muhim o’rin egallaydi.
Ma’naviy ahloqiy tarbiya-ma’naviy ongni bir maqsadni ko’zlab tarkib
toptirish, ahloqiy tuyg’ularni rivojlantirish hamda xulq-atvor ko’nikmalari va
odatlarini hosil qilishdan iborat. Sinf rahbari o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy
tarbiyalashning quyidagi vazifalarini hal etishi kerak.
1) Tug’ilib o’sgan joyiga, O’zbekiston Respublikasiga yuksak muhabbat
tuyg’ularini, uning tabiati va kishilar haqida, Vatanning himoyachilari va mehnat
qahramonlari to’g’risida, ota-bobolarimiz, ularni dunyo tsivilizitsiyasiga qo’shgan
hissalari to’g’risida ko’proq bilishga intilishni tarbiyalash.
2) O’quvchilarda Vatanimizning boy tarixi, shuningdek boshqa mamlakatlar
to’g’risida, tinchlik uchun kurash haqida chet ellardagi bolalar tashkilotlari haqida
dastlabki tasavvurlarni hosil qilish.
3) Bolalarda o’rtoqlik tuyg’usini, boshqalarga yordam ko’rsatish ishtiyoqini,
umumiy foyda yo’lida birgalikda faoliyat ko’rsatishga intilishni tarkib toptirish.
Bolalar o’rtasida, o’g’il va qiz bolalar o’rtasida do’stona munosabatlarni
rag’batlantirish, sohta o’rtoqlik ko’rinishlariga qarshi kurash olib borish lozim.
4) O’z so’zi va va’dasi uchun, o’qituvchi va kollektiv topshiriqlarining
bajarilishi uchun ma’suliyat tuyg’usini tarbiyalash.
5) Bolalarda kishilarga to’g’ri munosabatni, keksalar, bemorlar, invalidlarga
nisbatan e’tibor va g’amhurlikni, xushfe’l va betartib, kamtar va haqgo’y bulishini
tarbiyalash.
O’quvchilarni barcha kishilarning yaxshi va yomon xatti-harakatlarini farqlay
olishga, o’z xatti-harakatlariga va o’rtoqlarining xatti-harakatiga adolatli baho
berishga o’rgatishi hamda o’z kuch g’ayratini o’quvchilarda nopoklik, adolatsizlik,
kishilarga raxm-shafqatsiz bo’lishga nisbatan salbiy munosabatni tarkib
topshtirishga qaratishi kerak.
6

O’quvchilarni tarbiyalash o’qitishga qaraganda ancha qiyin degan fikrni
o’qituvchilar orasida tez-tez eshitish mumkin. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya ta’lim
berish bilan mustahkam aloqada bo’lgani holda, o’zining xususiyatlariga ega.
Ma’naviy-ahloqiy tarbiya o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashni barcha
protsesslarini bilim berish va o’rgatish bilan birga qamrab oladi. Bunday ikkita
o’zaro bog’langan tomon: hayotni bilish va unga bo’lgan munosabatni tarkib
toptirish protsesslari ajralib turadi. Hayotni bilish ma’lumot olishning asosiy
funktsiyasi, unga bo’lgan munosabatni tarkib toptirish tarbiyaning asosi, vazifasini
tashkil etadi.
Sinf rahbari faqat ta’lim-tarbiyaning birligini emas, balki ularning
xususiyatlarini ham ko’ra bilishi muhimdir. Maktabdagi tarbiya inson shaxsini
tarkib toptirish yuzasidan olib boriladigan ulkan ishining bir qismi xolos, u
bolaning ilgarigi tajribalarini hisobga olgan holda tashkil etiladi, undagi barcha
yaxshi sifatlarni o’stirib, noto’g’ri tasavvurlar, odatlarni tuzatib borishi va bo’lajak
sifatga zamin tayyorlashi kerak. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya o’quvchi maktabni
tamomlagandan keyin ham to’gallanmaydi, u butun umr bo’yi davom etadi.
Ma’naviy-ahloqiy tarbiya-ta’lim berish bilan bog’liq bo’lgani holda, o’z
xususiyatlariga, o’ziga xos vazifalari, uni tashkil etishning forma va metodlariga
ega bo’lib, maxsus ravishda o’rganilishi lozim.
O’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashning muhim sharti sifatida ularning
o’quv va o’qishdan tashqi xilma-xil faoliyatlarining birligi to’g’risidagi
tushunchalar bilan bog’liqdir.
O’quv va ma’naviy-ahloqiy tarbiya faoliyati bir-birlarini to’ldirish lozim: Sinf
rahbari tomonidan tarbiyaviy bosqichga rahbarlik qilingan taqdirdagina tarbiyada
biror maqsadga qaratilganlik, ma’lum bir sistemaning bo’lishi mumkin.
Ma’naviyahloqiy tarbiyalash avvalo tarbiyalanuvchi shaxsining tarkib topish
protsessiga rahbarlik qilishni taqozo etadi.
Biror maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonda tarbiyalanuvchilarning jismoniy
hamda ma’naviy-ahloqiy yetukligi o’sib borishiga qarab ularning mustaqilligi va
ijodiy faolligi ortib boradi. O’quvchilar jamoasining ongliligi ortib borishi bilan
7

tarbiyachining vazifalari o’zgaradi. Tarbiya davomida tarbiyalanuvchining
qarashlari, hayotiy nuqtai nazari asta-sekin tarkib topadi.
Hozirgi davrida maktab va uydagi o’quv-tarbiya ishlarini amalga oshirayotgan
pedagogik jamoa oldiga juda katta vazifalar qo’ymoqda. Maktab yosh avlodni
dunyoqarashini tarkib toptirish, g’oyaviy, siyosiy jihatdan chiniqtirish, yuksak
axloqiy fazilatlarga ega qilish, mehnatiga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim.
Bu vazifalarni hal qilishda sinf rahbari va tashkilotchi muhim rol o’ynaydi.
CHunki, u bir sinf sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan
ishlarni tashkil etadi va boshqaradi.
Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. O’ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani
bajarayotganda u yolg’iz emas, shu sinfda dars berayotgan turli fan o’qituvchilari
bilan hamkorlikda va ularga suyangan holda o’kuvchilarda milliy dunyoqarash
asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi. O’quvchilarni darsdan
tashqari tadbirlarni tashkil etadi va sinf jamoasini mustahkamlaydi.
2. O’quvchilarning bilimga bo’lgan qiziqish va qobilyatini o’stirish har bir
o’quvchining indivudial-psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga
yo’naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida
vazifasidir. Ayni paytda har bir o’quvchining sog’ligini mustahkamlashga ham
e’tibor beradi.
3. Sinf rahbarining diqqat markazida o’quvchilarning yuqori darsda
o’zlashtirishini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir o’quvchining
kundalik o’zlashtirishidan voqif bo’lib turadi. Orqada qolayotganlarga o’z vaqtida,
kechiktirmay yordam uyushtiradi.
4. Sinfdagi o’quvchilarning o’z-o’zini boshqarish ishlarini yo’naltiradi, ular
ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini ta’min etadi,
maktab miqiyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda o’z sinfining faol
qatnashishini ta’minlaydi.
8

5. Sinf o’quvchilarining ota-onalari, kuni uzaytirilgan guruhlarining
tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi otaliqqa oluvchilar
bilan yaqin aloqaga o’rnatadi.
6. Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o’qituvchilari o’rtasida
o’quvchilarga nisbatan yagona talablar o’rnatilishiga erishadi, ota-onalarga
pedagogik bilimlar tarqatib, oila bilan maktab o’rtasidagi aloqani mustahkamlaydi.
7. Sinf rahbari o’z sinfidagi turli hujjatlarini; sinf jurnali, o’quvchilarning
kundaliklari, tabellar, shaxsiy ma’lumotlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi.
Ko’rinib turibdiki, sinf rahbarining vazifalari keng va murakkab, ularni
muvaffaqiyatli hal qilish sinf rahbarining shaxsiy sifatlariga ham bog’liqdir. Sinf
rahbarining shaxsiy sifatlariga qo’yiladigan talablar o’qituvchiga qo’yiladigan
talablardan farq qilmaydi. Lekin, sinf rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy
jihatdan andoza oladigan shaxs bo’lganligi uchun ham, bu talablar uning shaxsiy
fazilatiga aylanib ketishi bilan tarbiyada alohida rol o’ynaydi.
O’quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini
muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o’zlashtirish
va bilim sifatini oshirish ko’p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali
ishlashiga bog’liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar
o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to’ldiradi. Ularning dunyoqarashi,
to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni
amaliyot ishlab chiqarish bilan bog’lanishiga zamin yaratadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning
vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning
tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni
nazorat qilish.
2. O’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko’p qirrali ishlarni
o’quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish.
9

3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan
holda o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam
ko’rsatish.
4. Umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy
tadbirlarda qatnashish.
5. O’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada
tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin: tashkilotchilik,
uslubiy va ma’muriy.
Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi.
Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator kishilarni kiritish
mumkin:
1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish.
2. Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash.
3. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmunini,
shakl va usullarini aniqlash.
4. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va
ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni
aniqlash.
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati
va munosabat vositasi hisoblanadi. CHunki sinfdan tashqari ishlarda olingan
axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. SHu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi.
O’quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan muayan
munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. SHuning uchun ham
o’quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa,
ularning munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi
samarali bo’ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar
jamoadagi ishlarni o’rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab
chiqarish mehnatiga qo’shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi
uchun kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi:
10

1. Og’zaki ish usullari: majlislar, yig’inlar, ma’ruzalar, kutubxonalar,
konferentsiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar.
2. Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport
musobaqalari, tabiatshunoslar to’garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar
ko’rgazmalari.
Tarbiyaviy ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo etadi.
Sinf rahbarligi kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar
metodikasi kursi bir-biriga bog’liq va uning davomiyligidir.
Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o’quvchilar turli
qo’llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni
o’rganadilar, o’z-o’zini tekshirish uchun turli ma’lumot va tayanch materiallarini
jalb etish ko’nikmalarini egallaydilar.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh
xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga,
ilmiy markazlar bilan o’zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor
o’rinbosarining faoliyati, o’z ifodasini topgan xujjatlar ro’yxati, xalq ta’limi
tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi.
Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g’oyaviy
ishonchiga va siyosiyligining darajasiga bog’liq. Buning uchun sinf rahbari fan
yangiliklarini muntazam, egallab borishi bilan o’zining bilimini, ongini oshiradi.
Sinf rahbarining axloqiy obro’si g’oyat darajada yuqori bo’lishi ham bu o’rinda
muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishga ega bo’ladi.
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o’quvchilar ongining va
xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va
ko’nikmalarga ega bo’lishni o’zi yetarli emas. U o’z tarbiyaviy faoliyatida yuksak
darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o’z ishiga sadoqati, intizomi, odamiyligi,
axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o’gkazadi. CHunki, tarbiyachilik qobilyati juda
ko’p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko’ngil qo’yish,
bolalarga bo’lgan cheksiz, muhabbat muomala nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq
temperament, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat sipolik va vazminlik
11

kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi
qo’shimcha ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf
rahbarining asosiy qurolidir.
Sinf rahbarlaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga
rioya qilish, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan
talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, o’z
muomolasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondashish talab qilinadi.
Muhimi shundaki, sinf rahbarining o’zi bolalarni tarbiyalamoqchi bo’lgan
g’oyaviy-axloqiy barkamollikka mos bo’lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning
ko’pchiligiga asosiy sabab, bolaning oldiga qo’yilayotgan talablar tarbiyachi
harakterida hamisha ham namoyon bo’lavermasligidadir.
Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko’rsatishi muhim
ahamiyatga ega. Ayni vaqta u kommunikativ qobilyatga ega bo’lishi, ro’y
berayotgan voqea va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina
emas, balki ro’y berishni sababiga qarab hukm ham chiqarishni, ijod qilish
qobilyatiga ega bo’lishi kerak.
; Sinf rahbari maktabdagi eng yetuk pedagog
hisoblanib, u bajaradigan mehnatining o’lchovi, chegarasi yo’q. Uning bilmagan
ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. SHu bilan bir qatorda, u
beg’araz, xolis shaxs bo’lib, jamoatchilik asosida ishlaydp. Sinf rahbari
pedagoglar, ota onalar va o’quvchilarni o’zaro bog’lovchi shaxs sifatida barcha
tomonlarining nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga
birlashtirish, o’zaro aloqalarning to’g’ri bo’lishiga ta’sir o’tkazish va ayni vaqtda
o’zining o’rnini aniq ta’minlay olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining
tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga
garov bo’ladi. Sinf rahbari o’quvchilarga puxta bilim berishga, ularni fikrlash
qobilyatini faollashtirishga hamisha g’amxo’rlik qilib boradi. Hatto o’zlashtirish
yuqori bo’lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo’lgan qiziqish va muhabbatni
o’stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilish zarur.
Ayrim maktablarda yuqori o’zlashtirishga erishishga o’quv, didaktik masala
sifatida maktabda ta’lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yishga bog’liq bo’ladi. O’qish
12

jarayonida bolalarda mehnatsevarlik, diqqatni, matonat kabi sifatlarni tarbiyalash
bilimni muvaffaqiyatli o’zlashtirishga yordam beradi.
Maktabda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar sistemasi to’g’ri va bevosita sinfda
o’zlashtirishni ko’tarishga ta’sir etadi. Sinf rahbari o’qituvchilar bilan hamkorlikda
bolalarni o’qishga ongli munosabatda bo’lishga o’rgatadi. O’quvchilarning
o’qishlarini nazorat qiladi, darslarga kiradi, kuzatadi va o’z sinfidagi o’quvchilar
bilan birgalikda sinfda o’quv ishlarining sifatini oshirish chora-tadbirlarini
belgilaydi. Yuqori sinflarda yuqori o’zlashtirish uchun ko’rish susaymaydi,
aksincha u yana ko’proq ahamiyat kasb etib boradi.
1. O’quv mehnatiga ongli munosabatda va unga ma’lumot bilan
yondashish hissini tarbiyalash bilimning sifatli bo’lishi bolaning o’qishga
bo’lgan intilishiga qiziqishiga ularning harakatchanligiga, diqaqatiga
faoliyatiga
tashabbuskorligiga, mustaqilligiga bog’liqdir. Bunday sifatlarni o’quvchilarda
shakllantirish ularga o’quv mehnatining ijodiy ahamiyatini tushuntirish va o’quv
mashg’ulotlariga mas’uliyat bilan yondashishni o’quvchilardan talab etish sinf
rahbarining faoliyatida muhim o’rin egallaydi. Sinf rahbari o’quv jarayonini
ijtimoiy foydali mehnat bilan bog’lash o’qish bilan hayot o’rtasidagi, mehnat
faoliyati o’rtasidagi aloqani ko’rsatish, vatanni himoya qilish hissini tarbiyalash
orqali erishiladi.
2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg’otish.
Bola bilimga qiziqmay turib, o’qishga intilmay turib, muvaffaqiyatli o’qiy
olmaydi. Birinchi navbatda qiyinchilik bilan o’zlashtirilgan fanlariga nisbatan
bolaning qiziqishini uyg’otish kerak. Boladagi o’qish, mehnatga nisbatan havas va
qiziqish o’qishidagi qiyinchiliklarni yengishga, bilim faoliyatini oshirishga
qiziquvchanlik va mustaqilligini kamol topishiga olib keladi.
3. O’quv mehnati madaniyatini oshirish.
O’zlashtirishning past bo’lishi aksariyat, o’quv jarayonini sistemali va rejali
olib borish iqtidorli bolalarni shakllaniga olib keladi.
13

Sinf rahbarining va o’qituvchining asosiy vazifasi har bir o’quvchining
fikrlashga o’rgatishdan iboratdir. Ayniqsa bolalarda o’qish qiyinchiliklarini
yengish, tushunib o’qish va kitob bilan mustaqil ishlash uy vazifalarini bajarishda
rioya qilishni olgan bilimlarini, amalda qo’llash kabi bilim olish uchun zarur
bo’lgan sifatlarini shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O’quvchilarning aqliy va
jismoniy o’sishiga madaniyatli bo’lib harakat qilish va hamisha bu haqda
g’amxo’rlik qilish lozim.
4. O’quvchilarni o’quv mehnatida muayyan rejaga itoat etishga o’rgatish.
O’quv mehnati bilan dam olishni to’g’ri tashkil etish, tashkiliy ravishda uy
vazifalarini bajarish ta’lim samaradorligini oshiradi. O’quvchilar rejimga itoat
etishlarini o’qituvchi, sinf rahbari va ota-onalar muntazam ravishda nazorat qilib
borishlari kerak. SHu yo’l bilan ularni muvaffaqiyatli o’qishga, o’quv mehnatida
saramjonlikka o’rgatish mumkin.
5. O’qish jarayonida o’rtoqlariga yordam berishni uyushtirish.
O’rtoqlariga o’zaro yordam, sinfda ulgurmovchilikni, maktabni tashlab ketish
hollarining oldini olishga yordam beradi. SHu bilan birga sinfda o’rtoqlik do’stlik
va bir jamoa bo’lib shakllanishiga olib keladi.
6. Sinf o’quvchilari bilan alohida bo’lishi va yaxshi hamkorlik.
Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o’zi emas, balki shu sinflarda dars
beruvchi boshqa o’quvchilar bilan hamkorlikda hal etadi. O’quv ishlarida sinf
rahbarining va shu sinfda ishlaydigan boshqa o’qituvchilarning bir yoqadan bosh
chiqarib ishlashi, o’quvchilarga nisbatan yagona talabni amalga oshirish va
o’quvchilarning bir-biriga o’zaro yordamlari ta’lim-tarbiya sifatini oshiradi.
Tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining faoliyati ko’p qirrali va
sermazmundir. Sinf rahbari rahbarlik qilayotgan sinf o’quvchilarini tarbiyalash
bilan bir qatorda o’quv yili yoki chorak davomida nimalar qilish kerakligi bolalar
hayotini nima bilan band qilish va tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni
bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni yechadi. Bu borada sinf
rahbariga turli xil manbalar yordam beradi. O’quvchilarning ayrim
hattiharakatlariga bu hatti-harakatlar namoyon bo’lishini tashkil etishi tajribalarini
14

o’rganish va tahlil qilish asosida o’quvchilarni o’rganishda amal qilishi lozim
bo’lgan talablarni shunday ifodalamoq mumkin.
Bolalarni o’rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirish lozim.
O’quvchilarni muntazam tarzda o’rganish asosida boshlang’ich jamoaga hamda
alohida o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishining yanada samarali usul va
metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo’ladi.
O’quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini qayd
qilib borish bilangina cheklanib qolish noto’g’ri bo’ladi. Bu o’rganish asosida
o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib boriladigan
tarbiyaviy ishlarni tashkil etish muhimdir. O’z o’quvchilarini yaxshi o’rganish
demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor sabablarini o’rganishga e’tibor
bermoq darkor.
O’quvchilarni tabiiy hayot va o’quv faoliyati sharoitida o’rganish.
O’quvchi ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga
o’rganishi lozim. O’qituvchilarning o’qituvchi va o’quvchilar jamoasi bilan,
otaonalar va tevarak atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o’rgatish
juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning yanada
to’la ochiladi. O’quvchilarni tibbiy ish va kundalik hatti-harakat jarayonida
o’rganish o’quvchiga haqiqiy baho berishga yordam beradi.
Yuqori sinflarda yuqori o’zlashtirish susaymaydi, aksincha u yana ko’proq
ahamiyat kasb etib boradi.
1. O’quv mehnatiga ongli munosabatda va unga ma’lumot bilan
yondashish hissini tarbiyalash bilimning sifatli bo’lishi bolaning o’qishga
bo’lgan intilishi, qiziqishiga ularning harakatchangligiga, diqaqatiga faoliyatiga
tashabbuskorligiga, mustaqilligiga bog’liqdir. Bunday sifatlarni o’quvchilarda
shakllantirish, ularga o’quv mehnatining ijodiy ahamiyati tushuntirish va o’quv
mashgulotlariga mas’uliyat bilan yondashishni o’quvchilardan talab etish sinf
rahbarining faoliyatida muhim o’rin egallaydi. Bunga esa ularning o’qishdagi
har bir yutig’ini ijtimoiy foydali mehnat bilan bog’lanish o’qish bilan hayot
15

o’rtasidagi mehnat faoliyati o’rtasidagi aloqalini ko’rsatishi, vatanni himoya
qilish hissasini tarbiyalash orqali erishiladi.
2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg’otish.
Bola bilimga qiziqmay turib, o’qishga intilmay turib, muvaffaqiyatli o’qiy
olmaydi. Birinchi navbatda qiyinchilik bilan o’zlashtirilgan fanlariga nisbatan
bolaning qiziqishini uyg’otish kerak. Boladagi o’qish mehnatiga nisbatan,
mehnatga nisbatan havas va qiziqish o’qishidagi qiyinchiliklarni yengishga, bilim
faoliyatini oshirishga qiziquvchanlik va mustaqilligini kamol topishiga olib keladi.
3. O’quv mehnati madaniyatini oshirish.
O’zlashtirishning past bo’lishi aksariyat, o’quv mehnatini sistemali va rejali
olib borish iqtidorli bolalarda iqtidorini shakllanishiga olib keladi. Sinf rahbarining
va o’qituvchining asosiy vazifasi har bir o’quvchining fikrlashga o’rgatishdan
iboratdir. Ayniqsa bolalarda o’qish qiyinchiliklarini yengish, tushunib o’qish va
kitob bilan mustaqil ishlash uy vazifalarini bajarishda rioya qilishni olgan
bilimlarini, amalda qo’llash kabi bilim olish uchun zarur bo’lgan sifatlarini
shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O’quvchilarniyag aqliy va jismoniy taraqqiy
etishga madaniyatli bo’lib harakat qilish va hamisha bu haqda g’amxo’rlik qilish
lozim.
4. O’quvchilarni o’quv mehnatida muayyan rejaga itoat etishga o’rgatish.
O’quv mehnati bilan dam olishni to’g’ri almashtirib borish, tashkiliy ravishda
uy vazifalarini bajarish ta’lim samaradorligini oshiradi. O’quvchilar rejimga itoat
etishlarini o’qituvchi, sinf rahbari va ota-onalar muntazam ravishda nazorat qilib
borishlari kerak. SHu yo’l bilan ularni muvaffaqiyatli o’qishga, o’quv mehnatada
saramjonlikka o’rgatish mumkin.
5. Sinfda o’qish jarayonida o’rtoqlarga yordam uyushtirish. O’rtoqlarga
o’zaro yordam, sinfda ulgurmovchilikni, ikki yillikni va maktabni tashlab ketish
hollarining oldini olishga yordam beradi. SHu bilan birga sinfda o’rtoqlik
do’stlik va bir jamoa bo’lib shakllanishiga olib keladi.
6. Sinf o’quvchilari bilan alohida bo’lishi va yaxshi hamkorlik.
16

Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o’zi emas, balki shu sinflarda dars
beruvchi boshqa o’qituvchilar bilan hamkorlikda hal etadi. O’quv ishlarida sinf
rahbarining va shu sinfda ishlaydigan boshqa o’qituvchilarning bir yoqadan bosh
chiqarib ishlashi, o’quvchilarga nisbatan yagona talabni amalga oshirish va
o’quvchilarning bir-biriga o’zaro yordamlari ta’lim -tarbiya sifatini oshiradi.

17

2.O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning
ahamiyati.
Ma’lumki, xalqning fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash uzoq asrlar davomida
shakllangan ajdod-avlodlarning axloqiy, ma’rifiy shakllanishi va kamolotida
muhim o’rin egallab kelgan. vatanparvarlikning inson taqdiridagi ahamiyati
shundaki u doimo o’zining hayotiyligi, ta’sir-chanligi, mehr-muruvvatligi bilan
Vatanni mustahkamlashga, xalqni birlashtirishga xizmat qiladi. fuqarolik tuyg’ulari
doimo hayot va inson muammolarini moddiy va ma’naviy jihatdan hal etishda o’z
ta’sirchanligini namoyish etadi. Tarbiyaning dolzarb masalalarini yechishda asos
bo’lib xizmat qiladi. O’zbek xalqining insonparvarligi tarix to’fonlari-yu
o’ryiqitlariga bardosh berib, tajriba-sinovlardan muvafaqqiyat bilan o’tib, toblanib,
har bir davrda o’z faoliyatini takomillashtirib, avlodlar tarbiyasida hal qiluvchi
rolni o’ynab keldi.
Fuqarolik tuyg’ulari millatning barqarorligini ko’rsatuvchi va o’zbek
xalqining qalbidan chiquvchi, mehr va muruvvat madaniyatini ifodalovchi fikrdir.
Fuqarolik tuyg’ulari jamiyatning ma’naviy yuksalishiga xizmat qiladi. Insonni
ma’rifatga chorlaydi. Jamiyatni ma’rifat bilan boshqaradi. Ijtimoiy ongni
o’zgartiradi.
«Vatan tuyg’usi» kitobida yozilishicha fuqarolik tuyg’ulari, umuminsoniy
qadriyatlarga sodiqlik, ularni asrab-avaylash bilan birga yangi zamon talablariga
mos ravishda takomillashtirib borish–taraqqiyot mezoni, milliy ravnaq asosi.
Bunday ruhiyatdagi odam hech qachon birovga tazyiq qilmaydi, shafqatsizlik va
zo’ravonlik kabi g’ayriinsoniy illatlarga hamisha nafrat bilan qaraydi. O’z tabiatiga
mos ravishda bag’ri keng va muruvvatli bo’ladi».
Oynisa Musurmonovaning ta’kidlashicha «fuqarolik tuyg’ulari insonning
ezgu fikri, ezgu amaliy birligidir. Insonparvarlik – ona zaminda yashayotgan
millatidan, dinidan, ijtimoiy ahvolidan qat’i nazar barcha insonlarga nisbatan
g’amxo’rlikdir. fuqarolik tuyg’ularining mazmuni quyidagi munosabatlarni tarkib
toptirishni
18

o’z ichiga oladi:
- jamiyatga munosabat (ijtimoiy-siyosiy faollik, milliy istiqlol mafkurasiga
sodiqlik, jamiyat rivojlanib borishi va istiqbollarini tushunish, mamlakat
ichkarisidagi va xalqaro miqyosdagi voqealarni to’g’ri baholash, burch va
ma’suliyatni his qilish, saxiylik, saxovat, mehr-oqibat, ehtiyotkorlik, intizomlilik,
qonunbuzarlikka nisbatan murosasizlik va b.);
- mehnatga munosabat (mehnatsevarlik, ishbilarmonlik, tejamkorlik, mehnat
madaniyatining mavjudligi, o’qishga ma’suliyatli munosabatda bo’lish va b.)
- boshqa insonlarga munosabat (o’zaro o’rtoqlik yordam, xushmuomalalilik,
mehr-oqibat, oiladagi o’zaro hurmat, burch va javobgarlik hamda bolalar tarbiyasi
to’g’risidagi g’amxo’rlik va b.)
- o’ziga munosabat (o’z ijtimoiy burchini yuksak darajada anglash, halollik va
rostgo’ylik, axloqan poklik, turmushda oddiylik va kamtarinlik, axloqsizlikka
nisbatan murosasizlik).
SHunday ekan, o’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini ijtimoiy buyurtma
sifatida jamiyat taraqqiyotini rivojlantirishda boshlang’ich ta’lim mazmunini
takomillashtirishda muhim o’rin tutadi. Bu jarayonda bolaning umummadaniy va
ahloqiy ko’nikmalari, savodxonlik malakalari shakllanadi.
O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirishda har bir o’qituvchi
quyidagi shartlarni e’tiborga olishi lozim:
-jamiyatning tarixiy, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish tendentsiyalarini
baholay olish.
-muayyan jamiyatda yashash uchun kishi qanday sifatlarga ega bo’lishini
aniqlay olish.
-demokratiyalashgan sharoitda yashash va undan demokratik asosda
foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lish; bu har xil nuqtai nazarlarni qabul qila olish,
turli kelishmovchiliklarni demokratik asosida insonparvarlik, munozara yo’li bilan
hal etish,
19

-o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda aniq bayon eta olish, fikrini isbotlay
olish, so’zlashish, boshqalarni eshitish va ishontira olish ko’nikmalariga ega
bo’lish;
-bilim egallashga ehtiyojni sezish va o’z bilimi va qobiliyatini namoyon qila
olish ko’nikmasiga egalik bo’lishi; o’qish va jamoa ishlarida faol ishtirok etish,
ishga ijodiy munosabatni shakllantirish;
-o’ziga nisbatan talabchan, xatti-harakatlaridagi kamchiliklarni bartaraf eta
olish;
-vatanparvarlik sifatlariga ega bo’lish; mehribonlik, g’ururli bo’lish; -psixo-
analitik sifatlarga; o’zini-o’zi nazorat qilish, o’ziga tanqidiy munosabat, o’zini
baholay olish ko’nikmalarini shakllantirish;
-psixo-pedagogik sifatlar: moslashuvchanlik, kirishimlilik, so’zga
chechanlik va boshqalar.
Sanab o’tilgan sifatlarni boshlang’ich sinf o’quvchilari ongiga singdirish
uchun quyidagi shart-sharoitlarga amal qilish zarur:
-o’quvchilarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirishni ijtimoiy hayot
sharoitlari bilan bog’lab olib borish;
-o’quvchilarni ijtimoiy yo’naltirish, ijtimoiy faolligini oshirishga qaratilgan
amaliy faoliyatni tashkil etish;
-ijtimoiy onglilik ijtimoiy hayot vaziyatlaridan to’g’ri yo’l topib chiqa olish
ma’naviyatlilik, komillik belgisi ekanligini tushuntirish;
-o’quvchilarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirish, ijtimoiy faol etib
tarbiyalashda ijtimoiy fanlar imkoniyatlaridan foydalanish;
-dars va darsdan tashqari jarayonidagi faoliyat uzviyligini ta’minlash;
-aniq faktlar va dalillarga ega bo’lgan misollar asosida mustaqil, tanqidiy
fikirlash layoqatini shakllantirish va x.k.
Ushbu fikrlarning xulosasi o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, jahon
hamjamiyatida ijtimoiy siyosiy vaziyatlarning keskinlashayotgan bir sharoitida
o’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirish muhim ahamiyatga ega.
SHu munosabat bilan o’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirishda
20

ularda fuqarolik jamiyatida yashay olish, mamlakat ijtimoiy hayotiga erkin
aralashish, turli ijtimoiy munosabatlarga faol kirishish, o’z-o’zini anglash,
qadriyatlar dunyosida erkin harakat qilish kabi ko’nikma malakalarni rivojlantirish
muhim jihatlaridan sanaladi.
CHunki, rivojlanishning barcha sohalarida jahon hamjamiyatiga
integratsiyalashayotgan, inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilish orqali
huquqiy-demokratik davlat qurishga intilayotgan O’zbekitson Respublikasida
ushbu jarayonda faol ishtirok eta oladigan, siyosiy tajavvuzkor kuchlarga qarshi
o’z mustaqil, tanqidiy fikri bilan chiqa oladigan, g’oyaviy jihatdan yetuk insonlarni
tayyorlash ta’lim tizimidagi dolzarb muammolardan sanaladi.

21

3. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning shakl
va vositalari
Boshlang’ich ta’lim jarayonida I-IV sinflarda o’qitiladigan «O’zbek tili», «Ona
tili», «O’qish», «Odobnoma», «Tabiat», «Musiqa madaniyati», «Tasviriy san’at»,
«Mehnat», «Jismoniy tarbiya» kabi fanlar asosida Boshlang’ich sinf o’quvchilarida
fuqarolik tuyg’usini tarbiyalashning poydevori qo’yiladi. CHunki, ushbu fanlarni
o’qitish jarayonida o’quvchilar ongiga fuqarolikni singdirish, inson va jamiyat
hamda uning taraqqiyoti haqidagi tushunchalar, bilimlar haqida muayyan
tasavvurni hosil qilish, ma’naviy-axloqiy xatti-harakatlarni o’zlashtirish, shaxsning
ijtimoiy yo’nalishi haqidagi ko’nikma va malakalar shakllantiriladi.
Ya’ni, Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash 1-
sinfdan IV sinfgacha bo’lgan davr mobaynida muhim o’zgarishlarga uchraydi. Bu
yoshning oxirgi davrlariga kelib fuqarolik tuyg’usi haqidagi bilimlar tasavvurlar va
mulohazalar sezilarli darajada boyiydi. Ya’ni, boshlang’ich ta’limning asosiy
vazifasi har tomonlama rivojlangan yetuk, barkamol shaxsni tarbiyalashdan iborat
ekanligi tufayli har bir o’qituvchi dars jarayonida bolalarda fuqarolik tuyg’usini
tarbiyalash faoliyatni tashkil etish, bu borada samaradorlikka erishish yo’lida
beriladigan bilimlar muhim ahamiyatga ega.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarda fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash asosida ularda
milliy o’zlikni anglash, vatanparvarlik, o’z vatani uchun iftixor tuyg’usini kamol
toptirishda o’qish darslari muhim omil bo’lib xizmat qiladi. CHunki, o’qish
darslari o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantiribgina qolmay,
balki, ularning umummadaniy tafakkurini, milliy va umumbashariy qadriyatlarga
asoslangan fuqarolik tuyg’usini, vatanparvarlikni, insonlarga va atrof - muhitga
bo’lgan munosabatini rivojlantiradi.
Boshlang’ich ta’lim bosqichining boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun chop
etilgan «O’qish kitobi»ning dastlabki matnlari O’zbekiston Respublika-sining
Davlat madhiyasi bilan boshlanadi.
22

Madhiyada O’zbekiston xalq qahramoni, shoir Abdulla Oripov davlatimizning
xalqimizning insonparvarligini, uning doimo do’stlarga yo’ldosh, mehribon
ekanligini g’urur va iftixor bilan yozgan. O’quvchilar madhiyani kuylash
jarayonida milliy g’ururni, fuqarolik tuyg’usini his eta boradi.
Har bir o’qituvchi o’z o’quvchilariga davlatimiz madhiyasining mohiyati,
mazmunini tushuntirish bilan birga uning satrlarida ifodalangan vatanparvarlikka
alohida e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir. CHunki, Boshlang’ich sinf
o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash jarayonida o’qituvchi quyidagi
vazifalarni amalga oshirishlari lozim.
1. O’quvchi yoshlarda odamiylik, do’stlik, to’g’rilik, adolatparvarlik
munosabatlarini kamol toptirish;
2. O’quvchi shaxsida ma’naviy - axloqiy fazilatlarni shakllantirish;
Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g’oyalari bo’lgan - Vatan ravnaqi, yurt
tinchligi, xalq faravrnligi komil inson kabilarni o’quvchilar qalbiga va ongiga
singdirish.
O’qituvchi o’zining pedagogik faoliyati davomida milliy istiqlol mafkurasi
asosida sog’lom avlod shaxsini shakllantirishga alohida e’tibor berishi kerak.
Buning uchun u keyingi yillarida chop etilgan adabiyotlar, yurtboshimiz Islom
Abdug’anievich Karimovning milliy mafkura, ma’naviyat, ma’rifat haqidagi
g’oyalarini chuqur o’rganadi. Buning natijasida ta’lim-tarbiya jarayonida
mustaqillik, ma’naviyat, milliy mafkura, Vatan, Vatan tuyg’usi, milliy g’urur va
iftixor, o’zlikni anglash, fuqaro, milliy tafakkur, erkinlik, jamiyat va shaxs, odob,
xulq - atvor, iffat, iymon - e’tiqod kabi tushunchalarni o’quvchilar ongiga
yetkazishga harakat qiladi. Maktabda ma’naviy muhitni va o’quvchilarda
insonparvar-likni shakllantirish masalalarini samarali bo’lishiga erishadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli
bo’lish, milliy urf-odatlar, odob ilmiga doir tajribalarni darslarda qo’llash, bayon,
yozish kabi ishlarni amalga oshiradi.
23

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash har bir
o’qituvchi uchun o’rnak bo’lishi tabiiydir. CHunki uning asosiy maqsadi milliy va
vatanparvarlik asosida komil insonni voyaga yetkazishga qaratilgan.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash dastlab
o’qish mashg’ulotlarida amalga oshiriladi. vatanparvarlikni shakllantirishning
vazifasi va mazmuni boshlang’ich ta’lim bosqichida milliy axloqiy tarbiya
berishning asosiy tamoyillari va pedagogik shart - sharoitlariga rioya qilish asosida
bajariladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarda fuqarolik tuyg’usini tarbiyalashda
xalqimizning ma’naviy me’rosi uning asosiy negizini tashkil etadi. SHuning uchun
ham uchinchi sinfda «Sohibqiron Temur bobo» haqida ma’lumot, Amir Temurning
«Kuch adolatda» hikmatli so’zining mohiyatini o’rganish uchun ikki soat
ajratilgan. Lekin darslikda berilgan Amir Temur haqidagi ma’lumotlar va uning
«Kuch adolatda» o’giti uchun ajratilgan materiallar nihoyatda qisqa. Biz shuning
uchun ham uning mazmunini yanada boyitish va Boshlang’ich sinf o’qituvchilariga
metodik yordam berish maqsadida «Kuch adolatda» mavzusining mazmunini
quyidagicha ishlab chiqdik.
Aziz bolalar!
Buyuk sohibqiron Amir Temurning «Kuch adolatda» degan hikmati necha
asrlar davomida xalqimiz hayotidan keng o’rin egallab kelmoqda. Ushbu hikmatda
fuqarolik tuyg’usining asosi bo’lgan do’stlik, birodarlik, hamji-hatlik, ahillik,
vatanparvarlik, mardlik, odamiylik kabi o’zbek xalqiga xos bo’lgan fazilatlar
mujassam etilgan. Bobomiz: «Kuch - adolatda», - deb uqtiradilar. Amir Temurning
adolat haqidagi bu so’zlari bugungi kunda ham yuksak ahamiyatga ega bo’lib,
O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlashga, uni himoya qilishga, yurtimiz sha’ni
shavkatini yuksalti-rishga, insof va diyonat hukmron bo’lgan erkin jamiyatni
qurishga qaratilgandir.
Darhaqiqat, Amir Temur haqiqat va haqiqat tarafdorlarini sevadigan, yolg’on
va yolg’onchilarga nafrat bilan qaraydigan adolatni jahongir bo’lgan. Har bir
24

insonni adolatli bo’lishga chorlagan. SHuning uchun ham u bir kunlik adolatni-
yuz kunlik toat-ibodatdan afzal ko’rgan.
Amir Temur o’zining «Zafar yuli» kitobida ham «... o’z qudratimni saqlash
uchun men bir qo’limda adolat shamini va ikkinchi qo’limga beg’arazlik shamini
tutib, har ikki shom bilan butun umr bo’yi o’z yo’limni yoritib yurdim. Barcha
qilmishlarimda ana shunday adolat qoidalariga rioya qildim» - deb yozadi.
Darhaqiqat, Amir Temur o’z hayoti va faoliyatida har bir mojaro va muommali
ishlarni diqqat bilan tekshirardi. Ularni mumkin qadar to’g’ri hal qilishga harakat
qilardi. Barcha ishlarida haqqoniyat va adolat bilan ish tutadi. O’z fuqarolariga
rahm - shafqatli bo’lgandi. Kambag’allarga kup xayru - ehson qilgan.
Gunohkorlarning gunohini kechgan. Buning natijasida uning qudrati oshib borardi.
U o’ziga adolatli va rahmdil to’rt vazirni tayinladi. Ulardan ikkitasiga doimo uni
kuzatib turishlarini va agar adolatsizlik qiladigan bo’lsa, darhol to’xatishlarini,
kimningdir yolg’on so’zlariga ishonsa yoki begona kimsani mulkiga xiyonat
qiladurg’on bo’lsa darhol ogohlantirishlarini ta’kidlab qo’ydi.
Amir Temur hayotining mazmunini adolat bilan birga, insof - iymon tuyg’usi,
diyonat mezoni tashkil etgan. U olamning teng yarmiga jahongirlik qilgan bo’lsa
ham kuch - qudrat zo’rlik, zo’rovonlikda emas, aksincha adolatda ekanini muhim
bilgan.
Bugungi kunda ham Amir Temurning adolat haqidagi hikmatlari, uning
insonparvarligi xalqimiz hayotidan chuqur o’rin egallamoqda. Ayniqsa, Toshkent
shahrining markazida bunyod etilgan Amir Temur haykali, uning yonidagi muzey
xalqimizga faxr va g’urur baxsh etmoqda. Amir Temur bobomiz haykalida ramziy
ma’no mavjud. Unda Amir Temur go’yoki, jahongir tulporining jilovini tortib
turibdi. qilichsiz qo’lini oldinga cho’zib jahon xalqlariga omonlik tilamoqda.
«Kuch adolatdadir» demoqda.
O’zbekiston mustaqilligi tufayli Amir Temurning hikmatlariga amal qilgan
o’zbek xalqi adolat mash’alasini baland ko’tarib, uning nuridan bahra topib, Vatan
bog’ini obod qilib, tinch va osayishta hayot kechirmoqda. Mamlakatda huquqiy,
adolatparvar fuqarolik jamiyati qurmoqdalar.
25

Adolatparvarlik, insonparvarlik fuqarolik tuyg’ulari bilan uzviydir. CHunki
insonparvar kishi xaqiqiy fuqarolik tuyg’usi shakllangan inson bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimovning
ta’kidlashicha, «Adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini
qamrab olmog’i darkor. Adolat va haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning
zamindagi bosh yo’nalishi bo’lmog’i shart».
Ma’naviy - axloqiy va ruhiy kechinma jamiyat bilan aholi o’rtasidagi
munosabatlarni adolatga tayangan va uyg’unlashib ketgan holda bir butun, yaxlit
holatda amalga oshirishga keng imkoniyatlar yaratadi. Adolat so’zining
mazmunida poklik, to’g’rilik, haqiqat mujassamdir. Insoniyat yaralgandan beri
adolatni qadrlab yashagan. Adolat bo’lgan joy gullab yashnagan, xalq erkin
bo’lgan. Adolat oyoq osti qilingan joylarda esa, razolat hukm surib, jamiyat
tubanlikka yuz tutgan.
O’zbek xalqi qadim - qadimdan adolatli bo’lishni eng kerakli xislatlardan deb
bilgan. Adolatli odam kishilarga doimo yaxshilik qiladi. qarindoshlariga g’amxo’r
va mehribon bo’ladi.
Adolatli odam o’tkir aqlga ega bo’ladi. To’g’ri va tiniq mulohaza yuritadi.
Toza ko’ngil bo’lib, olijanob va mard ekanini ko’rsatadi. Adolatli bo’lish-
so’zida turish demakdir.
Adolatli bo’lgan insongina elim - yurtim, - deb yashaydi, birovlarga himmat -
muruvvat qilishni yordamga muhtoj kishilarga ko’makberish va to’g’ri yo’l
ko’rsatishni o’zi uchun baxt deb biladi.
Adolatli bo’lgan insonlar birovlar orqasidan ginaxonlik qilmaydilar. Gap
tashimaydilar. Turli tuhmat va g’iybatlarga nisbatan murosasiz bo’ladilar.
Guruhbozlikka, mahalliychilikka qarshi kurashadilar. O’zaro do’stlik va birdamlik
rishtalarini bog’lash yo’lida fidoyilik qiladilar.
Adolatli inson ikki qarama - qarshi xususiyat - ezgulik va yomonlikni to’g’ri
tushunadi. Kishilarni yaxshilikka, ezgulikka, insonni qadrlashga chorlaydi. U faqat
odamlarga yaxshilik qilish bilan chegaralanmasdan, balki u o’g’il va qizlarida ana
shu fazilatlarni shakllantirishga erishadi.
26

Amir Temur o’z vatani va xalqini sevgan, butun hayoti davomida ozod, baxtli
hayotni orzu qilgan ulkan davlat arbobi edi. U odamlarga doimo razillik,
ikkiyuzlamachilik, adolatsizlik, laganbardorlik inson uchun yomon xislat ekanligini
uqtirdi. U odamlarni mehnat qilishga, haqiqat yo’lida kurashganlarga yordam
berishga undab, bu xislatlar insoniy go’zal xislat ekanini aytdi. Amir Temur
insoniy go’zallik haqida gapirar ekan, insonlarni doimo adolatparvar bo’lishga
da’vat etdi.
Ushbu mashg’ulotlarda o’qituvchi bolalarga Amir Temur adolatparvar,
insonparvar buyuk davlat arbobi ekanligi haqidagi bilimlarni shakllantirish bilan
birga, ularda insonparvarlarcha munosabatda bo’lish, ochiq ko’ngillik ishonch,
g’amxo’rlik kabi fazilatlarni rivojlantiradi.
Uchinchi va to’rtinchi sinflar uchun yuqorida tavsiya etilgan Amir
Temurning «Kuch adolatda» hikmatlariga oid mavzularining mazmunini
Boshlang’ich snif o’quvchilarga o’zbek xalqining tarixi, qadriyatlari, ilm-fan,
madaniyat durdonalarini o’rganish, ular haqida ma’lumotga ega bo’lish, fuqarolik
tuyg’ularini shakllanish imkoniyatini beradi. Eng asosiysi fuqarolik, adolat,
insonpravarlik haqidagi tushunchalarni, uning mohiyatini har bir o’qituvchi o’z
mashg’ulotlarida, axloqiy-tarbiyaviy tadbirlarida amalga oshirishi maqsadga
muvofiqdir.

27

Xulosa
O’quvchi yoshlarlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash boshlang’ich ta’lim
mazmun-mohiyati bilan katta imkoniyatlarga ega.
O’quvchi yoshlarlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash asosida o’quvchilarda
Vatanga muhabbat, milliy g’urur, yurt tinchligi, yuksak axloqiy fazilatlar,
vatanparvarlik tuyg’ulari muhim mezonlardan bo’lib hisoblanadi.
O’quvchi yoshlarlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash ta’lim-tarbiya
jarayoniga yaxlit va tizimli yondoshuvni talab etadi.
Bu borada ta’lim-tizimiga texnologik yondoshuv, yangi pedagogik
texnologiyalardan, boshlang’ich ta’limning eng ilg’or tajribalaridan o’rinli
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Ta’lim-tarbiyaga yaxlit jarayon sifatida yondoshib, sinfdan tashqari ishlarni
ta’lim jarayoni bilan uzviy aloqada tashkil etish orqali uning samaradorligini
oshirish maqsadga muvofiq.
Olib borilgan kuzatishlarimiz natijalariga asoslanib quyidagi tavsiyalarni
taqdim etish mumkin:
- haqiqiy fuqarolik tuyg’usi tarbiyalangan, bor imkoniyatini yurt tinchligi,
xalq faravonligi yo’lida xizmat qilishdan ayamaydigan ma’naviy barkamol insonni
shakllantirishga doir metodik majmualar, axborot-ko’rgazmali materiallar yaratish;
- boshlang’ich ta’lim fanlari mazmuniga fuqarolik tuyg’usini singdirish;
- o’quvchilarda fuqarolik tuyg’usi tarbiyalashgaga qaratilgan ilg’or pedagogik
texnologiyalarning zamonaviy metod va usullarini izlab topish va amaliyotga joriy
etish;
- o’quvchilarda fuqarolik tuyg’usini shakllanganlik darajalari hamda ma’naviy
shakllanib borish monitoringini yaratish. O’qituvchilar tomonidan berilayotgan
bilimning o’quvchilar tomonidan qay darajada
o’zlashtirilayotganligini doimiy nazorat qilib borish;
- boshlang’ich ta’lim jarayonida o’quvchi shaxsi
ma’naviyatini
shakllantirishda uzviylik va uzluksizlikni ta’minlash;
28

O’quvchilarning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda fuqarolik
tuyg’usini tarbiyalashga qaratilgan mashg’ulotlar uyushtirish;
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash jarayonida
mehnatsevarlik fazilatini shakllantirish, ayniqsa, o’zlari ta’lim olayotgan maktabda
mehnat qilishga o’rgatish;
Boshlang’ich ta’lim jarayonida O’zbekiston mustaqilligi tufayli umuminsoniy,
milliy ma’naviy qadriyatlardan keng foydalanish;
O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’usini shakllantirishda o’zbek xalqining
milliy urf - odatlaridan foydalanish;
O’quvchilarning fuqarolik tuyg’usini tarbiyalashga qaratilgan
tashviqottarg’ibotchilik faoliyatini takomillashtirishga alohida ahamiyat berish;

29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Mat е matikadan umumiy o’ rta ta’ lim maktablari uchun dastur (5—9-sinflar
uchun to’ ldirilgan va takomillashtirilgan). Toshk е nt, 2004-y.
2. Ahadova M. «O’ rta osiyolik mashhur olimlar va ularning mat е matikaga doir
ishlari». Toshkеnt, «O’ qituvchi», 1983-y.
3. Yunusova.SH Matematika ta’limi ‖
4. Uzluksizligi va uzviyligini ta’minlash pedagogik zarurat // Uzluksizta’lim. -
‖
Toshkent-2003.
5. Normatov A.<<Matematika tarixi>>Toshkent-2007

30

O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni

Sotib olish