O’quvchi yoshlarda qo’shiqlar vositasida vatanparvarlik to’yg’usini shakllantirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	112.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

O’quvchi yoshlarda qo’shiqlar vositasida vatanparvarlik to’yg’usini shakllantirish

Sotib olish

O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mаxsus tа’lim vаzirligi
Pedagogika-psixologiya fakul’teti

Musiqa kafedrasi
O’quvchi yoshlarda qo’shiqlar vositasida
vatanparvarlik to’yg’usini shakllantirish

Kurs ishi

Reja:
1. Shaxs ma’naviy tarbiyasining mazmuni va mohiyati
2. Yosh avlod ongiga milliy istiqlol g’oyasini singdirishda musiqa
madaniyati fanining vazifalari
3. Musiqa madaniyati darslarida qo’shiq ko’ylash faoliyatiga
qo’yiladigan zamonaviy talablar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1.Shaxs ma’naviy tarbiyasining mazmuni va mohiyati.
Ma’naviy kamolot jamiyat taraqqiyotining eng muhim omillaridan biri
bo’lganligi tarixdan ma’lum. Yuksak ma’naviyat sohibi bo’lgan, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan milliy musiqa merosimizga hurmat bilan
qarab, ularga asoslangan, umuminsoniy, umumbashariy odob-axloq qoidalariga
suyangan, ilm-fan va ma’rifat yutuqlarini o’zining amaliy faoliyatida qo’llay bilgan
millatgina kelajakka tomon komil ishonch bilan bora oladi.
Ma’naviyat - arabcha so’z bo’lib ma’nolar majmui ma’nosini anglatadi. U
kishilarning falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlari va
tushunchalari majmui. Ma’naviyat mafko’ra, tafakkur tushunchalariga yaqin va
ular bir-birlarini taqozo etadilar. Odamzot paydo bo’lib, ko’p ming yillik
taraqqiyot jarayonida o’zini o’rab olgan tabiat, turli hodisalar, voqealar, hayotiy
tajribalarni kuzatgan, ularning sabablari va qonuniyatlari to’g’risida mushohada
qilgan, turli tasavvur va tushunchalar hosil qilib kelgan. Ma’naviyat insonning
butun umri davomida uning kuchiga kuch qo’shadigan, idrok va aql-zakovatini
kengaytiradigan va mustahkamlaydigan vositadir. Ma’naviyat va ma’naviy
boyliklar, qadriyatlar davlatning, xalqning, millatning, jamiyatning, ayrim
shaxslarning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbaidir. Mustaqillik tufayli o’zbek
xalqining ko’p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va diniy merosini o’rganish,
undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yo’l ochildi.
«Ma’naviyat – insonning, xalqning, jamiyatning kuch-qudratidir. U yo’q joyda
hech qachon baxt-saodat bo’lmaydi», deb ta’kidlaydi O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. A. Karimov.
Mustaqillik davri milliy istiqlol ma’naviyatini tiklash va rivojlantirish, milliy
til va madaniyatni taraqqiy ettirish, milliy o’zlikni anglash, milliy
histuyg’ular, g’ururni, vatanparvarlikni o’stirish va mustahkamlash bilan
bog’liqdir. Mustaqil O’zbekistoning taraqqiyoti jamiyat a’zolarining, ayniqsa,
yoshlarning ma’naviy kamoloti, istiqlol g’oyalarining kishilar ongiga, kundalik
hayotiga chuquroq sindirishiga bog’liqdir. Mustaqil taraqqiyot yo’lida milliy ong
va milliy o’z - o’zini anglash ma’naviy kamolotining asosiy negizidir.

Ma’naviyat – insonga xos bo’lgan fazilat bo’lib, u muayyan jamiyat ma’naviy
taraqqiyotining asosiy belgisini ifodalaydigan tushunchadir. Ma’naviyat – inson
mehnati, hayot tajribasi asosida sayqal topib, e’tiqodga, ruhiy mohiyatga aylanadi
va inson ongiga, qalbida chuqur o’rnashadi, ajdodlar o’giti bilan singadi.
Ma’naviyat tushunchasining falsafiy mazmunidan quydagi xulosani chiqarish
mumkin. Birinchidan, ma’naviyat insonga xos faqat ruhiy holatgina bo’lmay, balki
jamiyat, davlat, millat, shaxs rivojlanishining va kamolotining asosiy omilidir;
Ikkinchidan, ma’naviyat mohiyatini to’rt tarkibiy qism bo’lib ular:
• axloq va odob;
• amaliy mehnat jarayonida yuzaga kelgan bilim, iste’dod, qobiliyat;
• axloq va odob etukligi natijasi bo’lgan, iymon, e’tiqod, vijdon, insof, ixlos;
• inson bilimi, amaliy faoliyatini umumlashtirishga yo’nalish berishga
qaratilgan dunyoqarash va mafko’radir.
Ma’naviyat tushunchasining tarkibi
« Ma ’ naviyat , - deydi Prezedentimiz I . A . Karimov , - uzluksiz harakatdagi
jarayondir . Fikr , tafakkur , his - tuyg ’ u tinim bilmaganidek , ularning mahsuli o ’ laroq ,
ma ’ naviyat har doim o ’ zgarish va yangilanishda bo ’ ladi . Ma ’ naviyat deganda
avvalambor , odamni ruhan poklanishga , qalban ulug ’ lashga chorlaydigan inson ichki
dunyosini , irodasini baquvvat , iymon – e ’ tiqodini butun qiladigan , vijdonini
uyg ’ otadigan kuch , deb tasavvur qilaman ».
Bu jarayon o ’ z – o ’ zidan yuz bermaydi , balki « ma ’ naviyatlilik » bilan
« ma ’ naviyatsizlik » o ’ rtasidagi ziddiyatni hal etish bilan birga boradi . Bu ikki MA'NAVIYAT
Bilim iste'dod
qobiliyat Dunyoqarash,
mafkura Axloq - odob
Iymon - e'tiqod,
ixlos, vijdon, insof

tushuncha o ’ rtasidagi munosabatni aniqlash esa « ma ’ naviy boy » va « ma ’ naviy
qashshoq » degan iboralar mazmunini ochib berishga yordam beradi .
« Ma ’ naviyat , - deb yozadi I . A . Karimov , - insonga ona suti , ota namunasi ,
ajdodlar o ’ giti bilan singadi ». Insonning mavjudligi uning jisman borligi bilangina
emas, balki ma’naviy dunyosining boy ekanligi bilan bog’liqdir. Zotan,
ma’naviyatsiz inson bo’lmaganidek, ma’naviy barkamol insonlarsiz ma’rifatli,
madaniylashgan, rivojlangan jamiyatni qaror toptirib bo’lmaydi.
O’zbek xalqi jahon tarixiy taraqqiyotiga o’zining qadimiy ilm– fani,
adabiyoti, san’ati va madaniyati bilan ulkan hissa qo’shgan buyuk millatdir.
Mamalakatimiz Prezidenti «Biz uchun mustaqillik eng avvalo, o’z
taqdirimizni qo’limizga olish, o’zligimizni anglash, milliy qadriyatlarni, urf -
odatlarimizni tiklash, hammamiz uchun mo’tabar shu zaminda har bir xonadonda
tinchlik, osoyishtalik, barqarorlikni saqlashdir».
Darhaqiqat, madaniyat va ma’rifat bilan bevosita bog’liq bo’lgan
muammolarni hal etmasdan, mustaqillik haqidagi g’oyalar va tushunchalarni
xalqning ongiga chuqur singib, e’tiqodiga aylanib ketishiga erishmasdan turib,
mustaqillikni mustahkamlab va barqaror etib bo’lmaydi.
Milliy ma’naviyatimiz rivojida musiqa ham muhim o’rin tutadi. Milliy
musiqa san’atining eng qadimiy va shu bilan birga, xalq ommasiga keng tarqalgan,
uning turmushiga chuqur singib ketgan sohalardan biridir. Musiqa ham real
voqelikni aks ettiradi. Musiqaning milliy ma’naviyatimizga ta’sir kuchi shu qadar
kattaki, uning yordamida bemorlarni davolash mumkinligini fan allaqachon isbot
qilgan.
Abu Ali ibn Sino musiqaning ta’sir kuchiga katta ahamiyat berib, ayrim
ruhiy kasalliklarni musiqa ko’ylari vositasi bilan davolash mumkin degan fikrni
ilgari surgan edi.
Buyuk faylasuf Abu Nasr Forobiy «Katta musiqa » kitobida, musiqa
nazariyasi ohanglarining turlari, kelib chiqish sabablari, kishiga ma’naviy,
ruhiy ta’siri haqidagi qimmatli fikrlarini bildirgan.

Forobiy musiqa ilmida faqat nazariyotchi bo’lib qolmay, amaliyotchi ham
bo’lgan. Uning o’zi taniqli musiqachi, ajoyib sozanda va bastakor, yangi musiqa
asbobi ixtirochisi sifatida ham shuhrat qozongan. Musiqaning ajoyib sehrli kuchi,
mo’jizakor ta’siri haqida fikr yuritib, Forobiy «Ilmlarning kelib chiqishi
to’g’risida» asarida shunday deydi: «Bu ilm shu ma’noda foydaliki, u o’z
muvozanatini yo’qotgan odamni tartibga keltiradi, mukammallikka yetmagan
xalqni mukammal qiladi va muvozanatini saqlab turadi ».
Xususan, milliy madaniyatda musiqa yuksak tuyg’ular, zavq - shavqli
g’oyalar olamini ochib beradi. Odamlarni ma’naviy jihatdan boy, sof barkamol
qiladi.
Xalqimiz yaratgan musiqa durdonalari, har sonyada - tarbiyada, mehnatda,
ijtimoiy munosabatda ma’lum darajada o’z fidoiysini topadi. Milliy musiqa
atrofdagi hodisalarni go’zallikni idrok etishga va qadrlashga o’rgatadi, nozik did va
hur fikr bilan qurollantiradi, ma’naviy olamni kengaytiradi. Shu bois musiqani
tilsiz falsafa deb bejiz aytishmagan.
. 2.Yosh avlod ongiga milliy istiqlol g’oyasini singdirishda musiqa
madaniyati fanining vazifalari.
Shaxs kamolotida musiqa tarbiyasini oshirish albatta ta’lim metodikasiga
bevosita bog’liqdir. Musiqa tarbiyasi metodikasi fan sifatida tizimiga mansub bo’lib
o’zining mustaqil o’rniga ega. Bu fan musiqa tarbiyasi metodikasi mazmuni,
metodlarini yanada takomillashtirish maqsadida uning qonuniyatlarini o’rganadi.
Musiqa tarbiyasi metodikasi tarbiya muassasalarida nafosat, musiqashunoslik
fiziologiya, ruxshunoslik fanlarining umumlashtirilgan tajribalariga tayanadi. Musiqa
tarbiya metodikasi ayniqsa nafosat musiqashunoslik fanlari bilan o’zviy bog’liq.
Nafosat nomi uning metodikasining asosini tashkil etsa, tarbiyaning mazmun va
metodlariga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
O’quvchilarning qo’ylash faoliyatlaridagi muammolarni hal qilishda
metodika fiziologiya tadqiqotlariga taniladi.

Musiqa tarbiyasi metodikasining mohiyati musiqa san’ati hamda madaniyati
o’sib kelayotgan yosh avlod uchun muhim ahamiyatga ega.
Metodikaning fan sifatida rivojlanishi jamiyatda maorif va musiqa san’atini
takomillashib borishi bilan bevosita bog’liqdir.
Shular bilan birgalikda musiqa tarbiyasi metodikasi umumiy prinsiplarini
ilgari suradi. Bo’lar onglilik badiiy va texnik rivojlanish prinsiplarda ega bu
prinsiplar o’quvchilarning musiqiy qobiliyatini rivojlantirish musiqaga bo’lgan
qiziqishlarini kuchaytirish, badiylikni tarbiyalashga qaratilgandir.
Musiqa asarni ongli idrok etish asar mazmunini ochishda va o’quvchilarga
musiqiy tajribalarni to’plashda, ularning ma’naviy dunyosini boyitishda yordam
beradi. Musiqa tarbiyasi emotsional onglilik prinsipi uyg’unlashish ko’payishi
orqali tinglanadigan asarni to’g’ri baholay olish imkoniyatlarini rivojlantiradi:
Ularning musiqaga qiziqishida didlari tarbiyalab boriladi. Badiiy va texnik
bosqich prinsipi asarning badiiy va ifodali ijro etish uchun malakali kadrlar talab
etadi. O’quvchilarda ko’ylash malakalarini egallashlariga e’tibor beradi.
O’quvchilarga musiqaning rivojlanish prinsiplari to’g’risidagi
tasavvurlarini shakllantirish, qobiliyatlarining rivojlantirilishi natijasida ular
yana musiqiy tushunchalarni bilib olishadi. Musiqa tarbiya metodikasi tarbiya
jarayonida ko’pgina omillarga bog’liq ekanligini e’tirof etadi. Kishilarning musiqiy
madaniyati faqatgina maktabning ta’siri ostidagina shakllanmaydi.
Uyda albatta tevarak atrof, ommaviy axborot vositalari yaxlit xildagi
ijtimoiy vositalar tizimi ham katta rol o’ynaydi. Musiqa tarbiyasi metodikasi ta’lim
metodlarini tashlashda ham pedagogika ravnaqi metodlarini ishlab chiqishda
quyidagi muammolar mavjud jumladan:
A) metodlarning musiqa tarbiyasi, mazmunini sinovi, ijro bog’liqligi.
B) o’quvchilarda musiqiy va ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishi.
S) musiqiy qobiliyat va ovozning rivojlanishi, musiqani idrok etishning yosh
va yakka tartibdagi xususiyatlari.

D) o’quvchilarning rivojlanishida musiqiy faoliyatlarning turli shakllarda
foydalanish imkoniyatlari bilan bog’liqligi.
Eng muhimi musiqa bolalarning aqliy, axloqiy sifatlarini shakllantirishda
muhim rol o’ynaydi. Musiqa aqlni peshlab, tafakkurni charxlaydi. Musiqa darslari
va mashg’ulotlarida o’quvchilar tarbiya va milliy madaniyatimizni o’rganib, bilim
saviyasini kengaytirib borishni egallaydi.
Bobokalonlarimizdan Abu-Nasr Al Farobiyning ma’rifat parvarlik g’oyalar
tizimida bola, shaxsini tarbiyalashda musiqa san’atining roli maqsadi va vazifalari
alohida e’tirof etiladi. Unda inson hayotida musiqaning jamiyati qayd qilinib, «Ey
musiqa olami, yaxshiyamki sen borsan, agar sen bo’lmaganda insonning axvoli ne
kechar edi»- deya xitob qilinadi. Alloma Abu Ali Ibn
Sinoning musiqiy ma’rifiy qarashlarida ham musiqa shaxsning ma’naviy va
jismoniy madaniy tabiatiga ta’sir etuvchi qudratli vosita sifatida ta’rif beradi.
Bolada juda yoshligidan boshlab musiqa hissiyotini tarbiyalash lozim, bu esa uning
ruhiy holatini mustahkamlaydi degan g’oya ilgari suriladi. Alloma mashhur
«Tibbiyot qonunlari» kitobida bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun ikki narsani
qo’llamoq kerak. Biri bolani sekin-sekin tebratish, ikkinchisi uxlatish uchun odat
bo’lib kelgan musiqiy allalashdir. Shu ikkisini qabo’l qilish miqdoriga qarab
bolaning tanasi bilan ba’zan tarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo’lgan ehtiyoj hosil
bo’lgan deb yozgan edi.
Shunday qilib olimlar, mutafakkirlar musiqa nafaqat insonga samarali ta’sir
etuvchi vosita balki o’z mohiyati, jamiyatdagi maqsad va vazifalariga ko’ra alohida
bir fan sifatida tadbiq etishga davrlar o’tib ularni tor fikrlarini ta’lim- tarbiyada
tadbiq etilib, ta’kidlaganidek ommaviy xalq musiqa pedagogikasining vujudga
kelishida asos bo’ladi.
Ta’lim tarbiya uslubiyoti maktablari tarkib topib rivojlanib bormoqda.
Hozirgi davrda shaxs ma’naviyatini tarbiyalash vazifasi maktabda musiqa ta’lim
tarbiyasi ishlarini sifatli bosqichga ko’tarishni taqozo etadi.
Bugungi kunda musiqa, ta’lim tarbiyasining maqsadi va vazifalari nihoyatda
muhim.

Musiqa ta’lim tarbiyasining maqsadi va avlodni musiqa me’rosimizga
vorislik qiladigan hamda umumbashariy musiqa merosimizga vorislik qila
oladigan yosh qadrlaydigan madaniy inson sifatida voyaga yetkazishdan iborat,
buning uchun har bir o’quvchining musiqaga bo’lgan iqtidorlarini rivojlantirib,
musiqa san’atiga mehr va ishtiyoqini oshirish musiqadan zaruriy bilim va amaliy
malakalar doirasini tarkib toptirish, iqtidorli o’quvchilarning musiqiy
rivojlanishlari uchun zaruriy shart sharoitlar yaratib berish maktab musiqa ta’limi
tarbiyasining asosiy vazifasidir.
Musiqa ta’lim tarbiyasining maqsad va vazifalari amalga oshirish
maktabdagi musiqa darslariga bevosita bog’liq.
Musiqa ta’lim tarbiyasining konsepsiyasida maktabda musiqa fani boshqa
fanlar qatori o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Musiqa ta’limini sifatli bosqichga
ko’tarish uchun maktabda teng xuquqli fan hisoblanadi.
Bu esa hozirgi zamon o’quvchisidan dars mashg’ulotlariga ijobiy
munosabatda bo’lishi, o’quvchilar musiqiy faoliyatlarini oshirishni to’g’ri tashkil
etish va boshqarish faollikni talab etadi. Musiqa dars mashg’uloti sifatida o’ziga
xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlarni esa har bir o’qituvchi bilishi kerak.
Birinchidan musiqa tarixi nazariyasi ijrochilikka doir turli namunalardan
ayrim mashqlari, musiqa savodi mashg’ulotlari, musiqa tinglash, musiqa ta’limi va
adabiyoti, bolalar cholg’u asbobida chalish, ritmik har akatlar bajarish elementlari,
musiqada ijodkorlar faoliyatlaridan iborat darslar kiradi.
Ikkinchi musiqa boshqa san’at turlaridan o’zining ifoda vositalari ya’ni
«tili» bilan farq qiladi. Agar badiiy adabiyot so’z bilan tasviriy san’at bilan,
raqs badiiy har akatlar bilan ifodalansa, musiqiy tovushlaridan vujudga kelgan
ohang vositasidan foydalaniladi.
Uchinchidan musiqa bolalarda faol hissiy ta’sir ko’rsatadi, ijobiy
ko’rsatmalar, kechinmalar uyg’otadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida musiqa
madaniyati fani bo’yicha dasturi bir dars o’zida ta’limning musiqa tinglash, jamoa
bo’lib ko’ylash, musiqa savodxonligi bolalar cholg’u asboblari va ritmik harakatlar

bajarish musiqa ijodkorliri kabi bosqichlar bir biri bilan bog’lanib yaxlit holda
amalga oshirilishi nazarda tutilishi kerak. Zamonaviy mashg’ulotlardan musiqa
idroki yetakchi faoliyat sifatida muhim rol o’ynaydi.
Chunki bu bosqichda o’quvchilar faoliyatida ko’proq o’yin xususiyatlari
bo’lib turadi. Shunday qilib ta’lim va tarbiyaning maqsad va vazifalari to’laligicha
amalga oshiriladi. Bu jarayonlarni ilmiy uslub jihatdan yetakchi darajada
ta’minlash, milliy musiqa ta’lim mazmunini anglash kabi muhim tadbirlar,
shubhasiz musiqa tarbiya samaradorligini oshirishishga imkon beradi. Bu esa
musiqani maktab hayotida o’quvchilar qalbida keng o’rin egallashi va ularning
ma’naviyatlarini shakllantirishga samarali ta’sir ko’rsatadi.
Hozirgi kunda barcha fan o’qituvchilari pedagog - tarbiyachi kadrlar oldida
dolzarb bo’lib turgan eng muhim vazifa yoshlar ongiga milliy istiqlol mafko’rasi
g’oyalarini singdirishda musiqa madaniyati fanining ham imkoniyatlari juda boy
va rang– barangdir. O’zbekiston Respublikasi
Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chikilgan «O’rta ta’limning davlat
ta’lim standartlariga muvofiq musiqa madaniyati fani to’rtta tarkibiy qismdan
iborat».
• Musiqa tinglash
• Jamoa bo’lib ko’ylash
• Musiqa savodi
• Musiqa ijodkorligi
Albatta har bir darsda bu tarkibiy qismlar bir biri bilan bog’langan ravishda
o’tiladi va ular har darsda turli variantlarda o’rin almashib kelishi mumkin.
Darsning maqsadi esa o’z navbatida beshta yo’nalishni o’z ichiga oladi.
1.Tarbiyaviy maqsad
2.Ilmiy maqsad
3.Bilimlarni rivojlantiruvchi maqsad
4.Kasbga yo’naltiruvchi maqsad

5.Milliy mafko’ra g’oyalarini singdirish maqsadi.
Bu maqsadlar ham albatta bir – biri bilan bog’langan holda amalga
oshiriladi. Dars mavzusi maqsadlardan kelib chiqqan holda o’qituvchi har bir
jarayonida o’quvchilar ongiga milliy istiqlol mafko’rasi g’oyalarini muntazam
ravishda singdirib borishi lozim. Buni amalga oshirish uchun o’qituvchi o’zining
keng dunyo qarashi pedagogik –psixologik bilimi darsga ijodiy yondoshish
notiqlik qobiliyati va kasbiy mahoratidan unumli foydalangan holda har bir zarur
bo’ladi. Bu esa o’qituvchidan hozirgi davrda dunyoda sodir bo’layotgan voqealar,
ichki va tashqi siyosat siyosiy ijtimoiy vaziyatni tinmay o’rganib, tahlil qilib,
turishni va bu bilimlarni darsda o’quvchilarni yoshiga mos ravishda tushuntira
olishi talab qilinadi. Hozirgi kunda ko’plab bastakorlarimiz va shoirlarimiz
tomonidan zamon bilan ham nafas bo’lgan vatanparvarlik ruhidagi muhim
tarbiyaviy estetik ahamiyatga ega bo’lgan qo’shiqlar yaratilyapti va bu jarayon
hukumatimiz tomonidan munosib rag’batlantirilayapti. Musiqa madaniyati
fanining boshqa aniq fanlardan farqli tomoni shundaki u doimo zamon bilan hatto
faollar an’anaviy bayram va milliy qadriyatlarimiz bilan hamohang holda olib
borishni o’qituvchidan o’zluksiz ijodiy faoliyatni talab etadi. O’qituvchi har bir
darsda o’quvchilarga «Endi esa milliy istiqlol mafko’rasi haqatda gaplashamiz» -
deb 5-6 minut ma’ro’za o’qishi kerak emas, aksincha u har bir dars mavzusidan
albatta ijodiy foydalanib, dars mavzusining mazmunidan kelib chiqqan holda asta
sekinlik bilan milliy istiqlol gaplarini o’quvchilarga singdirib borishi maqsadga
muvofiq deb o’ylaymiz.
3. Musiqa madaniyati darslarida qo’shiq ko’ylash faoliyatiga
qo’yiladigan zamonaviy talablar.
Musiqa o’qituvchi pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanib
qo’shiq o’rgatishi orqali bolalarning badiiy idroki rivojlantirishda qo’yidagi
vazifalarni amalga oshirishi mumkin:

-bolalarda musiqa asari nomi, bastakori, shoirlari haqidagi ma’lumotlarni
asar mazmunini tinglash va ko’rish orqali ochib berish;
-bolalarda asarlarni aqliy va emotsional idrok qilish qobiliyatini
rivojlantirish;
-bolalarni yosh xususiyatlariga mos musiqa namunalari bilan tanishtirish;
-ko’ylagan asar janrini taqqoslash orqali aniqlash hamda asar harakteriga
mos musiqiy ritmik harakatlar bajarish, rasmlar chizish, hikoyalar tuzish;
-bolalarda musiqa asarlarida tasvirlangan badiiylikni his qilish qobilyatini
rivojlantirish;
-qo’shiqlar matnini yod olishni osonlashtirish hamda badiiy yuksakligi va
so’zlarining bolalar lug’at boyligiga mosligini o’rganish;
-bolalarda o’zbek milliy qushiqchiligiga bo’lgan qiziqishni o’stirish;
- bolalarda raqs san’atiga bo’lgan qiziqishini o’stirish;
- bolalarda musiqa ohangini his qilish qobiliyatini shakllantirish;
- bolalarda ko’ylash va tinglash qobilyatini rivojlantirish;
- bolalarda musiqani idrok etish madaniyatini tarbiyalash;
Vokal-xor ishlarini amalga oshirishda o’qituvchi ovoz-sozlash, qo’shiq o’rgatish
jarayonida o’quvchilarning primar tovushlarini, ko’ylash uchun qo’lay ishchi
diapozoni, ovoz diapozonini aniq bilishi lozim.
Musiqa madaniyati darslarida qo’shiq o’zgatish bir necha bosqich jarayonida
amalga oshiriladi:
1.Bolalar diqqatini qo’shiqqa jalb qilish.
2. Qo’shiq haqida o’qituvchining kirish so’zi (qo’shiq mualliflari, ayrim
tarixiy xususiyatlari, hayotiy ahamiyati, harakteri, qo’shiq ijrosi).

3. Qo’shiqni tahlil qilishni (musiqa ifoda vositalari, ladi, harakteri
mazmunini suhbat yo’li bilan belgash).
4. Qo’shiqni musiqiy jumlalarga bo’lib o’rgatish (to’g’ri nafas olib,
jumlani oxirigacha tejab yetkazish, ijrochilik sifatlari ustida ishlash).
5. Qo’shiqni badiiy ijrosiga erishish (qo’shiq haqidagi bolalar
taasurotlari yuzasidanqisqa suhbat o’tkazig ya’ni umulashtirish).
Yuqoridagi bayon, etilgan qo’shiq o’rgatish bosqichlarini, qo’shiq mazmuni,
mavzusiga qarab, istagan bosqichdan boshlash mumkin. O’quvchilarga qo’shiq
o’rgatish metodalari esa qo’yidagilardan iborat.

“Oldinga o’tib ketish va orqaga qaytish” metodida qo’shiqni oldingi
darslarda bolalarga eshittirib o’rganishga tayyorlab boriladi, so’ngra ma’lum
vaqt o’tkazib qo’shiq o’rgatiladi. Bu vaqt-vaqt bilan qo’llanib boriladi.
Og’zaki metodalarda hikoya, suhbat va tushuntirish orqali bolalar diqqatini
jalb qilib, musiqani badiiy idrok etishlariga hamda o’quvchilarni qo’shiq
ko’ylashga qiziqtirishga erishiladi. Qo`shiq
o`rgatish
metodlari
“ Oldinga
o`tib keti sh
va orqaga
qaytish”
metodi Musiqa
o`qitishning
og`zaki
metodi Musiqa
o`qitishning
ko`rgazmali
metodi Musiqa
o`qitishning
amaliy
metodi Musiqa
o`qitishning
o`yinmetodi

Ko’rgazmali o’qitish metodlarda esa qo’shiqni ifodali jonli ijrosi, raqs
harakatlari, rasmlar, grafik chiziqlar, plakatlar, texnika vositalaridan
foydalanish.
Amaliy metodi vositasida bolalar qo’shiq ko’ylash malakalarini, musiqaning
tuzilishi hamda ifoda vositalarini tahlil etish, uning janr vashakllarini aniqlash
va nota yozuvini o’rganish malakalarinishakllantirish uchun foydalaniladi.
O’yin metodi –asosan boshlang’ich guruhlarda ko’proq yaxshi natija beradi.
Qo’shiqni o’quvchilar xotirasida uzoq saqlanib qolishida, rimni his etish uchun,
qadam tashlash, chapak chalish turli raqs harakatlari, o’yinlar bajarishida
olingan bilim va malaklar mustahkamlaydi ,musiqiy qobiliyatini o’stiradi , va
musiqa mashg’ulotlariga qiziqish o’yg’otadi

Darsda qo’shiq ko’ylash holati. Qo’shiq ko’ylash xolati, deganda, darsda
o’quvchilarning o’tirish va turish holati nazarda tutiladi. O’tirib yoki turib
ko’ylaganda bosh qo’l va oyog’larni qanday tutish lozimlmgi xaqida o’quvchilarga
tushuntirish va doimo nazorat qilib, eslatib turishdan iboradir. Mazkur malakaning
qoidalari gavdani qiyshaytirmasdan to’g’ri ttutish, o’tirib ko’ylaganda parta
suyanchig’iga suyanmaschdan, yelkalarni yengil kerib, iyakni ortiqcha
ko’tarmasdan bo’yinni va boshni to’g’ri ushlash, qo’llarni erkin pastga tushurish va
kaftlarni tizzalar ustiga yengil qo’yib engashmasdan o’tirish va oyoqlarni yelka
kengligida erkin ko’ylash kabi holatlardan iboratdir.
Ashulachilik nafasi. Bu masalada ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatdiki, ashula
aytish jarayonida nafasning bir turi bo’lib qat’iy ravishda ijro qilish mumkin emas.
Ashuladan aralash nafas ishalatiladi. Nafas chiqarish ashula aytishda katta rol
Talaffuz

Ansambl

Sozlanish Ovoz hosil

qilish
Ashulachi -
li k nafasi Qo`shiq
kuylash
holati
Qo`shiq
kuylash
malakalari

uynaydi. Bolalarga murakkablatirmasdan tushuntirib maqsadga muvofiq o’qituvchi
bolalarda ashula nafasi oddiy fiziologiya nafasni farqi birligini yaxshi anglash
bilish kerak. Chunki boshalang’ich sinf bolalarida nafas organlari edi rivojlanish
darajasida bo’lganligi uchun ularni ko’proq nafas gimnastikasi bilan
shug’ullantirishi ovozni tezroq ashula uchun shaklalnishga sabab bo’ladi.
Ma’lumki, ko’ylashdagi nafas bilan fizologik nafas o’rtasida ma’lum
darajada farq bor. Fizologik nafasga bola tug’ulgan kundan tabiy holda amal qila
boshlaydi va aniq bir ritmdan, ma’lum bir vaqt oralig’ida sodir bo’ladi. Ashula
aytishda esa havo olish tez, qisqa vaqt oralig’ida sodir bo’ladi. Nafas olish va uni
chiqarish qo’shiq jumlasining cho’zimiga, sur’atiga va harakterining ifodalanishiga
qarab cho’ziladi. Nafas ritmi ko’ylanayotgan qo’shiq harakteriga qarab o’zgarib
turadi va tabiiy nafasga nisbatan biroz chuqiroq olinadi. Ashulachilik nafasining
quyidagi turlari mavjud:

Kichik bolalarning ko’krak nafasi hali tor, qisqa ekanligi sababli, ular nafasni
ko’krak bilan oladilar, shu bois ashula aytganlarida yelkalarini ko’tarib, shoshilib
va qo’shiq jumlasini so’zni bo’lib nafas olishlari tabiiydir. Shuning uchun
bolalarning yelkalarini ko’tarmasdan, osoyishta, vazmin nafas olish va uni qo’shiq
jumlasining oxiriga qadar bir maromda yetkazish, ayniqsa so’zni bo’lib nafas
olmaslikni o’rgatib lozim Ashulachilik
nafasi

Kukrak
nafasi
Diafragma
nafasi Qorin
nafasi

Ovoz hosil qilish . Ovozni vujudga kelishi murakkab psixologik, fizologik
jarayondir. U ovoz apparati (kekirdak xiqildoq) va uning ichidagi konussimon
ikkita ovoz pardasining nafas (o’pka, traxeyalar, ko’krak, qismi) va eshituv
apparatlarining birgalikdagi amaliyotida hosil bo’ladi.
Bolalarni ko’ylatganda faqat yumshoq attaka bilan boshlash, hech qachon
qo’shiqni qattiq attaka bilan boshlamaslik kerak. Buni o’qituvchi nazorat qilib
borishi shart. Ovoz hosil qilish uchun mayin va yoqimli ko ’ ylay olish kerak . Og ’ ir
sur ’ atdali qo ’ shiqlarni ko ’ ylaganda ortiqcha chuzib , asarning harakterini
bushashtirib yubormaslik zarur
Sozlanish. Soz har bir bolaning berilgan musiqa tovushini aniq idrok etib, o’z
ovozini unga moslab ko’ylashi, sozlanishi degan ma’noni anglatadi. Boshqacha
qilib, aytganda, sozlanish-ma’lum balandlikdagi tovushni aniq intonatsiya qilish
demakdir. Bu muhim malaka bo’lib hisoblanadi, chunki boshlang’ich sinfdagi
vokal-xor ishlarining asosiy maqsadlaridan biri sof unison (sof1 ovozlik
ko’ylashga) erishishdan iboratdir. Shuning birinchi darsdan boshlab bolalarda
sozlanish malakalarini rivojlantirish ustida sistemali ish boriladi.
Ansambl. Ansambl –fransuzcha so’z bo’lib birgalikda degan ma’noni
anglatadi. U musiqa, balet, arxitektura sa’natlarining qonuniyatlaridan biridir.
Musiqada bir necha ijrochilarining birgalikdagi ijrosi ansambl deyiladi.
Talaffuz. Ko’ylashdagi talaffuz nutq talaffuzidan farq qiladi. Bunda
artikulyatsiya organlari (lab, til, jag’,) ning aktiv harakatdagi hamjixatligi, buning
vositasida ifodali talaffuzga erishish mumkin.
O’zbek tilida talaffuz qilinadigan unlilarni “u” tovushiga yaqinroq qilib yaqinroq
qilib aytishbariq qattiq va nozik ovozda ko’ylashga yo’l qo’ymaslik kera. Tovush
hosil qilish uchun artikulyatsiya organlarini erkin harakatlantirsh, lablar va
tillalarni faol tutish zarur.

Xulosa
Qo’shiqchilik san’atining kuchi va tinglovchilarga ta’sirining harakteri mazkur
elementlar bilan har bir bilan, pirovard natijalarda ularning birligi bilan belgilanadi
va birlik yangrayotgan qushiqning idrok etayotgan kishiga yaxlit ta’sirini vujudga
keltiradi. Bunda esa har elementni ko’rib chiqish va qo’shiq insonga ta’sir
etishining asosiy jihatlarini aniqlash zarurligini anglash mumkin. Qo’shiqning kuyi
qo’shiqchilik san’atining eng muhim elementi, uning emotsional uzagi hisoblanadi.
Kuyda uziga xos yusundagi ohangdor tovushlar shaklida qo’shiqning g’oyaviy va
emotsional mazmuni aks etadi. Kuydan ana shu mazmunga moslik ta’lab qilish
mumkin xolos. Ammo kuyni qandaydir muayyan, doimiy bir xil talablar doirasiga
kiritib kuyish to’g’ri emas. Binobarin, kuy takrorlanmas bo’lishi lozim. Unda
uyg’unlik, uslub, ta’sirchanlik, ifodalash vositalarining har xil turlari bo’lishi
mumkin. Kuy faqat quvonchli, lirik, ko’tarinki xissiyotlarni uyg’otmaydi. U
g’amginlik, g’azablanish holatlarni ham vujudga keltiradi. Boshqacha aytganda,
kuy faqat ijobiy kayfiyatlarni emas, balki, salbiy kayfiyatlarni ham paydo qiladi.
Bularning hammasi hayotning turli tomonlarni – quvonch, tashvish, orzu-umid,
ayriliq va hokozalarni aks ettiradigan qo’shiqning mazmuniga bogliq.
Har bir haqiqiy qo’shiqchining o’ziga xos ijro yuli mavjud bo’ladi. Buyuk
qo’shiqchi Karuzo “qancha qo’shikchi bor bo’lsa, shuncha ijro yullar ham bor.
Lekin, mana shu alohida yullar, xatto, eng to’g’ri ko’ylansa-da, boshqa hamma
qo’shiqchilar uchun yaroqsiz bo’lishi mumkin”, deb yozgan.
Qo’shiqlarning mavzusi boy va xilma-xil bo’lib, ular sevgi, quvonch hamda
tashvish, intilish, buyuklik va qahramonlikni sharaflash, tarixiy voqeyalarni bayon
qilish va hokozalardan iborat. Qo’shiqlarda xalqning hayotga munosabatlari,
qarashlari xissiyoti va dunyo qarashi ifodalanadi.
Biz yuqoridagi qo’shiqchilik san’atining asosiy yetakchi mavzularini sanab
o’tdik. Lekin qo’shiqlarda ifodalangan hayotiy masalalar mana shular bilangina
chegaralanmaydi. Hozirgi qo’shiqlarda Respublikamiz xalqlari hayotining hamma
jabhalari qamrab olinadi va ifodalanadi, ularning hissiyoti turmishi va ma’naviy

dunyosi yoritiladi. Bu esa qo’shiqlarning ommaviyligini va tarbiyaviy kuchini
oshirishni takozo etadi. Qo’shiqlarning tarbiyaviy imkoniyatlari she’r, musiqa va
qo’shiqchilik ijodiyotining natijasi ekanligi shak-shubhasizdir.
Televideniyie, radio, kino, badiiy jamoa dastalari, konsertilar shuningdek,
boshqa respublikalar va chet ellardagi xalqlar musiqa madaniyati vakillarining
konsertlari mexnatkashlarini ma’naviy va axloqiy tarbiyalashda qo’shiqchilik
san’atidan foydalanishning asosiy yullaridir. Mana shu yullarning hammasi har bir
kishiga umuman xalqimizga ma’naviy hamda axloqiy ta’sir ko’rsatishning
muayyan sistemasini tashkil etadi. Yoshlarni qo’shiq san’ati vositalsi orqali
ma’naviy va axloqiy tarbiyalashda mazkur san’at turining murakkab strukturaviy
kompleksligiga xos xususiyatini ham nazarda tutish shart.
Inson yaxshi qo’shiqni mahorat ijroda tinglaganda unda kechinmalar vujudga
kelishi tasodifiy va bejiz emas. Tinglovchilarning qo’shiqni kanday idrok etishlari,
undan kanchalik ta’sirlanishlari, shuningdek, asarning tinglovchilar xissiyotiga va
onggiga ta’siri musiqa kanday yangrashiga, ashulachi qo’shiqni kanday ijro etishga
boglikdir. Bunga esa fakat muntazam va mashklar orqali emas, balki shu bilan
birga yaxshi, ilxom va tulkinlanib ijro etish zarurligi xakida maxsus pedagogik
darslar hamda suhbatlar o’tkazish orqali erishiladi.
Yoshlarni ma’naviy va axloqiy tarbiyalashda qo’shiq san’atidan foydalanish
zarurligini yana shu bilan izoxlash mumkinki, xalq tarixni harakatlantiruvchi
kuchdir, san’atning barcha turlarini shu jumladan, musiqa san’atini ta’minlaydigan
xayotdagi donolikni, axloqiy poklikni jonliy manbaidir. Shunga ko’ra madaniyat
tarixida har kanday san’at turiga oid yaxshi asarlar, shu jumladan qo’shiq ijro
asarlari yaratilgani bejiz emas. Hozirgi asosiy vazifasi sifatida belgilangan
tarbiyaga kompleks yondashishning fakat shaxsni har tomonlama kamol toptirish
emas, balki tarbiyaning vosita shakl va usullardan foydalanishning ham takozo
etadi. Pedagogikada shaxsni uygun kamol toptirishdek, murakkab vazifani
bajarishda yordam beradigan har muammo muhim va ahamiyatlidir.

Qo’shiq san’ati yoshlarda insonparvarlik, vatanparvarlik, milliy itftixor,
baylanmilalchilik, fukarolik xis – tuygularini tarbiyalaydi. San’at va xayot tugri
Ma’naviy va axloqiy tarbiyaning juda kup vositalari orasida san’at muhim rol
uynaydi. San’atning muhim ommalashgan musikiy janridan bir bulmish qo’shiq
janri yoshlarni tarbiyalashda asosiy muhim rol uynaydi. Qo’shiq san’ati bilan
boglanish insonning ma’naviy dunyosini boyitadi. Unda guzallik qonunlari
bo’yicha yashash ishtiyoqini uyg’otadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I.A. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.
2. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. Prezident I. A. Karimovning
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi, 2010 yil 29 yanvar.
3. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. Prezident I. A.
Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi
va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi, 2010 yil 27 yanvar.
4. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch – T.: Ma’naviyat, 2008.
5. Ziyomuhammedov B. Komillikka eltuvchi kitob. “Turon-iqbol
nashriyoti”, Toshkent, 2006. Hasanboeva O. Tarbiyaviy ishlarni tashkil
qilish metodikasi. -T., 1996.
6. Ismailova Z.I. Tarbiyaviy ish metodikasi. T. 2003.Pedagogika. prof.
A.Munavvarov tahriri ostida, o’quv qo’llanma. –T: “O’qituvchi”, 1996.
7. Mahkamov U.I. Ta’lim oluvchilarning axloqiy madaniyatini
shakllantirish muammolari. -T.: FAN, 1995.
8. Maxkamov U. Axloq-odob saboqlari. T. 1994.
9. Musurmonova O. O’quvchilarning ma’naviy madaniyatini
shakllantirish. T. 1993.

O’quvchi yoshlarda qo’shiqlar vositasida vatanparvarlik to’yg’usini shakllantirish

Sotib olish