O'quvchilar nutqini o'stirishda frazeologik birliklardan foydalanish

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	61.7KB
Покупки	13
Дата загрузки	29 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

O'quvchilar nutqini o'stirishda frazeologik birliklardan foydalanish

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER N AVO IY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA
ADABIYOTI UNIVERSITETI
O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI NI O’QITISH FAKULTETI
“Ro’yxatga olindi”
O’quv ishlari bo’yicha dekan
muovini_______N.Norqulov
202_- yil “____” _________
“ O’quvchilar nutqini o’stirishda frazeologik birliklardan foydalanish ”
mavzusida yozilgan
KURS ISHI
TOSHKENT
1

Mavzu: O’quvchilar nutqini o’stirishda frazeologik
birliklardan foydalanish.
Reja:
Kirish
I. bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini
1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari
1.2. Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning
o’rni
II.bob. Frazeologik birliklarning faol nutqqa aylanishi va uning nutq
madaniyatidagi o’rni
2.1. Ibora badiiy nutqning ifoda obrazi, ijodkorning badiiy quroli
sifatida
2.2. Nutqiy malakani shakllantirishda iboralardan foydalanish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Til – jamiyat va shaxs hayotida o’ziga xos o’rin
egallab, jamiyatning har tomonlama rivojida va har bir shaxsning yuksak mavqega
erishishida asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qiladi.
Globallashuv davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri,
tobora kuchayib borayotgan raqobat asri bo’lgan hozirgi sharoitda demokratik
taraqqiyot, modernizatsiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga
erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo’lgan bilimli va intellektual
rivojlangan avlodni tarbiyalashda til ta’limining o’ziga xos o’rni bor. Ta’lim-
tarbiya jarayonida ona tili o’qitishni zamonaviy uslublarda olib borish, til
birliklarining mohiyatini anglash zamon talabi.
Muhtaram Yurtboshimiz 2022 yil 16-17 fevral kunlari Toshkent shahrida "Yuksak
bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror
taraqqiy ettirish va modernizasiya qilishning eng muhim sharti" mavzusidagi
xalharo konferensiyada so’zlagan o’z nutqida mamlakatimizda ta’lim tizimining
isloh qilinishdagi faoliyatni atroflicha tahlil qilib berdi. Kadrlar tayyorlash milliy
dasturiga muvofiq, mamlakatimizda 9+3 sxemasi bo’yicha 12 yillik umumiy
majburiy bepul ta’lim tizimi joriy etildi.
Ushbu modelning prinsipial xususiyati shundaki, umumta’lim maktabidagi 9
yillik o’qishdan so’ng o’quvchilar keyingi 3 yil davomida ixtisoslashtirilgan kasb-
hunar kollejlari va akademik litseylarda tahsil olib, ularning har biri umumta’lim
fanlari bilan birga mehnat bozorida talab qilinadigan 2-3 ta mutaxassislik bo’yicha
kasb-hunarlarni ham egallaydi. O’tgan yillar davomida ta’lim tizimini tubdan
yangilash va isloh etish bo’yicha miqiyosi va ko’lamiga ko’ra ulkan ishlar amalga
oshirildi. Hariyb 9,5 ming yoki mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan
maktablarning deyarli barchasi yangitdan qurildi, kapital rekonstruksiya qilindi va
zamonaviy o’quv-laboratoriya asbob-uskunalari bilan ta’minlandi. O’quv
jarayonini sifat va metodik jihatdan butunlay yangilash bo’yicha ulkan chora-
tadbirlar amalga oshirildi. 1500 dan ortiq yangi kasb-hunar kolleji va akademik
litsey barpo etildi. Barcha ta’lim, fan, madaniyat va maorifat muassasalari ta’lim
4

portali va internetga ulandi. O’tgan davrda oliy ta’lim muassasalarining soni ikki
barobar ortdi va bugungi kunda mamlakatimizdagi 59 ta universitet va boshqa oliy
o’quv yurtlarida 230 mingdan ziyod talaba ta’lim olmoqda. Vestminster
universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika
universiteti, Rossiya neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya
iqtisodiyot universiteti kabi yuksak xalharo obro’-e’tibor va chuqur tarixiy
ildizlarga ega bo’lgan Yevropa va Osiyoning yetakchi oliy o’quv yurtlarining
filiallari tashkil etildi. 1
Mavzuning dolzarbligi. Til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti
jarayonida ijtimoiy ong mahsuli sifatida yuzaga kelgan moddiy, ma’naviy va
madaniy boyliklarning ifodasi bo’lgan murakkab tizimdir. Iboraning ma’no
turlarini o’rganish
unga munosabat bildirish, boshlang’ich sinflarda oquvchilar nutqini
rivojlantirishga, lug’aviy boyligini oshirishga yordam beradi.Bu esa mavzuning
dolzarbligini ko’rsatadi.
Kurs ishi maqsadi:
Iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash, nutqda iboraning
o’rganish asоslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi predmeti :
Ona tili ta’limi jarayoni
Kurs ishi ob’ekti
Iboralar, frazeologik birliklar.
Kurs ishi vazifalari:
A) mavzuga oid pedagogik, psixologik, ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o’rganish;
B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash;
S) to’plangan materiallarni qo’llash yo’llarini yoritish;
D) Kurs ishi natijasi bo’yicha xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi ning ilmiy vazifasi:
Agarda nutqda iboralarning qo’llanilish as о slari ishlab chiqilsa:
1
Birinchi Prezidentimiz I.Karimov Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T.- Ma`naviyat., 2008
5

- iboralarning o’ziga xos mohiyati ochiladi;
- iboralarning ekspressiv-emotsional funksiyasi, estetik vazifasi namoyon bo’ladi;
- so’zlovchilarning nutqini boyishiga xizmat qiladi, til ilmiga qiziqishlari ortadi.
ilmiy yangiligi:
A) nutqda iboralarning ma’no turlarini o’rganish dolzarb metodik muammo
sifatida ilmiy-nazariy jihatdan asoslanadi.
B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlari, uning vazifalari bilan uyg’un tarzda
tahlil etildi.
Kurs ishi amaliy ahamiyati:
Mavzu yuzasidan chiharilgan xulosa va tavsiyalardan ona tili darslarida
foydalanish mumkin. 2
2
Rahmatullaev SH. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. T., 1978.
6

I bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini
1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari
Maskur bobda iboralarning til taraqqiyotidagi o’rni, iboralarning jamiyat va
xalqning etnik qarashlari bilan bog’liqligi misollar orqali talqin etilgan. Ibora
atamasi bilan frazeologik birlik atamasi teng kuchli bo’lib, ilmiy dabiyotlarda har
ikkala termin bir xilda qo’llaniladi. Prafessor Sh. Rahmatullayev “Nutqimiz
ko’rki” asarida ibora va frazeologik birliklar atamalarini teng ma’noda qo’llab,
ularga quyidagicha ta’rif bergan: “Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan,
tuzilishi jihatidan birikmaga, gapga teng, mazmunan bir so’zga ekvivalent,
yahlitligicha ustama ko’chma ma’no anglatuvchi lug’aviy birlikka ibora
(frazeologik birlik) deyiladi. “Ma’lumki, tilning ko’plab funksiyalari mavjud:
nominativ, ekspressiv-emotsional, kumulativ, kommunikativ. Bu vazifalar
iboralarda ham mavjud. Shuningdek, tilga turlicha tarif beriladi.
1. Vazifasi nuqtayi nazaridan
2. Tuzilish mexanizmi nuqtayi nazaridan.
3. Semiotik nuqtayi nazaridan.
4. Axborot uzatish nuqtayi nazaridan.
5. Gnoseologik nuqtayi nazaridan.
Til va nutqqa xos bu kabi umumiy va xususiyliklarning mohiyatini ilmiy
asosda o’rganuvchi fan tilshunoslik fanidir. Tilshunoslik fani tarkiban fonetika,
fonologiya, grafika, orfografiya, orfoepiya, leksikologiya, semasiologiya,
leksikografiya, morfemika, grammatika kabi bir qancha mustaqil, ayni paytda,
o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan bo’limlardan tashkil topadi. 3
Kishilar til vositasida o’z fikrlarini, his-tug’ularini ifodalaydilar. Kishilik
jamityatining rivoji bilan bevosita bog’liq bo’lgan til va uning ravnaqi ilm-fan,
madaniyat, texnika taraqqiyotini ta’minlashda ham asosiy omil bo’ladi. Jamiyat
taraqqiyotini belgilovchi har qanday o’zgarqo’lar, avvalo til tizimining lug’at
boyligida o’z izini qoldiradi. Xususan, ilm-fan, texnika taraqqiyoti yoki jamiyatda
3
Birinchi Prezidentimiz I.Karimov O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.- O`zbekiston., 2011
7

yuz beradigan ijtimoiy-siyosiy o’zgarqo’lar natijasida vujudga keladigan yangi
narsa-buyumlar, tushunchalar tilning lug’at boyligini yangilanishga olib keladi.
Hozir butun dunyoda 6 milliardga yaqin aholi mavjud bo’lib, ular 3000
ortiq tilda so’zlashadi. Shundan 200 tilda bir millionga yaqin, 70 tilda 5 milliondan
ortiq, 13 tilda esa 50 milliondan ortiq kishi so’zlaydi. Qolganlarining har birida bir
milliondan oz kishi gaplashadi. Ma’lum bir millatga mansub bo’lgan xalqning
nutqiy ehtiyoji uchun xizmat qiladigan til milliy til deyiladi . Xususan, o’zbek tili
shu millatga mansub bo’lgan xalq ehtiyojiga xizmat qiladigan tildir. Yer yuzida
milliy tillardan tashhari mamlakatlararo va mintaqalararo ahdlashuv, shartnoma
hamda bitimlarni rasmiylashtirishda qo’laniladigan xalqaro tillar ham mavjud.
Ular jumlasiga ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus, arab va xitoy kabi tillar kiradi
Umumxalq tili, milliy til va adabiy til tushunchalari tilning ijtimoiy
taraqqiyot jarayonini o’zida aks ettiruvchi terminlar bo’lib, ular o’rtasida o’zaro
uzviy bog’liqlik bo’lishi bilan bir qatorda, farqli tomonlar ham mavjud. Xususan,
umumxalq tili va milliy til, hozirgi davr nuqtai nazaridan haralganda, bir xil
(sinonim) tushunchalardir. Shu bois tilshunoslikda ularning biri o’rnida
ikkinchisini qo’llash hollari ham ko’p uchraydi. Biroq umumxalq tili til
taraqqiyotining barcha bosqichini, ya’ni eng qadimdan hozirgacha bo’lgan davrini
o’zida mujassamlashtiradi. Milliy til tushunchasi esa ana shu ko’p asrlik tarixning
millat shakllangandan keyingi davrinigina ifodalaydi. Demak, umumxalq tili
tushunchasi til tarixining barcha bosqichlariga xos tushuncha bo’lsa, milliy til
tushunchasi muayyan millatning shakllangandan keyingi davrga xosligi bilan
undan farqlanadi.
Umumxalq tili va milliy til doirasiga sheva va lahja (dialekt)lar, oddiy
so’zlashuv tili, xalq tili, sotsial jargonlar, argolar hamda adabiy til kiradi.
Umumxalq va milliy tillarning muhim tarkibiy qismi bo’lgan mazkur til shakllari
ham o’zaro farqlanadi. Xususan, adabiy til umumxalq tilining yoki milliy tilning
oliy kommunikativ (aloqa) shakli bo’lsa, sheva, lahja, oddiy so’zlashuv va boshqa
til ko’rinqo’lari uning quyi shakli hisoblanadi. Ayni paytda ular adabiy tilning
doimiy rivojini ta’minlovchi muhim ichki omil bo’lib xizmat qiladi. Ammo sotsial
8

jargonlar va argolar bundan mustasno bo’lib, ular umumxalq tilining yoki milliy
tilning inqirozga uchragan shakllaridir.
Adabiy til muayyan grammatik qonun va qoida me’yoriga kiritilgan til
shaklidir. Adabiy tilning ikki xil ko’rinishi, ya’ni og’zaki va yozma shakli mavjud.
Og’zaki shakl yozma shaklga nisbatan qadimiyroq bo’lib, u umumxalq tilining: 1)
qayta qo’lanish; 2) uslubiy tarmoqlanishi; 3) an’anaviy, ommaviy va odatiy qiyofa
kasb etishi; 4) nutqiy va estetik ehtiyojlarga xizmat qilishi; 5) xalqchilligi; 6)
nisbiy konservativligi; 7) ustdialektlilik kabi dastlabki me’yoriy asoslarga ega
bo’lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda qabila, urug’ va ular ittifoqining
hududiy chegaralangan shevalariga xos dialektal unsurlarning og’zaki ijod janrlari
(dostonlar, ertak, qo’shiq, topishmoq, maqollar) vositasida qayta qo’lanish muhim
omil bo’ladi. Natijada umumxalq tili doirasida mahalliy dialektlardan ustuvor
bo’lgan til shakli, ya’ni og’zaki poetik ustdialekt vujudga keladi. U umumxalq tili
tizimidagi dastlabki adabiy shakl sifatida yozuv joriy etilgunga qadar amalda
bo’lib, keyinchalik yozma tilning taraqqiyotiga asos sifatida xizmat qiladi.
Yozuvning kashf etilishi va yozma tilning taraqqiyoti natijasida adabiy tilning
amal qilish doirasi yana ham kengayadi, uning me’yoriy asosi qat’iy qoidalar
vositasida takomillashib boradi. Og’zaki va yozma til shakllari o’rtasidagi
tafovutlarning kamayishiga qulay imkoniyatlar tug’iladi. Bu jarayonni hozirgi
o’zbek adabiy tili va boshqa milliy tillar misolida ko’rish mumkin. Zamonaviy
adabiy tilning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida umumxalq tilida
mavjud bo’lgan dialektal (lahjaviy) farqlar ham kamayib, dialektlarning amal
qilish doirasi esa torayib boradi.
Dunyodagi tillarning ko’pchiligi tarixan bir umumiy ildizga ega bo’lib, ular
fonetik, leksik va grammatik xususiyatlarining yaqinligi, o’xshashligiga ko’ra
muayyan guruhlarga ajratiladi. Tarixan bir umumiy ildizga ega bo’lgan tillar
harindosh tillar hisoblanib, ular til oilasini tashkil etadi. Tillarning bunday
guruhlanishi genetik (qarindosh) tasnif hisoblanadi. Jumladan, geneologik tasnifga
ko’ra yer yuzida (hind-yevropa tillari, Semit tillari, xamit tillari, fin-ugor tillari,
oltoy tillari va boshqalar) yigirmaga yaqin til oilasi mavjud bo’lib, ularning har
9

biri, o’z navbatida, bir necha til turkumlariga bo’linadi. Masalan, dunyodagi eng
yirik til oilalaridan biri bo’lgan hind-yevropa oilasi 12ta til turkumini o’z ichiga
oladi. O’z navbatida, bu turkumlarning har biri bir nechta milliy tillardan tashkil
topadi. Masalan, german turkumiga dat, shved, norveg, island, ingliz, golland,
nemis, yangi yahudiy kabi milliy tillar kirsa, roman turkumiga esa fransuz, italyan,
ispan, portugal, rumin, moldavan kabi milliy tillar mansubdir. Bunday turkumlarini
tashkil etadigan tillarning ba’zilari o’lik til bo’lishi ham mumkin. Masalan, lotin
tili roman turkumiga mansub bo’lgan o’lik tildir.
Shunday qilib, muayyan turkumga mansub bo’lgan tillar geneologik
(harindoshlik) jihatdan bitta asos tildan tarqalgan. Ma’lum bir milliy tillarning
shakllanishida asos bo’lib, o’zi nutqiy aloqa vositasi sifatida qo’latilmaydigan til
bobo til yoki asos til deyiladi. Masalan, qadimgi roman va german tillar turkumi
hozirgi ingliz, fransuz va nemis kabi milliy tillar uchun bobo til hisoblansa, hozirgi
barcha turkiy milliy tillar uchun qadimgi turkiy til bobo tildir. 4
Bundan tashhari, t illar iste’molda bo’lish tarixiga ko’ra tirik va o’lik
tillarga bo’linadi. Ma’lum bir xalqning muomalada bo’lib turgan tili tirik til
deyiladi. Masalan, hozirgi o’zbek, qozoq, qirg’iz, turkman, ozor, turk, haraqalpoq,
tatar kabi tillar tirik tillardir. Bizgacha yozma manbalar orqali yetib kelgan, ammo
ma’lum bir xalq tomonidan hozir nutqiy aloqa almashuvida faol qo’latilmaydigan
til o’lik til deyiladi. Masalan, lotin tili, sanskrit (qadimgi hind) tili, qadimgi xorazm
tili, qadimgi slaviyan tili va qadimgi turkiy tillar o’lik tillardir. O’lik tillarning
paydo bo’lishida, asosan, qabila va urug’larning millat sifatida shakllana boshlashi
hamda mustaqil milliy tillarning vujudga kelishi va taraqqiyoti asosiy omil bo’lib
xizmat qilgan. Ko’pchilik xalqlarda bu jarayon eramizning X1 asrida yuz bergan.
Masalan, qadimgi turkiy qabila-urug’larning millatlarga, birlashishi ham shu
davrga to’g’ri keladi.
Tillarning tarixan harindoshligi, umumiy va noo’xshash bo’lib qolgan
xususiyatlari qiyosiy-tarixiy tahlil usuli asosida aniqlanadi. Masalan: fors-tojik,
rus, ingliz, nemis, fransuz tillaridagi modar, mat , mather, mutter, mere so’zlarini
4
G’ulomova M. “ Yozuv daftari ”T., 2006 yil
10

$hind-yevropa oilasidagi eng qadimgi lotin va sanskrit tillaridagi mater\ mata so’zlari bilan qiyoslanishi mazkur tillarning harindoshligidan dalolat beradi. Tillarning qiyosiy-tarixiy tahlil usuli tilshunoslikda komparativistika (lot. comparativus-qiyosiy) atamasi bilan ham yuritiladi. Tipologik tasnifga ko’ra tillar to’rt guruhga bo’linadi:1) amorf tillar, 2) aggletinativ tillar, 3) flektiv tillar, 4) polisintetik tillar. 1.Amorf tillarda so’zlar gapda bir-biri bilan to’g’ridan to’g’ri birikib keladi, so’zlar orasidagi sintaktik munosabat so’z tartibi, urg’u, yordamchi so’zlar orqali ifodalanadi. Bunday xususiyatga ega bo’lgan tillarga xitoy, tibit, birma tillarini kiritish mumkin. Amorf tillarning yana bir xususiyati shundaki, ularda aynan bir so’z matnda har xil ma’noda va vazifada kelaveradi. Masalan, xitoycha ige yuedi syusi - oylik dam olish birikmasidagi syusi so’zi aslida dam olish, istirohat qilish ma’nosidagi fe’l bo’lib, birikmada ot ma’nosida kelgan. Mazkur so’z boshqa bir o’rinda, ya’ni bir oz dam olish kerak ma’nosidagi ya o syusi isya birikmada harakat bildiruvchi fe’l vazifasida qo’llanilgan. 2.Agglutinativ tillarda har bir grammatik ma’no, odatda, alohida affiks bilan ifoda etiladi. Masalan, o’zbek va boshqa turkiy tillarda ko’plik, egalik, kelishik ma’nolarining alohida affikslar yordamida ifodalanishi (talaba-lar-imiz- dan) shular jumlasidandir. Aggletinativ tillarga oltoy oilasiga kiruvchi tillar hamda fin-ugor tillari, iberiy-kavkaz va dravid tillari kiradi. 3.Flektiv tillarda bidan ortiq grammatik ma’no, odatda, birgina ko’rsatkich orqali ifodalanadi. Masalan, rus tilidagi Эти книги сдаю в библиотеку gapida эти книги so’zlari oxiridagi и qo’shimchasi ikki xil grammatik ma’noni, ya’ni tushum kelishigi va ko’plik ma’nolarini ifodalab kelgan. Shuningdek, сдаю so’zi oxiridagi - ю qo’shimchasi mayl, zamon va shaxs-son ma’nolarini ifoda etish uchun xizmat qilgan. 4.Polisintetik tillarda butun bir gap bitta so’z shaklida talaffuz qilinadi va yoziladi. Masalan, chukot tilida T ы –ata-kaa-nm ы -rk ы n – shaklidagi birikma o’zbek tilidagi Men semiz bug’ularni o’ldirayapman gapiga tengdir. Polisintetik tillarda qisqalik, ixchamlik yetakchilik qiladi. 11$

O’zbek tili dunyodagi qadimiy ildizga ega bo’lgan tillardandir. U qadimgi
oltoy tillar oilasining turkiy guruhiga kiradi. Oltoy tillar oilasi birgina turkiy tillar
guruhidan iborat bo’lmay, hozirgi yapon, koreys, manjur, to’ngus, mo’g’ul tillarini
ham o’z ichiga oladi. Turkiy tillar guruhi esa 24 ta milliy tilni o’z tarkibiga oladi.
Yagona umumxalq tilining taraqqiyot bosqichlari va turli yozuv tizimlari bilan
adabiy tilning mustahkam aloqasini nazarda tutib, hozirgi o’zbek adabiy tilining
tarixiy taraqqiyotini uch asosiy davrga bo’lish mumkin: 1) qadimgi turkiy til (bu
davr o’z navbatida eng qadimgi turkiy til 6-asrgacha va qadimgi turkiy til 6-10
asrlardan iborat ikki bosqichga bo’linadi); 2) eski o’zbek tili; 3) hozirgi o’zbek tili.
1. Qadimgi turkiy til eramizning V-XIII asrigacha bo’lgan davrni o’z ichiga
oladi. Markaziy Osiyo, Sharqiy Turkiston va Sibir hudud-larida topilgan yozma
yodgorliklar turkiy xalqlarning qadimdanoq o’z madaniyati va adabiy tiliga ega
bo’lganligidan guvohlik beradi. Bu adabiy til o’zbek xalqi hamda hozirgi turkiy
millatlarning qadimgi umumiy adabiy tili bo’lib, tilshunoslikda u "umumturkiy
adabiy til" nomi bilan ham yuritiladi. Qadimgi turkiy adabiy tilning eng nodir
namunalari "O’rxun-Enasoy", "Uyg’ur" bitiklari orqali, shuningdek, turkiy
xalqlarning ilk yozma dostoni hisoblangan Yusuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig"
va Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul haqoyiq" asari hamda qiyosiy-tarixiy
tilshunoslik asoschilaridan biri bo’lgan Mahmud Koshghariyning "Devonu lug’otit
turk" asari orqali bizgacha yetib kelgan. Mazkur davr adabiy tiliga xos ayrim
ma’lumotlarni turkiy xalqlar o’rtasida qadimdanoq mashhur bo’lgan "Alpomish",
"Go’ro’g’li" singari umumturkiy asosli dostonlarda ham uchratish mumkin.
Qadimgi yozma manbalar tahlili umumturkiy adabiy til negizida turkiy
milliy tillarning shakllanganini tasdiqlasa ham, ularning hozirgi turkiy tillarning
birortasiga to’la mos kelmasligini, aksincha, bu tillarning deyarli har biriga xos til
unsurlari mavjudligini ko’rsatadi. Shu bois bu tilni bobo til sifatida e’tirof etish
mumkin. Qadimgi yozma manbalar, yuqoridagilardan tashhari, XI asrga kelib
millatlarga ajrala boshlagan turkiy xalqlarning qadimdanoq o’ziga xos umumiy
madaniyati, san’ati, adabiyoti, yozuvi va adabiy tiliga ega bo’lganini dalillaydi.
Shuningdek, bu manbalar XIV asrga kelib turkiy milliy tillar shakllanib bo’lgach,
12

qadimgi turkiy adabiy tilning "o’lik" tillar qatoridan o’rin olganini ham ko’rsatadi.
Shunday qilib, XI - XIII asrlarda ko’pgina hozirgi turkiy tillar qatorida o’zbek tili
ham o’zining milliy qiyofasiga ega bo’ladi. 2. Eski o’zbek adabiy tili XIV asrdan
XIX asrning birinchi yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Milliy adabiy
tilining dastlabki namunalari sifatida Xorazmiyning "Muhabbatnoma", Durbekning
"Yusuf va Zulayho", Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi mumtoz adabiyot vakillari
qalamiga mansub asarlar tilini qayd etish mumkin. Bu davr adabiy tilining rivojida,
Alisher Navoiyning hissasi nihoyatda salmoqli-dir. Xususan, Navoiy o’zining
dunyoga mashhur durdona asarlari bilan o’zbek adabiy tilini stilistik nuqtai
nazardan rivojlantirgan bo’lsa, "Muhokamat-ul lug’atayn" asari bilan o’zbek
adabiy tilini, uning badiiy uslubini ilmiy - nazariy jihatdan asoslab berdi. Alisher
Navoiyning buyuk xizmatlari shunda ham ko’rinadiki, u ona tilining ichki
imkoniyatlaridan keng foydalanish masalasini o’rtaga qo’ygan holda, birinchi
bo’lib adabiy tilni boshharish muammosiga diqqat haratdi va uni o’z zamonasi
talabi asosida yuqori darajada hal qila oldi. Shu bois Navoiy asoslagan adabiy til
uning izdoshlari tomonidan keyingi asrlar davomida ham izchil rivojlantirib
borildi. Xususan, Navoiy asarlari yuzasidan «Badoi al-lug’at», «Sanglox»,
«Lug’ati atrakiya», «Abushqa» (eski o’zbekcha-usmonli turkcha) kabi ko’plab
lug’atlarning yaratilgani, hamda Navoiydan so’ng yashagan shoirlar ijodida, hatto
mumtoz she’riyat yo’lida yaratilgan zamonaviy shoirlar ijodida ham ana shu
an’ana davom etib kelayotgani shundan dalolat beradi. 5

3. Hozirgi o’zbek adabiy tili o’tgan asrning boshlaridan hozirgi kungacha
ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida keng amal qilib kelayotgan tildir. Shuni
ham ta’kidlash lozimki, milliy adabiy til va umuman adabiy til tushunchalari
o’rtasida o’zaro uzviylik bo’lsa ham, ular o’ziga xos tomonlarga egaligi bilan
farqlanadi. Chunki milliy adabiy til miliylikkacha bo’lgan adabiy til zaminida
shakllanadi. Masalan, o’zbek milliy adabiy tilining tarkib topishida umumturkiy
adabiy til asos bo’lgan. Bu adabiy tilining "o’zbek" nomi bilan yuritilishi o’tgan
asrning boshlariga to’g’ri kelsa ham, unga qadar o’zbek tili "turkiy", "chig’atoy",
5
Fuzailov S. , Xudoberganova M., “ Ona tili ” 3- sinf uchun T., “O’qituvchi ”1999yil
13

"sart", "xoqoniy turkiy" singari xilma-xil nomlarga ega bo’lgan holda amalda
bo’lgan. Shunday qilib, milliy til (umumxalq tili) ning me’yoriylashgan grammatik
qoidalarga bo’ysundirilgan, qayta qo’langan shakli adabiy til deb yuritiladi.
Adabiy tilning og’zaki va yozma shakllari mavjud. Og’zaki shakl nisbatan
qadimiyroq bo’lib, u nutq tovushlari, ohang, urg’u kabi orfoepik (grekcha "to’g’ri"
va "nutq" tushunchalaridan iborat) me’yoriy vositalarga asoslanadi va kishilar
o’rtasida bevosita aloqa o’rnatish uchun xizmat qiladi. Adabiy tilning yozma shakli
esa orfografik, punktuatsion, uslubiy qonun - qoidalarga qat’iy amal qiluvchi til
shaklidir. Zero, yozma shaklda nutq bo’laklari: xatboshi va gaplar hamda ularning
tarkibi turli xil tinish belgilari vositasida ajratib ko’rsatiladi. Yozma shakl til
taraqqiyotining keyingi bosqichlarida joriy etilgan bo’lib, u ma’lum makon va
zamon oralig’ida aloqa o’rnatish quroli hisoblanadi. O’zbek adabiy tili o’zining
dialektal asosiga ko’ra harluq (chigil-uyg’ur) lahjasiga mansub Toshkent va
Farg’ona hamda shu kabi markaziy shahar shevalariga tayanadi. Jumladan, adabiy
til fonetik jihatdan Toshkent shahar shevasiga, morfologik jihatdan esa Farg’ona
shevasiga asoslanadi.
O’zbek milliy tili ko’p lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab
rivojlanish sharoiti va etnik jihatdan xilma-xilligi bilan izohlanadi. Jumladan,
uning dialektal asosini 1) harluq; 2) qipchoq; 3) o’g’uz lahjalari tashkil etadi. Bu
lahjalarning har biri ko’plab shevalar birligidan tashkil topadi. Boshqacha
aytganda, bir–biriga yaqin bo’lgan shevalar yig’indisi lahja yoki dialekt deyiladi.
Lahja yoki shevalar adabiy tilning muhim ichki manbai bo’lsa ham, ular faqat
og’zaki shaklga egaligi hamda fonetik, leksik va grammatik jihatdan o’ziga xosligi
bilan adabiy tildan farqlanadi. Chunki shevalar ma’lum bir hududda istiqomat
qiluvchi kishilarning o’zaro og’zaki nutqiy aloqasini ta’minlovchi vositadir. Shu
bois ularning qo’latilish doirasi adabiy tilga nisbatan cheklangan bo’ladi. Bu
cheklanganlik lahjalarning quyidagi kabi o’ziga xos fonetik morfologik va leksik
belgilarining hududiy chegaralanishi misolida ham ko’zga tashlanadi:
14

$1.Qarluq lahjasi , asosan, markaziy shahar (Farg’ona, Toshkent, Andijon, Namangan kabi viloyat va shaharlar) shevalari birligidan tashkil topgan bo’lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanuvchi belgilarga ega: 1) fonetik jihatdan farqlanadi: a) so’z oxiridagi k undoshi y tarzda talaffuz qilinadi: bilak-bilay, terak-teray, kerak-keray; b) adabiy tildagi a unlisi o tarzida talaffuz qilinadi: aka-oka, katta-kotta, bahodir-bohodir; 2) leksik jihatdan farqlanadi: qalampir-garmdori, narvon-shoti, hech-jilla, hovli-eshik; 3) morfologik jihatdan farqlanadi: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap o’rnida –vot\-ut qo’shimchalari qo’laniladi: kelayapti-kelvotti, borayati-borutti; b) haratqich kelishigi –ning o’rnida tushum kelishigi qo’shim-chasi –ni|-pi|-ri|-zi kabi shakllarda qo’laniladi: daraxtlarning|daraxtlarni bargi, bizning | bizzi maktab, bahorning | bohorri havosi, gapning\ gappi tahlili; Qipchoq lahjasi , asosan, О ’zbekistonning Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarining qqo’loq shevalari birligidan iborat bo’lib, o’zbek adabiy tilidan quyidagicha belgilariga ko’ra farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) ba’zi shevalarda y undoshi o’rnida j tovushi qo’laniladi: yo’l-jo’l, yomg’ir-jovmir ; b) so’z oxiridagi g’ undoshi v tovushi bilan almashtiriladi: tog’-tov, sog’-sov, og’moq-ovmoq; v) so’z oxirida q, k undoshlari tushiriladi: sariq-sari, kichik-kichchi . 2) leksik jihatdan: mushuk-pishak, do’ppi-qalpoq, ishkom-voyish. 3) morfologik jihatdan: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap||yotir o’rnida – jatir||votir qo’shimchasi qo’laniladi: borayapti, borayotir-barajatir, yozayapti- jazavotir; b) tushum kelishigi –ni o’rnida –di/-ti qo’laniladi: uyni, kitopni-uydi, kitapti. O’g’uz lahjasi janubiy Xorazm shevalari birligidan tashkil topgan bo’lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) so’z boshidagi t tovushi d, k tovushi esa g tarzda talaffuz qilinadi: til-dil, tog’-dag’, keldi-galdi, ko’z-go’z ; b) unlilar qisqa va 15$