O'quvchilar nutqini o'stirishda frazeologik birliklardan foydalanish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	61.7KB
Xaridlar	15
Yuklab olingan sana	29 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

O'quvchilar nutqini o'stirishda frazeologik birliklardan foydalanish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER N AVO IY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA
ADABIYOTI UNIVERSITETI
O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI NI O’QITISH FAKULTETI
“Ro’yxatga olindi”
O’quv ishlari bo’yicha dekan
muovini_______N.Norqulov
202_- yil “____” _________
“ O’quvchilar nutqini o’stirishda frazeologik birliklardan foydalanish ”
mavzusida yozilgan
KURS ISHI
TOSHKENT
1

Mavzu: O’quvchilar nutqini o’stirishda frazeologik
birliklardan foydalanish.
Reja:
Kirish
I. bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini
1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari
1.2. Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning
o’rni
II.bob. Frazeologik birliklarning faol nutqqa aylanishi va uning nutq
madaniyatidagi o’rni
2.1. Ibora badiiy nutqning ifoda obrazi, ijodkorning badiiy quroli
sifatida
2.2. Nutqiy malakani shakllantirishda iboralardan foydalanish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Til – jamiyat va shaxs hayotida o’ziga xos o’rin
egallab, jamiyatning har tomonlama rivojida va har bir shaxsning yuksak mavqega
erishishida asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qiladi.
Globallashuv davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri,
tobora kuchayib borayotgan raqobat asri bo’lgan hozirgi sharoitda demokratik
taraqqiyot, modernizatsiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga
erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo’lgan bilimli va intellektual
rivojlangan avlodni tarbiyalashda til ta’limining o’ziga xos o’rni bor. Ta’lim-
tarbiya jarayonida ona tili o’qitishni zamonaviy uslublarda olib borish, til
birliklarining mohiyatini anglash zamon talabi.
Muhtaram Yurtboshimiz 2022 yil 16-17 fevral kunlari Toshkent shahrida "Yuksak
bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror
taraqqiy ettirish va modernizasiya qilishning eng muhim sharti" mavzusidagi
xalharo konferensiyada so’zlagan o’z nutqida mamlakatimizda ta’lim tizimining
isloh qilinishdagi faoliyatni atroflicha tahlil qilib berdi. Kadrlar tayyorlash milliy
dasturiga muvofiq, mamlakatimizda 9+3 sxemasi bo’yicha 12 yillik umumiy
majburiy bepul ta’lim tizimi joriy etildi.
Ushbu modelning prinsipial xususiyati shundaki, umumta’lim maktabidagi 9
yillik o’qishdan so’ng o’quvchilar keyingi 3 yil davomida ixtisoslashtirilgan kasb-
hunar kollejlari va akademik litseylarda tahsil olib, ularning har biri umumta’lim
fanlari bilan birga mehnat bozorida talab qilinadigan 2-3 ta mutaxassislik bo’yicha
kasb-hunarlarni ham egallaydi. O’tgan yillar davomida ta’lim tizimini tubdan
yangilash va isloh etish bo’yicha miqiyosi va ko’lamiga ko’ra ulkan ishlar amalga
oshirildi. Hariyb 9,5 ming yoki mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan
maktablarning deyarli barchasi yangitdan qurildi, kapital rekonstruksiya qilindi va
zamonaviy o’quv-laboratoriya asbob-uskunalari bilan ta’minlandi. O’quv
jarayonini sifat va metodik jihatdan butunlay yangilash bo’yicha ulkan chora-
tadbirlar amalga oshirildi. 1500 dan ortiq yangi kasb-hunar kolleji va akademik
litsey barpo etildi. Barcha ta’lim, fan, madaniyat va maorifat muassasalari ta’lim
4

portali va internetga ulandi. O’tgan davrda oliy ta’lim muassasalarining soni ikki
barobar ortdi va bugungi kunda mamlakatimizdagi 59 ta universitet va boshqa oliy
o’quv yurtlarida 230 mingdan ziyod talaba ta’lim olmoqda. Vestminster
universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika
universiteti, Rossiya neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya
iqtisodiyot universiteti kabi yuksak xalharo obro’-e’tibor va chuqur tarixiy
ildizlarga ega bo’lgan Yevropa va Osiyoning yetakchi oliy o’quv yurtlarining
filiallari tashkil etildi. 1
Mavzuning dolzarbligi. Til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti
jarayonida ijtimoiy ong mahsuli sifatida yuzaga kelgan moddiy, ma’naviy va
madaniy boyliklarning ifodasi bo’lgan murakkab tizimdir. Iboraning ma’no
turlarini o’rganish
unga munosabat bildirish, boshlang’ich sinflarda oquvchilar nutqini
rivojlantirishga, lug’aviy boyligini oshirishga yordam beradi.Bu esa mavzuning
dolzarbligini ko’rsatadi.
Kurs ishi maqsadi:
Iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash, nutqda iboraning
o’rganish asоslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi predmeti :
Ona tili ta’limi jarayoni
Kurs ishi ob’ekti
Iboralar, frazeologik birliklar.
Kurs ishi vazifalari:
A) mavzuga oid pedagogik, psixologik, ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o’rganish;
B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash;
S) to’plangan materiallarni qo’llash yo’llarini yoritish;
D) Kurs ishi natijasi bo’yicha xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi ning ilmiy vazifasi:
Agarda nutqda iboralarning qo’llanilish as о slari ishlab chiqilsa:
1
Birinchi Prezidentimiz I.Karimov Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T.- Ma`naviyat., 2008
5

- iboralarning o’ziga xos mohiyati ochiladi;
- iboralarning ekspressiv-emotsional funksiyasi, estetik vazifasi namoyon bo’ladi;
- so’zlovchilarning nutqini boyishiga xizmat qiladi, til ilmiga qiziqishlari ortadi.
ilmiy yangiligi:
A) nutqda iboralarning ma’no turlarini o’rganish dolzarb metodik muammo
sifatida ilmiy-nazariy jihatdan asoslanadi.
B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlari, uning vazifalari bilan uyg’un tarzda
tahlil etildi.
Kurs ishi amaliy ahamiyati:
Mavzu yuzasidan chiharilgan xulosa va tavsiyalardan ona tili darslarida
foydalanish mumkin. 2
2
Rahmatullaev SH. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. T., 1978.
6

I bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini
1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari
Maskur bobda iboralarning til taraqqiyotidagi o’rni, iboralarning jamiyat va
xalqning etnik qarashlari bilan bog’liqligi misollar orqali talqin etilgan. Ibora
atamasi bilan frazeologik birlik atamasi teng kuchli bo’lib, ilmiy dabiyotlarda har
ikkala termin bir xilda qo’llaniladi. Prafessor Sh. Rahmatullayev “Nutqimiz
ko’rki” asarida ibora va frazeologik birliklar atamalarini teng ma’noda qo’llab,
ularga quyidagicha ta’rif bergan: “Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan,
tuzilishi jihatidan birikmaga, gapga teng, mazmunan bir so’zga ekvivalent,
yahlitligicha ustama ko’chma ma’no anglatuvchi lug’aviy birlikka ibora
(frazeologik birlik) deyiladi. “Ma’lumki, tilning ko’plab funksiyalari mavjud:
nominativ, ekspressiv-emotsional, kumulativ, kommunikativ. Bu vazifalar
iboralarda ham mavjud. Shuningdek, tilga turlicha tarif beriladi.
1. Vazifasi nuqtayi nazaridan
2. Tuzilish mexanizmi nuqtayi nazaridan.
3. Semiotik nuqtayi nazaridan.
4. Axborot uzatish nuqtayi nazaridan.
5. Gnoseologik nuqtayi nazaridan.
Til va nutqqa xos bu kabi umumiy va xususiyliklarning mohiyatini ilmiy
asosda o’rganuvchi fan tilshunoslik fanidir. Tilshunoslik fani tarkiban fonetika,
fonologiya, grafika, orfografiya, orfoepiya, leksikologiya, semasiologiya,
leksikografiya, morfemika, grammatika kabi bir qancha mustaqil, ayni paytda,
o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan bo’limlardan tashkil topadi. 3
Kishilar til vositasida o’z fikrlarini, his-tug’ularini ifodalaydilar. Kishilik
jamityatining rivoji bilan bevosita bog’liq bo’lgan til va uning ravnaqi ilm-fan,
madaniyat, texnika taraqqiyotini ta’minlashda ham asosiy omil bo’ladi. Jamiyat
taraqqiyotini belgilovchi har qanday o’zgarqo’lar, avvalo til tizimining lug’at
boyligida o’z izini qoldiradi. Xususan, ilm-fan, texnika taraqqiyoti yoki jamiyatda
3
Birinchi Prezidentimiz I.Karimov O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.- O`zbekiston., 2011
7

yuz beradigan ijtimoiy-siyosiy o’zgarqo’lar natijasida vujudga keladigan yangi
narsa-buyumlar, tushunchalar tilning lug’at boyligini yangilanishga olib keladi.
Hozir butun dunyoda 6 milliardga yaqin aholi mavjud bo’lib, ular 3000
ortiq tilda so’zlashadi. Shundan 200 tilda bir millionga yaqin, 70 tilda 5 milliondan
ortiq, 13 tilda esa 50 milliondan ortiq kishi so’zlaydi. Qolganlarining har birida bir
milliondan oz kishi gaplashadi. Ma’lum bir millatga mansub bo’lgan xalqning
nutqiy ehtiyoji uchun xizmat qiladigan til milliy til deyiladi . Xususan, o’zbek tili
shu millatga mansub bo’lgan xalq ehtiyojiga xizmat qiladigan tildir. Yer yuzida
milliy tillardan tashhari mamlakatlararo va mintaqalararo ahdlashuv, shartnoma
hamda bitimlarni rasmiylashtirishda qo’laniladigan xalqaro tillar ham mavjud.
Ular jumlasiga ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus, arab va xitoy kabi tillar kiradi
Umumxalq tili, milliy til va adabiy til tushunchalari tilning ijtimoiy
taraqqiyot jarayonini o’zida aks ettiruvchi terminlar bo’lib, ular o’rtasida o’zaro
uzviy bog’liqlik bo’lishi bilan bir qatorda, farqli tomonlar ham mavjud. Xususan,
umumxalq tili va milliy til, hozirgi davr nuqtai nazaridan haralganda, bir xil
(sinonim) tushunchalardir. Shu bois tilshunoslikda ularning biri o’rnida
ikkinchisini qo’llash hollari ham ko’p uchraydi. Biroq umumxalq tili til
taraqqiyotining barcha bosqichini, ya’ni eng qadimdan hozirgacha bo’lgan davrini
o’zida mujassamlashtiradi. Milliy til tushunchasi esa ana shu ko’p asrlik tarixning
millat shakllangandan keyingi davrinigina ifodalaydi. Demak, umumxalq tili
tushunchasi til tarixining barcha bosqichlariga xos tushuncha bo’lsa, milliy til
tushunchasi muayyan millatning shakllangandan keyingi davrga xosligi bilan
undan farqlanadi.
Umumxalq tili va milliy til doirasiga sheva va lahja (dialekt)lar, oddiy
so’zlashuv tili, xalq tili, sotsial jargonlar, argolar hamda adabiy til kiradi.
Umumxalq va milliy tillarning muhim tarkibiy qismi bo’lgan mazkur til shakllari
ham o’zaro farqlanadi. Xususan, adabiy til umumxalq tilining yoki milliy tilning
oliy kommunikativ (aloqa) shakli bo’lsa, sheva, lahja, oddiy so’zlashuv va boshqa
til ko’rinqo’lari uning quyi shakli hisoblanadi. Ayni paytda ular adabiy tilning
doimiy rivojini ta’minlovchi muhim ichki omil bo’lib xizmat qiladi. Ammo sotsial
8

jargonlar va argolar bundan mustasno bo’lib, ular umumxalq tilining yoki milliy
tilning inqirozga uchragan shakllaridir.
Adabiy til muayyan grammatik qonun va qoida me’yoriga kiritilgan til
shaklidir. Adabiy tilning ikki xil ko’rinishi, ya’ni og’zaki va yozma shakli mavjud.
Og’zaki shakl yozma shaklga nisbatan qadimiyroq bo’lib, u umumxalq tilining: 1)
qayta qo’lanish; 2) uslubiy tarmoqlanishi; 3) an’anaviy, ommaviy va odatiy qiyofa
kasb etishi; 4) nutqiy va estetik ehtiyojlarga xizmat qilishi; 5) xalqchilligi; 6)
nisbiy konservativligi; 7) ustdialektlilik kabi dastlabki me’yoriy asoslarga ega
bo’lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda qabila, urug’ va ular ittifoqining
hududiy chegaralangan shevalariga xos dialektal unsurlarning og’zaki ijod janrlari
(dostonlar, ertak, qo’shiq, topishmoq, maqollar) vositasida qayta qo’lanish muhim
omil bo’ladi. Natijada umumxalq tili doirasida mahalliy dialektlardan ustuvor
bo’lgan til shakli, ya’ni og’zaki poetik ustdialekt vujudga keladi. U umumxalq tili
tizimidagi dastlabki adabiy shakl sifatida yozuv joriy etilgunga qadar amalda
bo’lib, keyinchalik yozma tilning taraqqiyotiga asos sifatida xizmat qiladi.
Yozuvning kashf etilishi va yozma tilning taraqqiyoti natijasida adabiy tilning
amal qilish doirasi yana ham kengayadi, uning me’yoriy asosi qat’iy qoidalar
vositasida takomillashib boradi. Og’zaki va yozma til shakllari o’rtasidagi
tafovutlarning kamayishiga qulay imkoniyatlar tug’iladi. Bu jarayonni hozirgi
o’zbek adabiy tili va boshqa milliy tillar misolida ko’rish mumkin. Zamonaviy
adabiy tilning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida umumxalq tilida
mavjud bo’lgan dialektal (lahjaviy) farqlar ham kamayib, dialektlarning amal
qilish doirasi esa torayib boradi.
Dunyodagi tillarning ko’pchiligi tarixan bir umumiy ildizga ega bo’lib, ular
fonetik, leksik va grammatik xususiyatlarining yaqinligi, o’xshashligiga ko’ra
muayyan guruhlarga ajratiladi. Tarixan bir umumiy ildizga ega bo’lgan tillar
harindosh tillar hisoblanib, ular til oilasini tashkil etadi. Tillarning bunday
guruhlanishi genetik (qarindosh) tasnif hisoblanadi. Jumladan, geneologik tasnifga
ko’ra yer yuzida (hind-yevropa tillari, Semit tillari, xamit tillari, fin-ugor tillari,
oltoy tillari va boshqalar) yigirmaga yaqin til oilasi mavjud bo’lib, ularning har
9

biri, o’z navbatida, bir necha til turkumlariga bo’linadi. Masalan, dunyodagi eng
yirik til oilalaridan biri bo’lgan hind-yevropa oilasi 12ta til turkumini o’z ichiga
oladi. O’z navbatida, bu turkumlarning har biri bir nechta milliy tillardan tashkil
topadi. Masalan, german turkumiga dat, shved, norveg, island, ingliz, golland,
nemis, yangi yahudiy kabi milliy tillar kirsa, roman turkumiga esa fransuz, italyan,
ispan, portugal, rumin, moldavan kabi milliy tillar mansubdir. Bunday turkumlarini
tashkil etadigan tillarning ba’zilari o’lik til bo’lishi ham mumkin. Masalan, lotin
tili roman turkumiga mansub bo’lgan o’lik tildir.
Shunday qilib, muayyan turkumga mansub bo’lgan tillar geneologik
(harindoshlik) jihatdan bitta asos tildan tarqalgan. Ma’lum bir milliy tillarning
shakllanishida asos bo’lib, o’zi nutqiy aloqa vositasi sifatida qo’latilmaydigan til
bobo til yoki asos til deyiladi. Masalan, qadimgi roman va german tillar turkumi
hozirgi ingliz, fransuz va nemis kabi milliy tillar uchun bobo til hisoblansa, hozirgi
barcha turkiy milliy tillar uchun qadimgi turkiy til bobo tildir. 4
Bundan tashhari, t illar iste’molda bo’lish tarixiga ko’ra tirik va o’lik
tillarga bo’linadi. Ma’lum bir xalqning muomalada bo’lib turgan tili tirik til
deyiladi. Masalan, hozirgi o’zbek, qozoq, qirg’iz, turkman, ozor, turk, haraqalpoq,
tatar kabi tillar tirik tillardir. Bizgacha yozma manbalar orqali yetib kelgan, ammo
ma’lum bir xalq tomonidan hozir nutqiy aloqa almashuvida faol qo’latilmaydigan
til o’lik til deyiladi. Masalan, lotin tili, sanskrit (qadimgi hind) tili, qadimgi xorazm
tili, qadimgi slaviyan tili va qadimgi turkiy tillar o’lik tillardir. O’lik tillarning
paydo bo’lishida, asosan, qabila va urug’larning millat sifatida shakllana boshlashi
hamda mustaqil milliy tillarning vujudga kelishi va taraqqiyoti asosiy omil bo’lib
xizmat qilgan. Ko’pchilik xalqlarda bu jarayon eramizning X1 asrida yuz bergan.
Masalan, qadimgi turkiy qabila-urug’larning millatlarga, birlashishi ham shu
davrga to’g’ri keladi.
Tillarning tarixan harindoshligi, umumiy va noo’xshash bo’lib qolgan
xususiyatlari qiyosiy-tarixiy tahlil usuli asosida aniqlanadi. Masalan: fors-tojik,
rus, ingliz, nemis, fransuz tillaridagi modar, mat , mather, mutter, mere so’zlarini
4
G’ulomova M. “ Yozuv daftari ”T., 2006 yil
10

$hind-yevropa oilasidagi eng qadimgi lotin va sanskrit tillaridagi mater\ mata so’zlari bilan qiyoslanishi mazkur tillarning harindoshligidan dalolat beradi. Tillarning qiyosiy-tarixiy tahlil usuli tilshunoslikda komparativistika (lot. comparativus-qiyosiy) atamasi bilan ham yuritiladi. Tipologik tasnifga ko’ra tillar to’rt guruhga bo’linadi:1) amorf tillar, 2) aggletinativ tillar, 3) flektiv tillar, 4) polisintetik tillar. 1.Amorf tillarda so’zlar gapda bir-biri bilan to’g’ridan to’g’ri birikib keladi, so’zlar orasidagi sintaktik munosabat so’z tartibi, urg’u, yordamchi so’zlar orqali ifodalanadi. Bunday xususiyatga ega bo’lgan tillarga xitoy, tibit, birma tillarini kiritish mumkin. Amorf tillarning yana bir xususiyati shundaki, ularda aynan bir so’z matnda har xil ma’noda va vazifada kelaveradi. Masalan, xitoycha ige yuedi syusi - oylik dam olish birikmasidagi syusi so’zi aslida dam olish, istirohat qilish ma’nosidagi fe’l bo’lib, birikmada ot ma’nosida kelgan. Mazkur so’z boshqa bir o’rinda, ya’ni bir oz dam olish kerak ma’nosidagi ya o syusi isya birikmada harakat bildiruvchi fe’l vazifasida qo’llanilgan. 2.Agglutinativ tillarda har bir grammatik ma’no, odatda, alohida affiks bilan ifoda etiladi. Masalan, o’zbek va boshqa turkiy tillarda ko’plik, egalik, kelishik ma’nolarining alohida affikslar yordamida ifodalanishi (talaba-lar-imiz- dan) shular jumlasidandir. Aggletinativ tillarga oltoy oilasiga kiruvchi tillar hamda fin-ugor tillari, iberiy-kavkaz va dravid tillari kiradi. 3.Flektiv tillarda bidan ortiq grammatik ma’no, odatda, birgina ko’rsatkich orqali ifodalanadi. Masalan, rus tilidagi Эти книги сдаю в библиотеку gapida эти книги so’zlari oxiridagi и qo’shimchasi ikki xil grammatik ma’noni, ya’ni tushum kelishigi va ko’plik ma’nolarini ifodalab kelgan. Shuningdek, сдаю so’zi oxiridagi - ю qo’shimchasi mayl, zamon va shaxs-son ma’nolarini ifoda etish uchun xizmat qilgan. 4.Polisintetik tillarda butun bir gap bitta so’z shaklida talaffuz qilinadi va yoziladi. Masalan, chukot tilida T ы –ata-kaa-nm ы -rk ы n – shaklidagi birikma o’zbek tilidagi Men semiz bug’ularni o’ldirayapman gapiga tengdir. Polisintetik tillarda qisqalik, ixchamlik yetakchilik qiladi. 11$

O’zbek tili dunyodagi qadimiy ildizga ega bo’lgan tillardandir. U qadimgi
oltoy tillar oilasining turkiy guruhiga kiradi. Oltoy tillar oilasi birgina turkiy tillar
guruhidan iborat bo’lmay, hozirgi yapon, koreys, manjur, to’ngus, mo’g’ul tillarini
ham o’z ichiga oladi. Turkiy tillar guruhi esa 24 ta milliy tilni o’z tarkibiga oladi.
Yagona umumxalq tilining taraqqiyot bosqichlari va turli yozuv tizimlari bilan
adabiy tilning mustahkam aloqasini nazarda tutib, hozirgi o’zbek adabiy tilining
tarixiy taraqqiyotini uch asosiy davrga bo’lish mumkin: 1) qadimgi turkiy til (bu
davr o’z navbatida eng qadimgi turkiy til 6-asrgacha va qadimgi turkiy til 6-10
asrlardan iborat ikki bosqichga bo’linadi); 2) eski o’zbek tili; 3) hozirgi o’zbek tili.
1. Qadimgi turkiy til eramizning V-XIII asrigacha bo’lgan davrni o’z ichiga
oladi. Markaziy Osiyo, Sharqiy Turkiston va Sibir hudud-larida topilgan yozma
yodgorliklar turkiy xalqlarning qadimdanoq o’z madaniyati va adabiy tiliga ega
bo’lganligidan guvohlik beradi. Bu adabiy til o’zbek xalqi hamda hozirgi turkiy
millatlarning qadimgi umumiy adabiy tili bo’lib, tilshunoslikda u "umumturkiy
adabiy til" nomi bilan ham yuritiladi. Qadimgi turkiy adabiy tilning eng nodir
namunalari "O’rxun-Enasoy", "Uyg’ur" bitiklari orqali, shuningdek, turkiy
xalqlarning ilk yozma dostoni hisoblangan Yusuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig"
va Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul haqoyiq" asari hamda qiyosiy-tarixiy
tilshunoslik asoschilaridan biri bo’lgan Mahmud Koshghariyning "Devonu lug’otit
turk" asari orqali bizgacha yetib kelgan. Mazkur davr adabiy tiliga xos ayrim
ma’lumotlarni turkiy xalqlar o’rtasida qadimdanoq mashhur bo’lgan "Alpomish",
"Go’ro’g’li" singari umumturkiy asosli dostonlarda ham uchratish mumkin.
Qadimgi yozma manbalar tahlili umumturkiy adabiy til negizida turkiy
milliy tillarning shakllanganini tasdiqlasa ham, ularning hozirgi turkiy tillarning
birortasiga to’la mos kelmasligini, aksincha, bu tillarning deyarli har biriga xos til
unsurlari mavjudligini ko’rsatadi. Shu bois bu tilni bobo til sifatida e’tirof etish
mumkin. Qadimgi yozma manbalar, yuqoridagilardan tashhari, XI asrga kelib
millatlarga ajrala boshlagan turkiy xalqlarning qadimdanoq o’ziga xos umumiy
madaniyati, san’ati, adabiyoti, yozuvi va adabiy tiliga ega bo’lganini dalillaydi.
Shuningdek, bu manbalar XIV asrga kelib turkiy milliy tillar shakllanib bo’lgach,
12

qadimgi turkiy adabiy tilning "o’lik" tillar qatoridan o’rin olganini ham ko’rsatadi.
Shunday qilib, XI - XIII asrlarda ko’pgina hozirgi turkiy tillar qatorida o’zbek tili
ham o’zining milliy qiyofasiga ega bo’ladi. 2. Eski o’zbek adabiy tili XIV asrdan
XIX asrning birinchi yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Milliy adabiy
tilining dastlabki namunalari sifatida Xorazmiyning "Muhabbatnoma", Durbekning
"Yusuf va Zulayho", Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi mumtoz adabiyot vakillari
qalamiga mansub asarlar tilini qayd etish mumkin. Bu davr adabiy tilining rivojida,
Alisher Navoiyning hissasi nihoyatda salmoqli-dir. Xususan, Navoiy o’zining
dunyoga mashhur durdona asarlari bilan o’zbek adabiy tilini stilistik nuqtai
nazardan rivojlantirgan bo’lsa, "Muhokamat-ul lug’atayn" asari bilan o’zbek
adabiy tilini, uning badiiy uslubini ilmiy - nazariy jihatdan asoslab berdi. Alisher
Navoiyning buyuk xizmatlari shunda ham ko’rinadiki, u ona tilining ichki
imkoniyatlaridan keng foydalanish masalasini o’rtaga qo’ygan holda, birinchi
bo’lib adabiy tilni boshharish muammosiga diqqat haratdi va uni o’z zamonasi
talabi asosida yuqori darajada hal qila oldi. Shu bois Navoiy asoslagan adabiy til
uning izdoshlari tomonidan keyingi asrlar davomida ham izchil rivojlantirib
borildi. Xususan, Navoiy asarlari yuzasidan «Badoi al-lug’at», «Sanglox»,
«Lug’ati atrakiya», «Abushqa» (eski o’zbekcha-usmonli turkcha) kabi ko’plab
lug’atlarning yaratilgani, hamda Navoiydan so’ng yashagan shoirlar ijodida, hatto
mumtoz she’riyat yo’lida yaratilgan zamonaviy shoirlar ijodida ham ana shu
an’ana davom etib kelayotgani shundan dalolat beradi. 5

3. Hozirgi o’zbek adabiy tili o’tgan asrning boshlaridan hozirgi kungacha
ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida keng amal qilib kelayotgan tildir. Shuni
ham ta’kidlash lozimki, milliy adabiy til va umuman adabiy til tushunchalari
o’rtasida o’zaro uzviylik bo’lsa ham, ular o’ziga xos tomonlarga egaligi bilan
farqlanadi. Chunki milliy adabiy til miliylikkacha bo’lgan adabiy til zaminida
shakllanadi. Masalan, o’zbek milliy adabiy tilining tarkib topishida umumturkiy
adabiy til asos bo’lgan. Bu adabiy tilining "o’zbek" nomi bilan yuritilishi o’tgan
asrning boshlariga to’g’ri kelsa ham, unga qadar o’zbek tili "turkiy", "chig’atoy",
5
Fuzailov S. , Xudoberganova M., “ Ona tili ” 3- sinf uchun T., “O’qituvchi ”1999yil
13

"sart", "xoqoniy turkiy" singari xilma-xil nomlarga ega bo’lgan holda amalda
bo’lgan. Shunday qilib, milliy til (umumxalq tili) ning me’yoriylashgan grammatik
qoidalarga bo’ysundirilgan, qayta qo’langan shakli adabiy til deb yuritiladi.
Adabiy tilning og’zaki va yozma shakllari mavjud. Og’zaki shakl nisbatan
qadimiyroq bo’lib, u nutq tovushlari, ohang, urg’u kabi orfoepik (grekcha "to’g’ri"
va "nutq" tushunchalaridan iborat) me’yoriy vositalarga asoslanadi va kishilar
o’rtasida bevosita aloqa o’rnatish uchun xizmat qiladi. Adabiy tilning yozma shakli
esa orfografik, punktuatsion, uslubiy qonun - qoidalarga qat’iy amal qiluvchi til
shaklidir. Zero, yozma shaklda nutq bo’laklari: xatboshi va gaplar hamda ularning
tarkibi turli xil tinish belgilari vositasida ajratib ko’rsatiladi. Yozma shakl til
taraqqiyotining keyingi bosqichlarida joriy etilgan bo’lib, u ma’lum makon va
zamon oralig’ida aloqa o’rnatish quroli hisoblanadi. O’zbek adabiy tili o’zining
dialektal asosiga ko’ra harluq (chigil-uyg’ur) lahjasiga mansub Toshkent va
Farg’ona hamda shu kabi markaziy shahar shevalariga tayanadi. Jumladan, adabiy
til fonetik jihatdan Toshkent shahar shevasiga, morfologik jihatdan esa Farg’ona
shevasiga asoslanadi.
O’zbek milliy tili ko’p lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab
rivojlanish sharoiti va etnik jihatdan xilma-xilligi bilan izohlanadi. Jumladan,
uning dialektal asosini 1) harluq; 2) qipchoq; 3) o’g’uz lahjalari tashkil etadi. Bu
lahjalarning har biri ko’plab shevalar birligidan tashkil topadi. Boshqacha
aytganda, bir–biriga yaqin bo’lgan shevalar yig’indisi lahja yoki dialekt deyiladi.
Lahja yoki shevalar adabiy tilning muhim ichki manbai bo’lsa ham, ular faqat
og’zaki shaklga egaligi hamda fonetik, leksik va grammatik jihatdan o’ziga xosligi
bilan adabiy tildan farqlanadi. Chunki shevalar ma’lum bir hududda istiqomat
qiluvchi kishilarning o’zaro og’zaki nutqiy aloqasini ta’minlovchi vositadir. Shu
bois ularning qo’latilish doirasi adabiy tilga nisbatan cheklangan bo’ladi. Bu
cheklanganlik lahjalarning quyidagi kabi o’ziga xos fonetik morfologik va leksik
belgilarining hududiy chegaralanishi misolida ham ko’zga tashlanadi:
14

$1.Qarluq lahjasi , asosan, markaziy shahar (Farg’ona, Toshkent, Andijon, Namangan kabi viloyat va shaharlar) shevalari birligidan tashkil topgan bo’lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanuvchi belgilarga ega: 1) fonetik jihatdan farqlanadi: a) so’z oxiridagi k undoshi y tarzda talaffuz qilinadi: bilak-bilay, terak-teray, kerak-keray; b) adabiy tildagi a unlisi o tarzida talaffuz qilinadi: aka-oka, katta-kotta, bahodir-bohodir; 2) leksik jihatdan farqlanadi: qalampir-garmdori, narvon-shoti, hech-jilla, hovli-eshik; 3) morfologik jihatdan farqlanadi: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap o’rnida –vot\-ut qo’shimchalari qo’laniladi: kelayapti-kelvotti, borayati-borutti; b) haratqich kelishigi –ning o’rnida tushum kelishigi qo’shim-chasi –ni|-pi|-ri|-zi kabi shakllarda qo’laniladi: daraxtlarning|daraxtlarni bargi, bizning | bizzi maktab, bahorning | bohorri havosi, gapning\ gappi tahlili; Qipchoq lahjasi , asosan, О ’zbekistonning Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarining qqo’loq shevalari birligidan iborat bo’lib, o’zbek adabiy tilidan quyidagicha belgilariga ko’ra farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) ba’zi shevalarda y undoshi o’rnida j tovushi qo’laniladi: yo’l-jo’l, yomg’ir-jovmir ; b) so’z oxiridagi g’ undoshi v tovushi bilan almashtiriladi: tog’-tov, sog’-sov, og’moq-ovmoq; v) so’z oxirida q, k undoshlari tushiriladi: sariq-sari, kichik-kichchi . 2) leksik jihatdan: mushuk-pishak, do’ppi-qalpoq, ishkom-voyish. 3) morfologik jihatdan: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap||yotir o’rnida – jatir||votir qo’shimchasi qo’laniladi: borayapti, borayotir-barajatir, yozayapti- jazavotir; b) tushum kelishigi –ni o’rnida –di/-ti qo’laniladi: uyni, kitopni-uydi, kitapti. O’g’uz lahjasi janubiy Xorazm shevalari birligidan tashkil topgan bo’lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) so’z boshidagi t tovushi d, k tovushi esa g tarzda talaffuz qilinadi: til-dil, tog’-dag’, keldi-galdi, ko’z-go’z ; b) unlilar qisqa va 15$

cho’ziq talaffuz etilishi bilan farqlanadi: ot-at (hayvon) // ad (ism) yoz-yaz (fasl) //
yaz (yozmoq);
2) leksik jihatdan: norvon-zangi, do’ppi-tahiya, ustara-pakki, tog’a-doyi,
rayhon-nazvoy, ship-patik;
3) morfologik jihatdan farqlanib, haratqich kelishigi –ing, jo’nalish
kelishigi –a tarzda qo’laniladi: Hazaraspning olmasi- Hazarasping almasi,
bolamga-balama, otamga-atama.
Shuni ham qayd etish lozimki, shevalarning bu kabi o’ziga xos
xususiyatlari adabiy tilning matbuot, radio va televideniye, maktab va maorif
muassasalari orqali ta’siri asosida asta-sekin yo’qolib bormoqda.
1.2. Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda
iboralarning o’rni
Sharq xalqlari madaniy merosiga nazar tashlasak, ulkan ilmlar, betakror
ishoratlar, nozik ma’nolar ummoniga o’xshaydi. Bu ummon bag’rida juda ko’p
ma’naviy boyliklar yashiringan. Bunday ma’naviy boyliklarni topib, undan
baqramand bo’lish zehnimizga, idrokimizga bog’liq. Zehniy teranlik, beqiyos
idrok sahovati buyuk ne’mat hisoblanadi. Chunki o’tmishda yaratilgan ilmiy va
badiiy merosimizda xilma-xil ishoratlarga bezangan xazina mavjud. Shu xazinani
yuzaga chiharuvchi, qo’riqlovchi, avloddan-avlodga o’tib kelishini ta’minlovchi
vosita hamda uning kaliti til hisoblanadi. Shunday ekan, biz tilning qudratini sharq
xalqlarida qanday qadrlanganligini bilmasak, tilimizga e’tiborimiz susayadi.
Ayniqsa, tildagi ishoratlar xazinasini chuqur anglamaslik ma’naviy qashshoqlikni
keltirib chiharadi. Shuning uchun ma’naviy kamolotga erishishda madaniy
merosimizdagi ishoratlar xazinasini chuqur o’rganish va undan baqramand
bo’lishimiz zarurdir. Ma’naviy kamolotning debochasi tildan o’rinli foydalanish va
sharqona lutfni to’qri tushunish hisoblanadi. "Sharqona lutf" birikmasi tarkibidagi
"lutf" so’zi arabcha so’z bo’lib, muloyimlik, rahmdillik, yaxshi muomala,
16

marhamat kabi ma’nolarni bildiradi. Bundan tashhari "erkinlik" ma’nosini ham
ifodalaydi. Lutf so’zi keyingi davrlarda "muloyimlik" ma’nosi asosida "silliq
muomala"ni ham bildirmoqda. Xususan, "sharqona lutf" birikmasi turli
ishoratlarga burkangan nutq ma’nosida qo’llaniladi. Sharqona lutf deganda, turli
ishoratlarga boy bo’lgan, nozik did bilan aytilgan va tagma’nolar vositasida
murakkablashgan nutq tushuniladi. Ana shunday nutqning lisoniy asosi mavjud
bo’lib, ular turlicha taqlil etiladi. Ayniqsa, o’zbek tili nuqtai nazaridan tekshirilsa,
bunday holatlar nihoyatda ko’pligi hamda o’ziga xos xususiyati turli nutqiy
jarayonlarda yuzaga chiqishi ko’zga tashlanadi. Lekin bunday nutq nihoyatda
zukkolik bilan ifodalanadi. Notiqdan badiiy zukkolik va nozik idrok talab etadi.
Alisher Navoiy "... bu tilda harib alfoz va ado ko’pdur. Muni Xush oyanda tartib va
raboyanda tarkib bila boqlamoqning dushvorligi bor", - deb tildagi murakkablikka
ishora qiladi. (Mazmuni: "Bu tilda ajoyib so’zlar va ifodalar ko’p. Buni xush
keluvchi, go’zal tuyiluvchi va jozibador tartibda boqlash juda qiyin") Shuning
uchun tilimizning ham shakliy, ham mazmuniy go’zalligi lutf orqali namoyon
bo’ladi, desak xato bo’lmaydi. Chunki lutf asosida nutq mazmunan ba’zan shaklan
go’zallik kasb etadi. Sharqona lutf so’z, ibora, maqol va hikmatli so’zlar orqali
ifodalangadi. So’z ko’p qirrali murakkab butunlik bo’lib,
dastlabki qarashda ikki tomoni ko’zga tashlanadi. Birinchidan, moddiy
ifodalovchi - tovush tomoni, ikkinchi ma’no tomoni. So’zning tovush tomoni
tilshunoslikning fonetik-fonologik sathida tekshirilsa, mazmun tomoni o’z
xossalariga, asoslariga ko’ra bir qancha soqalarning tekshirish ob’ekti bo’ladi.
Tildagi "maktab" so’zi moddiy jiqatdan m, a, k, t, a, b kabi tovushlarning o’zaro
ketma-ketligidan tashkil topgan butunlik bo’lganligi uchun fonetik-fonologik taqlil
etiladi. Shu moddiylik asosidagi "maktab" so’zining ob’ektiv olamdagi biror bir
predmet bilan bog’liq bo’lgan ma’nosi, ya’ni o’quvchilar ta’lim-tarbiya oladigan
"dargoh"ni ifodalashi leksikologiyada o’rganiladi. "Maktab" so’zining "tosh",
"suv", "paxta" so’zlar singari ob’ektiv borliqdagi predmetlik tushunchasini
ifodalab, ot so’z turkumiga birlashishi grammatikada o’rganiladi. Ko’rinadiki, so’z
ko’p qirrali murakkab butunlik hisoblanadi. Shuning uchun so’zning turli
17

xususiyatlarini ochish va izohlashga urinishlar, qiziqqanlar ko’p. Biz so’zning
ma’no jilolarini ham da shu ma’no nozikliklar asosidagi qudratini ochishga harakat
qilamiz.
Shubqasiz, so’z yuqoridagi xususiyatlari bilan bir butunlikni tashkil etadi.
Bu butunlik o’zaro munosabatdorlikdagi a’zolarning aloqa majmuasidan tashkil
topgan sistemadir. Sistema xuddi organizm singari bir-birisiz yashay olmaydigan
uzvlarning murakkab qurilmasi hisoblanadi. Shuning uchun so’zning barcha
qirralari yaxlit qolda tekshirilmasa, chalkashliklarga olib keladi. Bobomiz
Alisher Navoiy "So’z durredurkim, aning daryosi ko’ngildur", - deb
so’zning ikki xususiyatiga ishora qiladi. Haqiqatan, so’z duru gavhar singari
insonning ko’ngil daryosida yashiringandir. Navoiy so’zni imkoniyat sifatida til
xazinasiga qarashli ekanligini ta’kidlab, uning faoliyatini nutq bilan bog’laydi.
Chunki so’z nutqiy jarayondagina faoliyat ko’rsatib, turlicha ma’nolarga ishora
qiladi. Shuning uchun so’z haqidagi qarashlarning ko’pchiligida "belgi" ostida
izohlangandir. So’z biror -bir tushunchaning material ifodalovchisi – qobig’i
bo’lib, inson ongidagi yoki umumiy bilish xazinasidagi tushunchalar silsilasiga
ta’sir etadi va muayyan nutqiy sharoitda turlicha ma’nolar kasb etadi. Shu jiqatdan
so’z, ibora nomlash vazifasini bajaradi va o’zi anglatgan tushunchaning mohiyatini
va tabiatini ko’rsatmaydi. Shu sababdan ma’no moddiy qobiq bilan birlashib,
tushunchalar silsilasiga ta’sir etadi. Nutqiy jarayonda so’zlarning ma’no jilolari
tushunchalar mosligi asosida yuzaga keladi. Tushunchalarning mosligi hayotiy
tajribalar, umumiy bilish xazinamizning ham da muayyan nutqiy sharoit bilan
bog’liqdir. A. Nurmonov so’z, iboraning ob’ektiv olamdagi biror predmet, voqea-
hodisa, miqdor, belgi, harakat, holat, jarayonlar bilan ikki xil munosabatda
bo’lishini ko’rsatadi. Ya’ni, sabab-natijali (motivlangan) va shartli
(motivlanmagan) munosabatlar borki, ular inson ongida aks etgandagina
belgilashadi deb ta’kidlaydi Shu sababdan bir so’z bir vaqtning o’zida bir qancha
tushunchalarga ishora qilishi mumkinki, bu muayyan nutqiy sharoit hamda
so’zlovchi va tinglovchi o’rtasidagi munosabatlar asosida kechadi. Masalan "gul"
so’zini, “gullab qo’ydi” iborasini eshitish orqali tushuncha paydo bo’ladi.
18

Tushuncha esa gulning mohiyatini, xossalarini ongda aks ettiradi. Shu so’z
anglatgan o’simlik ma’nosi "gul - g-u-l" tovushlar ketma-ketligi bilan inson
tomonidan o’rnatilgan shartli aloqani bildiradi, iborada esa “noo’rin gapirish, sirni
oshkor etish” kabi tushuncha ongda mavjud bo’ladi. Shuning uchun biz tushuncha
aks ettirgan mohiyat, xossa, xususiyat asosida so’zlarning ma’nolar jilosini hosil
qilamiz. Ya’ni, gul - insonga zavq beruvchi, go’zal, tikonli, turli rangda ochiluvchi
kabi xususiyatlarini shartli (motivlanmagan) munosabatlar asosida boshqa
predmetlarga tirkaymiz va gul so’zining ma’nolar sil-silasini yaratamiz. Shartli
munosabat orqali "gul" so’zi jabr qiluvchi ma’shuqa, kasallik, yashnab ochilish,
bezak kabi ma’nolarni ifodalaydi. Lekin "gul" so’zining mohiyati, ma’no tizimiga
xususiyatlaridagi o’xshashlik asos bo’ladi. Shuning uchun gapda bitta ma’nosi
yuzaga chiqadi. Qolgan ma’nolari so’zlovchi va tinglovchining umumiy bilish
xazinasida imkoniyat tarzida turadi. Imkoniyat tarzidagi ma’nolar 27 majmuasi
so’zning ma’no jilosini tashkil etib, mazmuniy murakkablikni yuzaga keltiradi.
Shu sababdan so’z o’zaro aloqadorlikdagi uzvlar majmuasidan tashkil topgan
butunlik deb izohlanadi4. A. Navoiy so’zning bunday xususiyatini "... jomi
maoniyi juzv va kuldur" deb ko’rsatadi. So’z, iboraning ma’nolar jilosi nutqda
namoyon bo’ladi. Chunki so’z, ibora imkoniyat sifatida tilda mavjud bo’lsa,
faoliyat sifatida nutqda ishtirok etadi. Nutqdagi so’zning ishtiroki cheksiz va
chegarasizdir. So’zning faoliyatini A. Navoiy quyidagicha izohlaydi: "Ko’nguldin
dog’i so’z durri nutq sharafiga sohibi ixtisos vasilasi bilan guzorish va oroish
ko’rguzar va aning qiymati ham martabasi nisbatiga boqa intishor va intiqor topar.
Gavhar qiymatiga nechukki, marotib asru ko’pdur, qattoki, bir diramdin yuz
tumangacha desa bo’lur"1. (Mazmuni: Ko’ngildan yana so’z duri nutq martabasiga
mutaxassis vositasida naql qilish orqali tartiblanadi va uning qiymati ham
martabasining nisbatiga harab tarqaladi ham da shuqrat topadi. Gavhar qiymatiga
nisbatan juda ko’pdir, qattoki, bir diramdan yuz tumangacha desa bo’ladi). Ko’ngil
til xazinasi bo’lsa, nutq til xazinasidagi boylikni sarf qiluvchi bozordir. Bozorga
yaxshi narsalarni tartib qilish savdogarning maqoratiga bog’liq. Shuning uchun
nutqiy barkamollik so’z, iboralardan o’rinli foydalanish asosida yuzaga keladi.
19

Bundan shu narsa anglashiladiki, nutq imkoniyat sifatidagi til asosida biror
shaxsning maqsadini (keng ma’noda) ro’yobga chiharish maqsulidir.2 Bu holat
so’z ma’no jilolarining "nutq martabasida oroyish" topishini taqlil qilinganda, yana
ham tushunarliroq bo’ladi. Masalan, Umar qayyom ruboiylarida "ko’z" so’zi
quyidagicha ma’nolarni ifodalab keladi:
1. Sho’rlik umrimizga charq sirtmoq - kamar,
Jayqun ko’zimizning yoshidan asar,
Bequda ranjimiz do’zaq uchquni,
Jannat - umrimizda tinch bir dam magar.
2. Xo’ragimni mayla to’kis-but qiling,
qaqrabo yuzimni naq yoqut qiling,
Jaqondan ko’z yumsam, sharobqa yuvib,
Tok zangidan menga bir tobut qiling.
3. Dunyoning tilagi, samari ham biz,
Aql ko’zin qorasi - gavhari ham biz.
To’garak jahonni uzun deb bilsak,
Shaksiz uning ko’zi - gavhari ham biz.
Birinchi va ikkinchi ruboiylarda "ko’z" so’zi inson organizmi - ko’rish
a’zosi ma’nosini bildirsa, uchinchi ruboiyda esa "aql ko’zi" iborasi, "uzukning
ko’zi" ma’nosini ifodalamoqda. Bunday ma’no serqiraliligi tilshunoslikda
ko’pma’nolilik polisemiya atamasi ostida izohlanadi. Ko’p ma’nolilik asos ma’no
doirasida yuzaga keladi. Yuqoridagi ko’p ma’nolilik ham ana shunday asosda
maydonga kelgan.
Demak iboralar kopma’noli so’zning jamiyat tomonidan tan olingan
korinishidir. “Ko’z qirini tashlab qo’ydi”, “ko’z ostiga oldi” iboralarida ham bosh
ma’no saqlanadi. "Ko’z" so’zining bosh - asos ma’nosi insonning ko’rish a’zosini
ifodalashdir. Shu ma’no asosida tushuncha paydo bo’ladi. Tushuncha inson ko’rish
a’zosining barcha xossa va xususiyatlarining majmuasi sifatida ongimizda aks
etadi. Ya’ni, ko’z - ko’rish a’zosi, shaklan dumaloq, tuzilish jiqatdan qorachiq,
javhar, ko’z kosasi va hokazolardan iborat. Bunday xususiyatlar ko’z so’zining
20

ma’no to’plamidan joy olgan va o’zaro o’xshashlikka harab boshqa predmetlarga,
abstrakt - mavhum ma’no ifodalovchi so’zlarga ko’chadi. Masalan, inson ko’zi, aql
ko’zi, buloqning ko’zi, derazaning ko’zi, ishning ko’zi, uzukning ko’zi, elakning
ko’zi kabi. Bu holatning paydo bo’lishiga shakliy, vazifaviy jiqatdan o’xshashlik
sabab bo’lmoqda. Bundan tashhari so’zlovchi va tinglovchi o’rtasidagi o’zaro
shartnomaviy munosabat ham mavjudki, u nutqiy jarayondagi ma’nolar jilosini
tushunishda yordam beradi.
So’zdin o’lukning tanida ruqi pok,
Ruhdagi tan aro so’zdin halok
(A. Navoiy)
Navoiy bobomiz so’zning qudratini juda chiroyli ifodalab, so’z o’lgan
odam tanasiga ruh baqqo’laydi, so’zdan tandagi ruq halok bo’lishi mumkin deydi.
Haqiqatan, so’z orqali inson o’z qalbini, yuragini ochadi. Shuning uchun so’z,
ibora inson qalbi ko’zgusi sifatida talqin etiladi. Insonning nutqi orqali uning
ma’naviyati, bilim saviyasi anglashilib turadi. Yusuf Xos qojib "Qutadg’u
bilig" asarida chiroyli va teran nutq irod qilgan kishini dono deb bilib, pala-partish
so’zlagan kishini bilimsiz deydi:
Dono so’zi go’yo ohar suv erur,
Suv oqsa yer uzra ko’p ne’mat unur.
Donolar bo’ladi misoli chimzor:
Qayga oyoq qo’ysang, u yerda suv bor.
Bilimsizning ko’ngli qum erur go’yo,
O’t-o’lan o’smaydi kirsa ham daryo.
Bilimli kishilar tanni ijtimoiy meqnat bilan "koyitib", bilim bilan
ovunadilar, buning hisobiga "jon" semiradi. "Jonning semirishi" - inson qalbining
ma’naviy zavq tuyqulari bilan chulqonishidir.
Axir:
Tanani ulushi tamoqdan kirar,
Jon ulushi - so’z quloqdan kirar, - deydi.
21

So’z, ibora kishi ruhiyatini aks ettiruvchi noyob boylik hisoblanadi. Uning
vositasida insoniyat o’z bilimlarini, madaniy boyliklarini asrab-avaylab, kelajakka
yetkazadi. Shuning uchun so’z - ma’naviy boyliklarimiz xazinasidir. Unda
insoniyatning qozirgi kungacha bo’lgan barcha izlanqo’lari, tajribalari, madaniy
merosi saqlanib kelmoqda. So’z, iboraning xususiyati qaqida har qancha gapirsak,
shuncha ozlik qiladi. A. Navoiy tili bilan aytganda, insonni qayvondan farqini
ko’rsatuvchi asos - bu so’zdir.
Tangriki, insonni qilib ganji roz,
So’z bilan qayvondin anga imtiyoz.2
So’zning borliq olamdagi biror predmet bilan, voqea-hodisa bilan, belgi
bilan, miqdor bilan, harakat-holat bilan, jarayon bilan bog’liq bo’lgan ma’nosi -
leksik ma’no deyiladi. Iboraning borliq olamdagi biror harakat-holat bilan, jarayon
bilan bog’liq bo’lgan ma’nosi esa - frazeologik ma’no deyiladi.
Biroq so’zning leksik ma’nosi umumlashma bo’lib, inson ongidagi
tushunchalarga ishora qiladi.
Ikki yoki undan ortiq so’zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no
ifodalaydigan til birligi frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlitligicha
yoki muayyan so’zning ko’chma ma’noda qo’llanishi asosida yuzaga keladi.
Masalan, og’zi qulog’ida iborasi tarkibidagi so’zlar bir butun holda ko’chma
ma’noda qo’llanib, xursand tushunchasini ifodalagan. Biroq qo’l ko’tarmoq
birikmasida esa ko’tarmoq so’zining ko’chma ma’noda qo’latilishi iborani vujudga
keltirgan. Shu bois ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda,
tilning turg’un birikmalari hisoblanadi. Frazeologik iboralarning so’zlar singari
tilning lug’aviy bir-liklari qatoridan o’rin egallaydi. Bunga quyidagi omillar sabab
bo’ladi:
1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so’zdan tashkil topgan turg’un
birikmalar bo’lsa ham, so’zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash
uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni so’zlar bilan sinonimik munosabatga
kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan-o’taketgan, turgan gap-albatta, yeng
ichida-xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir. Shu bois ular so’zlar singari
22

bitta gap bo’lagi vazifasini bajaradi: Komissiya hayron bo’lib qoldi, ammo hech
kim meni qaytarishni og’ziga olmas edi (A. Qahhor).
2. Frazeologizmlarda ham so’zlar singari ko’p ma’nolilik mavjud: o’ziga
kelmoq - xushini yo’qotgach o’ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so’ng
o’ziga kelmoq; yerga urmoq-qimmatini pasaytirmoq, obro’sizlantirmoq, biror
narsaning qadriga yetmaslik. 3. So’zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va
ma’no munosabatiga ko’ra quyidagi turlari mavjud: a) omonimlar: boshiga
ko’tarmoq - to’polon qilmoq, yaxshi ko’rmoq, e’zozlamoq; b) sinonimlar: fe’li
aynimoq - avzoyi buzilmoq, yaxshi ko’rmoq - ko’ngil qo’ymoq, toqati toq
bo’lmoq-sabr kosasi to’lmoq ; v) antonimlar: ko’kka ko’tarmoq - yerga urmoq, yuzi
yorug’ - yuzi shuvut, yuragi qinidan chiqmoq - ko’ngli joyiga tushmoq.
Fraziolgizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo’lib, so’zlashuv nutqida
va badiiy adabiyotda keng qo’llaniladi.
Barqaror birikmalar. Nutq jarayonida fikrimizni bayon qilish uchun so’zlar
yordamidagina emas, balki bir necha so’zlarning barqaror bog’lanishidan hosil
bo’lgan birikmalardan ham foydalanamiz. Masalan, Toshkentdagi istiqlol davrida
qurilgan inshootlarni ko’rib, og’zim ochilib qoldi. Bu gapda og’zim ochilib qoldi
birikmasi so’zlovchi tomonidan nutqqa tayyor holda olib kirilgan. Bu birikma nutq
jarayoniga qadar ham tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud va mazmunan
bir leksema – hayron bo’lmoq leksemasi ifodalagan ma’noga teng keladi. Yoki
“Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda”, – deydi xalqimiz
jumlasida deydi xalqimiz birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro erkin bo’g’langan
bo’lsa, undan oldingi so’zlar so’zlovchining nutqiga qadar xalqimiz tomonidan
yaratilgan, tilimizda tayyor holda so’zlarning xuddi shunday tarkibini doimiy
saqlagan holda mavjuddir.
23

II.bob. Frazeologik birliklarning faol nutqqa aylanishi va uning
nutq madaniyatidagi o’rni
2.1. Ibora badiiy nutqning ifoda obrazi, ijodkorning badiiy
quroli sifatida
O’zbеk frаzеоlоgiyasining izchil ilmiy аsоsdа tаdqiq qilinishi
Sh.Rахmаtullаyеv nоmi bilаn bоg’liqdir. Olim bu sоhаgа bаg’ishlаngаn bir qаtоr
tаdqiqоtlаri bilаn milliy frаzеоlоgiyamizning yarаtilishigа аsоs sоldi. Jumlаdаn,
оlimning quyidаgi tаdqiqоt ishlаri mаvjud: «O’zbеk tilining izоhli frаzеоlоgik
lug’аti» (T., 1978), «O’zbеk tilining qisqаchа frаzеоlоgik lug’аti» (T., 1964),
«O’zbеk frаzеоlоgiyasining bа’zi mаsаlаlаri» (T., 1966), «Основные
грамматические особенности образных глаголных фразеологических единиц
современного узбекского языка» (M., 1952), «Hоzirgi zаmоn o’zbеk tili» (T.,
1957), «Frаzеоlоgik birikmаlаrning аsоsiy mа’nо turlаri» (T., 1955) vа h.z.
M а ’lumki, til birlikl а ri sh а kl v а m а ’n о mun о s а b а tid а yash а ydi. Til birligi
bo’lishi uchun m а ’lum sh а klg а m а ’lum bir m а ’n о biriktirilg а n bo’lishi k е r а k.
Shung а ko’r а so’zl а r l е ksik m а ’n о v а gr а mm а tik m а ’n о g а eg а . L е ksik m а ’n о –
bir о r bir pr е dm е t, h а r а k а t-h о l а tni yoki shul а rg а m а nsub b е lgi- х ususiyatl а rni
n о ml о vchi m а ’n о bo’ls а , gr а mm а tik m а ’n о l е ksik m а ’n о l а rni bir tur, turkum
о stid а birl а shtirish, umuml а shtirish h о dis а sini n а m о yon et а di.
О d а td а , ikki v а und а n о rtiq must а qil so’zning s е m а ntik v а gr а mm а tik
jih а td а n а l о q а g а kirib, m а ’lum tushunch а yoki t а s а vvurni, b а ’z а n nisbiy tug а l
fikrni bildir а dig а n birlikl а r-so’zl а r b о g’l а nm а si uch ko’rinishd а а jr а til а di:
1. Erkin so’zl а r b о g’l а nm а si;
2. Qo’shm а so’zl а r b о g’l а nm а si;
3. Fr а z ео l о gik b о g’l а nm а l а r.1
Fr а z ео l о gik b о g’l а nm а l а r yoki fr а z ео l о gizml а r ikki v а und а n о rtiq
so’zning birikib ko’chm а m а ’n о if о d а l а shid а n t а shkil t о pg а n, g а pd а bir butun
bo’l а k v а zif а sid а k е l а dig а n, ya х litl а shg а n, t а rkib а n b а rq а r о r, t а yyor, о br а zli
t а s а vvurl а rg а eg а lug’ а viy birlikl а rdir. Ib о r а l а r k а mid а ikkit а must а qil so’zd а n
24

(l е ks е m а d а n) ib о r а t bo’l а di. Shung а ko’r а ib о r а l а r o’zining if о d а t о m о ni bil а n
so’zd а n f а rq qil а di: so’zning m а t е ri а l t о m о ni – t о vush bo’ls а , fr а z ео l о gizmniki
so’zdir. Ib о r а l а rning m а ’n о pl а nig а bitt а d а n о rtiq so’zl а rning ya х litligich а ,
m а ’lum bir о br а z а s о sid а , ko’chim а s о sid а s е m а ntik b о g’l а nishi h о dis а si хо s
bo’lib, bu fr а z ео l о gik m а ’n о d е yil а di. M а s а l а n, ko’zini о chm о q birikm а si
fr а z ео l о gik m а ’n о ni muj а ss а ml а shtirg а n:
1. Ko’zingni о ch! (uyg’ о n)
2. Ko’zingni о ch! ( о g о h bo’l, g’ а fl а td а q о lm а )
So’zl а r sh а kl v а m а ’n о mun о s а b а tig а ko’r а ikki guruhg а а jr а til а di:
1) sh а kl t о m о nig а ko’r а : о m о niml а r, p а r о niml а r;
2) m а zmun t о m о nig а q а r а b: p о lis е miya, а nt о nimiya v а h.z.
Х uddi shuningd е k, fr а z ео l о gizml а rd а h а m sh а kl v а m а zmun mun о s а b а ti
а ks et а di. Fr а z ео l о gik sin о nimiya, а nt о nimiya, polisemiya, fr а z ео l о gik p а r о nimiya
v а о m о nimiya h о dis а l а ri m а vjud.
Fr а z ео l о gik ko’p m а ’n о lilik. Ikki v а und а n о rtiq m а ’n о ning ib о r а d а
m а vjud bo’lishi: ха yolig а k е lm о q: 1) «o’yl а nm о q, f а hml а m о q»;
2) « хо tir а sid а tikl а nm о q»; o’zig а k е lm о q: 1) «tushunm о q, а ngl а m о q»;
2) «hushig а k е lm о q, s о g’ а ym о q».
Fr а ze о l о gik p о lis е miyad а h а m, х uddi l е ksik p о lis е miyad а bo’lg а nid е k,
b о sh m а ’n о v а h о sil а m а ’n о bo’l а di. Bir о q fr а z ео l о gik p о lis е miyad а gi b о sh m а ’n о
h а m ko’chm а ( о br а zli) bo’l а di, chunki h а r q а nd а y fr а z ео l о gik ib о r а ko’chm а
m а ’n о а s о sid а yuz а g а k е l а di.
Ib о r а l а r sin о nimiyasi. Sh а kl а n, t а rkib а n h а r х il bo’lg а n ib о r а l а rning
m а zmun а n bir-birig а yaqin k е lishi l е ksik sin о nimiyag а jud а o’ х sh а b k е t а di: y е r
bil а n yaks о n qilm о q – kulini ko’kk а s о vurm о q – d а bd а l а qilm о q…; b о shd а n- о yoq
– ipid а n-ign а sig а ch а – mirid а n-sirig а ch а – ikir-chikirl а rig а ch а – qilid а n-
quyrug’ichg а ch а …; Shu y е rd а ib о r а l а r m а zmun а n o’ х sh а sh bo’lg а ni bil а n, b а ’zi
bir qirr а l а rid а , о br а zlilik d а r а j а sid а f а rq qilishi mumkinligi ko’rin а di: birinchi
mis о ld а kulini ko’kk а s о vurm о q ib о r а sid а fr а z ео l о gik о br а zlilik, bo’rttirish
birmunch а kuchli.
25

Fr а z ео l о gik sin о niml а rni ib о r а v а ri а ntliligid а n а jr а t а о lish l о zim: j о nini
h о vuchl а b – yur а gini h о vuchl а b, esi chiqm о q – es хо n а si chiqm о q, ko’nglig а
tugm о q – yur а gig а tugm о q, esid а n ko’t а rilm о q – ха yolid а n ko’t а rilm о q k а bi
ib о r а l а r v а ri а ntl а r хо l о s. Odatda ib о r а l а r ma’nosi so’zg а teng keladi: q о chm о q –
quyon bo’lm о q, dumini qism о q; sh а fq а tsiz – b а g’ri t о sh; х urs а nd – b о shi о sm о ng а
y е tm о q, do’ppisini о sm о ng а о tm о q, о g’zi qul о g’id а , t е risig а sig’m а slik, о g’zining
t а n о bi q о chm о q v а h.z. Sizni q а r а ng, m е n «to’rt» о ls а m, do’ppimni о sm о ng а
о tg а n bo’l а rdim! ( О . Yoqub о v. «Muq а dd а s».) Rizv о n хо l а t е risig а sig’m а y
g а pir а -g а pir а o’ch о q b о shid а ivirsirdi ( А . Mu х t о r. “Op а -singill а r”)2.
Q а r а m а -q а rshi m а ’n о li fr а z ео l о gizml а r. Bu h о dis а ib о r а l а r о r а sid а jud а
k е ng t а rq а lg а n h о dis а bo’lib, l е ksik а nt о nimiyag а yaqin tur а di: Ko’kk а ko’t а rm о q
– y е rg а urm о q, yur а gi k е ng – yur а gi t о r, ko’ngli j о yig а tushdi – yur а gig а g’ulg’ul а
tushdi kabi. Ib о r а l а r а nt о nimiyasi b а ’z а n o’z а r о zid m а ’n о li so’zl а r а s о sid а ,
b а ’zid а es а o’zg а t а rkibli ib о r а l а r о r а sid а s о dir bo’lishi kuz а til а di. M а s а l а n, s а v о l
b е rm о q – j а v о b b е rm о q, ko’kk а ko’t а rm о q – y е rg а urm о q, ko’zi to’q – ko’zi о ch,
k а l а v а ning uchini yo’q о tm о q – k а l а v а ning uchini t о pm о q, ruhi ko’t а rilm о q – ruhi
tushm о q sing а ri mis о ll а rd а so’zl а rning m а ’n о viy ziddiyati n а tij а sid а fr а z ео l о gik
а nt о nimiya k е lib chiqm о qd а . Ko’ngli j о yig а tushdi – yur а gig а g’ulg’ul а tushdi,
j о nini j а bb о rg а b е rm о q – qo’l uchid а k а bi mis о ll а r es а h а r х il t а rkibli, gr а mm а tik
tuzilishli birikm а l а r а r о zidlikni bildirm о qd а .
Fr а z ео l о gik ib о r а l а rd а , shuningd е k, sh а kld о shlik h о dis а si h а m m а vjud
bo’lib, ikki yoki uch ib о r а о r а sid а yuz а g а k е l а di. M а s а l а n, b о sh ko’t а rm о q ib о r а si
quyid а gich а ma’nol а rg а eg а :
1. B о sh (ini) ko’t а rm о q. Zulfiz а r а st а b о shini ko’t а rdi (fizik h а r а k а t).
2. Qo’zg’оlоn. Хаlоyiq bоsh ko’tаrdi (isyon mа’nоsi).
Bоshigа ko’tаrmоq birikmаsi hаm оmоnimiyani hоsil qilаdi:
1. Аnvаr оnаsini bоshigа ko’tаrib e’zоzlаr, mаqtаr edi (hurmаt).
2. Bоlаlаr butun hоvlini bоshlаrigа ko’tаrib o’ynаshаr edi (to’pоlоn,
shоvqin, tаrtibsizlik).
26

Оmоnim ibоrаlаrning o’zigа хоs jihаti shundаki, bundаy birikmаlаr аyni
bir lеksik mа’nоsi bilаn qаtnаshаdi, ya’ni so’z kоmpоnеntlаrgа yo sinоnimlаrigа
tаyanib bo’lmаydi, bаlki ibоrаlаr аsоsidа yotgаn vоqеlikkа, shu vоqеlikdаn оlingаn
оbrаzgа suyanilаdi. Mаsаlаn, ichаgi uzildi (I) vа ichаgi uzildi (II) ibоrаlаridаgi so’z
kоmpоnеntlаr аyni bir lеksik mа’nоsi bilаn qаtnаshgаn, аmmо bu ibоrаlаr
аsоsidа bоshqа-bоshqа оbrаz yotаdi: 1-ibоrаdа qаttiq vа uzluksiz kulgаndа
ichаklаr silkinа-silkinа uzilib kеtgudеk bo’lishidаn, 2-sidа esа uzоq muddаt
оvqаtlаnmаslik nаtijаsidа ichаklаrning tоrаyib, ingichkаlаshib, uzilish dаrаjаsigа
yеtishi оbrаzli tasvirlangan. Ibоrаlаrning pаrоnimligi hаm mаvjud. Ulаr
frаzеоlоgik pаrоnimlаr yoki frаzеоlоgik pаrаfоrmаlаr dеyilаdi. Mаsаlаn, jоn
kirmоq – jоni kirmоq; esigа kеlmоq – esigа kеltirmоq; tumshug’ini suqmоq –
tumshug’ini tiqmоq vа h.z. Pаrоnimlаr o’zаrо bir so’z-kоmpоnеnti bilаn fаrq
qilаdi:
1) tаrkibidаgi hоl kоmpоnеnt bоshqа-bоshqа, аmmо o’хshаsh so’z bo’lаdi:
yurаg(i) tаrs yorilib kеtа yozdi – yurаg(i) qоq yorilа yozdi;
2) tаrkibidаgi to’ldiruvchi kоmpоnеnt bоshqа-bоshqа, аmmо o’хshаsh so’z
bo’lаdi: o’z(i)ni qаyеrgа qo’yishni bilmаslik – o’zini qаyoqqа urish(i)ni bilmаslik;
3) tаrkibidаgi bоshqаruvchi fе’l kоmpоnеnti bоshqа-bоshqа, аmmо
o’хshаsh so’z bo’lаdi: еtti uхlаb, tush(i)gа kirmаslik vа еtti uхlаb tush(i)dа hаm
ko’rmаslik; ikki оyog’ini bir etikkа suqmоq – ikki оyog’ini bir etikkа tiqmоq
kаbi; 3
4) Bizgа mа’lumki, frаzеоlоgik ibоrаlаrning аsоsiy grаmmаtik хususiyati
gаpdа bir butun bo’lаk vаzifаsidа qаtnаshishidir: Ishоngаn bоg’im, suyangаn
tоg’im – sеnsаn, bоlаm! (egа vаzifаsidа). Ziyodаni hоli-jоnigа qo’ymаy оlib
kеlаvеrdim (hоl vаzifаsidа). Hаmmа jоygа birmа-bir ko’z yugurtirib chiqdi (kеsim
o’rnidа), Yurаgi tоsh ukаngiz yaхshiligimni bilаrmidi?! (аniqlоvchi), Оtdаn tushsа
hаm, egаrdаn tushmаydi-ya… (gаp). Frаzеоlоgizmlаr grаmmаtik (sintаktik vа
mоrfоlоgik) tuzilishi bilаn fаrq qilаdi. Ulаrning tаrkibidа оt, sifаt, fе’l vа bоshqа
so’z turkumlаri ishtirоk etаdi hаmdа kоmpоnеntlаrining sintаktik birikuvi hаm
turlichа bo’lаdi: оlаm gulistоn, tа’bi хirа, kаyfi buzuq, tеpsа-tеbrаnmаs, qоrаsi
27

o’chmоq, yurаgi qоrа, o’zigа kеlmоq, o’rtаgа tаshlаmоq, kаttа gаpirmоq kаbilаr.
Tаrkibidа tаqlid so’zlаr bo’lgаn frаzеоlоgizmlаr аlоhidа оbrаzliligi bilаn аjrаlib
turаdi: yurаgi duk-duk qilmоq. Bа’zi frаzеlоgizmlаrning tаrkibidа bоshqа tillаrdаn
kirgаn so’zlаr hаm ishtirоk etishi mumkin: infаrkt qilmоq, gаpning indаllоsini
аytmоq, dоklаd o’qimоq.
Хususаn, ibоrаlаrning kаlkаlаsh аsоsidа vоqе bo’lishi hаm grаmmаtik
оmildir: 4
а) to’liq kаlkаlаr: bir оvоzdаn (ruschа единогласно, единодушно), ko’zgа
tаshlаnmоq (бросаться в глаза), o’rnigа kеltirmоq (tojikcha bаjо оvаrdаn);
b) yarim kаlkа: dil(i) siyoh bo’lmоq (dilаsh siyoh shud) ; yеr bilаn yaksоn
qilmоq (bо zаmin yaksоn kаrdаn) vа h.z.
Аslidа, ibоrаlаrni kаlkаlаsh judа murаkkаb hоdisа bo’lib, оdаtdа so’zmа-
so’z tаrjimа emаs, bаlki mа’noviy munоsiblikkа аsоslаnilаdi. Mаsаlаn, inglizchа
have a drop in one’s eye rus tilidа «быть под хмельком» dеb tаrjimа qilinаdi.
Аslidа (so’zmа-so’z) esа bu ibоrа “иметь капельку в одном глазу” mа’nоsini
bildirаdi. Shuningdеk, make good ibоrаsi – делать хорошо (yaхshi bаjаrmоq)
mа’nоsini bildirsа-dа, vа’dаsini bаjаrmоq, so’zidа turmоq dеb tаrjimа qilinаdi
(kаlkаlаshtirilаdi). Qiziqаrlisi, nеmis tilidаgi im Dreck sitzen ibоrаsi rus tilidа
терпеть нужду (ehtiyojmаnd bo’lish), нуждаться в деньгах (zоriqish, pulgа zоr
bo’lish) dеya o’girilsа-dа, o’z mа’nоsidа «сидеть в грязи» tushunchаsini
аnglаtаdi.
B.N.Gоlоvinning ko’rsаtishicha, hаttо idiоmаlаr (frаzеоlоgizmlаrning bir
turi) hаm tаriхаn muayyan mаzmungа egаdir. «Birginа V.N.Dаlning «Izоhli
lug’аti»gа murоjааt qilishning o’zi kifоya, - dеydi u qаrаshlаri dаvоmidа, -
ko’rаmizki, бить баклуши ibоrаsidаgi баклуша so’zi hаm qаchоnlаrdir yog’оch
idishlаr (chаshkа, qоshiq) tаyyorlаsh аnjоmi ekаnligi аnglаshilаdi. Bu kеrаksiz
yog’оch bo’lаklаri, pаyrахаlаri bilаn bo’lgаn fаоliyatdir. Dеmаk, zаmоnаviy бить
баклуши idiоmаsining mаzmuni, ya’ni ishyoqmаslik, ishdаn qоchish, bеkоrchilik
mа’nоsi аslidа mаnа shu fаоliyatdаn kеlib chiqqаn ekаn».5
28

Хullаs, hаr bir tilning frаzеоlоgik qаtlаmi o’shа til egаsi bo’lmish хаlqning
urf-оdаtlаri-yu, turmushini, dunyoqаrаshini аks ettirаdi. Bundаn tаshqаri, оbrаzli,
mаzmundоr, tа’sirchаn vа bo’yoqdоr ibоrаlаr nutqimiz ko’rki, tilimizning
bоyligidir. Frаzеоlоgizmlаr lеksik birliklаr kаbi istе’mоl dоirаsi nuqtаi nаzаridаn
hаm tаsnif qilinаdi, ya’ni umumistе’mоldаgi ibоrаlаr vа qo’llаnishi chеgаrаlаngаn
ibоrаlаr fаrqlаnаdi. Umumistе’mоldаgi ibоrаlаrgа shungа qаrаmаy, hоldаn
tоymоq, ro’yobgа chiqmоq kаbilаr kirsа, qo’llаnilishi kеng bo’lmаgаn ibоrаlаr
ilmiyligi ( imkоniyatlаr dоirаsi, nаzаr tаshlаmоq, оg’riqli nuqtаlаr) , bаdiiyligi (sаbr
kоsаsi to’lmоq, ko’ngli оchiq) , diаlеktаlligi (hаlаk bo’lmоq – оvоrа bo’lmоq) ,
eskirgаnligi (аlifni kаltаk dеmоq, dumi хurjundа) bilаn хаrаktеrlаnаdi. Bundаy
хususiyatlаr hаr bir tildаgi frаzеоlоgik birliklаr uchun хоsdir. Bugungi kundа
tilshunоsligimiz оldidа frаzеоlоgik ibоrаlаrdаgi dаrаjаlаnish, gipоnimiya,
iеrаrхоnimiya kаbi sеmаntik munоsаbаtlаrni o’rgаnish vа tаdqiq etish аsоsiy
vаzifаlаrdаn biri bo’lib qоlmоqdа.
2.2. Nutqiy malakani shakllantirishda iboralardan foydalanish
O’qituvchi kichik maktab yoshidagi o’quvchilar bilan qaysi yo’nalishda ish
tutsa, ular tez shunga moslashadi. O’quvchini fanga qiziqtirish, undagi qobiliyatni
yuzaga chiqarish kichik sinf o’qituvchisidan mohirlikni, o’ziga xos uslubiyatni,
bolajonlikni talab etadi Shu sababli ona tili mashg’ulotlarida o’qituvchi nafaqat
qayta xotiralashga asoslangan o’quv topshiriqlardan, balki qisman ijodiy
topshiriqlardan ham unumli foydalanishi lozim. Ijodiy topshiriqlar ustida ishlash
bolalarning yoshi va bilim saviyasi oshgan sari asta-sekin murakkablashib boradi.
Bola ilk bor maktabga qadam qo’ygan ekan, ma’lum so’z jamg’armasi
bilan keladi. U oilada, bog’chada ko’p so’zlarni ishlatsa-da, hali ularning
ma’nosini chuqur anglamaydi.8-9 yoshli bolalar esa bir yildan ziyodroq tajribaga
ega bo’lgan bolalar bo’lib, ularda dars jarayonida mustaqil xulosalar chiqarish
ancha tarkib topgan bo’ladi. Mashhur psixolog V. A. Kruteskiyning ta’kidlashicha,
bu davrda ular o’z oldilariga “Nima uchun bunday?” – “Nima uchun shu narsani
o’rganish
29

kerak?” degan savolni qo’ya oladigan bo’lishadi. Bu davrda ular “Nima
uchun o’z ona tilimizni bilishimiz kerak?” degan savolga javob bera oladilar. Ona
tilini o’rganish ularning nutqiy muloqot doirasini kengaytirishini, sezgirlik,
topqirlik, xushyorlik, qat’iyatlik, bilimdonlik, mustaqillik, tadbirkorlik, ijodkorlik
kabilar ko’pincha darslarda tarkib toptiriladi.
Ona tilidan tashkil etiladigan ta’limiy jarayonda egallangan bilimlarni faqat
xotirada tiklashni va uni takrorlashni, shu egallangan bilimlarni qisman yangi
sharoitda (notanish sharoitda) qo’llashni va tomomila yangi sharoitda qo’llashni
talab etishi mumkin.
Dars mashg’ulotlarida faqat bir xildagi topshiriqlar bilan cheklanib qolmay,
balki ko’proq ijodiylikka undovchi o’yin – topshiriqlarga e’tiborni kuchaytirishga
to’g’ri keladi. Zero, o’quvchilarni fikrlashga, o’ylashga, matn yaratishga
o’rgatmasak, hozirgi zamon darsiga qo’yilgan muhim talab shaxsning
rivojlanishiga erishib bo’lmaydi. Bunda iborlardan foydalanish mumkin. Bunda
iboralarning ma’nolarini izohlash, uni ma’nodosh, qarama-qarshi ma’noli
iboralarni topish va izoflash mumkin.
Ma’lumki, ma’no yaxlitligiga ega bo’lgan va nutqiy jarayonga qadar ikki
va undan ortiq so’zlarning barqaror munosabatidan tashkil topgan, ma’nosi bir
so’zga teng keladigan, nutqqa tayyor holda olib kiriluvchi ko’chma ma’nodagi
so’zlar birikmasi yoki gaplarga frazeologizmlar (iboralar) deyiladi.
Frazeologizmlar gap tarkibida yaxlit holda bitta so’roqqa javob bo’ladi va bitta gap
bo’lagi vazifasida keladi. Frazeologizmni tashkil etgan so’zlar frazeologizmning
faqat ichki uzvlari sanaladi. Gapning boshqa bo’laklari bilan yaxlit, bir butun holda
munosabatga kirishadi. Masalan, Rais daladagi hosilni ko’rib boshi osmonga yetdi.
Bu gapda boshi osmonga yetdi qismi butun holda kesim vazifasida keladi.
30

Xulosa
Til tafakkur gulshanining darvozalarini ochib beradigan, aqliy tafakkurga
chorlaydigan muqaddas va mo’tabar ne’matdir.Tilga e’tibor va e’tirom esa inson
zotining o’zligiga, muhtaramligiga ishoradir. O’zbek tilidagi mantiqiy mushohada,
betakror go’zallik uning har bir lisoniy vositasida o’z aksini topgan.
O’zbek gapirsa, qochib qol, o’zbek qopib emas, topib gapiradi, o’ynab
gapirsa ham o’ylab gapiradi, deganlarda bir haqiqat bor. Zero, o’zbek tilidagi
lisoniy birliklar borliqdagi voqelikni ifodalab, ong faoliyati, undagi saralash,
umumlashtirish va tasniflash jarayoni bilan uzviy bog’liq. Tarixiy taraqqiyot,
xalqning maishiy turmush tarzi hamda madaniy rivojlanish bevosita tilimizda o’z
aksini topgan. O’zbek adabiy tilida narsa-hodisalarning nomini ifodalanishida ham
ongdagi saralash jarayoniga amal qilinadi.
Masalan, bir yillik o’simlik nomini ifodalovchi kungaboqar so’zining eng
muhim birlamchi belgisi saralangan, kun-quyosh bilan aloqadorligi (yahni hamisha
oftob tomonga harab harakatlanishi) nazarda tutilgan. So’z va tushunchaning
mushtarak jihatlari til taraqqiyotining keyingi jarayonlarida ham kuzatiladi.
Tilshunoslikdagi polisemiya (ko’p ma’nolilik) hodisasi ayni ongning borliqdagi
voqelikni umumlashtirish (integrallash) ehtiyoji mavjudligi bilan izohlanadi.
Masalan, «Devoni lug’atit turk» asarida «bola» so’zi faqat hayvon va
jonzotlarning bolalari ma’nosida qo’llanilishi tahkidlansa, hozirda bu so’zning
ma’nosi kengaygan, ya’ni inson va jonzotlarning bolalari ham tushuniladi yoki
buning aksi bo’lgan ma’no torayish hodisasi narsa-predmetning yo’qolib borishi,
unga ehtiyojning kamayishi bilan sodir bo’ladi. Turkiy tillarda so’zlar ham ot, ham
fe’l vazifasini bajargan, tilshunos E. Umarov ta’kidlashicha, Alisher Navoiyning
«Layli va Majnun» dostonida osmoq so’zi – og’zi doirasimon idishlarni osib
qo’yadigan chambaraksimon uy-ro’zg’or buyumini ifodalagan, hozirda esa bu so’z
ma’nosida torayish ro’y bergan. O’zbek tilshunosligida shaxs faoliyati bilan
bog’liq iboralar xalqning etnik xususiyati, dini va madaniyati, ijtimoiy qarashlari
natijasida paydo bo’ladi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, o’zbek nutqida shaxsni
tavsiflab ifodalash maqsadida turli ma’noli va turli shaklli iboralardan foydalanish
31

ko’plab uchraydi. Shaxsga ijobiy yoki salbiy baho berish xalqimiz madaniyati,
qadriyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, ularni quyidagi turlarga ajratishni tavsiya
etaman:
1. Xarakter-xususiyat bilan bog’liq iboralar: bag’ri keng, bahosi yo’q, qo’li
ochiq, didi baland, og’zidan bol tomadi, musichadek beozor, qo’y og’zidan cho’p
olmagan- ijobiy baholi iboralar; beti qattiq, betga chopar, ilonning yog’ini yalagan,
bir qamchi yo’rg’asi bor, tili bir harich, ammamning buzog’iday, alifni kaltak deya
olmaslik -salbiy baholi iboralar.
2. Insonning tashqi belgilarini ifodalovchi iboralar: bitko’z, bichimi
kelishgan, burni ko’tarilgan, gul yigit, bo’z yigit, devkor yigit, diydasi sovuq,
so’xtasi sovuq kabi.
3. His-hayojon, tuyg’u, kechinmalarni ifodalovchi iboralar: terisiga
sig’may ketmoq, og’zi qulog’iga yetmoq, og’zi qulog’i yetmoq, yurak-bag’ri qon
bo’ldi.
Ko’rinadiki, bir qamchi yo’rg’asi bor, ammamning buzog’iday, alifni
kaltak deya olmaslik kabi iboralar faqat o’zbek turmush tarziga xos lisoniy
birliklar bo’lib, u boshqa tillarda turlicha ifodalanadi. Zero, insonning so’ziga
qarab, uning millati, e’tiqodi, dunyoqarashini aniqlash mumkin. Atrofni qanday
so’zlar bilan o’rasa, ruhiyati ham shunga mos o’zgaraveradi. Axir so’zda sehr bor,
deb bejiz aytilmagan.
32

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Birinchi Prezidentimiz I. Karimov Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.-
Ma’naviyat., 2008
2.Birinchi Prezidentimiz I. Karimov O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.
T.- O’zbekiston., 2011
3. Rahmatullaev SH. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. T., 1978.
4. G’ulomova M. Yozuv daftari T, 2006 yil
5. Abdullayeva K. va boshqalar “Ona tili” T., “O’qituvchi ”1999 yil
6. Shoazimova A. va boshqalar O’qish kitobi, 4- sinf, T. 2006 iyl
7. Shojalilova A. va boshqalar O’qituvchi 1999 yil
8. Qosimova K va boshqalar “Ona tili” 2- sinf uchun T., O’qituvchi” 1997 yil
9. Fuzailov S. Xudoberganova M., Ona tili 3- sinf uchun T., “O’qituvchi ”1999yil
10. Ikromova R. va boshqalar “Ona tili” 4- sinf uchun T., “O’qituvhci ”1999 yil
11. G’ulomova X., Yo’ldasheva Sh. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish
metodikasi” ma’ruza matnlari T., 2006 yil
12. “Boshlang’ich sinflarning takomillashtirilagan davlat ta’lim standarti”
Boshlang’ich ta’lim 2006, 5- son.
13. “Boshlang’ich ta’lim takomillashtirilagan o’quv dasturi” Boshlang’ich ta’lim
2006, 5- son.
14. Gapporova T., va boshqalar 1-sinfda “Ona tili” darsligi T., 2003
15. 2. Gapparova T, Shodmonov E. Eshturdiyeva G. l, “Alifbe” “Savod” Ona til T
“O’qituvchi ”1999 yil
16.G’affarova T. va boshqalar 1-sinfga o’qish darslari, T. 2003 yil
17.Abdullayeva Q. va boshqalar “O’qish ktobi 2- sinf, T. 2006 yil
18.Abdullayeva Q. va boshqalar 2- sinfga o’qish darslari, T., 2004 yil
19. Umarova, Xakimova Sh. “O’qish kitobi”, 3- sinf, T, 2006 yil
20.Umarova M. va boshqalar 3- sinfga o’qish darslari, T. 2004 yil
33

21. http//opi/nuu.uz
http//www ziyonet
34

O'quvchilar nutqini o'stirishda frazeologik birliklardan foydalanish

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O'quvchilar nutqini o'stirishda frazeologik birliklardan foydalanish

O'xshash dokumentlar