O’quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishda psixologik tashxis ishlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	418.5KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

O’quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishda psixologik tashxis ishlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI

MAVZU : O ‘ QUVCHILARNI KASB HUNARGA YO ‘ NALTIRISHDA
PSIXOLOGIK TASHXIS ISHLARI .
1

MUNDARIJA
KIRISH ………………………..,..……………………………………………..…3
I BOB UMUMIY O ‘ RTA TA`LIMDA KASBGA YO’NALTIRISH
ISHLARINING TUZILMASI VA MAZMUNI.
1.1§ Ta’lim tizimida o ‘ quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishning maqsad hamda
vazifalari ……………………………………………………………………….….5
1.2§ Ta`lim-tarbiya jarayonida o ‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishda
psixolagik tashxis ishlaring o‘rni ............................................................................. 9
II BOB UMUMIY O‘RTA TA’LIMDA O‘QUVCHILARNING KASBIY,
QIZIQISHLARNI INOBATGA OLGAN HOLDA YONDASHISH.
2.1§ Kasbga yo’naltirishning zamonaviy usullari ………………………………14
2.2§ Kasbga y o ‘naltirishda layoqat, moyillik, qiziqish hamda qobiliyatlarni
inobatga olgan holda yondashish ……..………………………………………….19
XULOSA……………………………………………………………………..….28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………...………….………30
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Zamonaviy texnika va texnologiyalar asri bu
asrda har bir jabhada ularni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg’unlashtirish ham
dolzarb muammolar sirasiga kiradi, va shu muammoni bartaraf etish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Pezidentining 06.10.2020 yildagi PQ-4851-son qaroriga
binoan Axborot texnologiyalari - 55 - sohasida kadrlarni tayyorlash tizimi
takomillashtirish “Raqamli O‘zbekiston–2030” strategiyasini muvafaqqiyatli
amalga oshirish, raqamli texnologiyalarni rivojlantirish alohi orasida IT
savodhonligini oshirish kabi muhim ishlarni joriy etish borasida. Ayniqsa kelajak
fani bo‘lgan Axborot Texnologiyalarini yana maktab, litsey, kollej va
universitetlarda ommalashtirish va uni o‘tiladigan darslar bilan uyg‘unlashtirib
interaktiv dars jarayonlarini tashkil qilish borasidagi yangi farmon va famoyishlar
chiqarilmoqda. 1

Yurtimiz kelajagini yanada rivojlantirsh va kelajakda har bir sohada jahon
standartlariga mos ravishda kadrlarni yetishtirish borasida ham salmoqli ishlar olib
borilmoqda. Sir emaski maktablarda universitetlarda bitiruvchilarning ko‘p qismi
o‘z o‘rnini topa olmayotganligi maktablarda ta‘lim sifatining zamon talabiga mos
emasligi asosiy dars soatlari o‘quvchilar qiziqishdan qattiy nazar qo‘yilishi
bularning bari Xalq ta’limini sustlashtirda albatta yosh avlod o‘zi qiziqmagan
fanga majburiy bog’lab qo‘yish bu xato ish edi albatta , endilikda muhtaram
prezidentimiz tashabbusi bilan ushbu muammoga yechim ishlanmoqda quyida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 14.04.2022 yildagi PF-106-son
farmoniga binoan: Ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etishga yagona
yondashuvni shakllantirish, ushbu maktablar tarmog‘ini kengaytirish, moddiy-
texnika bazasini mustahkamlash hamda ta’lim jarayoniga malakali rahbar va
pedagog kadrlarni jalb qilish, iqtidorli yoshlarni aniqlash, tanlash, o‘qitish va
tarbiyalash tizimini takomillashtirish maqsadida: 2022-yil 1-sentabrga qadar
vazirlik, idora va tashkilotlar tassarufida bo‘lgan ta’lim muassasalari negizida 19 ta
ixtisoslashtirilgan maktab internatlarini hamda 141 ta ixtisoslashtirilgan
1
O‘zbekiston Respublikasi Pezidentining qarori, 06.10.2020 yildagi PQ-4851-son qarori
3

maktablarni shakllantirish; 2023-yil 1-iyunga qadar Xalq ta‘limi vazirligi
tasarrufida bo‘lgan faoliyati tugatilgan Mehribonlik uylari va Bolalar shaharchalari
negizida 5 ta ixtisoslashtirilgan maktab internatlarni hamda 3 ta ixtisoslashtirigan
maktablarni tashkil etish; 2022-2021-yillarda Agentlik tizimida 25 ta
ixtisoslashtirilgan maktab internatlarini qurish:Hamda bunday
ixtisoslashtirilmagan tartibda maktablarni 2022/2023 o‘quv yilidan boshlab Xalq
ta‘limi vazirligi tizimidagi ayrim fanlarni chuqur o‘qitishga ixtisoslashtirilgan
maktablar negizida ayrim fanlar chuqur o‘qitiladigan sinflari mavjud umumiy o‘rta
ta‘lim maktablarini tashkil etish. Quyidagi chora tadbirlar ham barchasi maktab
o‘quvchilarni o‘zlariga mos va qiziqishidan kelib chiqilgan holda ta’lim berish
ham Xalq ta‘limi tizimini anchagina rivojlantirishi natijasiz bo‘lmas degan
umiddamiz 2
.
Kurs ishining maqsadi: O’quvchilarga kasblar olami, kasblarning belgi va
xususiyatlari, kasb klasifikatsiyasi, kasblar professiogrammasi, hududning qaysi
kasblarga ehtiyoji borligi to‘g‘risidagi axborotlarni to‘plash,
Kurs ishining vazifalari:
- shaxsning ma’lum bir kasbiy faoliyat yo’nalishiga moyilligini aniqlashdir.
- o‘quvchi yoshlarning kasbiy bilimlar,
- ko‘nikmalarini shakllantirish, ularga to’g’ri yo’nalish berish.
Kurs ishining predmeti. shaxsning ma’lum bir kasbiy faoliyat yo’nalishiga
moyilligini aniqlash.
Kurs ishining nazariy amaliy ahamiyati: kasb tushunchasi va kasblar haqidagi
savollarga javob topish.
Kurs ishining tuzulishi: kurs ishi 2ta bob, 4ta paragrif, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhati.
2
. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 14.04.2022 yildagi PF-106-son farmoniga
4

I BOB UMUMIY O’RTA TA`LIMDA KASBGA YO’NALTIRISH
ISHLARINING TUZILMASI VA MAZMUNI.
1.1§ Ta’lim tizimida o’quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishning maqsad
hamda vazifalari.
Bugungi kunda kasb-hunarga yo‘naltirish sohasida mavjud bo‘lgan ilmiy
xulosalar va tavsiyalar hamda umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini
kasbhunarga yo‘naltirish, xususan, kasblar olami bilan tanishtirish usullarini
yangilash zarurati yuzaga kelmoqda. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish
tizimi kasbiy targ‘ibot va tashviqotni o‘z ichiga olgan kasbiy ma’rifat (kasbiy
axborot); u yoki bu soha, kasbga bo‘lgan shaxs qiziqish va qobiliyatlarining
birlamchi kasbiy tashxisi, kasb tanlashda mutaxassislar tomonidan individual,
guruhiy yordam ko‘rsatishga qaratilgan kasbiy maslahatlar, ko‘proq
muvofaqqiyatga erishishi mumkin bo‘lgan kasbni tanlab olishga qaratilgan kasbiy
tanlov, ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-kasbiy
moslashuv, tanlangan kasbni o‘rganish jarayonida burch, mas’uliyat, kasbiy or-
nomus hislarini o‘quvchilarda shakllantirishga qaratilgan. Undan ko‘zlangan
maqsad o‘quvchilarga kasblar olami, kasblarning belgi va xususiyatlari, kasb
klasifikatsiyasi, kasblar professiogrammasi, hududning qaysi kasblarga ehtiyoji
borligi to‘g‘risidagi axborotlarni berishdan iborat bo‘lib, ular asosida o‘quvchi
o‘zini qiziqtirgan, jamiyat uchun zarur bo‘lgan kasbni tanlaydi.
Faqatgina chinakam ma’rifatli odam inson qadrini, millat qalriyatlarini, bir
so‘z bilan aytganda, o‘zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil
davlatimizning jahon hamjamiyatida o‘ziga munosib, obro‘li o‘rin egallashi uchun
fidoyilik bilan kurashishi mumkin. Bugungi kunda mutaxassis kadrlarni tayyotlash,
ta’lim va bilim berish tizimi, hayotimizda, jamiyatimizda bo‘layotgan islohot,
yangilanish jaryonlari talablari bilan yaqindan bog‘lanmaganligi har tomonlama
sezilmoqda. Ochiq tan olish kerak: maktablarning moddiy bazasi juda nochor. Bu
masalada naqadar oqsoqligimizni, nochorligimizni, birinchi navbatda, qishloq
joylaridagi ahvol-vaziyat misolida ochiq tan olishimiz kerak. Ikkinchi masala,
5

avval aytganimdek, tarbiyachi, ya’ni o‘qituvchiga borib taqalyapti. Tarbiyachining
o‘ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi
paysalga solib bo‘lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening
fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o‘zgartirishdagi asosiy muammo ham mana shu
yerda. O‘qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo
zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o‘zi ana shunday bilimga ega
bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, o‘qituvchi va murabbiylarning hayotiy talablarini
qondirish, ularni rag‘batlantirish, ularning o‘z ishi, kasbidan mamnun bo‘lishini
ta’minlashimiz lozim. Albatta, bu masalani birdaniga yechish qiyin, lekin uni
yechmasdan turib, kelajak avlod tarbiyasi to‘g‘risida gapirishning o‘zi mutlaqo
nomaqbuldir. Norasida bolaning miyasi, ongi nimani o‘ziga singdira oladi, nimani
qabul qilmaydi? Afsuski, bu haqda hech kim bosh qotirayotgani yo‘q. Shu
masalalar bilan shug‘ullanishi kerak bo‘lgan mutasaddi institut va markazlarimiz
yetarli. Xulosa shundayki, bugungi umumta’lim jarayonidagi uch bosqichdan hech
qaysisida o‘ziga yarasha talab yo‘q. Boshqacha aytganda, har qanday o‘quv
bosqichiga aniq talablar standart darajasida rasmiylashtirilgani yo‘q. Sunga qarab,
o‘quv jarayoni, mazmuni, o‘qitiladigan darsliklar sonini, qanaqa sinfda qanday
bilim va tarbiya berish kerakligini aniqlash mumkin bo‘ladi.
Barkamol o’quvchi shaxsini tarbiyalashda kasbga moslashtirish ishlarining
mazmunini belgilashdagi quyidagi fikrlarga amal qilish maqsadga muvofiq
bo’ladi: - o’quvchilarning kasbga moslashtirishning pedagogik texnologiya
borasidagi amalga oshirgan tadqiqotlarimiz ishlab chiqilgan texnologiyamizning
samarali va ishonchli ekanligini tasdikladi; - o’quvchilarda shakllantirilgan kasb
oid ko’nikma va malakalar, ularning bo’lajak mutaxassislar sifatida kasbiy
shakllanishidagi ahamiyatini o’rganish uchun qo’llanilgan metodlar majmuasi
olingan natijalarning haqqoniyligi va ijobiy tavsifdaligini tasdiqladi;-darsdan
tashqari mashg`ulotlar jarayonida o’quvchilarning umumta`lim, umummehnat
bilim va ko’nikmalari darajasini oshirishning ishlab chiqilgan pedagogik
texnologiyasini ta`lim tizimi amaliyotiga tadbiq qilish mumkin, deb hisoblaymiz.
6

O’quvchilarni kasbga moslashtirishda mehnat ta`limi bo’yicha darsdan
tashqari mashg`ulotlarning muhim ahamiyatga ega ekanligini tasdikdadi.
O’quvchilarning kasb tanlashga oid bilim va ko’nikmalari diagrammalar hamda
qiyosiy jadvallar yordamida tahlil qilishini natijasida darsdan tashqari
mashg`ulotlarda o’quvchilarni kasbga moslashtirish ishlarining maqsadga muvofiq
tashkil etilishi bu mashg`ulotlarga muntazam ishtirok etuvchi o’quvchilarning
umummehnat bilim va ko’nikmalari, umumta`lim fanlaridan o’zlashtirish darajasi
qolgan o’quvchilarga nisbatan birmuncha yuqori ekanligada o’z isbotini topdi; -
kasbiy tarbiya tizimida kuyidagilarga amal qilinishi lozim deb hisoblaymiz:
• kasbiy tarbiya - tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan
olish, har bir bola, o’smir va yosh yigit-qizning betakror hamda o’ziga xosligani
hurmatlash, uning ijtimoiy huquqi va erkinligini e`tiborga olish;
• yoshlarda istak va imkoniyat muvofikdigi tuyg`usini qaror toptirish;
• milliylikning o’ziga xos an`analari va vositalariga tayanish;
• shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, o’qituvchilar va o’quvchilar
o’rtasidagi bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e`tibor qilish, ularga
mehribonlarcha munosabatda bulish;
• kasbiy tarbiya jarayonida uzluksizlikka va turli yoshdagi bolalarni qamrab
olishga alohida ahamiyat berish.
Kasb-hunarga yo‘naltirish quyidagi ikki asosiy vazifani hal qilishga
qaratilgan: - mehnat imkoniyatlarini oqilona taqsimlash va foydalanish hisobiga
mamlakatning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlash; - shaxsni ijtimoiy va iqtisodiy
himoyalash, chunki o‘z qiziqishlari, moyillik va imkoniyatlariga mos kelgan
kasbni tanlagan inson ham kasbiy, ham moddiy jihatdan tezroq uni o‘zlashtiradi va
sezilarli natijalarga erishadi.
Kasb-hunarga yo‘naltirish ishining pirovard natijasi ijtimoiy – iqtisodiy omil
bo‘lib, shaxsga ham, davlatga ham real foyda keltiradi. Kasb-hunarga
yo‘naltirishda quyidagi tamoyillar asos qilib olingan:
- kasb-hunarga yo‘naltirish xizmatlarining majmuaviy xarakterdaligi; 3
3
Abduraxmonov F.R., Abdurahomonova Z.E. Kasb psixologiyasi. -T.: 2018. 143-b.
7

- iqtisodiy rivojlanish va mehnat bozorini o‘rganish va prognoz qilish orqali
jamiyat va shaxs qiziqishlarini muvofiqlashtirish;
- shaxsni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik-pedagogik tashxis qilish
shakli, uslublari va vositalarining ilmiy asoslanganligi;
- O‘zbekiston fuqarolarining va (lozim bo‘lganda) boshqa davlat
fuqarolarining o‘qish, ish joyi, yoshi, jinsi, millati va diniy dunyoqarashidan qat’iy
nazar kasbhunarga yo‘naltirish xizmatlaridan foydalanishga teng huquqligi; - kasb
tanlash yoki almashtirish, ta’lim turi va ishga joylashish imkoniyatlariga nisbatan
kasbiy va boshqa axborotlarning tushunarliligi;
- umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilariga psixologik-pedagogik va
kasbhunarga yo‘naltirish xizmatlarini ko‘rsatishning majburiyligi va bepulligi,
aholining boshqa guruhlariga davlat darajasida kafolatlangan kasbiy tashxis va
maslahat berishning ixtiyoriyligi;
- kasbiy tanlov, tashxis va maslahat xulosalarining ob’yektivligi, maxfiyligi
va tavsiyaviy xarakterda ekanligi;
- kasb-hunarga yo‘naltirish xizmatlari xodimlarining kasbiy axloq
normalariga rioya etishligi.
Kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarining asosiy ob’yekti: umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 1-9 sinf o‘quvchilari; oliy o‘quv yurtlari talabalari va o‘rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari; ishdan bo‘shashi
kutilayotganlar; ish qobiliyati cheklangan shaxslar.
Ma’lumki, xalq ta’limining asosiy bugunini uzluksiz ta’lim tashkil etadi. SHu
sababli, bu masalaga alohida diqqat-e’tibor qaratish darkor. Uzluksiz ta’limni
davlat ta’lim standartlari va tegishli ta’lim dasturlari bilan ta’minlashda, avvalo,
ularning jahon talablari darajasida bo‘lishiga, yuksak ma’naviyat zaminida
qurilganiga asosiy e’tibor berish kerak. Shuning uchun ham umumta’lim
dasturlarini maktabgacha tarbiya, boshlang‘ich, umumiy ta’lim va maktabdan
tashqari ta’lim tarzida tuzsak, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
8

1.2§ Ta`lim-tarbiya jarayonida o ‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishda
psixolagik tashxis ishlaring o‘rni.
Hozirgi kunda pedagogik oliy ta`lim tizimi oldida turgan eng muhim
vazifa–ta`lim-tarbiya jarayonida o`quvchilarni kasb-hunarga to`g`ri yo’naltirish,
bitiruvchilarning kasbiy faoliyatga tayyorligi hamda uni shakllantirish masalalari
hisoblanadi. Bu masalani hal qilish uchun maktab bitiruvchilarining modeli qanday
bo’lishi kerak, degan muammo ustida to’xtalish zarur.
Bo`lajak mutaxassis o`qituvchilardan o`quvchilarni kasb-hunarga to`g`ri
yo’naltirishga tayyorlashda 3 ta tarkibiy qismlarini farqlash talab etilishi mumkin:
1. Bo’lajak o’qituvchining kasbiy ahamiyatiga bo’lgan sifatlar;
2.O’quvchi shaxsining rivojlanish jarayoni haqidagi bilimlarga ega
bo`lishi;
3. Pedagogik jarayonni tashkil etish uchun zarur bo’ladigan ko’nikma va
malakalar.
O’quvchilar bilan ishlashda quyidagilarni bilish zarur:
- o’quvchi shaxsi va uning ayrim sifatlarini kompleks metodlar
yordamida o’rganish;
- o’quvchi shaxsi va ularni jamoasini rivojlantirishni loyihalashtirish; -
ta’lim jarayonini rejalashtirish va amalga oshirish;
- ta’lim jarayonida o’quvchilarni tarbiyalash;
- o’quvchilarga qat’iy, axloqan asoslangan talablar qo’ya bilish;
- o’quvchilar jamoasida mikroiqlimni tashkil qilish;
- sinf rahbari sifatida ishlashni rejalashtirish va amalga oshirish.
Kasbni to’g’ri tanlash asosida o’z qobiliyatlari va qiziqishlarini yaxshiroq
ro’yobga chiqishlari hamda jamiyatga ko’proq naf keltirishlari mumkin. Demak,
9

o’quvchilarni kasb tanlashda yo’llash, kasb-xunarga yo’naltirish ishlarining asosiy
ijrochisi maktablarda texnologiya fani o’qituvchisi zimmasiga tushadi. Shuning
uchun kasb tanlashga yo’llash va texnologiya fanidan dars beradigan o’qituvchilar
yuqori natijalarga, dars samaradorligiga erishishi uchun albatta quyidagilarga
alohida e’tiborni qaratishlari zarur: - zamonaviy ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning va
ma’naviy-moddiy qadriyatlari mohiyatini chuqur tushuna bilishi; - pedagogik va
innovatsion texnologiylarning asl mohiyati va uslublarini tushinib, qo’llay bilishi; -
o’quvchilarni mustaqil kasb-hunar o’rganishga, erkin kasb tanlashga sharoit
yaratishi; - pedagogik texnologiyalardan foydalanar ekan, o’zi ham yangi
yaratuvchi yangi xilma-xil (“Kasb darsi”,”Aqliy hujum”, “Zinama-zina” va b.)
uslublarni o’ylab topishi, amalda qo’llashi; - an’anaviy darslar orqali
o’qituvchilarning yakka tartibda (individual) ishlashga erishishi; - test
topshiriqlarni o’quvchi faoliyati darajalariga mos holda tuzish bo’yicha
ko’nikmalarga ega bo’lishi shart 4
.
Umumiy ta’lim maktablarida kasb-hunarga yo’naltirish ishlarini
boshlang`ich sinflardan boshlab quyidagi talablar qo’yilishi o`rinlidir:
- milliy g’urur – bu o’z yurtining tarixini bilish; - ularni erkin fikrlashga
tayyorlash, o’z-o’zini idora va nazorat qila bilishni shakllantirish;
- umuminsoniy fazilatlarga ega bo’lish; o’z millati va vatanini sevish, u
bilan faxrlanish, milliy urf-odatlar, milliy qadriyatlarni hurmat qilish;
- milliy istiqlol g’oyasi va mafkura asoslariga amal qilish; - mustaqil va
ijodiy fikrlash; - ma’naviy-ahloqiy madaniyatga ega bo’lish;
- kasbiy-mehnat faoliyatida ekologik mas’uliyatni his qilish;
- kompyuter va boshqa telekommunikatsiya vositalaridan foydalana olish;
- maqsadni o’z oldiga to’g’ri qo’ya bilish;
- maqsadga erishish uchun bilim, ko’nikma va malakaga ehtiyoj sezish;
4
Abduraxmonov F.R., Abdurahomonova Z.E. Kasb psixologiyasi. -T.: 2018. 143-b.
10

- bilim va qobiliyatni namoyon qilishga ehtiyojni kuchaytirish;
- o’ziga nisbatan talabchanlik, hulqi, xatti-harakatlaridagi kamchiliklarga
tanqidiy manosabatda bo’lish;
- ta’lim muassasasi faoliyati jarayonida faol ishtirok etish.
Hozirgi kunda o’quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirishda pedagogik-
psixologik va umumtexnik va kasb ta’limi mutaxassilari olib borayotgan ishlar
salmoqli o’ringa egaligi ma`lum. Darhaqiqat, o’quvchi yoshlarning kasbiy bilimlar
va ko’nikmalarini shakllantirish, ularga to’g’ri yo’nalish berish ishlari ko`proq
kasb-hunarga yo’naltiruvchi mutaxassislar, pedagog-psixologlar zimmasiga
tushadi. Shu munosabat bilan o’quvchilarni kasbhunarga yo`naltirishga mas`ul
mutaxasislarning quyidagi pedagogik-psixologik va umukasbiy tayyorgarligiga ega
bo`lishi va kasb-hunarga yo’naltirish ishlariga qo`yilgan talablarni amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir. Jumladan,
birinchidan - o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltiruvchi va
pedagogpsixologlarni hamda umumtexnik va kasbiy ta’lim mutaxassislari
malakasini va saviyasini oshirib borish, ularga o’quv kursi va seminarlar tashkil
qilib amaliy yordam berish va moddiy ehtiyojlarini qondirilishi;
ikkinchidan – o’quvchilarning kasb-hunarga qiziqishlarini, moyilliklarini
kuchaytirish maqsadida har xil kasb-hunar navatorlari bilan davra suhbatlari,
baxsmunozaralar, hunarmandlar maydoniga sayohatlardan mahorat bilan
foydalanishi; uchinchidan-o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirishda mahalla va
otaonalarning rolini oshirish, sinf rahbarlari bilan ota-onalar hamkorlikda har oyda
bir marta “Kasbiy maslahatlar kuni”ni tashkil etib, ular bilan turli kasb-hunarlarga
tayyorlashda uchraydigan muammo va е chimlar to`g`risida davra suhbatlarini
uyushtirib turish; to’rtinchidan – bir necha yillar davomida halol mehnat bilan elga
tanilgan xalq xunarmandlari va mehnat faxriylari bilan “Mehnat, mehnatning tagi
rohat”, “Mehnat-baxt keltiruvchi omil”, “Kasb-u kamol xusn-u jamol” kabi
mavzularda uchrashuvlar tashkil etish kabi tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi.
11

I BOB XULOSASI.
O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish borasida, o‘quvchilarga kasb tiplari,
guruhlari, sinflari, o‘quvchilarning xususiyatlarini o‘rganib tashxisdan o‘tkazadilar
va tavsiyalar beradilar, kasblar tasniflarining umumiy ta‘rifi, o‘quvchilarga kasb
tushunchasining ma’nosini yoritib berish, ularni kasblarning tasniflari bilan
tanishtirish, o‘quvchilarga har bir soha kasblarining jamiyatda tutgan o‘rni haqida
malumot berilishi lozim. Kasb-hunarga yo‘naltirishdan maqsad o‘sib kelayotgan
yosh avlodni ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlashdir. Ularni kasb hunarga
yo‘naltirish orqali, bo‘lajak kasbiy qarorlarni shakllantirish, kasbni erkin va
mustaqil tanlashlari uchun kasb-hunarga yo‘naltirish ishlariga mustahkam zamin
yaratuvchi ilmiy-amaliy tizim sifatida qarash lozim. Bu tizim orqali har bir
o‘quvchi shaxsini kasbga yo‘naltirishda individual xususiyatlarini ham hisobga
olish kerak. Lekin bugungi kunda umum o‘rta ta‘lim maktablarida o‘quvchilarni
kasbga yo‘naltirishning ilmiy amaliy tizimi yetarlicha ishlab chiqilmagan, ilmiy
pedagogik asoslari talab darajasida yaratilmagan. Bundan tashqari hozirgi kun
talablari asosidagi tezkor yangiliklar, zamonaviy texnologik o‘quv qo‘llanmalar,
dars ishlanmalari, ko‘rgazmali vositalarning kamligi, kasb tanlash mezon va
me’yorining belgilanganligi, kasb tanlash bo‘yicha tezkor aloqaning
o‘rnatilmaganligi kabi muammolar dolzarb masalardan biridir. O‘ziga yoqgan
imkoniyati darajasida qiziqgan o‘quvchi kasb tanlash borasida Quyidagi
tavsiyalarga amal qilishi mumkin; O‘zi qizqgan kasbga avvalam bor uning layoqati
bor yoki yo‘q ekanligini tekshirishi; O‘zi qiziqgan kasbning kelajakda qanchalik
ahamiyatga ega bo‘lishi haqida boshlang’ich prognoz qilishi ham lozimligi; O‘z
oldida minglab qarorlar turganda o‘ziga oqilona va barcha uchun manfaatli qaror
tanlay olishi va atrof muhitda sodir bo‘layotgan holatlarga to‘g’ri ta’rif bera olishi
va baholay olishi zarurdir.
- Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, o‘quvchilar va talaba yoshlarni
endigina kasblar olamiga kirib kelishida mubolag’a emaski axborot
komunikatsiyalar va ularga shu soha haqida yetarlicha malumot beruvchi
12

kadrlarning ko‘p bo‘lishi hech qachon yosh avlodni yomon tarafga o‘zgartirmaydi.
Uning endi qaror chiqaraman degan kezlarda unga to‘g’ri taklif bera oladigan
pedagoglar, uni yaxshi tarafga manfaat va ma’sulyatlarini, yaxshi taraflarini aytib
bera olishi lozimdir.
II BOB UMUMIY O‘RTA TA’LIMDA O‘QUVCHILARNING KASBIY,
QIZIQISHLARNI INOBATGA OLGAN HOLDA YONDASHISH.
13

2.1§. Kasbga yo’naltirishning zamonaviy usullari.
Jamiyatda ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik yo’nalishi – bu
insonning turli sohalarida maqsadli mustaqil faoliyati asosida uning intelekt va
ahloqiy rivojlanishidir. Jahonning rivojlangan davlatlari qatori mamlakatimizda
ham ta’limdagi islohotlar jarayonida mustaqil ta’limni rag’batlantirish muhim
yo’nalish sifatida kelmoqda. Pedagogning kasbiy layoqatliligini tarbiyalash
fenomenini tadqiq qilishga bir qator olimlarning ishlarida o’z ifodasini topgan. Bu
mualliflar kasbiy layoqatlilik – ishonchlilik sifatlari bilan birgalikda o’qituvchining
kasbiy – individual hodisa sifatida pedagogik madaniyatini tavsiflaydi degan fikrni
olg’a surganlar. O’z navbatida, kasbiy layoqatlilik tushunchasi, V.A.Slastenin
ta’kidlaganidek, “Pedagogning pedagogik faoliyatini amalga oshirishga nazariy
hamda amaliy tayyorligining birligini ifodalaydi va uning kasbiy shakllanganligini
tavsiflaydi”. Bozor iqtisodiyoti sharoitida insonlarning yaxshi yashashida,
faoliyatida to`g’ri kasb tanlashning ahamiyatini turli xil kasblarning insonga
qo`yadigan talablarini: kasblar olami, kasblar shajarasi, O`zbekiston xalq
xo`jaligidagi muhim kasblar, kasblar tasniflagichi; kichik mutaxassislar tayyorlash
tizimi; kasblar, mehnat shartsharoitlari, vositalari, fani, maqsadi bo`yicha
shajaralanishi, o`quvchilarni o`z qiziqish va moyilliklari, o`z xarakterining o`ziga
xos xususiyatlarini, o`z nerv tuzilishi, psixikasi, o`z qobiliyati va ehtiyojlarini
kasblar to`grisida ma’lumot olish maktablarini ayrim kasb mehnat bozori talablari
asosida ehtiyojning o`zgarib borishini, salomatligining tanlagan kasbiga mos
kelishi, hududda joylashgan o`rta maxsus, kasb-hunar o`quv yurtlarida ta’lim
yo`nalishini ixtiyoriy tanlashi; o`qishni davom ettirish imkoniyatlari. Kelgusi
mavqeini bilishi zarur. O`quvchilar kasblarni tahlil qila olishi: o`zlarining shaxsiy
sifatlarini, qiziqishini va salomatlik darajalarini to`g’ri baholay olishlari,
kasblarning insonga qo`yadigan talablari bilan o`zlarining individual
xususiyatlarini taqqoslay olishlari, shaxsiy kasbiy rejalarini tuza olishlari zarur.
O`quvchilar Xalq xo`jaligi asoslari bo`limi bo`yicha xalq xo`jaligi sohalarini,
xalq xo`jaligida ro`y berayotgan islohotlarni, bozor iqtisodiyoti talablarini, davlat
14

xususiy korxonalarini, kooperasiya, firma, shirkat, konsernlar, ularda ishlab
chiqarishni tashkil etish shakllari, texnologik jarayonlar, mahsulotlarni tayyorlash
bosqichlari, tabiatni ishlab chiqarishning zararli ta’siridan muhofaza qilish,
mahsulot qiymatini arzonlashtirish yo`llari, qishloq xo`jaligida ishlab
chiqarishning davriyligini, maromli, oqimligi, ishlab chiqarishni rejalashtirish,
irrigasiya va meliorasiya ishlarini; mehnat qonunchiligini. Ma’lumki, har qanday
jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorligi uning faqarolarining
aqliy jihatdan yetukligi va axloqiy salohiytining yuksak darajada rivojlanganligiga
bog’liq. Asrlar davomida saqlanib kelinayotgan xalqning boy intelektual merosi
hamda umuminsoniy qadriyatlar asosida madaniyat, ma’rifat, fan-texnologiya va
iqtisodiyotning yangi yutuqlari asosida mukammal tayyorgarlikdan o’tgan
kadrlarni tayyorlashning yangi tizimini shakllantirish O’zbekiston Respublikasi
taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Shu jumladan ta’lim, ilm-fan sohasida
ham bir qator o’zgarishtirishlar kiritilmoqda. Bu o’zgartirishlar bevosita kelajak
avlodning barkamol shaxs bo’lib yetishishiga xizmat qiladi.Ta’lim muassasalarida
ta’lim olayotgan o’quvchi yoshlarda umumiy o’rta ta’limni davom ettirish uchun
zarur bo’lgan savodxonlik, bilim, ko’nikma va malakalar asosida shakllantirish,
ta’lim oluvchilarga bilim, ko’nikma va malakalrning zaruriy hajmini berish,ularda
mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish maqsadida barcha shart-
sharoitlar yaratilgan. Kasblar bo’yicha birlamchi bilim, ko’nikmalarni
shakllantirish uchun professional tashxislash va kasb-hunarga yo’naltirish bo’yicha
choralar amalga oshirilmoqda¹. Bu borada respublikamizda “ O’quvchilarni kasb-
hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis markazi” tashkil etilgan. Bu
markaz O’zbekiston Republikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida ko’zda tutilgan
jamiyat ehtiyoji va mehnat bozori talablari asosida o’quvchilarning o’z qiziqishlari,
qobiliyatlari va sog’liqlariga mos bo’lgan kasb-hunarlarni tanlashlariga
ko’maklashadi. Ushbu markaz o’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish va
psixologik-pedagogik tashxis sohasidagi yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va
o’rnatilgan tartibga amalga oshirish, O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligining kasb-hunarga yo’naltirish respublika tizimini tashkiliy, ilmiy-
15

metodik, axborot- ma’lumot va dasturiy ta’minlash maqsadida tashkil etilgan.
Kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis ishlari holatini nazorat
qilish, uni takomillashtirish choralarini ko’rish, tegishli dasturlar, me’yoriy
hujjatlar va tavsiyalar ishlab chiqish; mamlakatimizdagi va xorijiy davlatlarning
ilg’or tajribalarini umumlashtirish, ommalashtirish va hayotga tadbiq etish; barcha
bosqichdagi o’quvchilarni kasbhunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik
hududiy tashxis markazlari va ta’lim muassalaridagi kasb-hunarga yo’naltirish
vazifasi yuklatilgan mutaxassislarning malakasini oshirish bo’yicha chora tadbirlar
ishlab chiqish; umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilarining hayotiy va kasbiy
o’zligini anglash borasidagi ustuvor dasturlar va muammolar bilan ishlash
respublika tashxis markazining eng muhim vazifalaridan hisoblanadi 5
.
O’zbekiston Respublikasi Ta’lim to’g’risidagi qonunda ham o’quvchi
yoshlarning kasb-hunar maktablari, kollejlar va texnikumlarda o’zlari tanlagan
kasb va mutaxasislik asosida ta’lim olishi belgilab qo’yilgan. So’nggi yillarda
mamlakatimizda ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini takomillashtirish,
jamiyatimizda o’qituvchi va pedagog xodimlarga, ilmiy va ijodkor ziyolilarga
bo’lgan hurmat e’tiborni yanada oshirish, o’quvchilarning kasbiy mahoratlarini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “ O’zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim, tarbiya va ilm-
fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to’grisida” gi farmoniga asosan 2021-
2022 o’quv yilidan boshlab umumta’lim muassasalari bitiruvchilari o’z iqtidori va
qiziqishlariga mos kasbni tanlab olishi, jamiyatda munosib o’z o’rnini topishi,
kasbiy faoliyatda muvaffaqiyat qozonishi uchun “ Kasbga yo’naltirish tizimi” joriy
etilgan. Mazkur farmonda 7-8-9 sinfdan boshlab o’quvchilar o’rtasida interaktiv
so’rovnomalar o’tkazish, kasb- hunarga bo’lgan qiziqishlarini aniqlash, o’quvchilar
bilan birgalikda har oyda bir marta “ kasblar olamiga sayohat” mavzusida maxsus
kurslar olib borilishi to’g’risida aytilgan. Interaktiv so’rovnomalar orqali
5
Muslimov N.A. Bo`lajak kasb ta’limi o’qituvchisini kasbiy shakllantirish. (Monografiya). T.: Fan, 2004, - 128 b.
16

o’quvchilarning qiziqish sohalari o’rganilib, tahlil qilinadi va shu asnoda kasbga
yo’naltirib boriladi. 6
Kasb tanlash – inson hayotidagi eng muhim qadamdir. Interaktiv
so’rovnomalar va amaliy mashg’ulotlar orqali o’quvchilar kasb tushunchasi va
kasblar haqidagi savollarga javob topadilar. Kelajakda egallamoqchi bo’lgan
kasblari haqida tasavvurga ega bo’la boshlaydilar. Shuningdek, “kasb” so’zining
ma’nosi insonlarning hunari, faoliyat turi va hayot kechirishi uchun manba bo’lib
xizmat qiladigan mashg’ulot demakdir. Va bu mashg’ulot sevimli bo’lsa, inson
albatta hayotidan zavq oladi. Kasb-bu ongli ravishda tanlangan faoliyat yo’lidir.
O’quvchilarning tanlagan kasblari ularning qobiliyatlari, qiziqishlari, xarakter
xususiyatlariga mos bo’lishi lozim. Chunki tanlangan kasb faqat ularning
o’zlarigagina emas, balki jamiyatga ham foyda keltirishi kerak.Ye.A.Klimov o'z
ishlarida bu borada bir necha ta'riflarni ilgari suradi. Ta'rif quyidagicha " Kasb
jamiyat uchun zarur va qadriyatli soha bo’lib, bunda insondan jismoniy va ruhiy
kuch talab etadi",- bu kuchlar unga sarflangan mehnat o’rniga yashashi va
rivojlanishi uchun muhim vositalar omili sifatida namoyon bo’ladi. Hozirgi kunda
umumiy o’rta ta’lim maktab muassasalarida faoliyat olib borayotgan amaliyotchi
psixologlar maktab o’quvchilari bilan kasb tanlash, kasbga yo’naltirish borasida
turli xil so’rovnomalar, masalan, “ maktabdagi kasblar”, “ mening kelajagim”
nomli so’rovnomalar, “ kasb tiplarini aniqlash” savolnomalari, “ kasblar zanjiri”
kabi amaliy mashg’ulotlar olib borilmoqda. Shular bilan bir qatorda, maktab
o’quvchilariga tanlangan kasbga shaxsning moyilligi, layoqati va zarur bo’lgan
sifatlariga oid ma’lumotlar ham berib boriladi. Yuqori sinf o’quvchilari bilan ham
kasbga yo’naltirishga doir bir qancha mashg’ulotlar ularning yosh xususiyatlaridan
kelib chiqqan holda tanlanadi.“ o’quvchilar qiziqishlarini aniqlash” so’rovnomsi, “
kasblar va insonning kasbga yaroqliligi”, “ maktab o’quvchisining kasbiy o’zligini
anglash”, “ kasbga yo’naltirish alifbosi” kabi mashg’ulotlar maktab psixologlar
tomonidan o’tkaziladi, qiziqish qobiliyatlari aniqlanib, o’quvchilarning har birlari
6
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim, tarbiya va ilm-fan
sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to’grisida” gi farmoni
17

bilan individual shug’ullanib kerakli tavsiyalar berib borishadi. “ Mening
kelajakdagi kasbim” mavzusida seminar-trening mashg’ulotlari olib boriladi.
Seminar davomida o’quvchilarni kelajakda egallamoqchi bo’lgan kasblarga
yo’naltirib boriladi. O’quvchilarning kasblarga doir fikrlari tinglaniladi. Bundan
tashqari o’quvchilarning kasbiy moyilligi bo’yicha o’tkazilgan pedagogik-
psixologik tashxislar natijalari asosida kelgusida aniq kasblar bo’yicha kasb
maktablarida ta’lim olishi mumkin bo’lgan o’quvchilar o’rtasida kasbga
yo’naltirish ishlari olib borilmoqda. O'smirlarni o'rganilayotgan kasbga qiziqishini
shakllantirish jarayonida ularning e'tiborligini ifodalaydigan materiallarni
tavsiflaydigan holatlar kuzatiladi.Shuningdek kasbiga qiziqishini shakllantirishni
ta'minlaydigan intelektual komponentlarning tarkibiy qismlarini aniqlashda
quyidagilarga alohida e'tibor berish lozim
 Analiz va sintez;
 Diqqat va kuzatuvchanlik;
 Ajratish va umumlashtirish;
 Klassifikatsiyalash va isbotlash
Hozirgi paytda, Harrison Assessments usuli bo’yicha kasbga yo’naltirish
O’zbekistondagi birinchi va noyob kasbga yo’naltirish usuli bo’lib, u sizga
farzandingiz uchun qaysi mutaxassislikni tanlashni va qaysi kuchli tomonlarini
rivojlantirishni aniqlashga yordam beradi.
Bu test usuli orqali biz:
O’zimizni kuchli tomonlarimizni tahlil qila olamiz;
Biz uchun muvaffaqiyatli bo’ladigan kasblar ro’yxatini bila olamiz;
Yetakchilik fazilatlarimizni tahlil qila olamiz; Hayotimizda oldindan aniq reja
tuza olamiz;
Umrimizni behuda sarflanadigan vaqti va mablag’laridan asrab qolamiz;
18

Psixolog va mutaxassislar bilan individual suhbat va maslahat olamiz. Kasbga
yo’naltirish bu kasbiy o’zini o’zi aniqlashga yordam berishga qaratilgan tadbirlar
tizimidir.
Kasbga yo’naltirish maqsadi — shaxsning ma’lum bir kasbiy faoliyat
yo’nalishiga moyilligini aniqlashdir. Ushbu amaliyot har bir bola iste’dodli va
ma’lum bir sohada o’z iste’dodini tatbiq eta oladi degan fikrga asoslanadi. 7
Kasbga yo’naltirishning turli xil usullari mavjud — kelajakdagi kasbini
tanlashda duch keladigan o’spirin bilan, uning qiziqishlari va sevimli
mashg’ulotlarini muhokama qiladigan mutaxassislar bilan suhbatlar, shuningdek,
standartlashtirilgan usullar mavjud, ularning natijalari kuchli va zaif tomonlarini
tushunishga imkon beradi.
2.2§. Kasbga yo’naltirishda layoqat, moyillik, qiziqish hamda
qobiliyatlarni inobatga olgan holda yondashish.
Individual mustaqil ishlar kasbga yo’naltiruvchi mehnat o’qituvchilari,
maktab psixologi va sinf rahbarlarining kasb tanlash masalalari yuzasidan metodik
va psixologik adabiyotlarni, shuningdek kasbga yo’naltiruvchi ekskursiyalar
tashkil qilishni o’z ichiga oladi. Shu maqsadda o’quv yilining boshida butun yilga
mo’ljallangan shaxsiy reja tuzib chiqadilar.
Kasbga yo’naltirishda o’quv materialini mazmuni fan va texnika taraqqiyotini
hozirgi darajasiga mos ravishda o’quvchilarga tushunarli bo’lishi kerak. Bundan
tashqari o’quvchilarni aqliy va jismoniy tayyorgarligini ham nazarda tutish kerak.
O’quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini turli anketa savollari va testlar
yordamida ham aniqlasa bo’ladi. Quyida H.F.Rashidov, Sh.T.Ergashev hamda
S.Boltaboevlar tomonidan taklif qilingan o’quvchilarni kasbiy yo’nalganligini
aniqlash metodikasini e`tiboringizga havola etamiz.
7
Sharipov Sh.S., Davlatov K.N., Salohuddinova G. Kasbga yo'naltirishning ilmiy-pedagogik asoslari. -T.: 2007. 97-b .
19

Ushbu metodikaga ko’ra sizga turli kasblar va mashg`ulotlarga oid savollar
havola etiladi. Savollar tartiblangan bo’lib, javoblar varaqasidagi raqamlarga mos
keladi.
Siz o’z qiziqishlaringizni hisobga olgan holda har bir savolga bergan
javobingizni 1,2,3 yoki 4 ball bilan baholashingiz lozim bo’ladi.
Qo’yiladigan ballar quyidagicha izohlanadi:
- Umuman qiziqarli emas - 1 ball;
- Unchalik qiziqarli emas - 2 ball;
- Qiziqarli - 3 ball;
- Juda qiziqarli - 4 ball.
Savollar ichida sizga notanish bo’lgan bir qator kasblar ham keltirilgan.
Bunday hollarda siz ―ushbu kasblar haqida nimalarni bilasiz? degan savolga‖
taxminan javob berishingiz lozim bo’ladi. Uzoq o’ylamang. Ko’proq hayolingizga
kelgan dastlabki fikrlashingizni javob varaqasiga tushiring.
Menga yoqadi:
1. Mashina va mexanizmlar bilan ishlash.
2. Metroda sayr qilish.
3. Radiohavaskorlik.
4. Binolar maketini tayyorlash.
5. Suv o’tkazgichni tuzatish.
6. Rivojlanishi sust bolalarga yordam berish.
7. Traktorlarga texnik xizmat ko’rsatish.
8. Bolalarni maktabga tayyorlash.
9. Film ko’rish.
20

10. Pul, foyda va zararni hisoblash.
11. Radio-teleapparaturani sozlash.
12. Velosiped tuzatish.
13. Parashyut bilan sakrash.
14. Kompyuterda ishlash.
15. Rangli rasm solish.
16. Gaz plitalarini tuzatish.
17. Bemorlarni tinchlantirish va ularga yordam ko’rsatish.
18. Ekskavator bilan ariq va zovurlar kavlash.
19. Bolalar bilan ishlash.
20. Kuy chalish.
21. Jamoat tartibini saqlash
.22. Oziq-ovqatlar bezash, garnirlar tayyorlash.
23. Mashinalarni ―kavlashtirish . ‖
24. Avtobus haydash.
25. Radiodetallarni almashtirsh.
26. G`isht terish.
27. Obodonlashtirish.
28. Dorishunoslik.
29. O’rmon kesish, daraxtlarni tartibga solish.
30. To’garak ishini tashkil qilish.
31. Raqsga tushish.
32. Aktsiyalar bozorini kuzatish.
21

33. Ko’pchilik uchun taom tayyorlash.
34. Metallarni biriktirish.
35. Samolyotlarga texnik xizmat ko’rsatish.
36. Xovliga chiroq tushirish.
37. Yog`ochga ishlov berish.
38. Rezba qirqish.
39. Bemorlarga yordam ko’rsatish.
40. Mevali ko’chatlar etishtirish.
41. Bolalarga kurash usullarini o’rgatish.
42. Ashula aytish.
43. Tejamkorlik bo’yicha maslahatlar berish.
44. Xaridni rejalashtirish.
45. Ob-huvoni oldindan
. 46. Ralli musobaqalarida qatnashish.
47. O’t o’chirish.
48. Metallni payvandlash.
49. Aholini suv bilan ta`minlash.
50. Doya-enaga faoliyati.
51. Erga ishlov berish.
52. Suvda suzish, o’milish.
53. SHe`r yodlash va ifodali o’qish.
54. Matematik misollar echish va hisob-kitob qilish.
55. Zamonaviy soch turmaklarini o’ylab topish.
22

56. Bichish, tikish.
57. Daryoda yuklarni tashish.
58. Akkumlyator tuzatish.
59. Bino poydevorini quyish.
60. O’rin-joy, xonadonni yig`ishtiruvchi robot yaratish.
61. Bemorlarni parvarishlash.
62. Mashinada paxta terish.
63. Bolalar va yoshlarning bo’sh vaqtlarini tashkil etish.
64. Latifa aytish va eshitish.
65. Latifa aytish va eshitish. hujjatlar bilan ishlash.
66. Dazmol, kir yuvish mashinasi kabilarni tuzatish.
67. Mebel yasash.
68. Poezdda sayohat qilish.
69. Pochta aloqasi operatori.
70. Oyna qirqish.
71. Liftda qavatga ko’tarilish.
72. Nuqsonli bolalarga yordam berish.
73. O’simlik va hayvonlarni parvarishlash.
74. Sport musobaqalini tashkil qilish.
75. Loydan qo’g`irchoq yasash.
76. Tejamkorlik.
77. Shirinliklar tayyorlash.
78. Er osti boyliklarini izlab topish.
23

79. Avtopoygalarni tomosha qilish.
80. Kuygan lampochkalarni yangilash.
81. Devorgagulqog`oz yopishtirish, bo’yash.
82. Elektr-gaz payvandlash ishlari bilan shug`ullanish.
83. Dezinfektsiyalash.
84. Akvariumda baliq boqish.
85. Bolalarga o’qish-yozishni o’rgatish.
86. Afisha va e`lonlar chizish.
87. Bozordagi narx navoni kuzatib borish.
88. Dasturxon tuzash, mehmon kutish.
Javoblar varaqasi Savollarga javob berib bo’lganingizdan so’ng har bir
qatordagi savolga berilgan javob ballari yig`indisini 2-ustunga yozing. Yig`ilgan
ballarning eng yuqorisiga mos kelgan sohaga oid kasblarga sizdagi qiziqish va
moyillik darajasi yuqori.
24

1-guruh. Sanoat. Sizda sonoat sohasiga mansub bo’lgan kasblarga qiziqish va
moyillik mavjud. Siz samolyotsozlik, energetika, avtomobilsozlik, geologiya,
metallurgiya, kimyo va engil sanoat, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish
bo’yicha mutaxassislar tayyorlaydigan kasb-hunar kollejlari, sheningdek,
matematika, fizika, kimyo fanlarini chuqur o’rganishga yo’naltirilgan akademik
litseylarda ta`lim olishingiz mumkin.
2-guruh. Transport. Sizda avtomobillarni boshqarish, ta`mirlash va ularga
xizmat ko’rsatish bilan bog`liq bo’lgan kasblarga moyillik yuqori. Shu bois siz
transport vositalari bilan ishlaydigan mutaxassislar tayyorlaydigan kasb-hunar
kollejlarida yoki matematika va fizika fanlari yo’nalishidagi akademik litseylarda
tahsil olishingiz mumkin.
3-guruh. Aloqa. Sizda aloqa bilan bog`liq kasblarga moyillik yuqori. Siz
telekommunikatsiya, radio, pochta, elektron uskunalarni boshqarish, xalqaro aloqa,
telefon, telegraf va boshqa sohalar bo’yicha kasbiy tayyorgarlik yo’nalishidagi
kasb-hunar kollejlari va fizika fanini chuqur o’rgatuvchi akademik litseylarga
o’qishga borishingiz mumkin.
4-guruh. Qurilish. Sizda qurilish sohasidagi kasblarga qiziqish yuqori. Sizga
qurilish avtomobillari va mashinalarini boshqarish, sanitariya-texnik tizimlar,
temir-beton mahsulotlari va konstruktsiyalar, duradgorlik kabi kasblar bo’yicha
mutaxassis tayyorlaydigan kasb-hunar ta`limi muassasalarida o’qishni tavsiya
etamiz.
5-guruh. Uy-joy, kommunal xo’jalik. Sizda suv, gaz ta`minoti, turar joy va
jamoat binolariga xizmat ko’rsatish bilan bog`liq bo’lgan kasblarga qiziqish
25

baland. Siz uy-joy va kommunal xo’jalik sohasi uchun mutaxassislar
tayyorlaydigan kasb-hunar kollejida yoki aniq fanlar yo’nalishidagi akademik
litseylarda ta`lim olishingiz mumkin.
6-guruh. Tibbiyot. Sizning sog`liqni saqlash sohasining umumiy amaliyot,
stomatologiya, ortopediya, farmatsiya, tibbiy optika va labaratoriya tashxisi
sohalaridagi kasblarga qiziqishingiz yuqori. Tibbiyot yo’nalishidagi kasb-hunar
kollejlari yoki kimyo va biologiyaga ixtisoslashgan akademik litseylarda
o’qishingiz maqsadga muvofiq bo’ladi.
7-guruh. Qishloq va o’rmon xo’jaligi. Siz qishloq ho’jaligi va
o’simlikshunoslik bilan bog`liq bo’lgan kasblar yoqadi. Sizga qishloq xo’jaligi
texnikalarini boshqarish. Ta`mirlash va xizmat ko’rsatish, gidromelioratsiya,
fermer xo’jaligi, agronomiya, zootexnika, o’simlikshunoslik, chorvachilik sohalari
o’qitiladigan yoki biologiya fani chuqur o’rgatiladigan akademik litseylarda tahsil
olishni tavsiya etamiz.
8-guruh. Pedagogika. Sizda bolalarni tarbiyalash, parvarish qilish va ularni
qo’llab-quvvatlashga bog`liq kasblarga moyillik kuchli. Siz m aktabgacha ta`lim,
maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar, boshlang`ich sinflarda sport va
musiqa ta`limiga oid kasblarga tayyorlaydigan kab-hunar kollejlarida ta`lim
olishingiz mumkin.
9-guruh. San`at va madaniyat. Sizni tasviriy san`at, rassomchilik,
xoreografiya, teatr hamda madaniya oqartuv ishlari qiziqtiradi. Sizga madaniyat va
san`at yo’nalishidagi kasblarga tayyorlaydigan kasb-hunar kollejlarida ta`lim olish
tavsiya etiladi.
10-guruh. Ijtimoiy-iqtisodiy soha. Sizda moliya, buxgalteriya, menejment-
marketing, bank, huquqshunoslik, yong`in xavfsizligi, avtonazorat, ijtimoiy
ta`minot va bojxonaga oid kasblarga qiziqish yuqori. 105 Sizga ijtimoiy, iqtisodiy
sohadagi kasb-hunar kollejlarida va aniq fanlar yoki ijtimoiy yo’nalishdagi
akademik litseyda ta`lim olishni tavsiya etamiz.
26

11-guruh. Savdo, umumiy ovqatlanish va xizmat ko’rsatish. Sizda umumiy
ovqatlanish, savdo, xizmat ko’rsatish, radiotexnika va teleapparaturalarni
ta`mirlash, maishiy gaz va mashinalarni ta`mirlash, kino-fototexnika xizmatlari
ko’rsatish sohalariga qiziqish yuqori.
II BOB XULOSASI
Kasb-hunarga yo‘naltirish – umuminsoniy madaniyatni shakllantirish
jarayonining tarkibiy qismlaridan biri sifatida yosh avlodni kasbiy tiklanishi, tabiat
in`om etgan (tug`ma) qobiliyatlarini rivojlantirishda ko’maklashish, insonga kasbiy
o’zligini anglashiga yordam beruvchi maxsus chora – tadbirlar majmuasi bo’lib,
uning imkoniyat va ehtiyojlarini hisobga olgan holda, bandlik va maqbul ta`lim
turini tanlash ishlarida, turli xil malakali kasb mutaxassislariga bo’lgan
ehtiyojlarda jamiyatning g`amxo’rligi sifatida namoyon bo’ladi.
Kasb-hunarga yo‘naltirish ishining bosh maqsadi o’ziga xos usullar
yordamida mutaxassisning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini kuchaytirish va
aholining samarali bandligini oshirishga erishishdan iborat.
Kasb-hunarga yo‘naltirishning asosiy maqsadi – yosh avlodni ongli va
mustaqil ravishda kelgusi ta`lim yo’nalishini (akademik litsey yoki kasb – hunar
kolleji) tanlashiga yoki shaxsning psixofiziologik xususiyatlari, qiziqishi,
qobiliyati, moyilliklari va jamiyatning kadrlarga bo’lgan ehtiyojidan kelib chiqqan
holda mehnat qilish sohasini tanlashga tayyorlashdan iborat.
27

XULOSA
O‘quvchilarni kasbga moslashtirishda o’qitishning yangi pedagogik
texnologiyalaridan foydalanish xususiyatlari mazmun-mohiyati tahlili asosida
darsdan tashqari mashg`ulotlarni tashkil qilish maqsad va vazifalari, o’quvchi
kasbiy sifatlarini dastlabki pedagogik-psixologik tashhis qilish, tanlagan kasbi
to’g`risida axborot berish, o’quvchi shaxsini ijtimoiy-kasbiy moslashtirish, kasbiy
maslahatlar, kasbiy-iqtisodiy tarbiya metodlarini qo’llash yo’llari ko’rsatib berildi.
SHu bilan birgalikda darsdan tashqari mashg`ulotlari, ommaviy shakldagi darsdan
tashqari mashg`ulotlar hamda o’quvchilarning mehnat birlashmalari kabi
mashg`ulot shakllaridan foydalanishga oid tavsiyalar berildi. Shuningdek, darsdan
tashqari mashg`ulotlarni tashkil qilishda kasbga moslashish ishlari
texnologiyasining funktsional tuzilmasi ishlab chiqildi. Unga ko’ra ta`lim
jarayonini loyihalash va maqsadini belgilash bosqichining tashqi omillar, ta`lim
jarayoni, ichki omillar ta`sirida amalga oshirilish mazmuni ko’rsatib berildi.
Darsdan tashqari mashg`ulotlarni tashkil qilish o’quvchilarni kasbga moslashtirish
jarayoni bilan uyg`unligini ta`minlash mexanizmini ishlab chiqish m aqs adida
o’quvchilarni kasbga moslashtirish tuzilmasi ishlab chiqildi. Tuzilmaning ikki
asosiy tashkil etuvchisi: mehnat ta`limi darslari jarayoni va darsdan tashqari
mashg`ulot turlarining bir-birini rivojlantirishini ta`minlash uchun ularning har bir
bo’g`inining o’zaro bog`liqlik asoslari ishlab chiqildi
Kasb-hunarga yo‘naltirishdan maqsad o‘sib kelayotgan yosh avlodni ongli
ravishda kasb tanlashga tayyorlashdir. Ularni kasb hunarga yo‘naltirish orqali,
bo‘lajak kasbiy qarorlarni shakllantirish, kasbni erkin va mustaqil tanlashlari uchun
kasb-hunarga yo‘naltirish ishlariga mustahkam zamin yaratuvchi ilmiy-amaliy
tizim sifatida qarash lozim. Bu tizim orqali har bir o‘quvchi shaxsini kasbga
yo‘naltirishda individual xususiyatlarini ham hisobga olish kerak. Lekin bugungi
kunda umum o‘rta ta‘lim maktablarida o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishning ilmiy
amaliy tizimi yetarlicha ishlab chiqilmagan, ilmiy pedagogik asoslari talab
darajasida yaratilmagan. Bundan tashqari hozirgi kun talablari asosidagi tezkor
28

yangiliklar, zamonaviy texnologik o‘quv qo‘llanmalar, dars ishlanmalari,
ko‘rgazmali vositalarning kamligi, kasb tanlash mezon va me’yorining
belgilanganligi, kasb tanlash bo‘yicha tezkor aloqaning o‘rnatilmaganligi kabi
muammolar dolzarb masalardan biridir. O‘ziga yoqgan imkoniyati darajasida
qiziqgan o‘quvchi kasb tanlash borasida Quyidagi tavsiyalarga amal qilishi
mumkin; O‘zi qizqgan kasbga avvalam bor uning layoqati bor yoki yo‘q ekanligini
tekshirishi; O‘zi qiziqgan kasbning kelajakda qanchalik ahamiyatga ega bo‘lishi
haqida boshlang’ich prognoz qilishi ham lozimligi; O‘z oldida minglab qarorlar
turganda o‘ziga oqilona va barcha uchun manfaatli qaror tanlay olishi va atrof
muhitda sodir bo‘layotgan holatlarga to‘g’ri ta’rif bera olishi va baholay olishi
zarurdir.
Bu vazifani amalga oshirishda mehnat ta`limi davlat ta`lim standarti va
tadqiqotchi tomonidan ishlab chiqilgan kasbga moslashtirishga asoslangan darsdan
tashqari mashg`ulotlarning umumiy tuzilmasi asos sifatida olindi. Kasbga
moslashtirish ishlari tizimli ravishda, izchil takomillashtirib borilgandagina
kelajakda mukammal kasb egasi bo’lishiga erishiladi. Bu maqsadda ishlab
chiqilgan Ganchkorlik, Tikuvchilik, Esh hunarmand, Naqqoshlik, Elektrotexnika,
Duradgor to’garaklarining o’quv reja va dasturlari o’quvchilarning umumiy o’rta‖
ta`lim muassasasidagi darsdan tashqari davrini qamrab olgan holda, umumta`lim
fanlari bilan uzviy aloqadorlikda amalga oshirilishi, nazariy va amaliy
bilimlarining ta`lim standartlari darajasiga to’la javob bera oladigan bitiruvchilar
tayyorlash imkonini beradi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish boyicha, harakatlar strategiyasi
to’g’risida” gi PF-4947-son Farmon.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekistonning yangi taraqqiyot
davrida ta’lim, tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari
to’grisida” gi farmoni
3. O‘zbekiston Respublikasi Pezidentining qarori, 06.10.2020 yildagi PQ-
4851-son qarori
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 14.04.2022 yildagi PF-
106-son farmoniga
5. M.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. Pedagogika. Darslik. T.:
O'zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati, 2010.
6. Muslimov N.A. Bo`lajak kasb ta’limi o’qituvchisini kasbiy shakllantirish.
(Monografiya). T.: Fan, 2004, - 128 b.
7. Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. - T.: "A.Navoiy
nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi 2001.
8. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007.
9. Mirashirova N. Maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologik xizmat. -
T.:TDPU, 2003.
10. Nishanova Z.T. Psixologik xizmat. -T.: TDPU, 2006. - 162 b.
11. (Metodika manbasi: Nemov R.S.Psixologiya: Ucheb.dlya
12. stud.vissh.ped.ucheb.zavedeniy: VZkn.–Zyeizd. – M.:Gumanitar.izd.tsentr
13. VLADOS, 1999. – Kn. Z. Psixodiagnostika. Vedenie v nauchnoe
psixologicheskoe issledovanie s elementami matematicheskoy statistiki.
14. E.G’oziyev, K.Mamedov Kasb psixologiyasi.-T :O’zMU, 2003
15. V.S. Muxina, Rivojlanish psixologiyasi. - 4-nashr, - M.: Akademiya, 1999.
30

16. Abduraxmonov F.R., Abdurahomonova Z.E. Kasb psixologiyasi. -T.: 2018.
143-b.
17. Sharipov Sh.S., Davlatov K.N., Salohuddinova G. Kasbga yo'naltirishning
ilmiy-pedagogik asoslari. -T.: 2007. 97-b.
18. Sharipov Sh.S., Davlatov K.N., Salohuddinova G. Kasbga yo'naltirishning
ilmiy-pedagogik asoslari. -T.: 2007. 97-b.
19. S h .S.S h aripov, K.Davlatov, G.S.Nasriddinova. Kasbga yo’naltirishning
ilmiy-pedagogik asoslari. O’quv qo’llanma. –Toshkent, 2007. 146 b.
INTERNET SAYTLARI :
1. www.inter-pedagogika.ru
2. www.school.edu.ru
3. www.ziyouz.com
4. http://www.lex.uz
5. http://www.referat.ru
31

O’quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishda psixologik tashxis ishlari

Sotib olish