Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 418.5KB
Xaridlar 5
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

O’quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishda psixologik tashxis ishlari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI MAVZU : O ‘ QUVCHILARNI KASB HUNARGA YO ‘ NALTIRISHDA PSIXOLOGIK TASHXIS ISHLARI . 1 MUNDARIJA KIRISH ………………………..,..……………………………………………..…3 I BOB UMUMIY O ‘ RTA TA`LIMDA KASBGA YO’NALTIRISH ISHLARINING TUZILMASI VA MAZMUNI. 1.1§ Ta’lim tizimida o ‘ quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishning maqsad hamda vazifalari ……………………………………………………………………….….5 1.2§ Ta`lim-tarbiya jarayonida o ‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishda psixolagik tashxis ishlaring o‘rni ............................................................................. 9 II BOB UMUMIY O‘RTA TA’LIMDA O‘QUVCHILARNING KASBIY, QIZIQISHLARNI INOBATGA OLGAN HOLDA YONDASHISH. 2.1§ Kasbga yo’naltirishning zamonaviy usullari ………………………………14 2.2§ Kasbga y o ‘naltirishda layoqat, moyillik, qiziqish hamda qobiliyatlarni inobatga olgan holda yondashish ……..………………………………………….19 XULOSA……………………………………………………………………..….28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………...………….………30 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Zamonaviy texnika va texnologiyalar asri bu asrda har bir jabhada ularni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg’unlashtirish ham dolzarb muammolar sirasiga kiradi, va shu muammoni bartaraf etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Pezidentining 06.10.2020 yildagi PQ-4851-son qaroriga binoan Axborot texnologiyalari - 55 - sohasida kadrlarni tayyorlash tizimi takomillashtirish “Raqamli O‘zbekiston–2030” strategiyasini muvafaqqiyatli amalga oshirish, raqamli texnologiyalarni rivojlantirish alohi orasida IT savodhonligini oshirish kabi muhim ishlarni joriy etish borasida. Ayniqsa kelajak fani bo‘lgan Axborot Texnologiyalarini yana maktab, litsey, kollej va universitetlarda ommalashtirish va uni o‘tiladigan darslar bilan uyg‘unlashtirib interaktiv dars jarayonlarini tashkil qilish borasidagi yangi farmon va famoyishlar chiqarilmoqda. 1 Yurtimiz kelajagini yanada rivojlantirsh va kelajakda har bir sohada jahon standartlariga mos ravishda kadrlarni yetishtirish borasida ham salmoqli ishlar olib borilmoqda. Sir emaski maktablarda universitetlarda bitiruvchilarning ko‘p qismi o‘z o‘rnini topa olmayotganligi maktablarda ta‘lim sifatining zamon talabiga mos emasligi asosiy dars soatlari o‘quvchilar qiziqishdan qattiy nazar qo‘yilishi bularning bari Xalq ta’limini sustlashtirda albatta yosh avlod o‘zi qiziqmagan fanga majburiy bog’lab qo‘yish bu xato ish edi albatta , endilikda muhtaram prezidentimiz tashabbusi bilan ushbu muammoga yechim ishlanmoqda quyida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 14.04.2022 yildagi PF-106-son farmoniga binoan: Ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etishga yagona yondashuvni shakllantirish, ushbu maktablar tarmog‘ini kengaytirish, moddiy- texnika bazasini mustahkamlash hamda ta’lim jarayoniga malakali rahbar va pedagog kadrlarni jalb qilish, iqtidorli yoshlarni aniqlash, tanlash, o‘qitish va tarbiyalash tizimini takomillashtirish maqsadida: 2022-yil 1-sentabrga qadar vazirlik, idora va tashkilotlar tassarufida bo‘lgan ta’lim muassasalari negizida 19 ta ixtisoslashtirilgan maktab internatlarini hamda 141 ta ixtisoslashtirilgan 1 O‘zbekiston Respublikasi Pezidentining qarori, 06.10.2020 yildagi PQ-4851-son qarori 3 maktablarni shakllantirish; 2023-yil 1-iyunga qadar Xalq ta‘limi vazirligi tasarrufida bo‘lgan faoliyati tugatilgan Mehribonlik uylari va Bolalar shaharchalari negizida 5 ta ixtisoslashtirilgan maktab internatlarni hamda 3 ta ixtisoslashtirigan maktablarni tashkil etish; 2022-2021-yillarda Agentlik tizimida 25 ta ixtisoslashtirilgan maktab internatlarini qurish:Hamda bunday ixtisoslashtirilmagan tartibda maktablarni 2022/2023 o‘quv yilidan boshlab Xalq ta‘limi vazirligi tizimidagi ayrim fanlarni chuqur o‘qitishga ixtisoslashtirilgan maktablar negizida ayrim fanlar chuqur o‘qitiladigan sinflari mavjud umumiy o‘rta ta‘lim maktablarini tashkil etish. Quyidagi chora tadbirlar ham barchasi maktab o‘quvchilarni o‘zlariga mos va qiziqishidan kelib chiqilgan holda ta’lim berish ham Xalq ta‘limi tizimini anchagina rivojlantirishi natijasiz bo‘lmas degan umiddamiz 2 . Kurs ishining maqsadi: O’quvchilarga kasblar olami, kasblarning belgi va xususiyatlari, kasb klasifikatsiyasi, kasblar professiogrammasi, hududning qaysi kasblarga ehtiyoji borligi to‘g‘risidagi axborotlarni to‘plash, Kurs ishining vazifalari: - shaxsning ma’lum bir kasbiy faoliyat yo’nalishiga moyilligini aniqlashdir. - o‘quvchi yoshlarning kasbiy bilimlar, - ko‘nikmalarini shakllantirish, ularga to’g’ri yo’nalish berish. Kurs ishining predmeti. shaxsning ma’lum bir kasbiy faoliyat yo’nalishiga moyilligini aniqlash. Kurs ishining nazariy amaliy ahamiyati: kasb tushunchasi va kasblar haqidagi savollarga javob topish. Kurs ishining tuzulishi: kurs ishi 2ta bob, 4ta paragrif, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 2 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 14.04.2022 yildagi PF-106-son farmoniga 4 I BOB UMUMIY O’RTA TA`LIMDA KASBGA YO’NALTIRISH ISHLARINING TUZILMASI VA MAZMUNI. 1.1§ Ta’lim tizimida o’quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishning maqsad hamda vazifalari. Bugungi kunda kasb-hunarga yo‘naltirish sohasida mavjud bo‘lgan ilmiy xulosalar va tavsiyalar hamda umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini kasbhunarga yo‘naltirish, xususan, kasblar olami bilan tanishtirish usullarini yangilash zarurati yuzaga kelmoqda. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish tizimi kasbiy targ‘ibot va tashviqotni o‘z ichiga olgan kasbiy ma’rifat (kasbiy axborot); u yoki bu soha, kasbga bo‘lgan shaxs qiziqish va qobiliyatlarining birlamchi kasbiy tashxisi, kasb tanlashda mutaxassislar tomonidan individual, guruhiy yordam ko‘rsatishga qaratilgan kasbiy maslahatlar, ko‘proq muvofaqqiyatga erishishi mumkin bo‘lgan kasbni tanlab olishga qaratilgan kasbiy tanlov, ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-kasbiy moslashuv, tanlangan kasbni o‘rganish jarayonida burch, mas’uliyat, kasbiy or- nomus hislarini o‘quvchilarda shakllantirishga qaratilgan. Undan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarga kasblar olami, kasblarning belgi va xususiyatlari, kasb klasifikatsiyasi, kasblar professiogrammasi, hududning qaysi kasblarga ehtiyoji borligi to‘g‘risidagi axborotlarni berishdan iborat bo‘lib, ular asosida o‘quvchi o‘zini qiziqtirgan, jamiyat uchun zarur bo‘lgan kasbni tanlaydi. Faqatgina chinakam ma’rifatli odam inson qadrini, millat qalriyatlarini, bir so‘z bilan aytganda, o‘zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o‘ziga munosib, obro‘li o‘rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin. Bugungi kunda mutaxassis kadrlarni tayyotlash, ta’lim va bilim berish tizimi, hayotimizda, jamiyatimizda bo‘layotgan islohot, yangilanish jaryonlari talablari bilan yaqindan bog‘lanmaganligi har tomonlama sezilmoqda. Ochiq tan olish kerak: maktablarning moddiy bazasi juda nochor. Bu masalada naqadar oqsoqligimizni, nochorligimizni, birinchi navbatda, qishloq joylaridagi ahvol-vaziyat misolida ochiq tan olishimiz kerak. Ikkinchi masala, 5 avval aytganimdek, tarbiyachi, ya’ni o‘qituvchiga borib taqalyapti. Tarbiyachining o‘ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo‘lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o‘zgartirishdagi asosiy muammo ham mana shu yerda. O‘qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o‘zi ana shunday bilimga ega bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, o‘qituvchi va murabbiylarning hayotiy talablarini qondirish, ularni rag‘batlantirish, ularning o‘z ishi, kasbidan mamnun bo‘lishini ta’minlashimiz lozim. Albatta, bu masalani birdaniga yechish qiyin, lekin uni yechmasdan turib, kelajak avlod tarbiyasi to‘g‘risida gapirishning o‘zi mutlaqo nomaqbuldir. Norasida bolaning miyasi, ongi nimani o‘ziga singdira oladi, nimani qabul qilmaydi? Afsuski, bu haqda hech kim bosh qotirayotgani yo‘q. Shu masalalar bilan shug‘ullanishi kerak bo‘lgan mutasaddi institut va markazlarimiz yetarli. Xulosa shundayki, bugungi umumta’lim jarayonidagi uch bosqichdan hech qaysisida o‘ziga yarasha talab yo‘q. Boshqacha aytganda, har qanday o‘quv bosqichiga aniq talablar standart darajasida rasmiylashtirilgani yo‘q. Sunga qarab, o‘quv jarayoni, mazmuni, o‘qitiladigan darsliklar sonini, qanaqa sinfda qanday bilim va tarbiya berish kerakligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Barkamol o’quvchi shaxsini tarbiyalashda kasbga moslashtirish ishlarining mazmunini belgilashdagi quyidagi fikrlarga amal qilish maqsadga muvofiq bo’ladi: - o’quvchilarning kasbga moslashtirishning pedagogik texnologiya borasidagi amalga oshirgan tadqiqotlarimiz ishlab chiqilgan texnologiyamizning samarali va ishonchli ekanligini tasdikladi; - o’quvchilarda shakllantirilgan kasb oid ko’nikma va malakalar, ularning bo’lajak mutaxassislar sifatida kasbiy shakllanishidagi ahamiyatini o’rganish uchun qo’llanilgan metodlar majmuasi olingan natijalarning haqqoniyligi va ijobiy tavsifdaligini tasdiqladi;-darsdan tashqari mashg`ulotlar jarayonida o’quvchilarning umumta`lim, umummehnat bilim va ko’nikmalari darajasini oshirishning ishlab chiqilgan pedagogik texnologiyasini ta`lim tizimi amaliyotiga tadbiq qilish mumkin, deb hisoblaymiz. 6 O’quvchilarni kasbga moslashtirishda mehnat ta`limi bo’yicha darsdan tashqari mashg`ulotlarning muhim ahamiyatga ega ekanligini tasdikdadi. O’quvchilarning kasb tanlashga oid bilim va ko’nikmalari diagrammalar hamda qiyosiy jadvallar yordamida tahlil qilishini natijasida darsdan tashqari mashg`ulotlarda o’quvchilarni kasbga moslashtirish ishlarining maqsadga muvofiq tashkil etilishi bu mashg`ulotlarga muntazam ishtirok etuvchi o’quvchilarning umummehnat bilim va ko’nikmalari, umumta`lim fanlaridan o’zlashtirish darajasi qolgan o’quvchilarga nisbatan birmuncha yuqori ekanligada o’z isbotini topdi; - kasbiy tarbiya tizimida kuyidagilarga amal qilinishi lozim deb hisoblaymiz: • kasbiy tarbiya - tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o’smir va yosh yigit-qizning betakror hamda o’ziga xosligani hurmatlash, uning ijtimoiy huquqi va erkinligini e`tiborga olish; • yoshlarda istak va imkoniyat muvofikdigi tuyg`usini qaror toptirish; • milliylikning o’ziga xos an`analari va vositalariga tayanish; • shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, o’qituvchilar va o’quvchilar o’rtasidagi bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e`tibor qilish, ularga mehribonlarcha munosabatda bulish; • kasbiy tarbiya jarayonida uzluksizlikka va turli yoshdagi bolalarni qamrab olishga alohida ahamiyat berish. Kasb-hunarga yo‘naltirish quyidagi ikki asosiy vazifani hal qilishga qaratilgan: - mehnat imkoniyatlarini oqilona taqsimlash va foydalanish hisobiga mamlakatning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlash; - shaxsni ijtimoiy va iqtisodiy himoyalash, chunki o‘z qiziqishlari, moyillik va imkoniyatlariga mos kelgan kasbni tanlagan inson ham kasbiy, ham moddiy jihatdan tezroq uni o‘zlashtiradi va sezilarli natijalarga erishadi. Kasb-hunarga yo‘naltirish ishining pirovard natijasi ijtimoiy – iqtisodiy omil bo‘lib, shaxsga ham, davlatga ham real foyda keltiradi. Kasb-hunarga yo‘naltirishda quyidagi tamoyillar asos qilib olingan: - kasb-hunarga yo‘naltirish xizmatlarining majmuaviy xarakterdaligi; 3 3 Abduraxmonov F.R., Abdurahomonova Z.E. Kasb psixologiyasi. -T.: 2018. 143-b. 7 - iqtisodiy rivojlanish va mehnat bozorini o‘rganish va prognoz qilish orqali jamiyat va shaxs qiziqishlarini muvofiqlashtirish; - shaxsni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik-pedagogik tashxis qilish shakli, uslublari va vositalarining ilmiy asoslanganligi; - O‘zbekiston fuqarolarining va (lozim bo‘lganda) boshqa davlat fuqarolarining o‘qish, ish joyi, yoshi, jinsi, millati va diniy dunyoqarashidan qat’iy nazar kasbhunarga yo‘naltirish xizmatlaridan foydalanishga teng huquqligi; - kasb tanlash yoki almashtirish, ta’lim turi va ishga joylashish imkoniyatlariga nisbatan kasbiy va boshqa axborotlarning tushunarliligi; - umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilariga psixologik-pedagogik va kasbhunarga yo‘naltirish xizmatlarini ko‘rsatishning majburiyligi va bepulligi, aholining boshqa guruhlariga davlat darajasida kafolatlangan kasbiy tashxis va maslahat berishning ixtiyoriyligi; - kasbiy tanlov, tashxis va maslahat xulosalarining ob’yektivligi, maxfiyligi va tavsiyaviy xarakterda ekanligi; - kasb-hunarga yo‘naltirish xizmatlari xodimlarining kasbiy axloq normalariga rioya etishligi. Kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarining asosiy ob’yekti: umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-9 sinf o‘quvchilari; oliy o‘quv yurtlari talabalari va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari; ishdan bo‘shashi kutilayotganlar; ish qobiliyati cheklangan shaxslar. Ma’lumki, xalq ta’limining asosiy bugunini uzluksiz ta’lim tashkil etadi. SHu sababli, bu masalaga alohida diqqat-e’tibor qaratish darkor. Uzluksiz ta’limni davlat ta’lim standartlari va tegishli ta’lim dasturlari bilan ta’minlashda, avvalo, ularning jahon talablari darajasida bo‘lishiga, yuksak ma’naviyat zaminida qurilganiga asosiy e’tibor berish kerak. Shuning uchun ham umumta’lim dasturlarini maktabgacha tarbiya, boshlang‘ich, umumiy ta’lim va maktabdan tashqari ta’lim tarzida tuzsak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. 8 1.2§ Ta`lim-tarbiya jarayonida o ‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishda psixolagik tashxis ishlaring o‘rni. Hozirgi kunda pedagogik oliy ta`lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifa–ta`lim-tarbiya jarayonida o`quvchilarni kasb-hunarga to`g`ri yo’naltirish, bitiruvchilarning kasbiy faoliyatga tayyorligi hamda uni shakllantirish masalalari hisoblanadi. Bu masalani hal qilish uchun maktab bitiruvchilarining modeli qanday bo’lishi kerak, degan muammo ustida to’xtalish zarur. Bo`lajak mutaxassis o`qituvchilardan o`quvchilarni kasb-hunarga to`g`ri yo’naltirishga tayyorlashda 3 ta tarkibiy qismlarini farqlash talab etilishi mumkin: 1. Bo’lajak o’qituvchining kasbiy ahamiyatiga bo’lgan sifatlar; 2.O’quvchi shaxsining rivojlanish jarayoni haqidagi bilimlarga ega bo`lishi; 3. Pedagogik jarayonni tashkil etish uchun zarur bo’ladigan ko’nikma va malakalar. O’quvchilar bilan ishlashda quyidagilarni bilish zarur: - o’quvchi shaxsi va uning ayrim sifatlarini kompleks metodlar yordamida o’rganish; - o’quvchi shaxsi va ularni jamoasini rivojlantirishni loyihalashtirish; - ta’lim jarayonini rejalashtirish va amalga oshirish; - ta’lim jarayonida o’quvchilarni tarbiyalash; - o’quvchilarga qat’iy, axloqan asoslangan talablar qo’ya bilish; - o’quvchilar jamoasida mikroiqlimni tashkil qilish; - sinf rahbari sifatida ishlashni rejalashtirish va amalga oshirish. Kasbni to’g’ri tanlash asosida o’z qobiliyatlari va qiziqishlarini yaxshiroq ro’yobga chiqishlari hamda jamiyatga ko’proq naf keltirishlari mumkin. Demak, 9 o’quvchilarni kasb tanlashda yo’llash, kasb-xunarga yo’naltirish ishlarining asosiy ijrochisi maktablarda texnologiya fani o’qituvchisi zimmasiga tushadi. Shuning uchun kasb tanlashga yo’llash va texnologiya fanidan dars beradigan o’qituvchilar yuqori natijalarga, dars samaradorligiga erishishi uchun albatta quyidagilarga alohida e’tiborni qaratishlari zarur: - zamonaviy ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning va ma’naviy-moddiy qadriyatlari mohiyatini chuqur tushuna bilishi; - pedagogik va innovatsion texnologiylarning asl mohiyati va uslublarini tushinib, qo’llay bilishi; - o’quvchilarni mustaqil kasb-hunar o’rganishga, erkin kasb tanlashga sharoit yaratishi; - pedagogik texnologiyalardan foydalanar ekan, o’zi ham yangi yaratuvchi yangi xilma-xil (“Kasb darsi”,”Aqliy hujum”, “Zinama-zina” va b.) uslublarni o’ylab topishi, amalda qo’llashi; - an’anaviy darslar orqali o’qituvchilarning yakka tartibda (individual) ishlashga erishishi; - test topshiriqlarni o’quvchi faoliyati darajalariga mos holda tuzish bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’lishi shart 4 . Umumiy ta’lim maktablarida kasb-hunarga yo’naltirish ishlarini boshlang`ich sinflardan boshlab quyidagi talablar qo’yilishi o`rinlidir: - milliy g’urur – bu o’z yurtining tarixini bilish; - ularni erkin fikrlashga tayyorlash, o’z-o’zini idora va nazorat qila bilishni shakllantirish; - umuminsoniy fazilatlarga ega bo’lish; o’z millati va vatanini sevish, u bilan faxrlanish, milliy urf-odatlar, milliy qadriyatlarni hurmat qilish; - milliy istiqlol g’oyasi va mafkura asoslariga amal qilish; - mustaqil va ijodiy fikrlash; - ma’naviy-ahloqiy madaniyatga ega bo’lish; - kasbiy-mehnat faoliyatida ekologik mas’uliyatni his qilish; - kompyuter va boshqa telekommunikatsiya vositalaridan foydalana olish; - maqsadni o’z oldiga to’g’ri qo’ya bilish; - maqsadga erishish uchun bilim, ko’nikma va malakaga ehtiyoj sezish; 4 Abduraxmonov F.R., Abdurahomonova Z.E. Kasb psixologiyasi. -T.: 2018. 143-b. 10 - bilim va qobiliyatni namoyon qilishga ehtiyojni kuchaytirish; - o’ziga nisbatan talabchanlik, hulqi, xatti-harakatlaridagi kamchiliklarga tanqidiy manosabatda bo’lish; - ta’lim muassasasi faoliyati jarayonida faol ishtirok etish. Hozirgi kunda o’quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirishda pedagogik- psixologik va umumtexnik va kasb ta’limi mutaxassilari olib borayotgan ishlar salmoqli o’ringa egaligi ma`lum. Darhaqiqat, o’quvchi yoshlarning kasbiy bilimlar va ko’nikmalarini shakllantirish, ularga to’g’ri yo’nalish berish ishlari ko`proq kasb-hunarga yo’naltiruvchi mutaxassislar, pedagog-psixologlar zimmasiga tushadi. Shu munosabat bilan o’quvchilarni kasbhunarga yo`naltirishga mas`ul mutaxasislarning quyidagi pedagogik-psixologik va umukasbiy tayyorgarligiga ega bo`lishi va kasb-hunarga yo’naltirish ishlariga qo`yilgan talablarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, birinchidan - o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltiruvchi va pedagogpsixologlarni hamda umumtexnik va kasbiy ta’lim mutaxassislari malakasini va saviyasini oshirib borish, ularga o’quv kursi va seminarlar tashkil qilib amaliy yordam berish va moddiy ehtiyojlarini qondirilishi; ikkinchidan – o’quvchilarning kasb-hunarga qiziqishlarini, moyilliklarini kuchaytirish maqsadida har xil kasb-hunar navatorlari bilan davra suhbatlari, baxsmunozaralar, hunarmandlar maydoniga sayohatlardan mahorat bilan foydalanishi; uchinchidan-o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirishda mahalla va otaonalarning rolini oshirish, sinf rahbarlari bilan ota-onalar hamkorlikda har oyda bir marta “Kasbiy maslahatlar kuni”ni tashkil etib, ular bilan turli kasb-hunarlarga tayyorlashda uchraydigan muammo va е chimlar to`g`risida davra suhbatlarini uyushtirib turish; to’rtinchidan – bir necha yillar davomida halol mehnat bilan elga tanilgan xalq xunarmandlari va mehnat faxriylari bilan “Mehnat, mehnatning tagi rohat”, “Mehnat-baxt keltiruvchi omil”, “Kasb-u kamol xusn-u jamol” kabi mavzularda uchrashuvlar tashkil etish kabi tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi. 11 I BOB XULOSASI. O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish borasida, o‘quvchilarga kasb tiplari, guruhlari, sinflari, o‘quvchilarning xususiyatlarini o‘rganib tashxisdan o‘tkazadilar va tavsiyalar beradilar, kasblar tasniflarining umumiy ta‘rifi, o‘quvchilarga kasb tushunchasining ma’nosini yoritib berish, ularni kasblarning tasniflari bilan tanishtirish, o‘quvchilarga har bir soha kasblarining jamiyatda tutgan o‘rni haqida malumot berilishi lozim. Kasb-hunarga yo‘naltirishdan maqsad o‘sib kelayotgan yosh avlodni ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlashdir. Ularni kasb hunarga yo‘naltirish orqali, bo‘lajak kasbiy qarorlarni shakllantirish, kasbni erkin va mustaqil tanlashlari uchun kasb-hunarga yo‘naltirish ishlariga mustahkam zamin yaratuvchi ilmiy-amaliy tizim sifatida qarash lozim. Bu tizim orqali har bir o‘quvchi shaxsini kasbga yo‘naltirishda individual xususiyatlarini ham hisobga olish kerak. Lekin bugungi kunda umum o‘rta ta‘lim maktablarida o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishning ilmiy amaliy tizimi yetarlicha ishlab chiqilmagan, ilmiy pedagogik asoslari talab darajasida yaratilmagan. Bundan tashqari hozirgi kun talablari asosidagi tezkor yangiliklar, zamonaviy texnologik o‘quv qo‘llanmalar, dars ishlanmalari, ko‘rgazmali vositalarning kamligi, kasb tanlash mezon va me’yorining belgilanganligi, kasb tanlash bo‘yicha tezkor aloqaning o‘rnatilmaganligi kabi muammolar dolzarb masalardan biridir. O‘ziga yoqgan imkoniyati darajasida qiziqgan o‘quvchi kasb tanlash borasida Quyidagi tavsiyalarga amal qilishi mumkin; O‘zi qizqgan kasbga avvalam bor uning layoqati bor yoki yo‘q ekanligini tekshirishi; O‘zi qiziqgan kasbning kelajakda qanchalik ahamiyatga ega bo‘lishi haqida boshlang’ich prognoz qilishi ham lozimligi; O‘z oldida minglab qarorlar turganda o‘ziga oqilona va barcha uchun manfaatli qaror tanlay olishi va atrof muhitda sodir bo‘layotgan holatlarga to‘g’ri ta’rif bera olishi va baholay olishi zarurdir. - Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, o‘quvchilar va talaba yoshlarni endigina kasblar olamiga kirib kelishida mubolag’a emaski axborot komunikatsiyalar va ularga shu soha haqida yetarlicha malumot beruvchi 12 kadrlarning ko‘p bo‘lishi hech qachon yosh avlodni yomon tarafga o‘zgartirmaydi. Uning endi qaror chiqaraman degan kezlarda unga to‘g’ri taklif bera oladigan pedagoglar, uni yaxshi tarafga manfaat va ma’sulyatlarini, yaxshi taraflarini aytib bera olishi lozimdir. II BOB UMUMIY O‘RTA TA’LIMDA O‘QUVCHILARNING KASBIY, QIZIQISHLARNI INOBATGA OLGAN HOLDA YONDASHISH. 13 2.1§. Kasbga yo’naltirishning zamonaviy usullari. Jamiyatda ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik yo’nalishi – bu insonning turli sohalarida maqsadli mustaqil faoliyati asosida uning intelekt va ahloqiy rivojlanishidir. Jahonning rivojlangan davlatlari qatori mamlakatimizda ham ta’limdagi islohotlar jarayonida mustaqil ta’limni rag’batlantirish muhim yo’nalish sifatida kelmoqda. Pedagogning kasbiy layoqatliligini tarbiyalash fenomenini tadqiq qilishga bir qator olimlarning ishlarida o’z ifodasini topgan. Bu mualliflar kasbiy layoqatlilik – ishonchlilik sifatlari bilan birgalikda o’qituvchining kasbiy – individual hodisa sifatida pedagogik madaniyatini tavsiflaydi degan fikrni olg’a surganlar. O’z navbatida, kasbiy layoqatlilik tushunchasi, V.A.Slastenin ta’kidlaganidek, “Pedagogning pedagogik faoliyatini amalga oshirishga nazariy hamda amaliy tayyorligining birligini ifodalaydi va uning kasbiy shakllanganligini tavsiflaydi”. Bozor iqtisodiyoti sharoitida insonlarning yaxshi yashashida, faoliyatida to`g’ri kasb tanlashning ahamiyatini turli xil kasblarning insonga qo`yadigan talablarini: kasblar olami, kasblar shajarasi, O`zbekiston xalq xo`jaligidagi muhim kasblar, kasblar tasniflagichi; kichik mutaxassislar tayyorlash tizimi; kasblar, mehnat shartsharoitlari, vositalari, fani, maqsadi bo`yicha shajaralanishi, o`quvchilarni o`z qiziqish va moyilliklari, o`z xarakterining o`ziga xos xususiyatlarini, o`z nerv tuzilishi, psixikasi, o`z qobiliyati va ehtiyojlarini kasblar to`grisida ma’lumot olish maktablarini ayrim kasb mehnat bozori talablari asosida ehtiyojning o`zgarib borishini, salomatligining tanlagan kasbiga mos kelishi, hududda joylashgan o`rta maxsus, kasb-hunar o`quv yurtlarida ta’lim yo`nalishini ixtiyoriy tanlashi; o`qishni davom ettirish imkoniyatlari. Kelgusi mavqeini bilishi zarur. O`quvchilar kasblarni tahlil qila olishi: o`zlarining shaxsiy sifatlarini, qiziqishini va salomatlik darajalarini to`g’ri baholay olishlari, kasblarning insonga qo`yadigan talablari bilan o`zlarining individual xususiyatlarini taqqoslay olishlari, shaxsiy kasbiy rejalarini tuza olishlari zarur. O`quvchilar Xalq xo`jaligi asoslari bo`limi bo`yicha xalq xo`jaligi sohalarini, xalq xo`jaligida ro`y berayotgan islohotlarni, bozor iqtisodiyoti talablarini, davlat 14 xususiy korxonalarini, kooperasiya, firma, shirkat, konsernlar, ularda ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari, texnologik jarayonlar, mahsulotlarni tayyorlash bosqichlari, tabiatni ishlab chiqarishning zararli ta’siridan muhofaza qilish, mahsulot qiymatini arzonlashtirish yo`llari, qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishning davriyligini, maromli, oqimligi, ishlab chiqarishni rejalashtirish, irrigasiya va meliorasiya ishlarini; mehnat qonunchiligini. Ma’lumki, har qanday jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorligi uning faqarolarining aqliy jihatdan yetukligi va axloqiy salohiytining yuksak darajada rivojlanganligiga bog’liq. Asrlar davomida saqlanib kelinayotgan xalqning boy intelektual merosi hamda umuminsoniy qadriyatlar asosida madaniyat, ma’rifat, fan-texnologiya va iqtisodiyotning yangi yutuqlari asosida mukammal tayyorgarlikdan o’tgan kadrlarni tayyorlashning yangi tizimini shakllantirish O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Shu jumladan ta’lim, ilm-fan sohasida ham bir qator o’zgarishtirishlar kiritilmoqda. Bu o’zgartirishlar bevosita kelajak avlodning barkamol shaxs bo’lib yetishishiga xizmat qiladi.Ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan o’quvchi yoshlarda umumiy o’rta ta’limni davom ettirish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim, ko’nikma va malakalar asosida shakllantirish, ta’lim oluvchilarga bilim, ko’nikma va malakalrning zaruriy hajmini berish,ularda mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish maqsadida barcha shart- sharoitlar yaratilgan. Kasblar bo’yicha birlamchi bilim, ko’nikmalarni shakllantirish uchun professional tashxislash va kasb-hunarga yo’naltirish bo’yicha choralar amalga oshirilmoqda¹. Bu borada respublikamizda “ O’quvchilarni kasb- hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis markazi” tashkil etilgan. Bu markaz O’zbekiston Republikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida ko’zda tutilgan jamiyat ehtiyoji va mehnat bozori talablari asosida o’quvchilarning o’z qiziqishlari, qobiliyatlari va sog’liqlariga mos bo’lgan kasb-hunarlarni tanlashlariga ko’maklashadi. Ushbu markaz o’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis sohasidagi yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va o’rnatilgan tartibga amalga oshirish, O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining kasb-hunarga yo’naltirish respublika tizimini tashkiliy, ilmiy- 15 metodik, axborot- ma’lumot va dasturiy ta’minlash maqsadida tashkil etilgan. Kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis ishlari holatini nazorat qilish, uni takomillashtirish choralarini ko’rish, tegishli dasturlar, me’yoriy hujjatlar va tavsiyalar ishlab chiqish; mamlakatimizdagi va xorijiy davlatlarning ilg’or tajribalarini umumlashtirish, ommalashtirish va hayotga tadbiq etish; barcha bosqichdagi o’quvchilarni kasbhunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik hududiy tashxis markazlari va ta’lim muassalaridagi kasb-hunarga yo’naltirish vazifasi yuklatilgan mutaxassislarning malakasini oshirish bo’yicha chora tadbirlar ishlab chiqish; umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilarining hayotiy va kasbiy o’zligini anglash borasidagi ustuvor dasturlar va muammolar bilan ishlash respublika tashxis markazining eng muhim vazifalaridan hisoblanadi 5 . O’zbekiston Respublikasi Ta’lim to’g’risidagi qonunda ham o’quvchi yoshlarning kasb-hunar maktablari, kollejlar va texnikumlarda o’zlari tanlagan kasb va mutaxasislik asosida ta’lim olishi belgilab qo’yilgan. So’nggi yillarda mamlakatimizda ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini takomillashtirish, jamiyatimizda o’qituvchi va pedagog xodimlarga, ilmiy va ijodkor ziyolilarga bo’lgan hurmat e’tiborni yanada oshirish, o’quvchilarning kasbiy mahoratlarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim, tarbiya va ilm- fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to’grisida” gi farmoniga asosan 2021- 2022 o’quv yilidan boshlab umumta’lim muassasalari bitiruvchilari o’z iqtidori va qiziqishlariga mos kasbni tanlab olishi, jamiyatda munosib o’z o’rnini topishi, kasbiy faoliyatda muvaffaqiyat qozonishi uchun “ Kasbga yo’naltirish tizimi” joriy etilgan. Mazkur farmonda 7-8-9 sinfdan boshlab o’quvchilar o’rtasida interaktiv so’rovnomalar o’tkazish, kasb- hunarga bo’lgan qiziqishlarini aniqlash, o’quvchilar bilan birgalikda har oyda bir marta “ kasblar olamiga sayohat” mavzusida maxsus kurslar olib borilishi to’g’risida aytilgan. Interaktiv so’rovnomalar orqali 5 Muslimov N.A. Bo`lajak kasb ta’limi o’qituvchisini kasbiy shakllantirish. (Monografiya). T.: Fan, 2004, - 128 b. 16 o’quvchilarning qiziqish sohalari o’rganilib, tahlil qilinadi va shu asnoda kasbga yo’naltirib boriladi. 6 Kasb tanlash – inson hayotidagi eng muhim qadamdir. Interaktiv so’rovnomalar va amaliy mashg’ulotlar orqali o’quvchilar kasb tushunchasi va kasblar haqidagi savollarga javob topadilar. Kelajakda egallamoqchi bo’lgan kasblari haqida tasavvurga ega bo’la boshlaydilar. Shuningdek, “kasb” so’zining ma’nosi insonlarning hunari, faoliyat turi va hayot kechirishi uchun manba bo’lib xizmat qiladigan mashg’ulot demakdir. Va bu mashg’ulot sevimli bo’lsa, inson albatta hayotidan zavq oladi. Kasb-bu ongli ravishda tanlangan faoliyat yo’lidir. O’quvchilarning tanlagan kasblari ularning qobiliyatlari, qiziqishlari, xarakter xususiyatlariga mos bo’lishi lozim. Chunki tanlangan kasb faqat ularning o’zlarigagina emas, balki jamiyatga ham foyda keltirishi kerak.Ye.A.Klimov o'z ishlarida bu borada bir necha ta'riflarni ilgari suradi. Ta'rif quyidagicha " Kasb jamiyat uchun zarur va qadriyatli soha bo’lib, bunda insondan jismoniy va ruhiy kuch talab etadi",- bu kuchlar unga sarflangan mehnat o’rniga yashashi va rivojlanishi uchun muhim vositalar omili sifatida namoyon bo’ladi. Hozirgi kunda umumiy o’rta ta’lim maktab muassasalarida faoliyat olib borayotgan amaliyotchi psixologlar maktab o’quvchilari bilan kasb tanlash, kasbga yo’naltirish borasida turli xil so’rovnomalar, masalan, “ maktabdagi kasblar”, “ mening kelajagim” nomli so’rovnomalar, “ kasb tiplarini aniqlash” savolnomalari, “ kasblar zanjiri” kabi amaliy mashg’ulotlar olib borilmoqda. Shular bilan bir qatorda, maktab o’quvchilariga tanlangan kasbga shaxsning moyilligi, layoqati va zarur bo’lgan sifatlariga oid ma’lumotlar ham berib boriladi. Yuqori sinf o’quvchilari bilan ham kasbga yo’naltirishga doir bir qancha mashg’ulotlar ularning yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tanlanadi.“ o’quvchilar qiziqishlarini aniqlash” so’rovnomsi, “ kasblar va insonning kasbga yaroqliligi”, “ maktab o’quvchisining kasbiy o’zligini anglash”, “ kasbga yo’naltirish alifbosi” kabi mashg’ulotlar maktab psixologlar tomonidan o’tkaziladi, qiziqish qobiliyatlari aniqlanib, o’quvchilarning har birlari 6 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim, tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to’grisida” gi farmoni 17 bilan individual shug’ullanib kerakli tavsiyalar berib borishadi. “ Mening kelajakdagi kasbim” mavzusida seminar-trening mashg’ulotlari olib boriladi. Seminar davomida o’quvchilarni kelajakda egallamoqchi bo’lgan kasblarga yo’naltirib boriladi. O’quvchilarning kasblarga doir fikrlari tinglaniladi. Bundan tashqari o’quvchilarning kasbiy moyilligi bo’yicha o’tkazilgan pedagogik- psixologik tashxislar natijalari asosida kelgusida aniq kasblar bo’yicha kasb maktablarida ta’lim olishi mumkin bo’lgan o’quvchilar o’rtasida kasbga yo’naltirish ishlari olib borilmoqda. O'smirlarni o'rganilayotgan kasbga qiziqishini shakllantirish jarayonida ularning e'tiborligini ifodalaydigan materiallarni tavsiflaydigan holatlar kuzatiladi.Shuningdek kasbiga qiziqishini shakllantirishni ta'minlaydigan intelektual komponentlarning tarkibiy qismlarini aniqlashda quyidagilarga alohida e'tibor berish lozim  Analiz va sintez;  Diqqat va kuzatuvchanlik;  Ajratish va umumlashtirish;  Klassifikatsiyalash va isbotlash Hozirgi paytda, Harrison Assessments usuli bo’yicha kasbga yo’naltirish O’zbekistondagi birinchi va noyob kasbga yo’naltirish usuli bo’lib, u sizga farzandingiz uchun qaysi mutaxassislikni tanlashni va qaysi kuchli tomonlarini rivojlantirishni aniqlashga yordam beradi. Bu test usuli orqali biz: O’zimizni kuchli tomonlarimizni tahlil qila olamiz; Biz uchun muvaffaqiyatli bo’ladigan kasblar ro’yxatini bila olamiz; Yetakchilik fazilatlarimizni tahlil qila olamiz; Hayotimizda oldindan aniq reja tuza olamiz; Umrimizni behuda sarflanadigan vaqti va mablag’laridan asrab qolamiz; 18 Psixolog va mutaxassislar bilan individual suhbat va maslahat olamiz. Kasbga yo’naltirish bu kasbiy o’zini o’zi aniqlashga yordam berishga qaratilgan tadbirlar tizimidir. Kasbga yo’naltirish maqsadi — shaxsning ma’lum bir kasbiy faoliyat yo’nalishiga moyilligini aniqlashdir. Ushbu amaliyot har bir bola iste’dodli va ma’lum bir sohada o’z iste’dodini tatbiq eta oladi degan fikrga asoslanadi. 7 Kasbga yo’naltirishning turli xil usullari mavjud — kelajakdagi kasbini tanlashda duch keladigan o’spirin bilan, uning qiziqishlari va sevimli mashg’ulotlarini muhokama qiladigan mutaxassislar bilan suhbatlar, shuningdek, standartlashtirilgan usullar mavjud, ularning natijalari kuchli va zaif tomonlarini tushunishga imkon beradi. 2.2§. Kasbga yo’naltirishda layoqat, moyillik, qiziqish hamda qobiliyatlarni inobatga olgan holda yondashish. Individual mustaqil ishlar kasbga yo’naltiruvchi mehnat o’qituvchilari, maktab psixologi va sinf rahbarlarining kasb tanlash masalalari yuzasidan metodik va psixologik adabiyotlarni, shuningdek kasbga yo’naltiruvchi ekskursiyalar tashkil qilishni o’z ichiga oladi. Shu maqsadda o’quv yilining boshida butun yilga mo’ljallangan shaxsiy reja tuzib chiqadilar. Kasbga yo’naltirishda o’quv materialini mazmuni fan va texnika taraqqiyotini hozirgi darajasiga mos ravishda o’quvchilarga tushunarli bo’lishi kerak. Bundan tashqari o’quvchilarni aqliy va jismoniy tayyorgarligini ham nazarda tutish kerak. O’quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini turli anketa savollari va testlar yordamida ham aniqlasa bo’ladi. Quyida H.F.Rashidov, Sh.T.Ergashev hamda S.Boltaboevlar tomonidan taklif qilingan o’quvchilarni kasbiy yo’nalganligini aniqlash metodikasini e`tiboringizga havola etamiz. 7 Sharipov Sh.S., Davlatov K.N., Salohuddinova G. Kasbga yo'naltirishning ilmiy-pedagogik asoslari. -T.: 2007. 97-b . 19 Ushbu metodikaga ko’ra sizga turli kasblar va mashg`ulotlarga oid savollar havola etiladi. Savollar tartiblangan bo’lib, javoblar varaqasidagi raqamlarga mos keladi. Siz o’z qiziqishlaringizni hisobga olgan holda har bir savolga bergan javobingizni 1,2,3 yoki 4 ball bilan baholashingiz lozim bo’ladi. Qo’yiladigan ballar quyidagicha izohlanadi: - Umuman qiziqarli emas - 1 ball; - Unchalik qiziqarli emas - 2 ball; - Qiziqarli - 3 ball; - Juda qiziqarli - 4 ball. Savollar ichida sizga notanish bo’lgan bir qator kasblar ham keltirilgan. Bunday hollarda siz ―ushbu kasblar haqida nimalarni bilasiz? degan savolga‖ taxminan javob berishingiz lozim bo’ladi. Uzoq o’ylamang. Ko’proq hayolingizga kelgan dastlabki fikrlashingizni javob varaqasiga tushiring. Menga yoqadi: 1. Mashina va mexanizmlar bilan ishlash. 2. Metroda sayr qilish. 3. Radiohavaskorlik. 4. Binolar maketini tayyorlash. 5. Suv o’tkazgichni tuzatish. 6. Rivojlanishi sust bolalarga yordam berish. 7. Traktorlarga texnik xizmat ko’rsatish. 8. Bolalarni maktabga tayyorlash. 9. Film ko’rish. 20 10. Pul, foyda va zararni hisoblash. 11. Radio-teleapparaturani sozlash. 12. Velosiped tuzatish. 13. Parashyut bilan sakrash. 14. Kompyuterda ishlash. 15. Rangli rasm solish. 16. Gaz plitalarini tuzatish. 17. Bemorlarni tinchlantirish va ularga yordam ko’rsatish. 18. Ekskavator bilan ariq va zovurlar kavlash. 19. Bolalar bilan ishlash. 20. Kuy chalish. 21. Jamoat tartibini saqlash .22. Oziq-ovqatlar bezash, garnirlar tayyorlash. 23. Mashinalarni ―kavlashtirish . ‖ 24. Avtobus haydash. 25. Radiodetallarni almashtirsh. 26. G`isht terish. 27. Obodonlashtirish. 28. Dorishunoslik. 29. O’rmon kesish, daraxtlarni tartibga solish. 30. To’garak ishini tashkil qilish. 31. Raqsga tushish. 32. Aktsiyalar bozorini kuzatish. 21 33. Ko’pchilik uchun taom tayyorlash. 34. Metallarni biriktirish. 35. Samolyotlarga texnik xizmat ko’rsatish. 36. Xovliga chiroq tushirish. 37. Yog`ochga ishlov berish. 38. Rezba qirqish. 39. Bemorlarga yordam ko’rsatish. 40. Mevali ko’chatlar etishtirish. 41. Bolalarga kurash usullarini o’rgatish. 42. Ashula aytish. 43. Tejamkorlik bo’yicha maslahatlar berish. 44. Xaridni rejalashtirish. 45. Ob-huvoni oldindan . 46. Ralli musobaqalarida qatnashish. 47. O’t o’chirish. 48. Metallni payvandlash. 49. Aholini suv bilan ta`minlash. 50. Doya-enaga faoliyati. 51. Erga ishlov berish. 52. Suvda suzish, o’milish. 53. SHe`r yodlash va ifodali o’qish. 54. Matematik misollar echish va hisob-kitob qilish. 55. Zamonaviy soch turmaklarini o’ylab topish. 22 56. Bichish, tikish. 57. Daryoda yuklarni tashish. 58. Akkumlyator tuzatish. 59. Bino poydevorini quyish. 60. O’rin-joy, xonadonni yig`ishtiruvchi robot yaratish. 61. Bemorlarni parvarishlash. 62. Mashinada paxta terish. 63. Bolalar va yoshlarning bo’sh vaqtlarini tashkil etish. 64. Latifa aytish va eshitish. 65. Latifa aytish va eshitish. hujjatlar bilan ishlash. 66. Dazmol, kir yuvish mashinasi kabilarni tuzatish. 67. Mebel yasash. 68. Poezdda sayohat qilish. 69. Pochta aloqasi operatori. 70. Oyna qirqish. 71. Liftda qavatga ko’tarilish. 72. Nuqsonli bolalarga yordam berish. 73. O’simlik va hayvonlarni parvarishlash. 74. Sport musobaqalini tashkil qilish. 75. Loydan qo’g`irchoq yasash. 76. Tejamkorlik. 77. Shirinliklar tayyorlash. 78. Er osti boyliklarini izlab topish. 23 79. Avtopoygalarni tomosha qilish. 80. Kuygan lampochkalarni yangilash. 81. Devorgagulqog`oz yopishtirish, bo’yash. 82. Elektr-gaz payvandlash ishlari bilan shug`ullanish. 83. Dezinfektsiyalash. 84. Akvariumda baliq boqish. 85. Bolalarga o’qish-yozishni o’rgatish. 86. Afisha va e`lonlar chizish. 87. Bozordagi narx navoni kuzatib borish. 88. Dasturxon tuzash, mehmon kutish. Javoblar varaqasi Savollarga javob berib bo’lganingizdan so’ng har bir qatordagi savolga berilgan javob ballari yig`indisini 2-ustunga yozing. Yig`ilgan ballarning eng yuqorisiga mos kelgan sohaga oid kasblarga sizdagi qiziqish va moyillik darajasi yuqori. 24 1-guruh. Sanoat. Sizda sonoat sohasiga mansub bo’lgan kasblarga qiziqish va moyillik mavjud. Siz samolyotsozlik, energetika, avtomobilsozlik, geologiya, metallurgiya, kimyo va engil sanoat, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha mutaxassislar tayyorlaydigan kasb-hunar kollejlari, sheningdek, matematika, fizika, kimyo fanlarini chuqur o’rganishga yo’naltirilgan akademik litseylarda ta`lim olishingiz mumkin. 2-guruh. Transport. Sizda avtomobillarni boshqarish, ta`mirlash va ularga xizmat ko’rsatish bilan bog`liq bo’lgan kasblarga moyillik yuqori. Shu bois siz transport vositalari bilan ishlaydigan mutaxassislar tayyorlaydigan kasb-hunar kollejlarida yoki matematika va fizika fanlari yo’nalishidagi akademik litseylarda tahsil olishingiz mumkin. 3-guruh. Aloqa. Sizda aloqa bilan bog`liq kasblarga moyillik yuqori. Siz telekommunikatsiya, radio, pochta, elektron uskunalarni boshqarish, xalqaro aloqa, telefon, telegraf va boshqa sohalar bo’yicha kasbiy tayyorgarlik yo’nalishidagi kasb-hunar kollejlari va fizika fanini chuqur o’rgatuvchi akademik litseylarga o’qishga borishingiz mumkin. 4-guruh. Qurilish. Sizda qurilish sohasidagi kasblarga qiziqish yuqori. Sizga qurilish avtomobillari va mashinalarini boshqarish, sanitariya-texnik tizimlar, temir-beton mahsulotlari va konstruktsiyalar, duradgorlik kabi kasblar bo’yicha mutaxassis tayyorlaydigan kasb-hunar ta`limi muassasalarida o’qishni tavsiya etamiz. 5-guruh. Uy-joy, kommunal xo’jalik. Sizda suv, gaz ta`minoti, turar joy va jamoat binolariga xizmat ko’rsatish bilan bog`liq bo’lgan kasblarga qiziqish 25 baland. Siz uy-joy va kommunal xo’jalik sohasi uchun mutaxassislar tayyorlaydigan kasb-hunar kollejida yoki aniq fanlar yo’nalishidagi akademik litseylarda ta`lim olishingiz mumkin. 6-guruh. Tibbiyot. Sizning sog`liqni saqlash sohasining umumiy amaliyot, stomatologiya, ortopediya, farmatsiya, tibbiy optika va labaratoriya tashxisi sohalaridagi kasblarga qiziqishingiz yuqori. Tibbiyot yo’nalishidagi kasb-hunar kollejlari yoki kimyo va biologiyaga ixtisoslashgan akademik litseylarda o’qishingiz maqsadga muvofiq bo’ladi. 7-guruh. Qishloq va o’rmon xo’jaligi. Siz qishloq ho’jaligi va o’simlikshunoslik bilan bog`liq bo’lgan kasblar yoqadi. Sizga qishloq xo’jaligi texnikalarini boshqarish. Ta`mirlash va xizmat ko’rsatish, gidromelioratsiya, fermer xo’jaligi, agronomiya, zootexnika, o’simlikshunoslik, chorvachilik sohalari o’qitiladigan yoki biologiya fani chuqur o’rgatiladigan akademik litseylarda tahsil olishni tavsiya etamiz. 8-guruh. Pedagogika. Sizda bolalarni tarbiyalash, parvarish qilish va ularni qo’llab-quvvatlashga bog`liq kasblarga moyillik kuchli. Siz m aktabgacha ta`lim, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar, boshlang`ich sinflarda sport va musiqa ta`limiga oid kasblarga tayyorlaydigan kab-hunar kollejlarida ta`lim olishingiz mumkin. 9-guruh. San`at va madaniyat. Sizni tasviriy san`at, rassomchilik, xoreografiya, teatr hamda madaniya oqartuv ishlari qiziqtiradi. Sizga madaniyat va san`at yo’nalishidagi kasblarga tayyorlaydigan kasb-hunar kollejlarida ta`lim olish tavsiya etiladi. 10-guruh. Ijtimoiy-iqtisodiy soha. Sizda moliya, buxgalteriya, menejment- marketing, bank, huquqshunoslik, yong`in xavfsizligi, avtonazorat, ijtimoiy ta`minot va bojxonaga oid kasblarga qiziqish yuqori. 105 Sizga ijtimoiy, iqtisodiy sohadagi kasb-hunar kollejlarida va aniq fanlar yoki ijtimoiy yo’nalishdagi akademik litseyda ta`lim olishni tavsiya etamiz. 26 11-guruh. Savdo, umumiy ovqatlanish va xizmat ko’rsatish. Sizda umumiy ovqatlanish, savdo, xizmat ko’rsatish, radiotexnika va teleapparaturalarni ta`mirlash, maishiy gaz va mashinalarni ta`mirlash, kino-fototexnika xizmatlari ko’rsatish sohalariga qiziqish yuqori. II BOB XULOSASI Kasb-hunarga yo‘naltirish – umuminsoniy madaniyatni shakllantirish jarayonining tarkibiy qismlaridan biri sifatida yosh avlodni kasbiy tiklanishi, tabiat in`om etgan (tug`ma) qobiliyatlarini rivojlantirishda ko’maklashish, insonga kasbiy o’zligini anglashiga yordam beruvchi maxsus chora – tadbirlar majmuasi bo’lib, uning imkoniyat va ehtiyojlarini hisobga olgan holda, bandlik va maqbul ta`lim turini tanlash ishlarida, turli xil malakali kasb mutaxassislariga bo’lgan ehtiyojlarda jamiyatning g`amxo’rligi sifatida namoyon bo’ladi. Kasb-hunarga yo‘naltirish ishining bosh maqsadi o’ziga xos usullar yordamida mutaxassisning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini kuchaytirish va aholining samarali bandligini oshirishga erishishdan iborat. Kasb-hunarga yo‘naltirishning asosiy maqsadi – yosh avlodni ongli va mustaqil ravishda kelgusi ta`lim yo’nalishini (akademik litsey yoki kasb – hunar kolleji) tanlashiga yoki shaxsning psixofiziologik xususiyatlari, qiziqishi, qobiliyati, moyilliklari va jamiyatning kadrlarga bo’lgan ehtiyojidan kelib chiqqan holda mehnat qilish sohasini tanlashga tayyorlashdan iborat. 27 XULOSA O‘quvchilarni kasbga moslashtirishda o’qitishning yangi pedagogik texnologiyalaridan foydalanish xususiyatlari mazmun-mohiyati tahlili asosida darsdan tashqari mashg`ulotlarni tashkil qilish maqsad va vazifalari, o’quvchi kasbiy sifatlarini dastlabki pedagogik-psixologik tashhis qilish, tanlagan kasbi to’g`risida axborot berish, o’quvchi shaxsini ijtimoiy-kasbiy moslashtirish, kasbiy maslahatlar, kasbiy-iqtisodiy tarbiya metodlarini qo’llash yo’llari ko’rsatib berildi. SHu bilan birgalikda darsdan tashqari mashg`ulotlari, ommaviy shakldagi darsdan tashqari mashg`ulotlar hamda o’quvchilarning mehnat birlashmalari kabi mashg`ulot shakllaridan foydalanishga oid tavsiyalar berildi. Shuningdek, darsdan tashqari mashg`ulotlarni tashkil qilishda kasbga moslashish ishlari texnologiyasining funktsional tuzilmasi ishlab chiqildi. Unga ko’ra ta`lim jarayonini loyihalash va maqsadini belgilash bosqichining tashqi omillar, ta`lim jarayoni, ichki omillar ta`sirida amalga oshirilish mazmuni ko’rsatib berildi. Darsdan tashqari mashg`ulotlarni tashkil qilish o’quvchilarni kasbga moslashtirish jarayoni bilan uyg`unligini ta`minlash mexanizmini ishlab chiqish m aqs adida o’quvchilarni kasbga moslashtirish tuzilmasi ishlab chiqildi. Tuzilmaning ikki asosiy tashkil etuvchisi: mehnat ta`limi darslari jarayoni va darsdan tashqari mashg`ulot turlarining bir-birini rivojlantirishini ta`minlash uchun ularning har bir bo’g`inining o’zaro bog`liqlik asoslari ishlab chiqildi Kasb-hunarga yo‘naltirishdan maqsad o‘sib kelayotgan yosh avlodni ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlashdir. Ularni kasb hunarga yo‘naltirish orqali, bo‘lajak kasbiy qarorlarni shakllantirish, kasbni erkin va mustaqil tanlashlari uchun kasb-hunarga yo‘naltirish ishlariga mustahkam zamin yaratuvchi ilmiy-amaliy tizim sifatida qarash lozim. Bu tizim orqali har bir o‘quvchi shaxsini kasbga yo‘naltirishda individual xususiyatlarini ham hisobga olish kerak. Lekin bugungi kunda umum o‘rta ta‘lim maktablarida o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishning ilmiy amaliy tizimi yetarlicha ishlab chiqilmagan, ilmiy pedagogik asoslari talab darajasida yaratilmagan. Bundan tashqari hozirgi kun talablari asosidagi tezkor 28 yangiliklar, zamonaviy texnologik o‘quv qo‘llanmalar, dars ishlanmalari, ko‘rgazmali vositalarning kamligi, kasb tanlash mezon va me’yorining belgilanganligi, kasb tanlash bo‘yicha tezkor aloqaning o‘rnatilmaganligi kabi muammolar dolzarb masalardan biridir. O‘ziga yoqgan imkoniyati darajasida qiziqgan o‘quvchi kasb tanlash borasida Quyidagi tavsiyalarga amal qilishi mumkin; O‘zi qizqgan kasbga avvalam bor uning layoqati bor yoki yo‘q ekanligini tekshirishi; O‘zi qiziqgan kasbning kelajakda qanchalik ahamiyatga ega bo‘lishi haqida boshlang’ich prognoz qilishi ham lozimligi; O‘z oldida minglab qarorlar turganda o‘ziga oqilona va barcha uchun manfaatli qaror tanlay olishi va atrof muhitda sodir bo‘layotgan holatlarga to‘g’ri ta’rif bera olishi va baholay olishi zarurdir. Bu vazifani amalga oshirishda mehnat ta`limi davlat ta`lim standarti va tadqiqotchi tomonidan ishlab chiqilgan kasbga moslashtirishga asoslangan darsdan tashqari mashg`ulotlarning umumiy tuzilmasi asos sifatida olindi. Kasbga moslashtirish ishlari tizimli ravishda, izchil takomillashtirib borilgandagina kelajakda mukammal kasb egasi bo’lishiga erishiladi. Bu maqsadda ishlab chiqilgan Ganchkorlik, Tikuvchilik, Esh hunarmand, Naqqoshlik, Elektrotexnika, Duradgor to’garaklarining o’quv reja va dasturlari o’quvchilarning umumiy o’rta‖ ta`lim muassasasidagi darsdan tashqari davrini qamrab olgan holda, umumta`lim fanlari bilan uzviy aloqadorlikda amalga oshirilishi, nazariy va amaliy bilimlarining ta`lim standartlari darajasiga to’la javob bera oladigan bitiruvchilar tayyorlash imkonini beradi. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boyicha, harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi PF-4947-son Farmon. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim, tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to’grisida” gi farmoni 3. O‘zbekiston Respublikasi Pezidentining qarori, 06.10.2020 yildagi PQ- 4851-son qarori 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 14.04.2022 yildagi PF- 106-son farmoniga 5. M.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. Pedagogika. Darslik. T.: O'zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati, 2010. 6. Muslimov N.A. Bo`lajak kasb ta’limi o’qituvchisini kasbiy shakllantirish. (Monografiya). T.: Fan, 2004, - 128 b. 7. Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. - T.: "A.Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi 2001. 8. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007. 9. Mirashirova N. Maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologik xizmat. - T.:TDPU, 2003. 10. Nishanova Z.T. Psixologik xizmat. -T.: TDPU, 2006. - 162 b. 11. (Metodika manbasi: Nemov R.S.Psixologiya: Ucheb.dlya 12. stud.vissh.ped.ucheb.zavedeniy: VZkn.–Zyeizd. – M.:Gumanitar.izd.tsentr 13. VLADOS, 1999. – Kn. Z. Psixodiagnostika. Vedenie v nauchnoe psixologicheskoe issledovanie s elementami matematicheskoy statistiki. 14. E.G’oziyev, K.Mamedov Kasb psixologiyasi.-T :O’zMU, 2003 15. V.S. Muxina, Rivojlanish psixologiyasi. - 4-nashr, - M.: Akademiya, 1999. 30 16. Abduraxmonov F.R., Abdurahomonova Z.E. Kasb psixologiyasi. -T.: 2018. 143-b. 17. Sharipov Sh.S., Davlatov K.N., Salohuddinova G. Kasbga yo'naltirishning ilmiy-pedagogik asoslari. -T.: 2007. 97-b. 18. Sharipov Sh.S., Davlatov K.N., Salohuddinova G. Kasbga yo'naltirishning ilmiy-pedagogik asoslari. -T.: 2007. 97-b. 19. S h .S.S h aripov, K.Davlatov, G.S.Nasriddinova. Kasbga yo’naltirishning ilmiy-pedagogik asoslari. O’quv qo’llanma. –Toshkent, 2007. 146 b. INTERNET SAYTLARI : 1. www.inter-pedagogika.ru 2. www.school.edu.ru 3. www.ziyouz.com 4. http://www.lex.uz 5. http://www.referat.ru 31

O’quvchilarni kasb hunarga yo’naltirishda psixologik tashxis ishlari

Sotib olish