• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 337.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Апрель 2025
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda savol va topshiriqlarning roli

35biri sifatida qaralmoqda. Har bir fan o‘z mazmuni va metodikasiga ko‘ra mantiqiy fikrlashni shakllantirishga xizmat qilishi kerak, chunki bilimlarning o‘zlashtirilishi faqat eslab qolish orqali emas, balki tahlil qilish, solishtirish, umumlashtirish va xulosa chiqarish jarayonlari orqali amalga oshirilgandagina chinakam samaradorlikka erishiladi. Shuning uchun har bir fan bo‘yicha mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun maxsus savol va topshiriqlarning namunaviy tizimini ishlab chiqish zarur hisoblanadi. Matematika fani misolida olaylik: matematika tabiatan mantiqiy tafakkurni talab qiladi. Matematik topshiriqlar, masalalar, tenglamalar, mantiqiy muammolar orqali o‘quvchilarda fikrning aniqligi, ketma-ketligi va asoslanganligi shakllanadi. Masalan, matematikada “Agar A to‘plam B to‘plamning qism to‘plami bo‘lsa, unda qanday xulosaga kelish mumkin?” kabi savollar o‘quvchilarda sabab va oqibat bog‘liqligini anglashga, mantiqiy xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Shuningdek, murakkab matematik topshiriqlar o‘quvchilarni izchil fikr yuritishga, isbot qilishga va natijani asoslashga majbur qiladi, bu esa ularda mustaqil va tizimli fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Tabiiy fanlar — biologiya, fizika, kimyo kabi fanlar ham mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlarga ega. Fizikada “Nima uchun jismlar erkin tushishda bir xil tezlanishga ega bo‘ladi?” kabi savollar o‘quvchilarda hodisalar orasidagi mantiqiy bog‘liqlikni tushunishga yordam beradi. Biologiyada esa “Nima uchun o‘simliklar yorug‘likka intiladi?” kabi savollar orqali o‘quvchilar sabablilik munosabatlarini tahlil qilishni, tabiat hodisalarini izohlashni va umumlashtirishni o‘rganadilar. Kimyo fanida esa kimyoviy reaksiyalar ketma-ketligini o‘rgatishda savollar va topshiriqlar orqali sabab va natija bog‘lanishini tushuntirishga alohida e’tibor qaratiladi. 28shaxsiy rivojlanishiga, ularning ijtimoiy va kasbiy faoliyatda muvaffaqiyat qozonishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, tahliliy va umumlashtiruvchi savollar o‘quvchilarning intellektual rivojlanishiga, ularning mustaqil fikrlash, ijodiy tafakkur va ongli bilim olish ko‘nikmalarini shakllantirishga katta hissa qo‘shadi, shuning uchun zamonaviy ta’limda bunday savollarga alohida e’tibor qaratilishi zarurdir. O‘qituvchi dars jarayonida tahliliy va umumlashtiruvchi savollarni maqsadga muvofiq tarzda qo‘llasa, o‘quvchilarda bilimga bo‘lgan qiziqish oshadi, ularning intellektual salohiyati rivojlanadi va ular zamonaviy jamiyatda o‘z o‘rnini topa oladigan barkamol shaxslar sifatida shakllanadilar. II BOB. O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishda savol va topshiriqlarning amaliy qo‘llanilishi 19savollar o‘quvchini tayyor javobni aytishga emas, balki o‘z tafakkurini harakatga keltirib, javobni mustaqil tarzda yaratishga undaydi. Bu jarayonda o‘quvchi mavjud bilimlarini tahlil qiladi, ular orasidagi mantiqiy bog‘liqliklarni aniqlaydi, o‘z fikrini asoslaydi va xulosa chiqaradi, bu esa uning mustaqil va mantiqiy fikrlash qobiliyatini kuchaytiradi. Zamonaviy darslarda savollar va topshiriqlar faqat bilimlarni tekshirish vositasi sifatida emas, balki yangi bilimlarni yaratish, tafakkur jarayonini faollashtirish va o‘quvchini izlanishga undash vositasi sifatida qo‘llanilmoqda, chunki to‘g‘ri tanlangan savollar o‘quvchini harakatga keltiradi, uni passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. 8 Masalan, ochiq tipdagi savollar yoki muammoli savollar o‘quvchidan tayyor javob emas, balki mustaqil izlanish va tahlil talab qiladi, bu esa uning bilimlarini chuqurroq o‘zlashtirishiga va tafakkur salohiyatini oshirishga xizmat qiladi. Didaktik nuqtayi nazardan samarali savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning e’tiborini eng muhim nuqtalarga qaratadi, ularni chuqurroq o‘ylashga undaydi, bilimlarni yuzaki emas, balki tub mohiyati bilan o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Bunday savollar o‘quvchilarning o‘rganilayotgan materialga nisbatan faol, ongli va tahliliy yondashuvini shakllantiradi, bu esa nafaqat darsda, balki kundalik hayotda ham bilimlarni mustahkam va samarali qo‘llash imkonini beradi. Savollar va topshiriqlar orqali darsda faol o‘rganish muhiti yaratiladi, o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin bayon qilishga, bir-birining fikriga tanqidiy va mulohazali yondashishga o‘rgatiladi, bu esa o‘zaro fikr almashish, bahs va muloqot madaniyatini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘zaro muloqot jarayonida o‘quvchilar o‘z bilimlarini boyitadilar, yangi bilimlar yaratadilar, turli qarashlarni taqqoslaydilar va mustaqil xulosa chiqaradilar, bu esa ularning tafakkurini kengaytiradi va bilim olish jarayonini faollashtiradi. 8 Nematova Madina. Mantiq va fikrlash rivoji: o‘qitishning zamonaviy yo‘llari . — Toshkent: Innovatsion ta’lim, 2021. 23bo‘ladilar. Savol va topshiriqlarning qiziqarli va ochiq shaklda berilishi o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshirib, ular uchun o‘qish jarayonini qiziqarli va sermazmun qiladi, natijada o‘quvchilar bilimlarni faqat eslab qolmaydilar, balki ularni ongli ravishda o‘zlashtiradilar va amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa ularning bilim sifatini oshiradi, mustaqil fikrlash qobiliyatini mustahkamlaydi va ularni o‘z bilimini mustaqil yaratishga undaydi. Shu tariqa, qiziqtiruvchi va ochiq tipdagi savollar ta’lim jarayonida nafaqat bilimlarni tekshirish, balki bilimlarni shakllantirish, rivojlantirish va mustahkamlash uchun ham samarali vosita sifatida xizmat qiladi. Bunday savollar orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv, tanqidiy mulohaza yuritish va hayotiy vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilish kabi muhim kompetensiyalar shakllanadi. 10 Muammoli savollar va topshiriqlar Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish uchun turli xil metodlar qo‘llaniladi, ularning ichida muammoli savollar va topshiriqlar eng samarali vositalardan biri hisoblanadi, chunki bu turdagi savollar o‘quvchini faqat tayyor bilimni o‘zlashtirishga emas, balki mavjud vaziyatni tahlil qilishga, muammoni anglashga va mustaqil ravishda yechim topishga majbur qiladi. Muammoli savollar o‘z mohiyatiga ko‘ra, o‘quvchidan faqat bilimni yoddan chiqarib aytishni emas, balki o‘z tafakkuri va bilimlari asosida fikrlashni, tahlil qilishni, turli imkoniyatlarni solishtirishni va ularning ichidan eng to‘g‘ri va maqbul variantni tanlashni talab qiladi. Bunday savollar o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi, chunki ular har bir vaziyatni ko‘rib chiqishda shunchaki o‘rgangan bilimiga emas, balki mavjud ma’lumotlarga, real vaziyatga va o‘z mulohazasiga asoslanadi. Muammoli vaziyatlarni o‘z ichiga olgan topshiriqlar esa o‘quvchilarda ijodiy 10 Hamroyev Anvar. Boshlang‘ich ta’limda muammoli topshiriqlar tuzish usullari . — Toshkent: Ma’rifat, 2020. 42yuritishga va asosli xulosalar chiqarishga undashda o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Savollar va topshiriqlar yordamida bilimlarni chuqurlashtirish, mantiqiy bog‘liqliklarni anglash, tanqidiy va ijodiy tafakkurni rivojlantirish imkoniyati yaratiladi. Ayniqsa, ochiq tipdagi savollar, muammoli vaziyatlarga asoslangan topshiriqlar va tahlilga yo‘naltirilgan mashqlar o‘quvchilarning aqliy salohiyatini oshirishda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘rganishlar davomida aniqlik kiritildiki, har bir fan o‘ziga xos savol va topshiriqlar tizimi orqali o‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirishi mumkin. Matematika, tabiiy fanlar, tarix, adabiyot va boshqa fanlarda savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning tahlil qilish, umumlashtirish, xulosa chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun maqsadga muvofiq tarzda qo‘llanilishi zarur. Bunda savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va intellektual rivojlanish darajasi inobatga olinib, bosqichma- bosqich murakkablashtirib borilishi samaradorlikni yanada oshiradi. Kurs ishida shuningdek ta’lim jarayonida savol va topshiriqlardan samarali foydalanish usullari ham tahlil qilindi. Xususan, savollarni darsning barcha bosqichlarida o‘rinli tarzda qo‘llash, o‘zaro bahs-munozaralar orqali fikr almashish, hayotiy tajribaga asoslangan topshiriqlarni berish, o‘quvchilarning xatolarini tahlil qilish va ularni to‘g‘ri fikrlashga yo‘naltirish kabi usullar o‘zini oqlagan metodlar sifatida namoyon bo‘ldi. Ushbu yondashuvlar orqali o‘quvchilarning o‘quv faoliyatiga bo‘lgan qiziqishi ortib, bilimlarni mustaqil ravishda tahlil qilish va qo‘llay olish salohiyati shakllanadi. Yakuniy xulosa sifatida aytish mumkinki, o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish uchun savollar va topshiriqlardan maqsadli, tizimli va ijodiy tarzda foydalanish zarur. Har bir darsda savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning nafaqat bilim darajasini, balki ularning mustaqil fikrlash, tanqidiy tahlil qilish va xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qilishi kerak. 37Mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi savollar va topshiriqlar tizimi shunday tuzilishi kerakki, u o‘quvchilarda faqat bilimni eslab qolish emas, balki bilimni chuqur anglash va uni yangi sharoitlarga tatbiq etish ko‘nikmalarini shakllantirsin. Buning uchun topshiriqlarda muammoli vaziyatlar yaratish, ochiq tipdagi savollar berish, o‘quvchini o‘z fikrini asoslashga va qaror qabul qilishga undovchi mashqlarni tashkil etish muhimdir. Misol uchun, matematikada “Agar bu tenglama shunday o‘zgartirilsa, natija qanday bo‘ladi?”, tarixda “Agar bu tarixiy shaxs boshqa qaror qabul qilganida, tarix qanday rivojlanardi?”, biologiyada “Agar o‘simliklar yorug‘liksiz qolsalar, ular hayotiy jarayonlari qanday o‘zgaradi?” kabi savollar mantiqiy fikrlashni jadal rivojlantiradi. Bunday savollar o‘quvchilarda sabab-oqibatni ko‘rish, ehtimoliy natijalarni tahlil qilish va mavjud ma’lumotlar asosida mustaqil xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shunday qilib, fanlar bo‘yicha mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi savollar va topshiriqlarning namunaviy tizimi o‘quvchilarning shaxsiy tafakkur salohiyatini rivojlantirishda, ularni mustaqil va tanqidiy fikrlaydigan shaxslar sifatida shakllantirishda o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy ta’lim bu talablarni to‘liq qondira oladigan ta’lim metodikasini ishlab chiqishni va amaliyotda qo‘llashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymoqda. 2.3. Ta’lim jarayonida savol va topshiriqlardan samarali foydalanish usullari va tavsiyalari Ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlardan samarali foydalanish o‘quvchilarning bilim olish faoliyatini faollashtirish, ularni mustaqil fikrlash 21Qiziqtiruvchi va ochiq tipdagi savollar Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish uchun turli xil pedagogik vositalar qo‘llaniladi, ularning ichida qiziqtiruvchi va ochiq tipdagi savollar alohida o‘rin tutadi, chunki bunday savollar orqali o‘quvchining fikr yuritish faoliyati faollashadi, bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirish, mustaqil izlanish va chuqur mulohaza yuritish ko‘nikmalari shakllanadi. Ochiq tipdagi savollar o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘quvchilardan faqat tayyor javoblarni eslab qolishni emas, balki o‘z nuqtayi nazarini shakllantirishni, mavjud bilimlarni mustaqil tahlil qilishni, ularni yangi vaziyatlarga tatbiq etishni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida, o‘quvchilarning tafakkur doirasini kengaytirib, ularni chuqurroq o‘ylashga va izlanishga undaydi. Qiziqtiruvchi savollar esa o‘quvchilarning dars mavzusiga qiziqishini oshirib, ular o‘rtasida faollikni kuchaytiradi, chunki qiziqish uyg‘ongan joyda tafakkur ham faol harakatga keladi, natijada o‘quvchilar bilimlarni nafaqat eslab qoladilar, balki ularni tahlil qiladilar, o‘zlari uchun yangi xulosalar chiqaradilar. Bunday savollar ko‘pincha “Nima uchun?”, “Qanday?”, “Nima sababdan?”, “Nima natijaga olib keladi?” kabi shakllarda beriladi, ular o‘quvchilarning o‘z fikrini bayon qilish, dalillash va asoslash ko‘nikmalarini rivojlantiradi, bu esa shaxsiy fikrga ega, mustaqil qaror qabul qila oladigan shaxsni shakllantirish uchun juda zarurdir. Ochiq tipdagi savollar o‘z mohiyatiga ko‘ra ko‘plab javob variantlarini o‘z ichiga oladi, bunda o‘quvchi mustaqil ravishda fikr yuritib, mavjud bilimlari va shaxsiy tajribasi asosida o‘z mulohazasini shakllantiradi, bu esa ularning individual fikrlash qobiliyatini oshiradi va ularni o‘z nuqtayi nazarini himoya qila oladigan shaxs sifatida tarbiyalaydi. Bunday savollar o‘quvchilarda nafaqat bilimlarni eslab qolish, balki bilimlar asosida mustaqil fikr yaratish va ijodiy yondashish ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. 8O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish ularning mustaqil bilim olish va bilimlarni amaliyotda qo‘llash qobiliyatini kuchaytiradi. Maktabda bilim olish jarayoni faqatgina ma’lumotlarni yodlashdan iborat emas. Asl maqsad o‘quvchilarda olingan bilimlarni tahlil qilish, ularni muammoli vaziyatlarda qo‘llay bilish, shuningdek, ulardan mustaqil xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Mantiqiy fikrga ega bo‘lgan o‘quvchi har bir bilimni o‘z tafakkuri bilan qayta ishlaydi va uni o‘z hayotiy tajribasiga tatbiq etadi. Mantiqiy fikrlash jarayonida inson o‘z ongida hodisalar va faktlar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘lanishini aniqlaydi. Bu esa unga qaror qabul qilishda, muammolarni hal etishda va yangi g‘oyalarni ilgari surishda katta yordam beradi. Inson mantiqiy fikrlagan sari uning hayotiy tajribalari va bilimlari tartibga solinadi, u har bir vaziyatda to‘g‘ri va asosli xulosaga kelish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Mantiqiy fikrlash jarayonining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bu — tahlildir. Tahlil qilish orqali inson murakkab hodisalarni qismlarga ajratadi, har bir qismning o‘rnini va ahamiyatini anglaydi. Tahlil natijasida esa umumiy xulosalarga kelish imkoniyati paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, mantiqiy fikrlashda solishtirish, taqqoslash va umumlashtirish kabi aqliy amallar ham muhim rol o‘ynaydi. Mantiqiy fikrlash yana insonning mustaqil fikr yuritish qobiliyatini kuchaytiradi. Mustaqil fikrlash esa har bir shaxsning ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishi, muammolarga ijodiy yondashishi va o‘z nuqtayi nazarini asoslab berishi uchun zarurdir. Shu sababli, ta’lim jarayonida o‘quvchilarda mantiqiy tafakkurni shakllantirish muhim pedagogik vazifalardan biri sanaladi. 3 O‘quvchilar mantiqiy fikr yuritishga o‘rgatilsa, ular o‘rganilayotgan ma’lumotlarga tanqidiy yondashishni, berilgan ma’lumotlarni mustaqil tahlil qilishni va ular asosida xulosalar chiqarishni o‘zlashtiradi. Bunday 3 Abduqodirov Baxrom. Mantiqiy fikrlash asoslari va ta’limdagi roli . — Toshkent: Innovatsiya, 2020. 4515) Shermuhammedov Komil. Savol va topshiriqlar orqali faol o‘qitish metodlari. — Toshkent: O‘qituvchi, 2023. 16) Nematova Madina. Mantiq va fikrlash rivoji: o‘qitishning zamonaviy yo‘llari. — Toshkent: Innovatsion ta’lim, 2021. 17) Hasanov Zafar. O‘qitish jarayonida mantiqiy tahlil va savol berish texnologiyasi. — Toshkent: Iqtisodiyot va ta’lim, 2016. 18) Sattorova Nasiba. Metodik tavsiyalar: mantiqiy fikrni o‘stirish uchun savollar. — Toshkent: NMIU, 2022. 19) Hamroyev Anvar. Boshlang‘ich ta’limda muammoli topshiriqlar tuzish usullari. — Toshkent: Ma’rifat, 2020. 20) Beknazarov Farrux. Ta’limda ijodiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish. — Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2021. 21) To‘raqulova Gulbahor. Savol-topshiriq asosida faol ta’lim strategiyalari. — Toshkent: NMIU, 2018. 22) Ortiqov Saydulla. Mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi o‘yin va mashg‘ulotlar. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 23) Normurodov Ibrohim. O‘quvchilarda analitik fikrlashni shakllantirish asoslari. — Toshkent: Akademnashr, 2022. 1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi ʻ ʻ Abdulhakimova Hayitxon Omadjon qizining O zbek adabiyotini o qitish metodikasi ʻ ʻ fanidan “ O‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda savol va topshiriqlarning roli ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: Mamajonova N . Bajaruvchi: Abdulhakimova.H ANDIJON -2025 33qo‘llashga, yangi sharoitlarda bilimlarni tatbiq etishga va real hayotiy vaziyatlarda echimlar topishga o‘rganadi, bu esa o‘z navbatida, uning tafakkur salohiyatini oshiradi va mustaqil harakat qilish qobiliyatini shakllantiradi. Har bir topshiriq o‘z tabiatiga ko‘ra o‘quvchini bilimlarni qayta ko‘rib chiqishga, o‘z bilimlarini chuqur tahlil qilishga va bilimlar orasidagi mantiqiy bog‘liqliklarni aniqlashga majbur qiladi, bu esa ularning tafakkurini izchil va tizimli shakllantiradi. Topshiriqlarda ko‘pincha hayotiy vaziyatlar yaratiladi, bunda o‘quvchi o‘z bilimiga tayanib, mantiqiy tahlil asosida muammoga yechim topishi talab qilinadi, bu esa uning amaliy fikrlash va real vaziyatda to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyatini kuchaytiradi. Muammoli topshiriqlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, sabab-oqibat aloqalarini ko‘rish va ijodiy yondashuv asosida yechimlar ishlab chiqish salohiyatini rivojlantiradi, chunki har bir muammoli vaziyat o‘quvchidan faqat eslab qolgan bilimlarni emas, balki o‘z tafakkuri va mulohazalari asosida echim topishni talab qiladi. Bunday topshiriqlar o‘quvchilarda mustaqil qaror qabul qilish, tanqidiy fikrlash va muammolarni samarali hal etish ko‘nikmalarini shakllantiradi, bu esa ularning kelajakdagi hayotiy faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi. Yaratishga asoslangan topshiriqlar esa o‘quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi, chunki bunday topshiriqlar o‘quvchidan mavjud bilimlar asosida yangi g‘oyalar yaratishni, o‘z qarashlarini mustaqil shakllantirishni va yangicha yondashuvlarni topishni talab qiladi. Yaratishga qaratilgan topshiriqlar o‘quvchilarda o‘z-o‘zini ifodalash, erkin fikrlash, o‘z nuqtayi nazarini mustaqil shakllantirish va dalillash ko‘nikmalarini kuchaytiradi. Topshiriqlar yordamida o‘quvchilar o‘z bilimlarini faqat nazariy jihatdan emas, balki amaliy vaziyatlarda sinab ko‘rishga o‘rganadilar, bu esa ularning bilimga nisbatan ongli va faol munosabatini shakllantiradi. O‘quvchi topshiriqni bajarayotganda bilimlarni bir-biri bilan bog‘laydi, 36Ijtimoiy fanlar, jumladan tarix, geografiya, iqtisod, huquqshunoslik kabi fanlar ham mantiqiy fikrlashni shakllantirishda katta o‘rin tutadi. Tarix darslarida “Nima uchun Rim imperiyasi qulab tushdi?”, “Feodal tizim qanday tarixiy natijalarga olib keldi?” kabi savollar orqali o‘quvchilar tarixiy voqealar va ularning oqibatlari o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni aniqlashni, sabablarni tahlil qilishni va tarixiy jarayonlarni o‘zaro bog‘lab tushunishni o‘rganadilar. Geografiyada esa “Nima uchun ekvatorial mintaqada doimiy issiq va nam iqlim hukmron?” kabi savollar mantiqiy tahlil va umumlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘zbek tili va adabiyot fanlarida ham savol va topshiriqlar orqali mantiqiy tafakkurni shakllantirish imkoniyati juda kengdir. Masalan, adabiyotda asardagi qahramonlarning xatti-harakatlarini tahlil qilish, ularning qarorlarini oqlash yoki tanqid qilish, voqealar rivojini mantiqiy izchil baholash o‘quvchilarda mustaqil tahlil va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. “Qahramonning bu qarorini qanday baholaysiz?” yoki “Asarda qanday sabablar asosida bu voqea yuz berdi?” kabi savollar mantiqiy fikrlashni talab qiladi va o‘quvchilarni o‘z fikrini dalillar asosida ifodalashga undaydi. 13 Savol va topshiriqlarning namunaviy tizimi fanlarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab chiqilishi kerak. Har bir savol yoki topshiriq o‘quvchini o‘ylashga, izlanishga, tahlil va solishtirishga undashi zarur. Oddiy yod olishga qaratilgan savollar o‘rniga, “Nima uchun?”, “Qanday qilib?”, “Agar shunday bo‘lsa, nima sodir bo‘ladi?” kabi savollar ko‘proq berilishi kerak, chunki ular o‘quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlashini rag‘batlantiradi. 13 Ortiqov Saydulla. Mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi o‘yin va mashg‘ulotlar . — Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 4Kurs ishining dolzarbligi Bugungi globallashuv, texnologik taraqqiyot va tezkor axborot almashinuvi davrida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish ta'lim tizimining eng muhim vazifalaridan biriga aylandi. Endilikda ta’lim jarayoni shunchaki bilim berish bilan chegaralanmaydi, balki o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish, mantiqiy xulosa chiqarish, tahlil qilish va ijodiy yondashuvni rivojlantirishni ham ko‘zda tutadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta'kidlaganidek: "Yangi O‘zbekistonni barpo etish – eng avvalo, tafakkuri erkin, bilimli, zukko va tashabbuskor yoshlarni tarbiyalash orqali amalga oshiriladi." 1 Ushbu fikr zamirida zamonaviy ta’limning asosiy maqsadi – o‘quvchilarni mantiqiy fikrlash, mustaqil xulosa chiqarish va innovatsion qarorlar qabul qilish qobiliyatiga ega shaxslar qilib tarbiyalash yotadi. Ayniqsa, zamonaviy metodologiyalar asosida tashkil etiladigan savol va topshiriqlar orqali o‘quvchilarning mantiqiy faoliyatini rag‘batlantirish ta’limda alohida o‘rin tutadi. Adabiyot darslari esa bu borada katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, badiiy matnlar ustida ishlash o‘quvchilarning fikr yuritish, tahlil qilish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Savollar va topshiriqlar orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash ko‘nikmasini shakllantirish, ularning adabiy tahlil va tanqidiy qarashlarini rivojlantirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Maktab ta'limida mantiqiy fikrlash qobiliyatiga ega shaxsni tarbiyalash, uni faqat tayyor bilimlarni egallash emas, balki yangi bilimlarni mustaqil ravishda izlab topishga va qayta ishlashga undash, zamon talabi hisoblanadi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi O‘quvchilarda mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish masalasi pedagogika va psixologiya sohasida uzoq yillardan buyon muhim ilmiy mavzulardan biri bo‘lib kelmoqda. Bu borada 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga va xalqiga Murojaatnomasi, 2021-yil 20-dekabr. Rasmiy manba: president.uz 2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Nigora Mamajonova Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ______________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:____________________________ Mundarija Kirish ………………………………………………………………..………..4 20Savol va topshiriqlarning yana bir muhim vazifasi o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb qilish, ularning diqqatini yuqori darajada ushlab turish va ular o‘rtasida o‘zaro hamkorlik muhiti yaratishdan iboratdir, chunki faol o‘quvchilar o‘z bilimlarini nafaqat egallaydilar, balki ularni amaliyotda sinovdan o‘tkazadilar, fikrlarini asoslaydilar va o‘z shaxsiy tajribalariga tayangan holda yangidan-yangi bilimlarni yaratadilar. Bunday faol ishtirok esa o‘z-o‘zidan o‘quvchilarning bilim olish motivatsiyasini oshiradi, ularni dars jarayoniga jalb qiladi va ta’lim sifatini yaxshilaydi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, savollar va topshiriqlar o‘quvchilarda mustaqil o‘ylash, dalillash, muammolarni hal etish va yangi bilimlar yaratish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun zaruriy vositalardir, ular ta’limning passiv shaklidan faol shakliga o‘tishga imkon beradi. 9 Bunday yondashuv esa o‘quvchilarning bilimlarini barqaror va ongli ravishda egallashlariga, shuningdek, ularni real hayot sharoitida qo‘llay olish malakasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shunday qilib, savol va topshiriqlarning ta’lim jarayonidagi didaktik funksiyalari beqiyos ahamiyat kasb etadi: ular nafaqat bilimlarni tekshiradi va mustahkamlaydi, balki bilimlarni tahlil qilish, umumlashtirish, izlanish va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi, shuningdek, o‘quvchilarda mustaqil va mantiqiy tafakkur shakllanishiga xizmat qiladi. Demak, zamonaviy ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlar bilim berishning asosiy vositasi sifatida emas, balki tafakkur va shaxs rivojini ta’minlaydigan kuchli pedagogik usul sifatida baholanmoqda. 1.3. O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda savollar va topshiriqlar turlari 9 Hasanov Zafar. O‘qitish jarayonida mantiqiy tahlil va savol berish texnologiyasi . — Toshkent: Iqtisodiyot va ta’lim, 2016 26qilish va natijada puxta xulosalar chiqarishga o‘rgatadi. Tahliliy savollar o‘quvchilardan o‘rganilgan ma’lumotlarni soddalik bilan qabul qilishni emas, balki ularni chuqur tahlil qilish, voqealar va hodisalar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqliklarini aniqlashni, obrazlar va fikrlar orasidagi mantiqiy aloqalarni ko‘rishni talab qiladi. O‘quvchi tahliliy savollarga javob berayotganda, o‘rganilgan ma’lumotlarni yodda saqlash bilan cheklanmaydi, balki ular ustida mustaqil fikr yuritadi, tafsilotlarni aniqlaydi, hodisalar va fikrlar orasidagi bog‘liqlikni o‘rnatadi, sabab va natija munosabatlarini tushunadi, bu esa uning tafakkur salohiyatini oshiradi va bilimlarini chuqurlashtiradi. Tahliliy savollar odatda “Nima uchun bu hodisa yuz berdi?”, “Qaysi omillar bu natijaga olib keldi?”, “Bu voqeaning boshqa hodisalarga ta’siri qanday?” kabi shakllarda ifodalanadi va o‘quvchidan o‘rgangan bilimlarni chuqur o‘zlashtirishni va ularni tahlil qilishni talab qiladi. Umumlashtiruvchi savollar esa o‘quvchilardan o‘rganilgan ko‘plab ma’lumotlarni yagona mantiqiy tizimga keltirishni, ularni umumiy xulosa shakliga olib chiqishni talab qiladi, bu jarayonda o‘quvchilar o‘z bilimlari asosida asosiy g‘oya va fikrlarni ajratib oladi, kichik detallarni umumlashtirib, umumiy natijaga keladi. Umumlashtirish ko‘nikmasi o‘quvchilarning o‘z bilimlarini tartibga solish, fikrlar o‘rtasidagi umumiylik va farqlarni ko‘ra bilish, fikrlarning mohiyatini aniqlash va uni aniq tarzda ifodalash qobiliyatini rivojlantiradi. Adabiyot darslarida, masalan, bir nechta obrazlarni taqqoslab, ularning o‘ziga xos va umumiy jihatlarini topish topshiriqlari orqali o‘quvchilarning tahlil va umumlashtirish ko‘nikmalari rivojlantiriladi, bunda o‘quvchi har bir obrazni o‘ziga xos xususiyatlari bilan tahlil qiladi, ularning o‘zaro umumiy tomonlarini topadi va natijada yaxlit xulosa chiqaradi. Bu jarayon orqali o‘quvchi o‘z bilimini chuqurroq anglaydi, fikrlash 13ahamiyat kasb etmoqda, chunki bugungi dunyoda muvaffaqiyatga erishish uchun inson nafaqat ko‘p bilimga ega bo‘lishi, balki o‘z bilimlarini to‘g‘ri tahlil qila olishi, turli ma’lumotlar orasidan keraklisini tanlab olib, ularni o‘zaro mantiqiy bog‘lay olishi, mustaqil xulosa chiqara olishi va asoslangan qarorlar qabul qila olishi lozimdir. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish ularni mustaqil fikr yuritishga, har qanday murakkab va noaniq vaziyatlarda tahliliy yondashuv orqali to‘g‘ri qarorlar qabul qila olishga, bilimlarni faqat yodlab olish emas, balki ularni chuqur anglab, tahlil asosida o‘z faoliyatlarida qo‘llay olishga tayyorlaydi, bu esa, o‘z navbatida, o‘quvchilarni mustaqil shaxslar sifatida shakllanishiga, ularning hayotda faol, ongli va mas’uliyatli ishtirokchiga aylanishiga xizmat qiladi. Agar biz ta’lim jarayonida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yetarlicha e’tibor bermasak, o‘quvchilar bilimlarni shunchaki mexanik ravishda yodlaydigan, vaziyatga tanqidiy baho bera olmaydigan, mustaqil xulosa chiqara olmaydigan passiv shaxslarga aylanib qolish ehtimoli mavjud bo‘lib, bu esa nafaqat ta’lim sifatining pasayishiga, balki jamiyatning intellektual rivojlanish darajasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, ayniqsa, adabiyot darslarida juda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki adabiy matnlar, xususan dramatik asarlar, obrazlar, voqealar rivoji va muallif g‘oyalarini tahlil qilish o‘quvchilardan muayyan tafakkur jarayonlarini talab qiladi, bunda ular voqealar zanjiri, sabab-oqibat munosabatlarini anglab yetishlari, obrazlarning ichki kechinmalarini tushunishga intilishlari va asarning umumiy mazmunidan mantiqiy xulosalar chiqarishlari zarur bo‘ladi. Savollar va topshiriqlar orqali o‘quvchilarning tafakkur jarayonini faollashtirish, ularning mustaqil fikr yuritishiga turtki berish, hodisalarni tahlil qilishga, solishtirishga va umumlashtirishga o‘rgatish mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi, bu jarayonda 442) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-apreldagi PF–5975- son Farmoni “Ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va sifatni oshirish strategiyasi to‘g‘risida” 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-apreldagi PQ–5040- son qarori “Boshlang‘ich va umumiy o‘rta ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida” 4) Jo‘rayev Abduvali. O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish metodikasi. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2017. 5) Xoldorov Murodjon. Savol va topshiriqlarning o‘qitishdagi ahamiyati. — Toshkent: O‘qituvchi, 2018. 6) Abduqodirov Baxrom. Mantiqiy fikrlash asoslari va ta’limdagi roli. — Toshkent: Innovatsiya, 2020. 7) Jo‘rayeva Dilafruz. Boshlang‘ich ta’limda mustaqil fikrlashni rivojlantirish. — Toshkent: O‘zbekiston, 2019. 8) Xudoyberdiyeva Dilshoda. Pedagogik texnologiyalar va savol-topshiriq metodlari. — Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2021. 9) Yo‘ldosheva Gulnoza. Ta’limda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalari. — Toshkent: Fan, 2018. 10) Matyaqubova Muqaddas. Dars jarayonida savollardan samarali foydalanish. — Toshkent: NMIU, 2022 11) Eshbo‘tayev Nodir. Mantiqiy fikrlash va analitik tafakkur o‘rgatish metodikasi. — Toshkent: Akademnashr, 2017. 12) Toshpo‘latov Alisher. O‘quv faoliyatida muammoli vaziyatlarni yaratish usullari. — Toshkent: O‘zbekiston, 2021. 13) Nurmatov Sardor. Fanlararo integratsiya va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish. — Toshkent: Ma’naviyat, 2020. 14) Rajabov Mahmud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fikrlash qobiliyatini shakllantirish. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 16imkonini beradi. Masalan, adabiyot darsida berilgan topshiriqlar o‘quvchilarning obrazlar xatti-harakatlarini tahlil qilish, voqealar rivojini mantiqiy asoslash, asar g‘oyasini mustaqil anglash orqali mantiqiy fikrlashini rivojlantiradi. Bu esa o‘quvchilarda nafaqat bilimga asoslangan, balki ongli, izchil fikrlash qobiliyatining shakllanishiga olib keladi. Savollar va topshiriqlarning ta’lim jarayonidagi o‘rni shundaki, ular o‘quvchini dars materialini tayyor holda qabul qilishdan ko‘ra, u haqida o‘ylashga, tahlil qilishga va mustaqil xulosa chiqarishga majbur qiladi. Dars mobaynida o‘qituvchi tomonidan berilgan savollar o‘quvchining e’tiborini muhim jihatlarga qaratadi, bilimlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rishga va o‘z fikrini aniqlik bilan ifodalashga o‘rgatadi. Bunday metodika o‘quvchini har doim faol tafakkur jarayonida bo‘lishga undaydi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, savol va topshiriqlarni dars jarayoniga to‘g‘ri va maqsadli ravishda kiritish o‘qituvchidan katta mahorat va metodik bilimni talab qiladi. O‘qituvchi savol va topshiriqlarni o‘quvchilarning yoshiga, bilim darajasiga, idrok va tafakkur imkoniyatlariga moslab tuzishi lozim. Faqatgina shunday sharoitdagina savol va topshiriqlar ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi, bilimlarni mustahkam va ongli ravishda o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Savol va topshiriqlarning yana bir muhim ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, dalillash, mantiqiy mulohaza yuritish ko‘nikmalarini shakllantiradi. O‘quvchi berilgan savolni ko‘rib chiqarkan, u o‘z bilimlarini tahlil qiladi, mavjud ma’lumotlar orasida mantiqiy bog‘liqliklarni topadi, fikrini dalillar bilan asoslashga harakat qiladi. Bu esa uning fikrlash doirasini kengaytiradi, uni har qanday axborotga ongli ravishda yondashishga o‘rgatadi. Ta’limda savollar va topshiriqlardan samarali foydalanish darslarni qiziqarli va sermazmun qiladi, o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb etadi. O‘quvchilar o‘zlarini darsning faol ishtirokchisi sifatida his qiladilar, ularda javobgarlik va mustaqil fikr bildirish ko‘nikmalari rivojlanadi. Bunday faoliyat esa o‘z-o‘zidan ularning 34mantiqiy aloqalarni ko‘radi, muammoni tahlil qiladi va mustaqil xulosa chiqaradi, bu esa uning tafakkur doirasini kengaytiradi va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Shuningdek, topshiriqlar o‘quvchilarda mas’uliyat hissini rivojlantiradi, chunki har bir topshiriqni mustaqil bajarish jarayonida o‘quvchi o‘z bilimlari va qobiliyatlari uchun shaxsan o‘zi javobgar bo‘ladi, natijada u mustaqil qaror qabul qilish va o‘z harakatlarini asoslash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Mas’uliyatli yondashuv esa o‘quvchilarning faolligini oshirib, ularni o‘z bilim va qobiliyatlarini doimiy ravishda rivojlantirishga undaydi. Topshiriqlarning ta’lim jarayonidagi o‘rni shundaki, ular nafaqat bilimlarni mustahkamlash, balki o‘quvchilarda mustaqil izlanish, tahlil qilish, umumlashtirish va amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikmalarini shakllantiradi, bu esa zamonaviy ta’lim tizimining asosiy talablaridan biri hisoblanadi. Har bir topshiriq o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘quvchining bilimga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, uni o‘ylashga, o‘z qarashlarini shakllantirishga va mavjud bilimlar asosida yangi bilimlarni yaratishga undaydi. Topshiriqlar o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish, tanqidiy tahlil qilish, sabab-oqibat aloqalarini ko‘rish, fikrlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqliklarni aniqlash va ulardan aniq xulosa chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantiradi, bu esa o‘quvchilarning nafaqat bilim darajasini, balki ularning tafakkur sifatini ham oshiradi. Shunday qilib, topshiriqlar o‘quvchilarni faqat bilim oluvchi emas, balki bilimni mustaqil tarzda yaratishga qodir bo‘lgan shaxslar sifatida shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2.2. Fanlar bo‘yicha mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi savollar va topshiriqlarning namunaviy tizimi Zamonaviy ta’lim tizimida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish barcha fanlarni o‘qitish jarayonining muhim yo‘nalishlaridan 14o‘qituvchi berayotgan har bir savol, tayinlayotgan har bir topshiriq o‘quvchini chuqurroq o‘ylashga, mavjud bilimlarni qayta ishlashga, yangi bilimlar asosida mustaqil xulosa chiqarishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Mantiqiy fikr yuritishga o‘rgangan o‘quvchi har bir ma’lumotni nafaqat eslab qoladi, balki uni tahlil qiladi, tekshiradi, qiyoslaydi va shaxsiy xulosasini shakllantiradi, bu esa uning tafakkur salohiyatini oshiradi, u bilimlarni tizimli ravishda idrok etadi, hayotda duch keladigan turli murakkab vaziyatlarda muammolarni samarali hal qila oladi, shuningdek, o‘z fikrini mantiqiy asoslab, ishonchli tarzda bayon qilishga qodir bo‘ladi. Maktab ta’limida o‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish ularning nafaqat intellektual salohiyatini, balki shaxsiy rivojlanishini, ongli hayotga tayyorlanishini ta’minlaydi, chunki mantiqiy fikrlash — bu nafaqat bilim, balki bilimlar asosida mustaqil harakat qilish qobiliyatidir, o‘quvchi mantiqiy fikr yurita boshlaganda, u o‘z bilimlarini shunchaki qayta ifodalaydigan emas, balki yangidan yaratadigan, mustaqil fikrini asoslaydigan va o‘z nuqtayi nazarini mustahkam ifoda etadigan shaxsga aylanadi. Zamonaviy ta’limning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish o‘quvchilarning bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning o‘z-o‘zini anglash, mustaqil qaror qabul qilish, ijodiy fikrlash va muammolarni hal etish ko‘nikmalarini shakllantiradi, bu esa jamiyatda ijtimoiy faolligi yuqori, zamonaviy talablarga javob beradigan shaxslar yetishib chiqishiga xizmat qiladi. 6 Mantiqiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish uchun ta’lim jarayonida o‘quvchilarga keng qamrovli, tahliliy fikr yuritishni talab qiladigan savollar berish, o‘zaro bahs-munozaralarni tashkil etish, muammoli vaziyatlardan chiqish yo‘llarini izlashga undash, fikr almashish va mustaqil xulosa chiqarishga sharoit yaratish zarur, chunki faqat ana shunday yondashuvlar 6 Rajabov Mahmud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fikrlash qobiliyatini shakllantirish . — Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 5ko‘plab olimlar izlanishlar olib borganlar. Jumladan, J. Piaget o‘zining "Bolalarning fikrlash rivoji" haqidagi tadqiqotlarida mantiqiy tafakkurning shakllanish jarayonini batafsil yoritgan. L.S. Vygotskiy esa fikrlash faoliyatining sotsiokultural rivojlanish nazariyasini ilgari surib, o‘quvchilarning muloqot va ta’lim muhiti orqali mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish mumkinligini isbotlagan. Shuningdek, A.A. Leontyev va G.S. Kostyuklarning ishlarida ham mantiqiy tafakkurning o‘rganilishi asosiy o‘rin egallaydi. O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi doirasida esa M. Xoldorov, A. Jo‘rayev, D. Jo‘rayev kabi olimlar savol va topshiriqlarning didaktik ahamiyati hamda o‘quvchilarning fikrlash jarayoniga ko‘rsatadigan ta’siri haqida qimmatli fikrlar bildirganlar. Biroq adabiyot darslarida, xususan dramatik asarlarni o‘rganish davomida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish masalasi hali to‘liq yoritilgan emas. Aynan savol va topshiriqlardan foydalanish orqali o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishga o‘rgatilish mexanizmlarini chuqur o‘rganishga ehtiyoj mavjud. Mazkur kurs ishi o‘z oldiga shu bo‘shliqni to‘ldirishni, mavjud ilmiy ishlardan foydalanib, amaliy yechimlar ishlab chiqishni maqsad qilgan. Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishining amaliy ahamiyati, avvalo, o‘quvchilarning adabiy matnlarni o‘zlashtirish jarayonini faollashtirishda va ularning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirishda ko‘rinadi. Savol va topshiriqlar yordamida o‘quvchilar adabiy asarlarning mazmunini tahlil qilish, obrazlarning ichki dunyosini anglash, voqealarning sabab-oqibat bog‘liqligini aniqlash kabi ko‘nikmalarni egallaydi. Bu esa nafaqat adabiy bilimlarni chuqurlashtiradi, balki o‘quvchilarning umumiy intellektual salohiyatini oshiradi, ularni har qanday hayotiy vaziyatda mustaqil va asosli qaror qabul qila oladigan shaxs sifatida shakllantiradi. Shu bilan birga, kurs ishi adabiyot o‘qituvchilari uchun metodik yordam vazifasini ham bajaradi. Unda savol va topshiriqlarning samarali turlari, ularni 30o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga, o‘z qarashlarini asoslashga va o‘z fikrini aniq va asosli ifodalashga o‘rgatadi. Savollarni darsning har bir bosqichida — yangi mavzuga kirishda, o‘rganilgan materialni mustahkamlashda va bilimlarni umumlashtirishda — to‘g‘ri va o‘rinli tarzda qo‘llash o‘quvchilarning bilimni chuqurroq anglashiga, tafakkur jarayonlarining rivojlanishiga va ularda mustaqil qaror qabul qilish ko‘nikmasining shakllanishiga olib keladi. Savollar orqali o‘quvchi o‘z bilimlarini mustahkamlash bilan birga ularni chuqur tahlil qiladi, o‘z xulosalarini yaratadi va har bir ma’lumot ustida fikr yuritishni o‘rganadi. Shu boisdan, zamonaviy pedagogika nazariyasi va amaliyotida savollarni faqat bilimni tekshirish vositasi sifatida emas, balki bilimni shakllantirish, chuqurlashtirish va rivojlantirish vositasi sifatida qaralmoqda, chunki savollar o‘quvchilarning mustaqil izlanishiga, mantiqiy tahlil qilishga va ijodiy yondashishga zamin yaratadi. Savollar o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish qobiliyatini rivojlantiribgina qolmay, balki ularning bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish, real hayotiy vaziyatlarni tahlil qilish va asoslangan qarorlar qabul qilish qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Darsda o‘qituvchi tomonidan berilgan har bir savol o‘quvchining e’tiborini asosiy jihatlarga qaratishi, uni fikrlashga undashi, bilimlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqliklarni ko‘ra olishga yo‘naltirishi kerak, chunki faqat shunday savollar o‘quvchining tafakkurini rivojlantira oladi. Aks holda, faqat yodlashga qaratilgan savollar o‘quvchini passiv bilim oluvchiga aylantirib qo‘yadi va uning tafakkur jarayonlarini to‘xtatadi. Savollar orqali o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, sabab-oqibat aloqalarini ko‘rish, umumlashtirish va natijada aniq xulosa chiqarish kabi ko‘nikmalar shakllanadi, bu esa o‘z navbatida o‘quvchining intellektual salohiyatini rivojlantirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘quvchilarga beriladigan savollar o‘zining shakli va mazmuni jihatidan 3I BOB. Mantiqiy fikrlashni shakllantirishda savol va topshiriqlarning nazariy asoslari 1.1. Mantiqiy fikrlash tushunchasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari ….…….7 1.2. Ta'lim jarayonida savol va topshiriqlarning didaktik ahamiyati ………..15 1.3. O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda savollar va topshiriqlar turlari ………………………………………………………………………...21 II BOB. O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishda savol va topshiriqlarning amaliy qo‘llanilishi 2.1. O‘quvchilarning mantiqiy faoliyatini shakllantirishda savol va topshiriqlarning o‘rni ………………………………………………………..29 2.2. Fanlar bo‘yicha mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi savollar va topshiriqlarning namunaviy tizimi …………………………………………..35 2.3. Ta’lim jarayonida savol va topshiriqlardan samarali foydalanish usullari va tavsiyalari ……………………………………………………………...….38 Xulosa ……………………………………………………………………….42 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………...….44 Kirish 12Shu bois ta’lim jarayonida o‘quvchilarda barcha ushbu xususiyatlarni parallel ravishda rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim. Mantiqiy fikrlash o‘z xususiyatlari bilan o‘quvchilarni nafaqat bilim olishga, balki bilimlarni ongli tarzda tahlil qilish, ular asosida mustaqil xulosa chiqarishga va hayotda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga tayyorlaydi. Bunday shaxslar o‘z fikrlarini asosli, izchil va aniqlik bilan bayon qila oladi, ularning har bir mulohazasi mantiq qonuniyatlariga mos keladi. Shu sababdan, o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash xususiyatlarini shakllantirish zamonaviy ta’limning eng muhim vazifalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Bu vazifani bajarish uchun esa, savollar berish, muammoli vaziyatlar yaratish, tahliliy topshiriqlar berish va ularning natijalarini birgalikda tahlil qilish metodlaridan keng foydalanish zarur. Shu yo‘l bilan mantiqiy fikr yuritishga asoslangan bilim olish jarayoni ta’minlanadi va o‘quvchilar chinakam mustaqil fikrlovchi shaxslar sifatida shakllanadi. 5 Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish zarurati Bugungi tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan, har bir kundalik faoliyatda yangiliklar, o‘zgarishlar, shiddat bilan almashinayotgan ma’lumotlar oqimi ta’sir etayotgan zamonaviy hayot sharoitida insonlardan faqatgina mavjud bilimlarni bilish emas, balki o‘sha bilimlarni to‘g‘ri tahlil qilish, ularni o‘zaro bog‘lash va ular asosida mustaqil, mantiqiy va asoslangan qarorlar qabul qilish kabilar talab qilinmoqda, shu sababli ta’lim tizimi ham o‘z oldiga shunday maqsad qo‘ymoqdaki, har bir o‘quvchini tayyor bilimlarni o‘zlashtiradigan emas, balki ular ustida izlanadigan, fikrlaydigan va o‘z nuqtayi nazarini ifoda qila oladigan shaxs sifatida tarbiyalashi kerak bo‘lmoqda. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish zarurati, ayniqsa, jamiyatdagi texnologik rivojlanish, globallashuv jarayonlari va zamonaviy iqtisodiyot talab qilayotgan kompetensiyalarga tayyorgarlik ko‘rish sharoitida yanada dolzarb 5 Eshbo‘tayev Nodir. Mantiqiy fikrlash va analitik tafakkur o‘rgatish metodikasi . — Toshkent: Akademnashr, 2017. 6tanlash va qo‘llash tamoyillari, amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Kurs ishining maqsadi: O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda savol va topshiriqlarning rolini ochib berish va ularni o‘quv jarayonida samarali qo‘llash metodikasini ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari: Mantiqiy fikrlashning pedagogik va psixologik asoslarini tahlil qilish; Savol va topshiriqlarning didaktik vazifalarini aniqlash; O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda savol va topshiriqlarning samaradorligini o‘rganish; Fanlar kesimida mantiqiy fikrni rivojlantiruvchi savol va topshiriqlar tizimini ishlab chiqish; Savol va topshiriqlardan ta'lim jarayonida samarali foydalanish usullari va tavsiyalarini ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti: O‘rta maktab o‘quvchilari ta’lim jarayoni. Kurs ishining predmeti O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini shakllantirishda savol va topshiriqlardan foydalanish metodikasi. Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 292.1. O‘quvchilarning mantiqiy faoliyatini shakllantirishda savol va topshiriqlarning o‘rni Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini shakllantirish asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning faolligini oshiradi, ularni mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritishga va asoslangan xulosalar chiqarishga undaydi. Savollar yordamida o‘quvchilarning e’tibori asosiy g‘oyalarga qaratiladi, topshiriqlar esa bilimlarni amaliyotda tatbiq etishga o‘rgatadi. To‘g‘ri tanlangan savollar va topshiriqlar o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, dalillash, tahlil qilish va umumlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bois, zamonaviy darslarda savollar va topshiriqlarning o‘rni nihoyatda muhimdir. Ta’lim jarayonida savollar o‘quvchilarning fikr yuritish, mulohaza qilish, o‘z bilimlarini tahlil etish va natijada mustaqil xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi, chunki aynan savollar o‘quvchining tafakkur faoliyatini faollashtirib, uni passiv bilim oluvchidan faol izlanish olib boradigan shaxsga aylantiradi. Dars jarayonida to‘g‘ri va maqsadga muvofiq tanlangan savollar o‘quvchilarning faqat yodlangan bilimlarni takrorlashiga emas, balki bilimlarni tahlil qilishga, ularni o‘zaro bog‘lashga va ulardan yangi xulosalar chiqarishga undaydi, bu esa o‘quvchining tafakkur salohiyatini keskin oshiradi. 12 Savollar yordamida o‘quvchi o‘z tafakkur faoliyatini kengaytiradi, sabab- oqibat bog‘liqliklarini aniqlash, voqealar va hodisalar o‘rtasidagi mantiqiy aloqalarni ko‘rish va ularni tahlil qilishga o‘rganadi, bu esa o‘z navbatida uning mustaqil fikrlash, dalillash va xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantiradi. Ochiq tipdagi savollar, muammoli savollar va qiziqtiruvchi savollar 12 Beknazarov Farrux. Ta’limda ijodiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish . — Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2021. 9o‘quvchilar faqat bilimlarni qabul qilmaydilar, balki o‘z bilimlarini yaratadilar, ularni hayotiy vaziyatlarga tatbiq etishga qodir bo‘ladilar. Mantiqiy fikrlash nafaqat ta’limda, balki hayotning barcha sohalarida zarurdir. Ish faoliyatida, kundalik hayotda, jamiyatda faol ishtirok etishda mantiqiy fikr yuritish insonni muvaffaqiyat sari yetaklaydi. Muammolarni to‘g‘ri tahlil qilish, muqobil yechimlarni ko‘ra bilish va eng maqbul qarorni tanlash mantiqiy fikrlash qobiliyatining samarasi hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun o‘quvchilarga bilimlarni tayyor shaklda berish emas, balki ularni mustaqil ravishda izlanishga, savol berishga, muammoli vaziyatlarni hal etishga yo‘naltirish lozim. Ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlar bu maqsadga xizmat qiladigan asosiy vositalardandir. Savollar orqali o‘quvchilarda izlanish istagi, fikrlash faolligi va qiziqish uyg‘otiladi. Topshiriqlar esa olingan bilimlarni mustahkamlash, ularni real hayotiy vaziyatlarda qo‘llash imkonini yaratadi. Shu tariqa, savol va topshiriqlar o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlantirishda asosiy o‘rin tutadi. Bundan tashqari, ta’limda mantiqiy fikrlashni shakllantirish orqali o‘quvchilarning kommunikativ ko‘nikmalari, ya’ni o‘z fikrini mantiqiy asoslab ifoda eta olish qobiliyati ham rivojlanadi. Bu esa ularning kelajakdagi shaxsiy va kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Mantiqiy fikrlash — inson tafakkurining eng rivojlangan va samarali shakli bo‘lib, uni shakllantirish va rivojlantirish zamonaviy ta’limning eng muhim vazifasidir. Mantiqiy fikr yuritishga o‘rgangan o‘quvchi bilimlarni chuqur va ongli tarzda o‘zlashtiradi, mustaqil tahlil qiladi va ular asosida mustahkam xulosalar chiqaradi. 4 Mantiqiy fikrlashning asosiy xususiyatlari Mantiqiy fikrlash tafakkur faoliyatining eng mukammal shakllaridan biridir. Bu fikr yuritish usuli 4 Xudoyberdiyeva Dilshoda. Pedagogik texnologiyalar va savol-topshiriq metodlari . — Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2021. 7I BOB. Mantiqiy fikrlashni shakllantirishda savol va topshiriqlarning nazariy asoslari 1.1. Mantiqiy fikrlash tushunchasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari Mantiqiy fikrlash tushunchasi Inson tafakkuri murakkab va keng ko‘lamli jarayon bo‘lib, u orqali atrof-muhitni anglaydi, tahlil qiladi va unga munosabat bildiradi. Tafakkurning eng rivojlangan shakllaridan biri bu — mantiqiy fikrlash hisoblanadi. Mantiqiy fikrlash insonning ma’lumot va hodisalarni izchillik bilan tartibga solib, ularni tahlil qilgan holda aniq va asosli xulosalarga kelish qobiliyatini ifodalaydi. Bu jarayonda inson faqat faktlarni qabul qilish bilan kifoyalanmaydi, balki ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglaydi, sabab-oqibat aloqalarini aniqlaydi va mustaqil xulosa chiqaradi. Mantiqiy fikr yuritish o‘z tabiatiga ko‘ra qat'iyatlilik, izchillik va dalillarga asoslanganlikni talab qiladi. Mantiqiy fikrlash doirasida shakllangan qarorlar va mulohazalar har doim mantiqiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Bu esa insonni beqaror va noaniq fikrlardan saqlaydi, uni aniq va izchil fikr yuritishga undaydi. Mantiqiy fikrlash orqali inson o‘z atrofida yuz berayotgan voqea- hodisalarni yaxshiroq tushunadi, ularning ichki mohiyatini anglaydi va tahlil qiladi. Shunday ekan, mantiqiy fikrlash shunchaki bilimlarni eslab qolish emas, balki ularni ongli ravishda qayta ishlash, o‘zaro bog‘lash va ulardan asosli xulosalar chiqarishni anglatadi. Mantiqiy fikr yuritish insonning tafakkurini aniq va tartibli shakllantiradi. Bu jarayonda har bir fikr avvalgi fikrga mantiqiy bog‘langan bo‘ladi, yangi xulosa esa mavjud dalillardan mantiqan kelib chiqadi. Mantiqiy fikr yuritishda tasodifga yoki his- tuyg‘ularga berilish kamroq bo‘ladi. Aksincha, inson har bir mulohazasini dalillar va faktlarga asoslab rivojlantiradi. Natijada, fikrlar aniq, tartibli va tushunarli bo‘ladi. 2 2 Jo‘rayev Abduvali. O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish metodikasi . — Toshkent: Fan va texnologiya, 2017. 43Savol va topshiriqlar orqali shakllangan mantiqiy tafakkur esa o‘quvchining nafaqat ta’limda, balki hayotda ham muvaffaqiyatga erishishida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi PQ–4477- son qarorim“O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning tanqidiy va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 22Ta’lim jarayonida qiziqtiruvchi va ochiq savollarni o‘rinli va maqsadga muvofiq tarzda qo‘llash o‘quvchilarning tafakkurini faollashtiradi, ularda bilimga bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi va o‘rganilayotgan materialni chuqurroq anglashlariga yordam beradi. Masalan, adabiyot darslarida qahramonlarning harakati haqida "Siz bu vaziyatda qanday harakat qilgan bo‘lar edingiz?", "Qahramonning qaroriga qanday baho berasiz?" kabi savollar berish orqali o‘quvchilar faqat asarni o‘qib chiqish bilan cheklanmay, uni chuqur tahlil qilishga va o‘z nuqtayi nazarini shakllantirishga undaladi. Qiziqtiruvchi savollar orqali o‘quvchilarda o‘zaro bahs va munozara madaniyati rivojlanadi, chunki ular o‘z fikrini bayon qilish, uni asoslash va boshqalar fikriga munosabat bildirish jarayonida ishtirok etadilar, bu esa ularning muloqot madaniyatini, tanqidiy va mantiqiy fikrlash qobiliyatini oshiradi. Savollar orqali o‘quvchilarda faqat bilim olish emas, balki bilimlarni mustaqil o‘rganish, ularni tahlil qilish va hayotiy vaziyatlarda qo‘llay olish ko‘nikmalari shakllanadi. Ochiq tipdagi va qiziqtiruvchi savollar berishda o‘qituvchi o‘z oldiga o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularning mustaqil fikrlarini eshitish va yangi g‘oyalarni rivojlantirish maqsadini qo‘yishi kerak, chunki faqat tayyor bilimni yetkazish emas, balki u bilimni o‘zlashtirish va mustaqil fikrlashga o‘rgatish zamonaviy ta’limning eng asosiy maqsadidir. Bunda savollarni berishda mavzuning murakkablik darajasi, o‘quvchilarning yosh va intellektual rivojlanish darajasi inobatga olinishi zarur, chunki faqat shunda savollar o‘z funksiyasini to‘liq bajaradi. Shuningdek, qiziqtiruvchi savollar o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish uchun ham qulay sharoit yaratadi, chunki ijodiy fikrlash tayyor javoblarni emas, balki o‘ziga xos, original yondashuvlarni talab qiladi. Ochiq tipdagi savollar orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini tahlil qilish, ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rish, yangi bilimlar yaratish va hayotiy tajriba bilan bog‘lash imkoniyatiga ega 18 o‘rganish va yangi bilim yaratish istagini uyg‘otadi. 8 O‘z fikrini asoslash qobiliyatini rivojlantirish O‘quvchilar o‘z fikrini dalillar bilan mustahkamlash va himoya qilish ko‘nikmasini egallaydi. 9 Muammoli vaziyatlarni yechish O‘quvchilarning hayotiy muammolarni tahlil qilish va to‘g‘ri qaror qabul qilish salohiyatini oshiradi. 10 Faol bilim olish va ijodiy tafakkurni rivojlantirish Bilimlarni passiv emas, faol va ijodiy yo‘l bilan o‘zlashtirishga yordam beradi. Savol va topshiriqlarning didaktik funksiyalari Ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlar o‘zining ko‘p qirrali didaktik funksiyalari bilan alohida o‘rin tutadi, chunki ular o‘quvchilarning bilim olish faoliyatini faollashtirish, mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini shakllantirish, tahlil qilish va xulosa chiqarish malakalarini rivojlantirishda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Birinchi navbatda, savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash, ularning mavzuni qay darajada o‘zlashtirganini baholash uchun xizmat qiladi, bu orqali o‘qituvchi har bir o‘quvchining bilimini tahlil qiladi va kelgusida ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkil etishga yo‘naltiriladi. O‘quvchilarga beriladigan savollar va tayinlanadigan topshiriqlar nafaqat mavjud bilimlarni aniqlash bilan cheklanmaydi, balki bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlashda ham katta ahamiyat kasb etadi, chunki o‘quvchi berilgan topshiriqni bajarayotganda yoki savolga javob izlayotganda o‘z bilimini qayta ko‘rib chiqadi, ularni mustahkamlab oladi, o‘z tafakkurini yangilaydi va rivojlantiradi. Shunday qilib, savollar va topshiriqlar bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini faol va ongli ravishda tashkil etishga xizmat qiladi, o‘quvchilarni bilimlarni passiv qabul qiluvchidan faol bilim ishlab chiqaruvchiga aylantiradi. Savol va topshiriqlarning yana bir muhim didaktik funksiyasi o‘quvchilarda mustaqil fikrlash ko‘nikmasini shakllantirish, ularni o‘z fikrini ifodalashga, tahlil qilishga va umumlashtirishga undashdir, chunki 32 faoliyatiga tayyorlaydi. To‘g‘ri tanlangan savollar o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash va ulardan o‘z xulosalarini chiqarishga imkon beradi, shuningdek, ular o‘quvchilarning bilimlarga ongli ravishda yondashishiga, bilimlarni faqat yodlash emas, balki tahlil qilish va hayotda qo‘llay bilishga o‘rgatadi. Bunday savollar yordamida o‘quvchilar faqat o‘rgangan ma’lumotni qayta ifodalash bilan kifoyalanmaydilar, balki uni o‘z nuqtayi nazaridan tahlil qilib, o‘z fikrini shakllantiradilar. Savollar o‘quvchiga bilimlarni izchil tartibda tushunishga, ularni bir- biriga bog‘lashga va mavjud ma’lumotlar asosida yangi bilimlarni yaratishga yordam beradi, bu esa ularning tafakkur jarayonlarini rivojlantiradi va mustaqil o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytiradi. Shunday qilib, savollar ta’lim jarayonida bilim olishning faol shaklini ta’minlovchi, o‘quvchilarni izlanishga va mulohaza yuritishga undovchi kuchli vosita sifatida qaraladi. O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini shakllantirishda savollarni maqsadga muvofiq tarzda va tizimli ravishda qo‘llash nihoyatda muhim ahamiyatga ega, chunki har bir savol o‘z o‘rnida va o‘z maqsadiga mos tarzda berilsa, o‘quvchining tafakkur salohiyati oshadi va u o‘z bilimlarini mustaqil ravishda rivojlantira boshlaydi. Natijada, savollar yordamida bilim oluvchi o‘quvchi bilim yaratishga o‘tadi, bu esa zamonaviy ta’limning asosiy talabi hisoblanadi. Ta’lim jarayonida topshiriqlar o‘quvchilarning bilim olish faoliyatini faollashtirish, ularni mustaqil fikrlashga va amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltiruvchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi, chunki topshiriqlar o‘quvchini shunchaki tayyor bilimni qabul qiluvchi emas, balki bilimni tahlil qiluvchi, umumlashtiruvchi va undan mustaqil xulosa chiqaruvchi faol ishtirokchiga aylantiradi. Topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘zining mavjud bilimlarini amaliyotda 10o‘zining o‘ziga xos va ajralib turadigan xususiyatlari bilan boshqa tafakkur shakllaridan farqlanadi. Mantiqiy fikrlashning birinchi va eng muhim xususiyati — bu izchillikdir. Izchil fikrlash jarayonida har bir mulohaza o‘zidan oldingi fikrga mantiqan bog‘liq bo‘ladi, har bir yangi xulosa avvalgi ma’lumotlardan mantiqan kelib chiqadi. Izchillik tafakkurda tartib va uyg‘unlikni ta’minlaydi, fikrlarning to‘g‘ri ketma-ketligini shakllantiradi. Izchil fikrlovchi inson har bir bosqichda o‘z fikrining asoslanishini nazorat qiladi va hech qachon o‘zaro bog‘lanmagan mulohazalarga asoslanmaydi. Bunday fikr yuritish shakli o‘quvchilarga ham o‘rgatilsa, ular o‘z bilimlarini tartibli, tizimli va chuqur anglashga erishadilar. Izchillik inson fikrlashining lo‘nda va ravon bo‘lishini ta’minlaydi, natijada u o‘z fikrini boshqalarga aniq va tushunarli ifoda eta oladi. Bu jihat mantiqiy fikrlashning zamonaviy ta’limdagi ahamiyatini yana-da oshiradi. Mantiqiy fikrlashning ikkinchi muhim xususiyati — aniqlikdir. Aniqlik deganda, fikrlarning noaniqlikdan xoli, tushunarli va ravshan tarzda ifodalanishi tushuniladi Aniq fikrlovchi inson o‘z mulohazalarini umumiy, mavhum gaplar bilan emas, balki aniq dalillar, misollar va asoslar bilan mustahkamlab beradi. Aniqlik, o‘z navbatida, fikrni ortiqcha chalkashliklarsiz va tushunarsiz tafsilotlarsiz bayon qilish imkonini beradi. Bu esa eshituvchi yoki o‘quvchi uchun ham axborotni tez va to‘g‘ri qabul qilishni osonlashtiradi. Aniq fikrlashni shakllantirish orqali inson har qanday murakkab masalani ham soddalashtirib, uning mohiyatini oson anglash imkoniga ega bo‘ladi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda aniqlikni shakllantirish ularni faqatgina bilimlarni egallash emas, balki ularni to‘g‘ri ifoda etishga ham o‘rgatadi. Natijada, o‘quvchilar bilimlarini adashmasdan, aniq va lo‘nda shaklda ifodalay oladilar. Bu ko‘nikma ularning kelajakdagi kasbiy faoliyatida, kundalik hayotda va ijtimoiy muloqotda katta foyda keltiradi. Mantiqiy fikrlashning uchinchi muhim xususiyati — asoslanganlikdir. Asoslangan fikr — bu dalillarga, faktlarga, mantiqiy tahlil va tekshiruvlarga 24fikrlashni, mustaqil tahlil qilishni va noan’anaviy yechimlarni topish qobiliyatini shakllantiradi, bu esa ularni hayotiy muammolarga nisbatan ham to‘g‘ri va asoslangan qarorlar qabul qilishga tayyorlaydi. Ta’lim jarayonida muammoli savollar va topshiriqlardan samarali foydalanish o‘quvchilarni faollikka, mustaqil qaror qabul qilishga, o‘z bilimlarini hayotiy vaziyatlarda sinab ko‘rishga undaydi, chunki bunday savollar va topshiriqlar ularni shunchaki o‘qituvchi aytgan narsani qayta eslatishga emas, balki mustaqil mulohaza yuritishga va tanlov qilishga majbur qiladi. Muammoli topshiriqlar odatda “Agar siz mana bunday holatga duch kelsangiz, qanday yo‘l tutardingiz?”, “Sizningcha, bu muammoni hal etish uchun qanday choralar ko‘rish kerak?” kabi shakllarda tuziladi, bu esa o‘quvchini muammoga nisbatan individual va ijodiy yondashishga undaydi. Muammoli savollar orqali o‘quvchi mavjud bilimlarini real hayotiy vaziyatlarga tatbiq etishga harakat qiladi, o‘z bilimini faqat nazariy asosda emas, balki amaliyotda ham qo‘llash imkoniyatini topadi, bu esa uning tafakkurini yanada kuchaytiradi va chuqurlashtiradi. Bunday yondashuv o‘quvchilarda o‘z bilimlari va tajribalariga ishonch hosil qilishni, mustaqil qaror qabul qilishni va o‘z fikrini dalillar bilan asoslashni shakllantiradi. Muammoli savollar va topshiriqlarning asosiy maqsadi o‘quvchining aqliy faolligini oshirish, ularning intellektual salohiyatini rivojlantirish va har qanday vaziyatda mustaqil fikrlashga o‘rgatishdan iboratdir. Bu savollar orqali o‘quvchi har bir vaziyatni chuqur tahlil qiladi, turli nuqtayi nazarlarni ko‘rib chiqadi, imkoniyatlarni taqqoslaydi va natijada eng maqbul echimni qabul qiladi. Muammoli savollarni qo‘llash natijasida o‘quvchilarda mustaqil xulosa chiqarish, o‘z qarorini dalillar asosida asoslash, turli yondashuvlarni solishtirish va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalari rivojlanadi. Bu ko‘nikmalar esa o‘quvchilarning nafaqat o‘qish jarayonida, balki 40Savollar va topshiriqlardan samarali foydalanish uchun yana bir muhim omil — ularni o‘z vaqtida va o‘z o‘rnida qo‘llashdir. Darsning har bir bosqichida beriladigan savollar va topshiriqlar o‘zining aniq vazifasiga ega bo‘lishi lozim. Masalan, yangi mavzuni o‘zlashtirish jarayonida savollar o‘quvchilarning avvalgi bilimlarini aniqlash va yangilariga ko‘prik o‘rnatishga xizmat qilishi kerak. Mustahkamlash bosqichida esa savollar o‘quvchilarning bilimlarni tahlil qilish va umumlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantirishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Savollar va topshiriqlarni shakllantirishda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, intellektual rivojlanish darajasi, individual o‘ziga xosliklari va bilim olishdagi ehtiyojlarini ham hisobga olishi zarur. Chunki bir xil shakldagi savollar barcha o‘quvchilar uchun birdek samarali ta’sir ko‘rsatmaydi. Individual yondashuv asosida tuzilgan savollar va topshiriqlar o‘quvchining ichki salohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Savollar va topshiriqlardan samarali foydalanishning yana bir samarali usuli — o‘zaro bahs-munozaralarni tashkil qilishdir. Savollar o‘quvchilarni faqat javob berishga emas, balki o‘z fikrini dalillar bilan asoslashga va boshqa o‘quvchilarning fikriga tanqidiy yondashishga o‘rgatishi kerak. Bahs-munozaralar orqali o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash, dalillash, o‘z fikrini asoslash va xulosalar chiqarish ko‘nikmalari rivojlanadi. Tavsiya etiladigan muhim usullardan yana biri — savollar va topshiriqlarni o‘quvchilarning hayotiy tajribasi bilan bog‘lab berishdir. Savol va topshiriqlar o‘quvchilarning kundalik hayoti, real hayotiy vaziyatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lsa, o‘quvchilar bilimlarni faqat dars uchun emas, balki hayot uchun zarur vosita sifatida qabul qiladilar. Bu yondashuv o‘quvchilarni bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirishga va amaliy faoliyatda samarali qo‘llashga tayyorlaydi. 39topshiriqlar qilish. 10 Savollar tizimini bosqichma- bosqich murakkablashtirish O‘quvchilarning tafakkur rivojlanishiga qarab savollarni asta- sekin qiyinlashtirish. Savol va topshiriqlardan samarali foydalanish uchun birinchi navbatda, ularni maqsadga muvofiq tarzda tuzish muhimdir. Har bir savol va topshiriq aniq maqsadga yo‘naltirilgan, o‘quvchilarning bilim darajasiga va o‘rganilayotgan mavzuning mazmuniga mos bo‘lishi kerak. Masalan, boshlang‘ich bosqichdagi o‘quvchilar uchun oddiy tahlil va eslab qolishga qaratilgan savollar berilishi mumkin bo‘lsa, yuqori bosqich o‘quvchilari uchun esa mantiqiy tahlil, sabab-oqibatni aniqlash va xulosa chiqarishga qaratilgan savollar va topshiriqlar berilishi zarur. Savollar va topshiriqlarni turlicha shakllarda taqdim etish ham o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Ochiq tipdagi savollar, muammoli vaziyatlarga asoslangan topshiriqlar, tahlil va umumlashtirishga qaratilgan mashqlar o‘quvchilarning tafakkurini faollashtirib, dars jarayonini qiziqarli va samarali qiladi. O‘quvchilarni faollikka jalb qilish uchun berilayotgan savollar o‘z ichiga "Nima uchun?", "Qanday qilib?", "Agar shunday bo‘lsa, nima sodir bo‘ladi?" kabi so‘rov shakllarini o‘z ichiga olishi kerak. Ta’lim jarayonida savol va topshiriqlarni to‘g‘ri taqsimlash ham muhim ahamiyatga ega. Dars boshida qiziqtiruvchi savollar orqali o‘quvchilarning diqqatini jamlash, dars davomida esa mantiqiy izchil savollar orqali bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash, dars oxirida esa umumlashtiruvchi savollar bilan o‘rganilgan materialni nazorat qilish samarali natija beradi. Har bir savol va topshiriq o‘quvchilarning faolligini oshirishi, ularni fikrlashga va mulohaza yuritishga undashi kerak. 15orqali o‘quvchilarda mustaqil va mantiqiy tafakkur rivojlanadi va ular har qanday axborot oqimida o‘z fikrini yo‘qotmaydigan, mustaqil qaror qabul qila oladigan shaxs sifatida shakllanadilar. 1.2. Ta'lim jarayonida savol va topshiriqlarning didaktik ahamiyati Savol va topshiriqlarning ta'lim jarayonidagi o‘rni Ta'lim jarayoni nafaqat tayyor bilimlarni o‘quvchilarga yetkazish, balki ularni mustaqil fikrlashga, chuqur mulohaza yuritishga, turli bilimlar va tajribalarni o‘zaro bog‘lab, asoslangan xulosalar chiqarishga o‘rgatishdan iboratdir. Bunday yuksak maqsadga erishishda esa savollar va topshiriqlarning o‘rni beqiyosdir. Chunki savol va topshiriqlar o‘quvchilarning faqat eslab qolishiga emas, balki ular ustida fikr yuritishiga, ularni ongli ravishda qayta ishlashiga va mustaqil tarzda yangi bilimlarni yaratishga undaydi. Savollar va topshiriqlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, mantiqiy tahlil qilish, mavjud bilimlarni hayotiy vaziyatlarga tatbiq etish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Agar dars davomida o‘qituvchi tomonidan berilgan savollar chuqur va puxta o‘ylangan bo‘lsa, ular o‘quvchilarda faqat bilimni qayta yodlash emas, balki fikr yuritish, muhokama qilish, savollarga javob izlash jarayonini faollashtiradi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarning aqliy faoliyatini oshiradi, tafakkurini sermazmun qiladi. Ta'lim jarayonida savol va topshiriqlarning asosiy vazifasi o‘quvchini passiv tinglovchi emas, balki faol ishtirokchiga aylantirishdir. To‘g‘ri tanlangan savollar o‘quvchilarni o‘z fikrlarini asoslashga, bilimlarini hayotiy tajribalar bilan bog‘lashga, xulosalar chiqarishga undaydi. Bu jarayon o‘z navbatida o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlabgina qolmay, ularning shaxsiy nuqtayi nazarlarini shakllantirish, ularni ongli va faol fuqarolar qilib tarbiyalashga xizmat qiladi. Amaliy topshiriqlar esa o‘quvchilarning bilimlarini real hayot bilan bog‘lash 38va chuqur tahlil qilishga undashning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Savol va topshiriqlarni to‘g‘ri tashkil qilish orqali nafaqat bilimlarni o‘zlashtirishni kuchaytirish, balki o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur, tanqidiy fikrlash, tahlil va umumlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. Shu sababli, o‘qituvchi ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlardan qanday foydalanishi kerakligi, ularni qanday tuzishi va o‘quvchilar faoliyatiga qanday singdirishi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishi zarur. Ta’lim jarayonida savol va topshiriqlardan samarali foydalanish usullari № Samarali foydalanish usuli Qisqacha tavsif 1 Maqsadga muvofiq savollar tuzish Savol va topshiriqlar o‘quvchilarning bilim darajasiga va mavzuga mos bo‘lishi. 2 Ochiq va muammoli savollar berish O‘quvchilarni mustaqil fikrlash va tahlil qilishga undaydi. 3 Savollarni darsning barcha bosqichlarida qo‘llash Kirish, rivojlantirish va yakun bosqichlarida savollar tizimli beriladi. 4 O‘quvchilarning yosh va rivojlanish darajasini hisobga olish Savollar va topshiriqlarni individual xususiyatlarga moslashtirish. 5 O‘zaro bahs-munozaralar tashkil etish Fikr almashish va dalillash ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun. 6 Hayotiy tajribaga asoslangan savollar berish Bilimlarni real hayotga bog‘lab, amaliyotga tatbiq qilishni o‘rgatish. 7 Javoblar va fikrlarni tahlil qilish O‘quvchilarning javoblarini tinglab, ularni rivojlantirish uchun ishlatish. 8 Xatolar ustida ishlash Xatolarni tahlil qilish orqali to‘g‘ri fikrlashga yo‘naltirish. 9 Fikrni asoslashga yo‘naltirilgan O‘quvchilarning har bir javobini dalillar bilan mustahkamlashni talab 11tayangan xulosa demakdir. Asoslanuvchi fikr har doim ishonchli va mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi, chunki u shunchaki shaxsiy fikr yoki taxmin emas, balki isbotlangan haqiqatga asoslanadi. Asoslangan fikr orqali inson o‘z nuqtayi nazarini mustahkam himoya qila oladi va boshqalarni ham o‘z fikriga ishontira oladi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda asoslangan fikr yuritishni shakllantirish ularni noaniq, yuzaki mulohazalardan saqlaydi va fikrlash madaniyatini rivojlantiradi. Asoslanganlik shuningdek o‘quvchilarning bilimlaridan amaliy hayotda to‘g‘ri foydalanishlariga yordam beradi. Ular har qanday vaziyatda fikrlash orqali dalillarni tahlil qiladi va ularning asosida qaror qabul qilishadi. Bu esa ularning nafaqat bilim doirasini, balki hayotdagi faol pozitsiyalarini ham mustahkamlaydi. Mantiqiy asoslangan fikrlash o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish qobiliyatini mustahkamlab, ularni mustahkam va puxta shaxs sifatida tarbiyalaydi. Mantiqiy fikrlashning yana bir muhim xususiyati — tartibga solinganlikdir. Tartibga solingan fikrlash jarayonida har bir fikr o‘z o‘rnida, to‘g‘ri ketma-ketlikda joylashadi. Fikrlar tartibi buzilmagan holda bayon qilinsa, ularni eshituvchi yoki o‘quvchi uchun ham tushunarli va mantiqan izchil bo‘ladi Tartibga solingan fikr yuritish insonni ortiqcha gap-so‘zdan, mavzu chetiga chiqib ketishdan saqlaydi va faqat maqsadga yo‘naltirilgan mulohazalar ishlab chiqishga majbur etadi. Tartibga solingan fikrlash yordamida murakkab bilimlarni ham tizimli ravishda o‘zlashtirish, ularni mustahkamlash va kerakli vaqtda amaliyotda qo‘llash osonlashadi. Shu sababli, maktab ta’limida o‘quvchilarda fikrlarning tartibga solinishi va izchil ifoda qilinishi ko‘nikmalarini rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Bunday ko‘nikmaga ega o‘quvchi nafaqat o‘z bilimlarini aniq bayon qiladi, balki ularga mantiqiy asoslar orqali o‘z munosabatini ham ifoda eta oladi. Yuqoridagi barcha xususiyatlar — izchillik, aniqlik, asoslanganlik va tartibga solinganlik — mantiqiy fikrlashni to‘liq shakllantiradi. Ular bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, birortasi yetishmasa, to‘liq mantiqiy tafakkur hosil bo‘lmaydi. 31shunday bo‘lishi kerakki, ularni o‘ylashga, izlanishga va mustaqil mulohaza yuritishga majbur qilsin. Topshiriqlarning O‘quvchilarning Mantiqiy Faoliyatini Shakllantirishdagi Asosiy Funksiyalari № Funksiya nomi Qisqacha mazmuni 1 Bilimlarni amaliyotda qo‘llash O‘rganilgan nazariy bilimlarni real hayotiy vaziyatlarda tatbiq qilish ko‘nikmasini rivojlantiradi. 2 Mustaqil fikrlashni shakllantirish O‘quvchini mustaqil ravishda mulohaza yuritish va xulosa chiqarishga o‘rgatadi. 3 Muammoli vaziyatlarda echim topish O‘quvchilarga murakkab holatlarni tahlil qilish va yechim topish malakasini shakllantiradi. 4 Mantiqiy bog‘liqliklarni aniqlash Bilimlar orasidagi sabab-oqibat aloqalarini ko‘rish va tahlil qilish imkonini beradi. 5 Ijodiy tafakkurni rivojlantirish Yaratishga asoslangan topshiriqlar orqali ijodiy yondashuv va yangi g‘oyalar ishlab chiqiladi. 6 Mas’uliyat hissini rivojlantirish Topshiriqlarni mustaqil bajarish orqali o‘z bilimlari uchun javobgarlikni his qilish shakllanadi. 7 Qaror qabul qilish ko‘nikmasini rivojlantirish O‘quvchilarning o‘z bilimlari va tahliliga asoslanib mustaqil qaror chiqarish qobiliyatini oshiradi. 8 Bilimlarni tizimlashtirish Turli bilimlarni bir tizimga solish va ularni izchil ravishda ifodalash ko‘nikmasini kuchaytiradi. 9 Tanqidiy fikrlashni shakllantirish Har bir topshiriqni tahlil qilish, imkoniyatlarni solishtirish va eng maqbul yechimni topish ko‘nikmasini rivojlantiradi. 1 0 Amaliy faoliyatga tayyorlash O‘quvchilarning bilimlarini real hayotga tatbiq etish qobiliyatini oshirib, kelajak kasbiy 41Savollar va topshiriqlarning natijadorligini oshirish uchun ular javobsiz qolmasligi, o‘quvchilarning har bir javobi eshitilishi va tahlil qilinishi kerak. Har bir savolga javob topish jarayoni o‘quvchilarning fikrlash faolligini rag‘batlantiradi va bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. Shuningdek, o‘qituvchi savollar va topshiriqlarni muhokama qilishda o‘quvchilarning xatolarini tahlil qilish orqali ularni to‘g‘ri fikrlashga yo‘naltirishi lozim. Ta’li jarayonida savollar va topshiriqlardan samarali foydalanish uchun ularni maqsadga muvofiq, aniq, o‘quvchilarning intellektual imkoniyatlariga mos va hayotiy tajribalari bilan bog‘liq tarzda tuzish, ularni tizimli ravishda taqdim etish va o‘quvchilar faoliyatiga faol singdirish lozim. Bunday yondashuv o‘quvchilarda mustaqil va mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, umumlashtirish va amaliyotda qo‘llay bilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Xulosa O‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish zamonaviy ta’lim tizimining asosiy vazifalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Ushbu kurs ishida o‘rganilgan natijalar shuni ko‘rsatdiki, savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni mustaqil fikrlashga, mulohaza 25kelajakdagi hayotiy faoliyatida ham muvaffaqiyat qozonishlari uchun asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Muammoli topshiriqlarni dars jarayoniga to‘g‘ri va samarali kiritish orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning faolligini oshirishi, ularning bilimlarga nisbatan ongli va izlanishchan munosabatini shakllantirishi mumkin, bu esa o‘z navbatida ta’lim samaradorligini oshiradi va o‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyojini uyg‘otadi. Bunday topshiriqlar o‘quvchilarning o‘z bilimi va tajribasiga tayanib qaror qabul qilish, o‘z nuqtayi nazarini asoslash va mantiqiy fikr yuritish malakalarini kuchaytiradi. Ta’limda muammoli vaziyatlar yaratish o‘quvchilarda faqat mavjud bilimlarni eslab qolish emas, balki ularni amaliyotda qo‘llay bilish va yangi bilimlar yaratish qobiliyatini rivojlantiradi, bu esa o‘z navbatida zamonaviy jamiyat talablariga javob beradigan shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Muammoli savollar orqali o‘quvchilar nafaqat mavjud bilimlarni tahlil qiladi, balki o‘z bilim va tajribasi asosida yangi g‘oyalar va yechimlar ishlab chiqadi, bu esa ularning intellektual va ijodiy salohiyatini oshiradi. Shunday qilib, ta’lim jarayonida muammoli savollar va topshiriqlardan foydalanish o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv, tanqidiy tahlil va hayotiy muammolarni hal etish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun eng samarali usullardan biri hisoblanadi. O‘qituvchi darsda muammoli vaziyatlarni to‘g‘ri tashkil qilsa, o‘quvchilar darsga qiziqib qatnashadi, o‘z bilimlarini faol ravishda tatbiq etadi va har bir vaziyatga nisbatan ongli, asosli va mantiqiy qaror qabul qilishga o‘rganadi. Tahliliy va umumlashtiruvchi savollar va topshiriqlar Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish uchun ishlatiladigan usul va vositalar orasida tahliliy va umumlashtiruvchi savollar alohida o‘rin tutadi, chunki bu turdagi savollar o‘quvchilarning o‘rganilgan materialni chuqurroq anglashiga, tahlil 27madaniyatini shakllantiradi va o‘z nuqtayi nazarini mustaqil ravishda asoslab bera oladigan shaxs sifatida rivojlanadi. 11 Tahliliy va umumlashtiruvchi savollar o‘quvchilarning bilimlarini soddalik bilan qabul qilish darajasidan tafakkur orqali chuqur anglash darajasiga ko‘taradi, ular bilimlarning ichki mohiyatini anglash, o‘z bilimlarini tahlil qilish va turli bilimlarni bir-biri bilan bog‘lab ko‘ra olish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bunday savollar o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini oshirib, ularni bilimlarni mustaqil ravishda qayta ishlashga va yangi g‘oyalar yaratishga tayyorlaydi. Tahliliy va umumlashtiruvchi savollar yordamida o‘quvchilar o‘rganilgan materialni turli nuqtayi nazarlardan ko‘rib chiqish, uni qismlarga ajratish, muhim jihatlarini ajratib olish va ularni mantiqiy tizimga solish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularning tafakkurini tizimli va izchil rivojlantirishga xizmat qiladi. Natijada, o‘quvchilar bilimlarni shunchaki yodlab olmaydilar, balki ularni ongli ravishda o‘zlashtiradilar va hayotiy tajriba bilan bog‘laydilar. Bundan tashqari, tahliliy va umumlashtiruvchi savollar o‘quvchilarning mustaqil xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantiradi, ularni shunchaki o‘rgangan ma’lumotlarni takrorlashdan ko‘ra, ulardan yangi bilimlar ishlab chiqishga undaydi, bu esa ularning aqliy mustaqilligini oshiradi va tafakkur erkinligini shakllantiradi. Shunday savollar orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini amaliy vaziyatlarda tatbiq etish, ulardan real hayotdagi masalalarni hal qilishda foydalanish imkoniyatini egallaydilar. Tahliliy va umumlashtiruvchi savollarni dars jarayoniga kiritish orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning tafakkur faoliyatini yanada faollashtiradi, ularni darsga faol ishtirok etishga, o‘z fikrlarini erkin ifodalashga, dalillashga va mustaqil xulosa chiqarishga undaydi. Bunday faoliyat esa nafaqat bilim sifatini oshiradi, balki o‘quvchilarning 11 Beknazarov Farrux. Ta’limda ijodiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish . — Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2021. 17bilimlarni ongli va izchil tarzda o‘zlashtirishiga, bilimlarning hayotda amaliy qo‘llanishiga imkon beradi. Shunday qilib, savollar va topshiriqlar nafaqat o‘qituvchining bilimini yoki darsdagi mavzuni o‘zlashtirish darajasini aniqlash vositasi, balki o‘quvchilar tafakkurini shakllantirish, ularni mustaqil, tanqidiy va mantiqiy fikrlovchi shaxslar qilib tarbiyalash vositasi sifatida ham ta’lim tizimida muhim o‘rin tutadi. 7 O‘quvchilarni faollikka, mustaqil fikrlashga, izlanishga undagan savollar va topshiriqlar orqali dars jarayoni tirik, qiziqarli va samarali bo‘lib boradi. Natijada, o‘quvchi bilimlarni o‘zlashtirishda ham, hayotda qo‘llashda ham faol ishtirokchi sifatida shakllanadi. № Didaktik funksiyasi Qisqacha mazmuni 1 Bilim darajasini aniqlash O‘quvchilarning mavzuni qanchalik o‘zlashtirganini aniqlash va baholash imkonini beradi. 2 Bilimlarni mustahkamlash O‘quvchilarning mavjud bilimlarini chuqurlashtiradi va ongli ravishda o‘zlashtirishni ta’minlaydi. 3 Mustaqil fikrlashni rivojlantirish O‘quvchilarni mustaqil tahlil qilish, dalillash va xulosa chiqarishga o‘rgatadi. 4 Tafakkur jarayonini faollashtirish O‘quvchilarda izlanish, muammoli vaziyatlarga ijodiy yondashish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 5 Diqqatni muhim nuqtalarga qaratish Muhim ma'lumotlarni ajratib olish va chuqurroq o‘rganish uchun diqqatni to‘g‘ri yo‘naltiradi. 6 O‘zaro muloqot va fikr almashish muhitini yaratish O‘quvchilarning bir-biri bilan bahs, muloqot va hamkorlik qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. 7 Izlanishga undash Savollar va topshiriqlar o‘quvchilarda izlanish, 7 Shermuhammedov Komil. Savol va topshiriqlar orqali faol o‘qitish metodlari . — Toshkent: O‘qituvchi, 2023.

O‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda savol va topshiriqlarning roli

Купить