O’quvchilarni milliy qadryatlar asosida ma’naviy- axloqiy tarbiyalashda oilaning roli - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	29000UZS
Размер	70.5KB
Покупки	4
Дата загрузки	17 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

orazaliyeva shaxnoza

Дата регистрации 15 Февраль 2024

42 Продаж

O’quvchilarni milliy qadryatlar asosida ma’naviy- axloqiy tarbiyalashda oilaning roli

Купить

O’QUVCHILARNI MILLIY QADRYATLAR ASOSIDA MA’NAVIY-
AXLOQIY TARBIYALASHDA OILANING ROLI.

MUNDARIJA
KIRISH………………………….……………………………………………….2
Asosiy qism
I BOB. O’QUVCHILARNI MA’NAVIY- AXLOQIY TARBIYALASHNING
NAZARIY ASOSLARI………………………………………………………….5
1.1. O‘zbek oilalarida milliy qadriyatlar asosida sog‘lom va barkamol
avlodni tarbiyalashda oilaning o‘rni……………………………………………..5
1.2. Oilada axloqiy munosabatlarni yo’lga qo’yishda oilaviy an’analar, urf-odat va
milliy qadriyatlarning ahamiyati…...…………………………………………..12
II BOB. O’QUVCHILARNI MILLIY QADRYATLAR ASOSIDA MA’NAVIY
- AXLOQIY TARBIYALASHNING SHAKL VA METODLARI…………..14
2.1. Oilada ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari………..14
2.2. Oilada bolalarni va milliy ruhda tarkib toptirishning shakllari va
vositalari………………………………………………………………………20
2.3. O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda interfaol metodlardan
foydalanish usullari……………….…………………………………………..26
XULOSA………………………………………………………………….….29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…..……………………………….…31
1

KIRISH
Har qanday mustaqil davlat o’zining iqtisodiy, siyosiy ma’naviy –
ma’rifiy sohalari bo’yicha tayanch yo’nalishlarni belgilab oladi. Ushbu
yo’nalishlar asosida asosiy maqsad va vazifalar aniqlanadi. Xuddi shuningdek
O’zbekiston Respublikasi ham turli hayot sohalar bo’yicha o’z yo’nalishlarini,
maqsad va vazifalarini belgilab oldi. Hamda ularni hal qilinishi davlat, millatning
porloq kelajagini belgilab beradi .
«Ta’lim to’g’risidagi qonun», asosida ta’limning quyi bosqichidan boshlab
oliy ta’lim tuzilishiga yosh avlodni ta’lim tuzilishiga yosh avlodni ta’lim –
tarbiyasini sifat jixatidan qayta ko’rib, uni yangilashga muvaffaq bo’lindi.
Oila jamiyatning ajralmas zarur qismidir. Unda inson dunyoga keladi. Oila
insoniyatning naslining davomchisidir. O’zbekiston Respublikasi o’tish davri
jarayonida ham mamlakatning ma’naviy – ma’rifiy sohalari bo’yicha sharoitga
mos ravishda har tomonlama rivojlantirish haqida xarakatlar qilmoqda. Ushbu
ishlar mamlakatning ta’lim – tarbiya sohasini ham o’z ichiga olgan.
Mavzuning dolzarbligi ana shu fikrlar nuqtai – nazarida kurs ishiga
tanlangan mavzu o’zining dolzarbligi va muximligi bilan ajralib turadi. Shuni
ta’kidlaymizki xalqning keng qatlamlarini va birinchi o’rinda yoshlarni
umuminsoniy va milliy ma’naviy talablariga mos ravishda tarkib toptirish o’ta
muhimdir.
Tanlangan muammo hozirgi paytda o’rganish arafasida turibdi, chunki uni
o’rganish har tomonlama ma’noda tahlil qilish kelajak avlodni ijobiy tomondan
shakllantirish masalasini hal qilishda katta rol o’ynaydi.
Ana shu narsa yoshlarda milliy ong, milliy g’ururni shakllantirishiga yordam
beradi. Haqiqatdan ham taqqos qilib tadqiqotchi qayd etgani kabi bolalarda milliy
g’urur, milliy ong, milliy o’zlikni anglash, milliy qadriyat an’analari orqali
shakllanadi va tarbiyalanadi.Tarbiyaga o’rgatilgan fazilatlarni o’quvchilardan
qanday qilib talab qilish mumkin axir? Xalqimizda «Aql, bozorda sotilmas» -
degan naql bor. Shunday ekan oilada bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalash
2

har birimizning hoxish irodamizga qat’iy nazar olib borish shart bo’lgan hayotiy
extiyojdan kelib chiqadigan zaruriyatdir. Yuqorida yuritilgan fikr –
muloxazalarimizdan kelib chiqqan holda ishimizning maqsadi o’quvchilarni o’z
millati va uning tarixi, tili, madaniyati, ma’naviyati, qadriyatlari, an’analari, urf –
odatlari haqida to’la ma’lumot berish, o’zligini anglash, milliy ong, g’ururga ega
bo’lish bilan bog’liq milliy bilim ko’nikma va odatlarni shakllantirish eng muximi
bolani o’z qadrini bilishga va o’zgalarni qadrlashga o’rgatishdan iboratdir.
Bizning yuqorida bayon etilgan ilmiy ishimizning maqsadidan kelib chiqqan
holda kurs ishimizning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi.
- Milliy an’analari haqida nazariy va amaliy tushunchalar berish.
- Milliy an’analar yosh avlod tarbiyasida , ularda milliy g’urur, milliy ong,
milliy iftixor, milliy o’zlikni anglash bevosita ijobiy ta’sir qiladigan vositaligi
haqida o’quvchilarda ishonchni hosil qildirish, tushuntirish anglatish haqida
samarali takliflar kiritish.
- Milliy an’analari tiklanayotganligi, ularga nisbatan kishilar munosabatini
o’zgarayotganligi, eng muhimi ma’naviyatni rivojlanish borasidagi, davlat
siyosatining izchil va qat’iyat bilan olib borayotganligi oilaviy tarbiyaning mazkur
muammosini ijobiy hal etish uchun qulay imkoniyatni ochilayotganligini
tushuntirish.
- O’quvchilarda milliy an’analarni qadrlash, hurmatlash tuyg’usini o’stirish va
tarbiyalashning o’ziga xos jixatlarini tahlil qilish va hakozo.
Oilada bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalashda milliy urf – odatlar va
qadriyatlarning tutgan o’rnini va o’rgatish va tahlil qilish asosiy maqsadimiz ekan.
Shu maqsadda o’zbek xalqi udumining tiklanishi millat milliy an’analar chuqur
milliylik bilan umuminsoniylik bilan chambarchas bog’liq bo’lgan tomonlarini
o’rganishdan ruhiyatga xulq – atvor falsafasiga ega bo’lish jarayonlarini tahlil
qilishdan iborat. Xo’sh bu maqsad va vazifalar qanday amalga oshiriladi.
Bizningcha bu vazifani ilmiy hal qilishning to’g’ri yo’li o’quvchilar ongida
xalqning tarixi va millat sifatida rivojlanishi haqida ham milliy an’analar
to’g’risida ilmiy ma’lumot berishdan boshlash demakdir. Buning uchun har bir
3

millat mavjud ekan albatta u millatning rivojlanishi uchun tarbiya mazmuni
mohiyati o’ziga xos milliy xususiyatlari bilan yosh avlodni tarbiyalashni maqsad
qilib qo’ymog’i kerak. Aksincha, shunday tarbiyaviy tadbir olib borilmasa,
millatning tarixi, tili, madaniyati, ma’naviyati va axloqi haqida to’la ilmiy
ma’lumotga ega bo’la olmaydi. Tarbiyani milliy qadriyatlar asosida olib borib
bormoqchi bo’lsak, ularni e’tiqodli, madaniyatli qilib tarbiyalamoqchi bo’lsak, shu
fazilatlar avvalo ota – ona o’ziga mujassamlashgan bo’lishi zarur. Demak ota – ona
oilada bolalarni milliy qadriyatlar asosida, ularda insoniy fazilatlarni tarbiyalashi
uchun qanday ta’lim – tarbiya berishi lozim degan savol tug’iladi?
Bu savolga javobni kurs ishimiz orqali yoritib berishni lozim topdik.
Bolalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashni shart – sharoitlari va usullarini
aniqlash.O’rganayotgan muammoga doir metodik tavsiyalar ishlab chiqish hamda
ularni amaliyotga tadbiq etish.
Mavzuning dolzarbligini yana bir muhim sabablaridan biri sobiq tuzim
davrida qator urf – odatlarimiz, an’analarimizna putur yetganligi tufayli ularda
kelib chiqadigan va ular bilan bog’liq bo’lgan milliy qadriyatlarimiz ham xira torta
boshladi. Xalqimizga xos bo’lgan xushmuomilalik, andishalik, bolajonlik, kattaga
xurmat – kichikkka muruvvat, mehr – shavqat ko’rsatish, xalollik kabi odatlarimiz
sekin – asta yo’qola boshladi.
Kurs ishining maqsadi : Oilada bolalarni o’z millati va uning tarixi, tili,
madaniyati, ma’naviyati, an’analari, urf – odatlari, haqida ma’lumot berish,
bolalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning samarali shakl va metodlarini
aniqlash va bir butun mazmunini tarkib toptirish.
Kurs ishining obyekti: Oilada bolalar tarbiyasini amalga oshirish
jarayoni
Kurs ishining predmeti oilada bolalarni yoshligidan milliy qadriyatlar
ruhida tarbiyalash mazmuni va undan foydalanish yo’llari shart – sharoitlari.
Kurs ishining vazifalar
4

Bolalarni milliy qadriyatlar, an’analar ruhida tarbiyalashning yo’llarini
aniqlash. Bolalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning o’ziga xos
xususiyatlarini yoritib berish.

I BOB. O’QUVCHILARNI MA’NAVIY- AXLOQIY
TARBIYALASHNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. O‘zbek oilalarida milliy qadriyatlar asosida sog‘lom va barkamol
avlodni tarbiyalashda oilaning o‘rni
O’zbekiston o’ziga xos turli milliy urf – odatlar, an’analarga boy ulkan
mamlakat. Qadriyatlar qadri – mustaqillik sharofati va istiqlol shukuhi ila ko’p
orzu – niyatlarimiz ro’yobga chiqmoqda. Yetmish yil ichida yo’l qo’ygan xato –
kamchiliklar tuzatilib, hamma sohalarda haqiqat tiklanmoqda. Jumladan qadimiy
boy va betakror xalq an’analari, urf – odatlari, rasm – rusumlari, marosimlar,
udumlar, ya’ni milliy qadriyatlarimizga jon ato etildi, turmushga keng joriy etila
boshlandi.
Qadriyatlarimizning oliysi payg’ambarimiz Muhammad sallollohu alayhu
vassalomning so’zlari, qilgan ishlari va ul ulug’ zot tomonidan ma’qullangan
boshqa ishlar islomda keng targ’ib qilinmoqda. Islom olamining nuroniy siymolari:
Axmad Yassaviy, Imom Al – Buxoriy, Xakim, At Termiziy jaxon ilm fani va
milliy o’zbek davlatchiliginiing buyuk darg’alari: Imom Al – Xorazmiy, Axmad
Farg’oniy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Jaloliddin Manguberdi kabi qator
namoyondalar milliy madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan xissa qo’shdilar,
xalqimizning milliy iftixori bo’lib qoldilar.
Ma’naviy qadriyatlarining yana bir qudratli manbai an’anaviy oila va
qarindoshlik munosabatlari odobidan iboratdir.
Kattalarni hurmat qilish o’zaro yordamlashish, kelajak avlod haqida
g’amxo’rlik qilish hamisha uning qoidalari bo’lib kelgan.
Oila qadriyatlari va qon – qarindoshlik munosabatlarini qayta tiklanishi o’z
umrini yashab kelayotgan urug’ munosabatlarini abadiylashtirishni emas, balki har
5

bir oilaning iqtisodiy – ma’naviy va kasb jixatidan erkin bo’lish imkoniyatini
aniqlatishi lozim.
Shunday ekan bugungi kunga kelib tanish – bilishchilik juda avjiga olib ketdi.
Biz yosh bilimli, saviyali mutaxassislarimizning o’z o’rniga qo’ya bilishimiz
lozim.
Milliy an’analarimizga tiklanishi ularni hozirgi dunyo va axborot
sivilizatsiyasi qadriyatlarga moslashishni ham anglatadi. Biz xozirgi sivilizatsiyasi
o’ziga ifoda etadigan ijobiy qadriyatlar jumlasiga huquqiy demokratik jamiyat
qurish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlarni kiritamiz. Bu inson huquqlariga
rioya etish, tadbirkorlik erkinligi, so’z erkinligi, matbuot erkinligi va xokazolardir.
Shunday ekan bizning bugungi kunda oldimizga qo’ygan eng oliy maqsad
ham xuquqiy demokratik jamiyat qurishdir. Shunga ko’ra biz o’zimizning milliy
qadriyat va urf – odatlari, an’analarimizning tiklashimiz va uni asrab avaylash
kelajak avlodga yetkazishimiz lozimdir. Shu bilan birga hammamiz yana bir
haqiqatni anglab olmoqdamiz.
Inson moddiy jixatdan qanchalik boy bo’lmasin ammo ma’naviy jixatdan
qashshoq bo’lsa u ilm ma’rifatga erisha olmaydi va shu bilan birga komil shaxs
bo’la olmaydi.
Milliy qadriyatlarimiz urf – odat va an’analarimiz qayta tiklanib yanada
rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkaziladigan islohotlar muvaffaqiyatli amalga
osha oladi, chunki ma’naviy barkamol, ma’rifatli ruhan bardam , yangicha
tafakkurlash qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharof bilan
o’ta oladi. Shunday ekan xalqimizning madaniy merosi, yuksak mahnaviy
qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni Respublikamizda yashovchi har
bir insonning ongiga singdirish ayniqsa yosh avlodni ma’naviy yetuk fidoiy
kishilar etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan hisoblanadi.
Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u bilan qalban va vijdonan, aql
va qo’l bilan mexnat qilish kerak. Oila bolaning ma’naviy – axloqiy
fazilatlarigagina emas, balki uning o’z – o’zini anglashiga, milliy ongiga samarali
ta’sir ko’rsatadi.
6

Shu jumladan oilaning bolaga tarbiyaviy ta’siri doirasini ham kengaytirishga
olib yetadi. Bunda oiladagi turmush sharoiti, undagi tartib – intizom, urf – odat va
an’analar bolaga yo ijobiy yoki salbi ta’sir etish mumkin.
Ayrim onalar uchun ko’tarinki rux doimiy barqaror bo’ladi. Bunday oilalarda
kelishmovchilikka, nifoqqa o’rin qoldirmaydi. Oilaning har bir a’zosi o’zaro
mehribon, g’axo’r ittifoqli bo’ladi. Mehnat har birining ijtimoiy majburiyati, oila
a’zolari hayotida ro’y berayotgan har qanday voqyea hamma tomondan shodiyona
va tantanali hisoblanadi.
Oila insonlarning tabiiy – biologik – fizalogik, moddiy – iqtisodiy , huquqiy –
qonuniy, ma’naviy – axloqiy, aloqa – munosabatlari asosiga qurilgan ijtimoiy
birlikdan iboratdir. Insonlarning tabiiy –biologik – fizologik munosabati deganda
jinsiy aloqa va nasl qoldirish ( farzand tug’dirish va tarbiyalashni), moddiy –
iqtsodiy munosabatida - uy ro’zgorini boshqarish, mulkiy munosabat – nikoxining
qonuniyligini, ma’naviy – axloqiy munosabatda esa er – xotin inoqligi, pokligi, ota
– ona bilan farzand o’rtasidagi mehr – oqibat, hurmat, burch va shu kabilarni
tushunish lozim. Hozirgi kunda yuqoridagi zikir etilgan oila va uning bilan
bevosita bog’liq masalalar qonun yo’li bilan muhofaza qilingan va kafolatlangan.
Chunki u jamiyatning ajralmas bir bo’lagidir. Shuning uchun ham O’zbekistonda
Respublikasining 63 – moddasida; “Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda
jamiyat va davlat muhofazasida bo’lishi huquqiga ega” - deydilar. O’zbekiston
Oila tarbiyasi deganda ota - ona, oiladagi katta kishilar, buva va buvilar , aka -
opalar va shu kabilar tomonidan bolalarning to’g’ri , milliy axloq-odob no’rmalari
asosida tarbiyalanish tushunish lozim. Zotan kelajakda qanday inson bo’lib
yetilishini ota-ona, aka-opa, boshqalarni muomula – munasabatlar, xulq
atvoriga ,tartib –intizomiga bevosita bog’liqdir. Xalqimiz: :Qush uyasida
ko’rganini qiladi” deb bejiz aytmagan.
Oilada axloqiy tarbiyani negiziga asoslanadi. U bolada shakllanish lozim
bo’lgan barcha insoniy munosabat va fazilatlarni tarbiyalovchi hayot maktabi
hisoblanadi.
7

O’zbek xalqi tabiatan bolajon xalq. Bolaga bag’ri kenglik, mehrdar yolik, o’ta
fidoyilik o’zbeklargagina xos xususiyatidir. Shu boisdan ham, ota – onamiz
farzandlarning baxti va kelajagi uchun qayg’uradi. Ularning puxta bilim olishlari
qiziqishlari bo’yicha kasb – hunar egallashlari, axloq – odob qoidalarni mukammal
bilishlari va ularga amal qilishlari uchun mavjud imkoniyatlarni yaratadilar.
Chunki oilada bolani to’g’ri tarbiyalash mustahkam poydevorli jamiyat barpo
etishning garovidir.
Oilada bolalarni axloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bolaning
ma’naviy dunyosini uning ongini, axloqiy hislatlarini, shaxsiy sifatlari va xulqi
tarbiyalash va rivojlantirishni taqoza eyadi. Axloqiy tarbiyaning vazifalari asosan
quydagilardir;
1.Bolalarda axloqiy his – tuyg’ularni, tassavvurlar va xatti – harakatlarni
tarbiyalash.
2.Xulq madiniyati va ijodiy munosabatlarni tarbiyalash.
3.SHaxsda axloqiy his – tuyg’ularni tarbiyalash .
4.Xulqdagi salbiy hislatlarni barxam toptirish.
Oilada amalga oshirilgan axloqiy tarbiyaning mazmuni farzandda o’z ota –
onasidan, oilasi, avlod – ajdodlari tarixidan, o’zi tug’ulib o’sgan o’lkasi, vatani,
millati, tili, dini, an’analardan g’ururlanishi hissini shakllantirishdan iborat.
Davlatimiz va hukumatimizning ota – ona va tarbiyachi murabbiylar oldiga
qo’yayatgan talabi ham aynan shundan ibratdir.
“Bola ongi yoshlikdan boshlab” , “Sen tarixi boy, ulug’ millatning
farzandisan”, “Sen ulug’ mutafakkirlar, alloma zamonlarni dunyoga keltirib,
tarbiyalangan bobokolanlarning ajdodisan”, “O’zbek xalqi boy ma’naviyatli,
vatanga, xalqa sadoqatli xalq”, “Bizning mamlakatda dunyoda tabiati eng go’zal,
boy diyor”, “O’zbek xalqi bag’ri keng , insonpavar, mexmondo’st xalq” kabi
tushunchalar bilan shakllantirilsa, uning ongida milliy g’urur, o’zligini anglash
paydo bo’lib boradi. Shundagina u o’z avlod ajdodlari an’analari kelgusida
davomchisi ekanligini , ongli ravishda tushunib yetdi. Mamlakat, oila tug’ulib
o’sgan hudud ravnaqi, amalga oshirayotgan islohatlarning muvaffaqiyoti har bir
8

shaxsning ma’naviy madaniyatliligi darajasiga, uning fidokorligiga , halol
mehnatiga bog’liq ekanligini qalb anglaydi.
Yoshlarning ma’naviy – axloqiy va jismoniy barkamol qilib tarbiyalash
davlatimi- zning siyosatini ustuvor yo’nalishi hisoblanadi.
Oila esa tarbiyaning poydevori o’ziga xos jarayon bo’lib, u farzand
tug'ulmasdan ancha oldin boshlanadi. Yaniy bo’lajak ota – onanig salomatligi ,
nasl – nasabi, dunyoqarashi, ichki va tashqi dunyosi, axloq – odobi, moddiy va
ma’naviy va jismoniy tayyorligi kelajak farzand tarbiyasida mumkin ahamiyatga
egadir.
Milliy g’urur ona suti, ota namunasi, avlod – ajdotlarining irsiy fazilatlari,
axloq – odabi mezonlari orqali far-zand ongiga singdiriladi. Milliy g’ururi
O.Musurmonova “Oila ma’naviyati–milliy g’urur”.T. “O’qituvchi”.1999.25 – bet.
baland yoshlar mamlakatimizning kelajagidir. Shuning uchun har bir fuqoradan,
yosh avlodga milliy g’ururni shakllanish, mustahkamlash bugumgi kunning
dolzarb masalasi hisoblanadi.
Milliy g’ururni shakllantirish va mustahkamlash uchun avvalo, millatimizning
paydo bo’lib shakllanish tarixi, urf – odatlari, an’analari, adabiyoti, sa’nati,
madaniyati, dini va ularnining insoniyat tarixi taraqqiyotida tutgan o’rni mukamal
bilmoq zarur. Ikkinchidan umuminsoniy qadriyatlarni bilishi, ulardagi milliy
mentalitetimizga mos ilg’or g’oyalarni amaliyotga joriy etishga va shu asosda
milliy qadiriyatlarimizni mazmunan va shaklan boyitmoq lozim. Uchunchidan,
jahon andozalariga mos yangi texnika va texnologiya asaslangan ichlab chiqarish
jarayonini tashkil etish va unda foallik ko’rsatish kerak. To’rtinchidan,
mamlakatimzda istiqomat qiloyotgan fuqoralarning irqi, millati, naslu – nasabi, tili
va diniy etiqotidan qatiy nazar millatlararo, fuqorolararo totuvlik, hamjihatligi,
yakadilliga erishmoq uchun barcha chora tadbirlarni ko’rmoq lozim. Shundagina
hech qanday yovuz kuch ko’p millatli mamlakatimizning xalqlari o’rtasiga raxno
sololmaydi. Ular bir – birlari bilan do’st – birodar hamfikr, bir –biridan faxrlanish
va g’ururlanish hissi bilan yashaydilar. Bunday o’zaro do’stona munosabat yosh
avlod tarbiyasida muhim ro’l o’ynaydi.
9

Axloqiy tarbiyaning yana biri bo’lgan vazifasi insoning jamiyatga bo’lgan
munosabatini yuqori pog’onaga ko’tarish. Axloq odob insoning jamiyatga bo’lgan
munosabatining negzini tashkil etadi. Axloq odamlarning bir – biriga jamiyayga
davlatga, xalq mulkiga, oilaga ishlab shiqarish vositalariga, mexnat masulari va
shu kabilarga munosabatini muayyam tartibga soladigan xatti – harakati qoidalari
tizmida namoyon bo’ladi.
Odob – odamning jamoat, el – yurt orasida o’zini tutish, boshqalar bilan qay
yo’s- inda muomla qilish, o’z turmushi, maishati va bo’sh vaqtini qanday tashkil
etishi, xulosa, shaxsning kundalik xulq – atvori, yurish – turishi, xatti – harakatlari
qan- day bo’lishi lozim va ma’qul ekanligini xususida baxs etadi. Oilada bolalarni
jamiyatga bo’lgan hurmati yuksaltirish mustaqillimizni mustaxkamlashga, axloqiy
madaniyat egasi bo’lishiga, axloqiy ongini, o’zligini - o’zini – o’zi anglab yetishga,
yaxshi insonlarga bo’lgan etiqodini rivojlantirishga olib keldi.
Salbiy illatlarning dastlabki belgilari oilada, maktabda ko’rinadi.Buning
oldini olish olishi va bartaraf etishi uchun tinimsiz kurash olib borish zarur.
Bunday maktab o’quvchilarning ota – onalari o’quvchilarda, o’z farzandlarida
samimiylik, tashabuskoirlik, follik, mexnatsevarlik, kabi axloqiy sifatlarni ,
matonat, tashabbuskorlik, chidam, ishonch kabi xislatlarni shakllantirish shart.
Axloqiy tarbiyaning yana bir vazifasi ongli intizomli bo’lishidir.O ngli
intizomli kishining kundalik foliyatida, xulq – atvorda, kishilar bilan aloqosida,
umumiy dunyoqara- shida namoyon bo’ladi. Ongli imtizomli egasi bo’lgan kishilar
o’z axloqiy burchini to’g’ri anglaydi , o’z xatti – harakatiga boxo beradi, notog’ri
xatti – harakatni qoralaydi. Intizomli kishi o’z xulq – atvoriga to’g’ri baxo berish
bilan birga, biror xatti – harakat uchun shaxsiy ma’suliyatni his etadi.
Abdulla Avloniy “Intizom deb qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har
birini o’z vaqtida tartibi ila qilmoqni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo’lmasa edi,
insonlar bir daqiqa yosholmas edilar” deb ta’kidlaydi.
Bolaning sog’lom bo’lishi uchun atrofida sag’lom , to’g’ri fikirli, go’zal
axloqli odamlar bo’lsa, ularning yaxshi fazilatlari bolaning aqlli, axloqli bo’lishiga
ta’sir etadi, albatta. O’zoro ittifoqlik, muxabbat bo’lgan har bir oila muruvvatli bir
10

– biriga ma’naviy, madaniy muloqatda bo’lishlari eng ko’rkam xislatdir. Umuman,
har bir xalq, jumladan , o’zbek xalqi o’ziga xos axloq qonun – qoidalarni yaratadi.
Insoniylik mezoni axloq qonuniyatining mezoni bo’lgan.
Ko’rinib turibdiki, qadamdan ham, bugungi va ertangi kungi ham, bundan
keyin ham aqlli, farosatli, taffakuri chuqur bir so’z bilan aytganda kamolatli
farzand tarbiyalash muomasi dolizarbdir. Xalq bunday fazilatli insonlarni
sevadilar, ezozlaydilar va hurmat qiladilar.
Shunday qilib o’zbek oilasida axloqiy munosabatlarni shakillanirishda o’zbek
xalqining munosabatlarni shakllantirishda o’zbek xalqining o’ziga xos
xususiyatlarini yoritib beruvchi milliy urf – odatlarimiz, an’analarimizdan
faydalanish hozirgi kunda yangicha mohiyat kasb etadi. Oilada axlodiy
munosabatlarni pedagogik asoslarini ochib berishda O’rta Osiyo mutafakkirlarning
qarashlari pand - nasixatlari, qimmatli asarlar asosiy manba bo’lib hisoblanadi.
Biz ushbu bobda oiladagi axloqiy munosabatlarni shakllantirishning nazariy
qismini yoritib o’tdik.
Shunday qilib, oila tarbiyasi maskani bo’lib, shaxsning kelajagi shu maskanda
tarbiyaning qanday amalga oshirishiga, tarbiyachi hisoblanish ota – onaning o’z
burchi va vazifalariga qanday munosabatda bo’lishiga bo’g’liqdir.Oiladagi har bir
kishining o’z burchi vazifalariga masuliyat bilan yondashishlari oila mustax-
kamligi, jamiyat farovonligiga erishishning omilidir.
Xullas , barkamol insonni, yani avvolo oila uchun , qolaversa o’zi yashab
turgan janiyat, xalq uchun fidoiy shaxsni tarbiyalash oiladan boshlanadi.
11

1.2. Oilada axloqiy munosabatlarni yo’lga qo’yishda oilaviy an’analar,
urf-odat va milliy qadriyatlarning ahamiyati
Inson moddiy jixatdan qanchalik boy bo’lmasin ammo ma’naviy jixatdan
qashshoq bo’lsa u ilm ma’rifatga erisha olmaydi va shu bilan birga komil shaxs
bo’la olmaydi.
Milliy qadriyatlarimiz urf – odat va an’analarimiz qayta tiklanib yanada
rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkaziladigan islohotlar muvaffaqiyatli amalga
osha oladi, chunki ma’naviy barkamol, ma’rifatli ruhan bardam , yangicha
tafakkurlash qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharof bilan
o’ta oladi. Shunday ekan xalqimizning madaniy merosi, yuksak mahnaviy
qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni Respublikamizda yashovchi har
bir insonning ongiga singdirish ayniqsa yosh avlodni ma’naviy yetuk fidoiy
kishilar etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan hisoblanadi.
Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u bilan qalban va vijdonan, aql
va qo’l bilan mexnat qilish kerak. Oila bolaning ma’naviy – axloqiy
fazilatlarigagina emas, balki uning o’z – o’zini anglashiga, milliy ongiga samarali
ta’sir ko’rsatadi.
Shu jumladan oilaning bolaga tarbiyaviy ta’siri doirasini ham kengaytirishga
olib yetadi. Bunda oiladagi turmush sharoiti, undagi tartib – intizom, urf – odat va
an’analar bolaga yo ijobiy yoki salbi ta’sir etish mumkin.
Ayrim onalar uchun ko’tarinki rux doimiy barqaror bo’ladi. Bunday oilalarda
kelishmovchilikka, nifoqqa o’rin qoldirmaydi. Oilaning har bir a’zosi o’zaro
mehribon, g’axo’r ittifoqli bo’ladi. Mehnat har birining ijtimoiy majburiyati, oila
a’zolari hayotida ro’y berayotgan har qanday voqyea hamma tomondan shodiyona
va tantanali hisoblanadi.
12

Tabiiyki bunday oilada o’sib tarbiyalanayotgan o’g’il va qiz, g’amxo’r,
mehribon, o’rtoqlariga iltifotli, mehnatsevar, tirishqoq bo’lib o’sadilar. O’zbek
oilalarida mansub an’analar va ularning bolalarining ma’naviy – axloqiy
tajribasidagi ta’siri nihoyatda katta ekanligi hayot tajribasi hisoblangan.
BULAR:
Diniy va zamonaviy bayram an’analari.
Kundalik turmush an’analari.
Oilaning maishiy turmush an’analari.
O’zbek xalq an’analari mazmunan boy va keng bo’lib, unda turli shakldagi:
mazmuni, usuli, yo’nalishi vositalari va maqsadi jixatdan farq qiladigan
yo’nalishlari. Har bir yili o’zbek oilalarida an’anaviy bayram – Navro’z zo’r
xursandchilik bilan kutib olinadi. Bu qadimiy bayram tabiatning uyg’onishi, uning
go’zalliklarini namoyish etuvchi ramziy xususiyatga egadir. Navro’zni dastlab
oilalarda, so’ngra shahar va qishloqlarda, dala – bog’larda, sayllarda ko’tarinki rux
bilan nishonlashga odatlangan.
O’rta Osiyo va Qozig’istonda juda mashhur bo’lgan «gul sayli, u xosil
bayrami», «qovun sayli» va boshqa shu kabi bayramlar hamda marosimlar esdan
chiqarildi. Oilaviy an’analarni o’rganish, uning xalqchilligini, milliy xususiyatini
bilish, xalqning ma’naviy go’zalligi va bilishdir.
Mustaqillik xayotimizning hamma jabxalariga dadilroq kirib borgani sari har
bir xalq, har bir millatning tarixidan bugungi kunda ham dastur qilib olsa
bo’ladigan an’analari chuqurroq o’rganib, jonlashtirish kerakligini anglayapmiz.
Biz shartli ravishda ijtimoiy – siyosiy an’analar deb atagan bu an’analar
jamiyat va oila manfaatlarining mafkuraviy mevalarining qaror tanishida namoyon
bo’ladi.
Yana biz shartli ravishda oilaviy – ijtimoiy urf – odatlar va an’analar deb
ataydigan an’analar ham bor. Bularga yangi shakllarda tashkil qilinayotgan va
o’tkazilayotgan nikox marosimlari, oila a’zolarini sharafini jamoa bo’lib ximoya
qilish, tug’ilgan kunning muborakbot etish, onalar bayrami, yubiley, yigit va
13

qizlarning yetuklik yoshini nishonlash, kumush oltin to’ylar, nafaqaga kuzatib
qo’yish, shunga o’xshashlarni kiritib qo’yish mumkin.
II BOB. O’QUVCHILARNI MILLIY QADRYATLAR ASOSIDA
MA’NAVIY - AXLOQIY TARBIYALASHNING SHAKL VA METODLARI
2.1. Oilada ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari
O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy
rivojlanishi barkamol insonni shakllantirish bilan ruyobga chiqariladi. Barkamol,
etuk inson asosan o‘ta o‘qimishli, yangicha fikrlaydigan, madaniyatli, axloq -
odobli, mehnatsevar , uquvli, jismonan va ruhan sog‘lom, o‘z haq - huquqini
bilgan, vatanini sevadigan, faol, fidoyi va ma’naviy boy singari insoniy fazilatlarni
o‘zida mujassamlashtirmog‘i lozim.
O’zbekiston o’ziga xos turli milliy urf – odatlar, an’analarga boy ulkan
mamlakat. Qadriyatlar qadri – mustaqillik sharofati va istiqlol shukuhi ila ko’p
orzu – niyatlarimiz ro’yobga chiqmoqda. Yetmish yil ichida yo’l qo’ygan xato –
kamchiliklar tuzatilib, hamma sohalarda haqiqat tiklanmoqda. Jumladan qadimiy
boy va betakror xalq an’analari, urf – odatlari, rasm – rusumlari, marosimlar,
udumlar, ya’ni milliy qadriyatlarimizga jon ato etildi, turmushga keng joriy etila
boshlandi.
Qadriyatlarimizning oliysi payg’ambarimiz Muhammad sallollohu alayhu
vassalomning so’zlari, qilgan ishlari va ul ulug’ zot tomonidan ma’qullangan
boshqa ishlar islomda keng targ’ib qilinmoqda. Islom olamining nuroniy siymolari:
Axmad Yassaviy, Imom Al – Buxoriy, Xakim, At Termiziy jaxon ilm fani va
milliy o’zbek davlatchiliginiing buyuk darg’alari: Imom Al – Xorazmiy, Axmad
Farg’oniy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Jaloliddin Manguberdi kabi qator
14

namoyondalar milliy madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan xissa qo’shdilar,
xalqimizning milliy iftixori bo’lib qoldilar.
Ma’naviy qadriyatlarining yana bir qudratli manbai an’anaviy oila va
qarindoshlik munosabatlari odobidan iboratdir.
Kattalarni hurmat qilish o’zaro yordamlashish, kelajak avlod haqida
g’amxo’rlik qilish hamisha uning qoidalari bo’lib kelgan.
Sho’rolar davrida komfirqa mafkurasi talabi, taqozosi bilan zukko ota –
bobolarimiz, oqila onalarimizning ijodi, teran aql – zakovoti, o’ziga xos
dunyoqarashi va xayotiy falsafasi, ko’p asrlik sinov – tajribalari juda chuqur,
ammo ixcham, lo’nda shaklda chiroyli bayon etilgan, hayot sabog’i –
donishmandlikning ba misoli qomusiga aylangan, tarixning xar hil to’fon
unsurlariyu jangu – jadallariga bardosh berib davrdan – davrga, avloddan –
avlodga o’tib kelayotgan xalq mafkurasi – ma’naviyati, ma’rifiy va axloqiy – ruxiy
tarbiyasi bilan bog’liq qadriyatlarga, xalq an’anaviy sharqona pandu – nasixatlar,
o’gitlar va boshqa katta tarbiya vositalariga befarq qaraldi.
Shu bilan birga, qarindoshlarning o’zaro yordami ba’zi xollarga jamiyat
taraqqiyotini sekinlashtirib qo’yadigan tayyoriga – ayyorlikka va tanish –
bilishchilikka aylanib keldi.
Oila qadriyatlari va qon – qarindoshlik munosabatlarini qayta tiklanishi o’z
umrini yashab kelayotgan urug’ munosabatlarini abadiylashtirishni emas, balki har
bir oilaning iqtisodiy – ma’naviy va kasb jixatidan erkin bo’lish imkoniyatini
aniqlatishi lozim.
Shunday ekan bugungi kunga kelib tanish – bilishchilik juda avjiga olib ketdi.
Biz yosh bilimli, saviyali mutaxassislarimizning o’z o’rniga qo’ya bilishimiz
lozim.
Milliy an’analarimizga tiklanishi ularni hozirgi dunyo va axborot
sivilizatsiyasi qadriyatlarga moslashishni ham anglatadi. Biz xozirgi sivilizatsiyasi
o’ziga ifoda etadigan ijobiy qadriyatlar jumlasiga huquqiy demokratik jamiyat
qurish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlarni kiritamiz. Bu inson huquqlariga
rioya etish, tadbirkorlik erkinligi, so’z erkinligi, matbuot erkinligi va xokazolardir.
15

Shunday ekan bizning bugungi kunda oldimizga qo’ygan eng oliy maqsad
ham xuquqiy demokratik jamiyat qurishdir. Shunga ko’ra biz o’zimizning milliy
qadriyat va urf – odatlari, an’analarimizning tiklashimiz va uni asrab avaylash
kelajak avlodga yetkazishimiz lozimdir. Shu bilan birga hammamiz yana bir
haqiqatni anglab olmoqdamiz.
«Faqatgina chinakam» ma’rifatni odam inson qadrini, millat – qadriyatlarini,
bir so’z bilan aytganda o’zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash,
mustaqil davlatimizning jaxon hamjamiyatiga munosib o’rin egallashi uchun
fidoiylik bilan qarashi mumkin.
Shunday ekan har birimiz Vatanimiz, millatimiz erkinligi va ozodaligi uchun
ilm – ma’rifat bilan kurashimiz, biz yoshlarning oldimizga qo’ygan asosiy
maqsadimiz bo’lmog’i lozim. Sir emaski har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat
yerosti va yerusti tabiiy boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish bilan
saloxiyati bilan balki birinchi navbatda o’zining yuksak madaniyati va ma’naviyati
bilan kuchlidir.
Inson moddiy jixatdan qanchalik boy bo’lmasin ammo ma’naviy jixatdan
qashshoq bo’lsa u ilm ma’rifatga erisha olmaydi va shu bilan birga komil shaxs
bo’la olmaydi.
Prezidentimiz ta’kidlaganidek «vatanimiz azaldan bashariyat tafakkur
xazinasida unutilmas xissa qo’shib kelgan. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak
ma’naviyat, adolatparvarlik, ma’rifatparvarlik kabi ezgu fazilatlari sharq falsafasi
va islom dini ta’limoti bilan uzviy ravishda rivojlanadi va o’z navbatida falsafiy
axloqiy ta’limotlar ham xalqimiz dahosidan bahra olib boyib boradi».
Milliy qadriyatlarimiz urf – odat va an’analarimiz qayta tiklanib yanada
rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkaziladigan islohotlar muvaffaqiyatli amalga
osha oladi, chunki ma’naviy barkamol, ma’rifatli ruhan bardam, yangicha
tafakkurlash qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharof bilan
o’ta oladi. Shunday ekan xalqimizning madaniy merosi, yuksak mahnaviy
qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni Respublikamizda yashovchi har
16

bir insonning ongiga singdirish ayniqsa yosh avlodni ma’naviy yetuk fidoiy
kishilar etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan hisoblanadi.
«Bugun biz o’tkazayotgan islohotlardan ma’naviyat sohasidagi vazifalar
mening uchun asosiy masala bo’lib qolmoqda. Nimaga deganda bozor
iqtisodiyotini ko’rish mumkin. Yangi hayotni ham albatta barpo etamiz,
xalqimizning xayot darajasini ham ko’tarib olamiz. Ishsizlik bartaraf etiladi,
odamlarning daromadi yaxshilanadi.
Lekin odam nafaqat iqtisodiy jixatdan balki uning nazarida, avvalo ma’naviy
jixatidan baquvvat bo’lishi shart.
Yana bir bor aytaman: ildizi baquvvat, ya’ni ruhan bardam, ongi teran,
ma’naviy nuqtai – nazardan yuksak kishilar bilan oldimizda turgan barcha
muammolarni hal etish oson kechadi» - deydi Prezidentimiz I.A.Karimov.
Bundan ko’rinib turibdiki bugungi kunda maktab o’qituvchilarini oila bilan
ham hamkorlikda milliy qadriyatlar, an’ana hamda urf – odatlar asosida tarbiyalash
ota – bobolarimizda bizga qoldirilgan boy ma’naviy me’rosni avaylab – asrab uni
zamonaviy fan yutuqlari bilan ijodiy boyitib, bo’lajak avlodning tafakkuri, dunyo
qarashi milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllantirib, ularning
bunyodkorlik faolligini oshirish – masalasi biz pedagoglarga katta ma’suliyat
yuklaydi. Nafaqat pedagogiklarimizga, balki ota – onalarimizga ham farzand
tarbiyalash uchun uning barkamol shaxs bo’lib voyaga yetishida milliy
qadriyatlarimiz va an’analarimizni dolzarbligini anglab yetishi lozim.
Prezidentimiz I.A.Karimov «Bola tug’ilgan kundan boshlab oila muxitida
yashaydi. Oilaga xos an’analari, qadriyatlar, urf – odatlar bola zuvalasini
shakllantiradi. Eng muhimi farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat
talabalarini anglaydi, his etadi» - deb bildirgan fikri nihoyatda qimmatli.
Shu nuqtai – nazardan yondoshgan oilada tarbiya jarayonini bolaning
shakllanishi ham milliy oila qadriyatlari asosida tarbiyalashdan aniq ajratib
tasavvur etish mumkin emas.
Milliy oilaviy qadriyatlar oila a’zolari ayniqsa bolalar hayoti tarzida mazmun
qo’shadi, boyitadi, takomillashtiradi. Odamlarga bo’lgan axloqiy munosabatni
17

tartibga soladi. Shunday ekan biz avvalo bolalarni tug’ilgandan boshlab oilaviy
an’analar, udum va qadriyatlar asosida tarbiyalashimiz lozim bo’ladi.
Buning uchun avvalo ota – onalarimiz ham, milliy qadriyat, an’ana urf – odat
va marosimlarimizni to’g’ri anglashimiz tushunish va o’z farzandlarining
tarbiyasida namunali ravishda qulay bo’lishi lozim.
Ular farzand tarbiyasida yetarlicha bilimga ega bo’lish va bugungi kundagi
yangiliklardan xabardor bo’lish lozim. Ota – onalarimiz o’z farzandlarini
tarbiyalash borasida faqatgina moddiy jixatdan emas balki ularning ma’naviy
yetuk bo’lishiga juda katta ahamiyat qaratmog’i lozim. O’zbek xalqining oila
tarbiyasida ajdodlar tarbiyasida asoslangan sinovdan o’tgan milliy an’analardan
xozirgi davrda bolalarni baxramand qilish amaliy qimmatga ega.
Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u bilan qalban va vijdonan, aql
va qo’l bilan mexnat qilish kerak. Oila bolaning ma’naviy – axloqiy
fazilatlarigagina emas, balki uning o’z – o’zini anglashiga, milliy ongiga samarali
ta’sir ko’rsatadi.
Shu jumladan oilaning bolaga tarbiyaviy ta’siri doirasini ham kengaytirishga
olib yetadi. Bunda oiladagi turmush sharoiti, undagi tartib – intizom, urf – odat va
an’analar bolaga yo ijobiy yoki salbi ta’sir etish mumkin.
Ayrim onalar uchun ko’tarinki rux doimiy barqaror bo’ladi. Bunday oilalarda
kelishmovchilikka, nifoqqa o’rin qoldirmaydi. Oilaning har bir a’zosi o’zaro
mehribon, g’axo’r ittifoqli bo’ladi. Mehnat har birining ijtimoiy majburiyati, oila
a’zolari hayotida ro’y berayotgan har qanday voqyea hamma tomondan shodiyona
va tantanali hisoblanadi.
Tabiiyki bunday oilada o’sib tarbiyalanayotgan o’g’il va qiz, g’amxo’r,
mehribon, o’rtoqlariga iltifotli, mehnatsevar, tirishqoq bo’lib o’sadilar. O’zbek
oilalarida mansub an’analar va ularning bolalarining ma’naviy – axloqiy
tajribasidagi ta’siri nihoyatda katta ekanligi hayot tajribasi hisoblangan.
BULAR
1. Diniy va zamonaviy bayram an’analari.
2. Kundalik turmush an’analari.
18

3. Oilaning maishiy turmush an’analari.
O’zbek xalq an’analari mazmunan boy va keng bo’lib, unda turli shakldagi:
mazmuni, usuli, yo’nalishi vositalari va maqsadi jixatdan farq qiladigan
yo’nalishlari. Har bir yili o’zbek oilalarida an’anaviy bayram – Navro’z zo’r
xursandchilik bilan kutib olinadi. Bu qadimiy bayram tabiatning uyg’onishi, uning
go’zalliklarini namoyish etuvchi ramziy xususiyatga egadir. Navro’zni dastlab
oilalarda, so’ngra shahar va qishloqlarda, dala – bog’larda, sayllarda ko’tarinki rux
bilan nishonlashga odatlangan.
O’rta Osiyo va Qozig’istonda juda mashhur bo’lgan «gul sayli, u xosil
bayrami», «qovun sayli» va boshqa shu kabi bayramlar hamda marosimlar esdan
chiqarildi. Oilaviy an’analarni o’rganish, uning xalqchilligini, milliy xususiyatini
bilish, xalqning ma’naviy go’zalligi va bilishdir.
Mustaqillik xayotimizning hamma jabxalariga dadilroq kirib borgani sari har
bir xalq, har bir millatning tarixidan bugungi kunda ham dastur qilib olsa
bo’ladigan an’analari chuqurroq o’rganib, jonlashtirish kerakligini anglayapmiz.
Biz shartli ravishda ijtimoiy – siyosiy an’analar deb atagan bu an’analar
jamiyat va oila manfaatlarining mafkuraviy mevalarining qaror tanishida namoyon
bo’ladi.
Yana biz shartli ravishda oilaviy – ijtimoiy urf – odatlar va an’analar deb
ataydigan an’analar ham bor. Bularga yangi shakllarda tashkil qilinayotgan va
o’tkazilayotgan nikox marosimlari, oila a’zolarini sharafini jamoa bo’lib ximoya
qilish, tug’ilgan kunning muborakbot etish, onalar bayrami, yubiley, yigit va
qizlarning yetuklik yoshini nishonlash, kumush oltin to’ylar, nafaqaga kuzatib
qo’yish, shunga o’xshashlarni kiritib qo’yish mumkin.
19

2.2. Oilada bolalarni va milliy ruhda tarkib toptirishning shakllari va
vositalari
Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi ma’naviy - axloqiy tarbiya asosini
ham ilg’or milliy, ma’naviy – axloqiy qadriyatlar xalq pedagogikasi g’oyalari
tashkil etadi. Asarlar o’sha ajdodlarimizdan qolgan urf – odat, to’yu – tomoshamiz,
mehmon kutishimizdan tortib to kiyinish madaniyatigacha barii odobu – xayo
pardasiga o’ralganki, bu ham bo’lsa o’zimizga xosligimizni ko’rsatib turadi.
Inson odobi – turmush oftobi. Insonni odobli qilib tarbiyalash muxim
axamiyatga egadir. Bunda ajdodlarimiz aloxida e’tibor berishgan.
Yusuf Xos Xoji, Alisher Navoiy, Ogaxiy singari allomalar asarlari xalq
tarbiyashunosligi sharbati bilan siylangan. Turkiston xalqi Qur’on va Xadislarni
targ’ib va tashviq etish borasida juda katta ishlar amalga oshirishgan. Turkiston
yurti sobiq sovet ittifoqi tomonidan zabt etilgandan so’ng, ayniqsa kommunistik
firqa raxbarlik qilgan sovet davrida birinchi navbatda muqaddas Qur’oni Karim va
Hadislarga nisbatan ayovsiz urush e’lon qilindi.
Bu musulmon xalqiga uning an’ana, urf – odatlariga, tarbiya yo’singa
bo’lgan shavqatsizlik edi.
Shuning uchun xozirgi zamon odamlari e’tiqod degan uluq narsadan qisman
bo’lsada maxrum bo’lib qoldi. Mustaqillik sharofati bilan Turkiston xalqiga o’zbek
xalqiga o’zligi qaytarildi, milliy tarbiya gulshaniga keng yo’l ochilmoqda. Har bir
ota – ona, har bir tarbiyachi muallim, har bir raxbar, jamiyatning xar bir a’zosi
samarali foydalanishi lozim.
Xalq so’zi – xaq so’z, xalq ijodi pand – nasixat, ya’ni tarbiya maktabidir.
Unda xalqning ijtimoiy – siyosiy dunyoqarashi, falsafi – estetik, didaktik.
An’ana uzoq zamonlardan beri avloddan – avlodga, otalardan bolalarga o’tib
davom etib kelayotgan urf – odatlar, axloq me’zonlari qarashlaridir. An’ana
ijtimoiy va madaniy me’rosdir.
O’zbek an’anaviy qadriyatlari xususan xalq og’zaki ijobiy ijodi uning
tarkibidagi pandnomalar o’gitlar, nasixatlar, olqish – duolar har kun har daqiqa
jonli jarayonlarda shaxob, turmush tarzimizni bezab ayniqsa farzandlarimizga
20

to’g’ri bo’lish, tug’ri yashash va odob – axloqi joyida bo’lishlikni eslab turuvchi
da’vat qiluvchi manbalardir. Aytmoqchimizki yoshlarimiz xalqona qadriyatlardan
nechog’lik ko’p saboq olsalar ularning tafakkurlari shunchalik boyib, aql idroklari
qayralib har tomonlama kamol topa beradilar.
Shuning uchun odob – axloq qoidalari va normalari o’sha xalqning bitmas –
tugalmas ma’naviy boyligi xisoblanadi va millat darajasida shakllanganlik darajasi
deb qaraladi. Axloq – odob norma va qoidalari jamiyat taraqqiyoti bilan rivojlanib
o’zgarib boradi. Bunda qardosh xalqlar, mintaqada yashovchi xalqlar, millatlar, urf
– odatlar bir – biriga ta’sir ko’rsatadi. Ilg’or qulay urf – odatlar, an’analar esa
qadriyatlar darajasiga ko’tariladi. Bugungi kunda yoshlarni yuksak ma’naviy g’oya
va milliy urf – odat, an’analar asosida tarbiyalash dolzarb masalaga aylangan.
Yuksak ma’naviy g’oya va urf – odatlar ko’lami nixoyatda keng va serqirra bo’lib,
ularda eng muximlar: iymonlilik, vatanni sevish, insonparvarlik, do’stlik, o’rtoqlik,
ongli intzom, ijtimoiy faollik, halol mehnat, oila, davlat va jamiyat oldidagi
burchni anglash, tinch – totuv yashash uchun kurashish xurfikrlilik kabilar.
Umuminsoniy oilaviy urf – odatlar va an’analarni chuqur o’rganish ularni
tahlil qilish, ularni turkumlashtirish, ularni paydo bo’lish yo’llari, revosutsion
paydo bo’lish aniqlash ilmiy asoslardan g’oyalarni ilgari surish va shular asosida
an’analardan foydalanish yo’llarini tavsiya etishni xayot talab etmoqda. Bularni
xamon kelajak kishini tarbiyalashda amaliy yordam beradi. Qadim zamonlardan
hatto o’zbek xalqini yozuvi bo’lmagan paytlardanoq yosh avlodni tarbiyalash
asosan oildada amalga oshirilgan. Bunda tabiat va ijtimoiy omillar xal qiluvchi
o’rin tutganligi shubxasiz.
Xalq pedagogikasi xamisha yaxshi samara bergan. Shuning uchun ham
xalqning tarbiyaga oid bilimlarini chuqur o’rganish tarbiya natijalariga asoslanib,
ularning asaliy manbalariga tarbiya sirlariga nazar tashlash bugungi kunda ham
axamiyatni yo’qotmagani yo’q.
Har bir xalq o’zining o’tmishda qolgan milliy – an’analarga asoslangan
tarixiy madaniyat va turmush tarziga egadir. An’analar insonlarni turmushi va
madaniyati asosi sifatida xozirgi kishilar axloqiga ta’sir etish mumkin.
21

An’analarning bunday tarbiyaviy ta’sir etishi katta axamiyat kasb etadi.
An’analarning vujudga kelishi va shakllanishi murakkab ijtimoiy jarayondir. Unda
xalqni dono fikrlari axloq me’zonlari insonni xurmatlash va qadrlash o’z ifodasini
topgan.
Shuning uchun ham yosh avlod – ajdodlarimiz tomonidan tarixiy sharoitdagi
vujudga kelgan ilg’or an’analarni o’zlashtirish, unga rioya etish, boyitish nixoyatda
zarurdir. Nixoyatda mazmuniga ko’ra milliy an’analar qaror topmoqda. Eski va
yangi an’analar qarama – qarshiliklar jarayonida saralanadi, sayqal topadi. Ayrim
onalar qanday bo’lsa o’sha xolda ko’rinishda uzoq vaqt saqlanib qoladi. Ba’zilari
ko’rinishni o’zgartiradi, ba’zilari esa yangilarini uyg’unlashadi, takomillashadi.
Bolalar oilaviy an’analarga juda katta e’tibor, qiziqish bilan tayyorlanadilar,
kutadilar. Bunday an’analar ular tarbiyasiga taalluqli bo’lgan vositalar sanaladi,
ko’rinishdagi an’analarning umri boqiydir, urf – odatlar qancha xayotiy xalqchilik
qancha ko’p tarqalgan bo’lsa u xalqda shuncha tez singadi, shuncha uzoq yashaydi.
Sharq xalqlari
Jumladan o’zbeklar bolalar tarbiyasiga befarq qaramaganlar. Xayotdagi
hamma xatti – xarakatlarning oqibati to’g’ri baxolangan. Yoshga mos ravishda
ta’sir ko’rsatish yo’l va vositalarni ajratilgan kerak bo’lganida rag’batlantirish
turlaridan foydalanilgan lozim bo’lsa jazolangan. Bir bolaga yetti maxalla ota –
ona deb bejiz aytilmagan noaxloqiy xatti – xarakatlar qisqa lekin o’ta tarbiyaviy
axamiyatga ega bo’lgan yomon bolada iborasi bilan tavsiflangan.
Masalan xalqimizning qadimdan amal qilib kelayotgan odob – axloq
qoidalariga ko’ra non ulug’langan «ushog’i bexosdan yerga tushib ketsa yomon
bo’ladi» deb uni qo’lga olib ko’zga surib o’pib og’ziga solgan uni chetga olib
qo’ygan.
«Suvga tuflash gunox bo’ladi», «yomon bqladi» deb tushuntirilgan. Qadimgi
xovuzlarning suvi xaftalab, oylab toza turgan, biror kishi uni ifloslantirib «xarom»
qilishga botinolmagan. Kechasi uy supurilmagan, supurgi yotqizilib qo’yilmagan.
Ikki qo’lni orqada tirab o’tirish, barmoqlarni zanjir qilish, oyoqlarni chalishtirib
ko’pchilik oldida o’tirib uzatish odatsizlik xisoblangan.
22

«Yomon bo’ladi» iborasi orqali kattalarga xurmat, kichiklarga g’axo’rlik
tarbiyalangan, otaga tik qarash, ularga ters javob berish, xotin – qizlarga bexayolik
qilish yomon bo’lishni yoshlikdan tushuntirilgan.
Masalan, musulmon farzandi quyosh chiqqancha uxlasa «yomon bo’ladi» erta
shaharda eshik ochilmasa «yomon bo’ladi», «Kunlik rizqimizdan benasib
qolishimiz iborasi bolalarni erta turishiga undagan kechki payt quyosh botishi
arafasida uxlash yomon bo’ladi deb o’qtirilgan. Xayvonlar, qushlarga tosh otma
ozor berma «yomon bo’ladi» ekinlarni poyxon qilma «yomon bo’ladi» kabi
iboralari orqali ona tabiatga hurmat uni avaylab – asrashga o’rgatilgan. Xozirgi
so’zimiz bilan aytganda ekologik tarbiya berilgan.
O’zbek xalqida bolalar bilan bog’liq juda ko’p yaxshi an’analar bor. Xalq
pedagogikasi bolalarga mexr – muxabbat, ularni sevish, erkalash, parvarish qilish
ta’lim – tarbiya berish extiyotlash kabi insoniy qarashlarni targ’ib qilib kelgan.
O’zbek xaqining qadimiy urf – odatlariga ko’ra yangi chaqaloqning dunyoga
kelishi, faqat uni ota – onasi uchungina emas, balki hamma qarindosh – urug’larni
va maxalla – kuy uchun ham sevinchli xodisa xisoblanadi.
Xozirgi davrda saqlanib kelayotgan qadimiy odatlardan biri yangi chaqaloq
sharafiga mevali daraxt o’tqazilishidir. Bu bilan ular yangi chaqaloqni dunyoga
keltirishni an’anaviy marosimga aylantirish va tabiatga mexr uyg’onishgina emas
balki keyingi avlodlar xayotini farovonlashishini xam ko’zlangan. Xaqimizga faqat
o’zining bolasinigina emas umuman o’ziga yaqin xamma bolalarni sevish
extiyodlash ularning tarbiyasi bilan shug’ullanish payti kelsa sho’x bolalarni
tartibga chaqirish ona suti berish parvarish qilish an’analari avloddan avlodga o’tib
keladi.
Bir bolaga butun maxalla ota ona degan maqol shundan. Maxalladagi xar bir
bolaning yurish turishi tarbiyasi uchun xamma barobar ma’suliyat xis qilgan.
Ota onasi bolalarni boqishi butun maxalla o’z zimmasiga olgan. Emizikli
bolalar uchun ko’krakdagi suti bor onalarni jalb etish g’oyatda qadrlangan.
Boquvchisi yo’qlar xam maxalla etiboridan chetga qolmagan. Xalq og’zaki ijodi
asoslarini ko’zdan kechirar ekanmiz xalqning xam qo’yishi odatda keng o’rin
23

berilganini ko’ramiz. Sharq xalqlari xususan o’zbek xalqida shunday odat bor
bolalarga oiladagi kattalar elu yurt o’rtasida mo’tabar bo’lgan kishilar, etiborli
qariyalar nom qo’yadilar bu qadimdan qolgan irimdir.
Masalan Erali va Sherali dostonida aytilishicha o’sha zamonning rasmiga
ko’ra bolaning birini podsho qo’liga birinchi xotiniga ko’tartirib ipak alvon
chodirlarning ichidan xaloyiqqa qarab bolalarga qarab munosib ot qo’yishni
so’radi.
Birisini berdim xaylo gulima,
Birisini o’zim oldim qo’lima.
Bir maslaxat sizlarday-el ko’nima,
Birodarlar ot qo’yinglar o’g’lima.
Ba’zilar aytdi Egizak bo’lganidan keyin Xasan-Xusan bo’ladi deb. Birovlar
Shamsi va Qamar, deyishadi. Yana biri aytdi, Zalil va Karim deb xech birini
degani podshoga yoqmay turgandi to’qson yamoqli to’n kiygan qalandar el
o’rtasiga chiqdi. Ana shu qalandarning qo’ygan oti Erali-Sherali xammaga maqul
bo’ladi.
Bola aziz odobi undan aziz. Bu maqolda o’zbek xalqining tarbiyaga oid
qarashlari o’z ifodasini topgan.
Bu e’tiqod yillar davomida ular ongiga singib ketgan. Ota onalar farzand
ko’rish ularni sog’lom o’stirish bilan birga ularning odobli bo’lishlarini xam orzu
qilishgan. Bola tilga kirishi bilan axloqiy tarbiyaning alifbosi bo’lgan
salomlashishini o’rgatishdir.
O’zbek xalqi o’zining milliy tarbiya uslublarida bolalarga kattalarga birinchi
bo’lib salom berishni kattalar suxbatiga aralashmaslikni ularni xadeb noo’rin
savollar bezor qilmaslikni kattalar o’z joylariga o’tirganlariga qadar o’tirmaslikni
uyda mexmondan so’ng kirishni lekin birinchi bo’lib lekin eshikni ochishni ularga
yordam berishni odob qoidalariga doimo rioya etishni talab qilgan. Ota-ona
dasturxonga qo’l uzatmaguncha dsturxon atrofiga yoshi kattalar to’rga o’tirishi
lozim.
24

Bunday qoidalarga rioya qilgan bolalargina tarbiya ko’rgan bolalar sanaladi.
Bolalar xulq atvorlariga qarab ota onalarning tarbiyaviy iqdidorlariga baxo
berilgan. Ijobiy baxolar Otanga raxmat kabi rag’batlarga ifoda yetgan, bo’lsa,
aksincha salbiy xolatlarga duch kelganda Padaringga lanat koyish o’zbek xonodoni
shaniga katta dog’ xisoblanadi.
Yuqoridagi odob qoidalariga xozirgi kunimizda xam o’z axamiyatini deyarli
yo’qotmagan bo’lib ular bolalarimizning madaniy xulq ko’nikmalaring qaror
topishida muxim o’rin tutadi.
25

2.3. O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda interfaol metodlardan
foydalanish usullari
Bugungi ba’zi bir yoshlar ma’naviyatining qisman buzilayotganligi,
ayrimlarining bizga mutlaqo yot bo‘lgan urf-odat, madaniyatga berilib
ketayotganligi, voyaga etmagan yoshlar o‘rtasida turli bezorilik, jinoyat sodir etish
hollari uchrab turishi barchamizni tashvishga solmoqda. Bunday yoshlar
kelajakda Vatan ravnaqi uchun o‘zlarining qanday hissalarini qo‘sha oladilar,
qanday kadr bo‘lib etishadilar. Vaholanki, mustaqil O‘zbekistonning jahondagi
rivojlangan mamlakatlar darajasida ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-axloqiy
rivojlanishi ko‘p jihatdan yosh avlodni kamol toptirishga, uni yangi ijtimoiy
munosabatlarga erkin kirisha oladigan, umuminsoniy qadriyatlarni e’tirof
etadigan, ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga yo‘nalgan ijtimoiy faol, yuqori
madaniyatli, malakali kadrlar bo‘lib etishishiga bog‘liq.
Ma’naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etish ijtimoiy tarbiyaning
muvaffaqiyatini ta’minlovchi eng muhim omil sanaladi. Ma’naviy-axloqiy
ta’lim-tarbiya o‘zaro bog‘liqlik, uzviylik, aloqadorlik hamda dialektik xarakterga
ega bo‘lib, shaxs ma’naviy-axloqiy kamolotini shakllantirish asosi hisoblanadi.
Ma’naviy-axloqiy ta’lim o‘quvchilarga ma’naviy-axloqiy munosabatlar
mohiyati to‘g‘risida tizimlangan bilimlarni berish, ularda ma’naviy-axloqiy
bilimlarni egallashga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirish ma’naviy-axloqiy ongini
shakllantirish jarayoni bo‘lib, izchil, uzluksiz, tizimli tarzda tashkil etilishi lozim.
Mamlakatimiz ta’lim tizimida samarali qo‘llanib kelinayotgan innovatsiyalar
va xorijiy tajribalar sifatida interfaol metodlarni keltirishimiz mumkin. Interfaol
so‘zi inglizcha so‘z bo‘lib, «inter» -o‘zaro va «act» -harakat qilmoq ma’nolarini
bildirib, ularning umumiy mazmuni interfaol –ya’ni o‘zaro harakat qilmoq
ma’nosini anglatadi. Bunday o‘zaro harakat turlariga “tinglovchi –o‘qituvchi” va
“tinglovchi-tinglovchi”ning maqsadli harakatlarini kiritish mumkin. Interfaol
o‘qitishda o‘qituvchi o‘quv faoliyatnining faol tashkilotchisi bo‘lib, talabalar
bu faoliyatning sub’ekti sifatida namoyon bo‘ladi. Interfaol o‘qitish bu bilish
faoliyatini rivojlantirishning maxsus tashkiliy shakli bo‘lib, interfaol o‘qitish
26

jarayonida ta’lim oluvchi o‘qitishning ob’ektidan o‘zaro hamkorlikning
sub’ektiga aylanishi, o‘quv jarayonida faol ishtirok etishi bilan
tavsiflanadi.Mashg‘ulotlarda interfaol metod (strategiya, grafik organayzer)lar
bilan ishlash talabalar tomonidan o‘quv axborotlarini tizimli, yaxlit holda
o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi.
Qolaversa, interfaol metodlar yordamida talabalar o‘quv axborotlari bilan
ishlashda bilimlarni tahlil qilish, sintezlash, muhim tushunchalarni
tizimlashtirish, ob’ekt, jarayon, faoliyat, voqea, hodisalarning umumiy mohiyatini
aniq ifodalash kabi ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirishga muvaffaq bo‘ladi.
Interfaol metodlarta’lim jarayonining asosiy ishtirokchilari –o‘qituvchi, talaba va
talabalar guruhi o‘rtasida yuzaga keladigan hamkorlik, qizg‘in bahs-munozalar,
o‘zaro fikr almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil etiladi. Bu jarayonda
ularda:-erkin fikrlash;-shaxsiy qarashlarini ikkilanmay bayon etish;
muammoli vaziyatlarda echimlarni birgalikda izlash;-o‘quv materiallarini
o‘zlashtirishda talabalarning o‘zaro yaqinliklarini yuzaga keltirish;-“o‘qituvchi –
talaba –talabalar guruhi”ning o‘zaro bir-birlarini hurmat qilishlari;-bir-birlarini
tushunishlari;-bir-birlarini qo‘llab-quvvatlashlari;-bir-birlariga samimiy
munosabatda bo‘lishlari;-ruhiy birlikka erishishlari kabilar bilan tavsiflanadi.
“ Ikki sahifali kundalik” metodi.
1. Metodning maqsadi –mazkur metod nafaqat matnning mazmunini
o‘rganishga, matn mazmunini o‘zining shaxsiy tajribasi bilan bog‘lashga va
o‘zlashtirgan axborot, g‘oya, yoki fikrlarga nisbatan o‘z munosabatini yozma
ifoda etishga imkon beruvchi oddiy va samarali usul bo‘lib, talabalardagi
shaxsiy pozitsiyani shakllantirishga yordam beradi. Metodni o‘tkazish tartibi:• ish
daftari vertikal chiziq bo‘yicha ikkiga bo‘linadi;• chap tomonga talabalar mavzu
yuzasidan unda taassurot uyg‘otgan, yoqqanyoki savol tug‘dirganssitata, g‘oya
yoki fikrlarini yozadi (masalan, juda aqlli ta’rif, dalil yoki sabab va boshqalar);•
o‘ng tomonda keltirilganssitata yoki fikrga o‘zining sharhlarini yozadi, ya’ni o‘z
munosabatini quyidagi yo‘nalishlarda bildiradi: Uni bu fikr yoki g‘oyaning nimasi
qiziqtirdi va yozib olishga undadi? Bu nima haqda o‘ylashga majbur etdi? Bu fikr
27

bo‘yicha u qanday savollarni o‘yladi? ;• matnni o‘qiyotganida talabalar kerakli
qo‘shimcha fikrlarni aniqlab, kundalikka yozib boradi;•ish yakunlagandan so‘ng
talabalar juftliklarda ishlashlari, tahlillarini almashishlari, o‘rtoqlari tahlilida
ularga yoqqan fikrni muhokama etishlari va ko‘rsatishlari mumkin.
“QANDAY ?” GRAFIK ORGANAYZERI.
Muammoni hal qilishda o‘zingizga beradigan asosiy savol –bu
“QANDAY?” savolidir. Ko‘pchilik holatlarda nima qilish haqida
o‘ylamaysiz. Muammoning javobi deyarli hamma vaqt buni qanday qilish
kerak savolida bo‘ladi. “QANDAY”? usulini ishlatgan paytimizda “Qanday?”
degan bir savolga javoban yana boshqa shunday savol bo‘lishi kerak. Shu
sababliish jarayonida siz na faqat imkoniyatlarni, balki ularni amalga oshirish
yo‘llarini ham o‘rganib chiqasiz.
28QANDAY
QANDAY?
QANDAY? QANDAY?
QANDAY?
QANDAY?
QANDAY?QANDAY?

XULOSA
Biz oilada farzand tarbiyasi mavzusini o’rganib chiqib quyidagi xulosalarga keldik.
Barcha milliy an’analarimizni avaylab – asrab, rivojlantirib, kelajak avlodga
yetkazib berish bizning asosiy vazifamiz bo’lib, hisoblanadi. Jamiyatning
taraqqiyoti ko’pgina davrlarda tarbiyaning mazmuni va yo’nalishi milliy
qadriyatlarimiz, an’analarimiz va urf – odatlarimiz uyg’unligi bilan belgilanadi.
Bu nazariy qoida xozirgi kunda ijtimoiy tarbiyaga bog’liq.
Yosh avlodni tarbiyalashda bugungi kunda bu qadriyatlar, an’analar o’zining
barcha qirralarini ko’rsatib yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishida ijobiy
ta’sir ko’rsatmoqda. Bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalash uchun oila,
maktab va mahallalar birgalikda quyidagilarni bosqichma – bosqich amalga
oshirsa maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Oilada bolalarni milliy an’analar asosida tarbiyalashda oila va jamiyatchilik
faoliyatlarini muvofiqlashtirilsa.
Bolalarni milliy an’analar asosida tarbiyalash jarayonidagi amalga oshirilishi
lozim bo’lgan vazifalarni aniqlash, ularni amalga oshirish uchun zarur shart –
sharoitlar yaratilsa.
Maktab yoshidagi o’quvchilarni milliy an’analari asosida tarbiyalashning
asosiy tamoyillarini belgilash.
Bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalashda ota – onaning pedagogik
madaniyatini shakllantirish.
Milliy an’analarimiz xis etgan ilmiy va badiiy kitoblar, darslik va
qo’llanmalar, ko’rgazmali vositalar ishlab chiqarish.
Oilada yo’qolib ketayotgan an’analarimizni yosh avlod ongiga singdirish,
milliy tarbiyamizni yanada rivojlantirishda xalq pedagogikasining axamiyati
beqiyos.
Milliy qadriyatlarimiz, an’analarimiz, urf – odatlarimizni ta’lim – tarbiya
jarayonida yosh avlodni barkamol etib tarbiyalashda amaliy qo’llash, uning nazariy
asoslarini ochib berish, kelajakni asosi bo’lib xizmat qiladi.
29

Xulosa qilib aytish mumkinki, mustahkam ma’naviy immunitetli, o’zining
fikrlarini ravon ayta oladigan, yuqori marralarga erishuvchan avlodni tarbiyalash
uchun ota-ona, oila muhiti juda katta ahamiyat kasb etadi. Hech kimga sir emas,
insonning qalbi va ongini egallash, ayniqsa, yoshlarning ma’naviy dunyosini
zaharlashga qaratilgan turli xavf-xatarlar ham kuchayib borayotgan bugungi kunda
o’zining kimligini, qanday bebaho meros vorislari ekanini teran anglab, ona yurtga
muhabbat va sadoqat hissi bilan yashaydigan, imon-e’tiqodi mustahkam yosh
avlodgina muqaddas zaminimizni yot va begona ta’sirlardan, balo-qazolardan
saqlashga, Vatanimizni har tomonlama ravnaq toptirishga qodir bo’ladi.
Farzandlarimizga shunday tarbiya berayliki, ular o’z ota-bobolariga, o’z tarixi,
Vatani, ona tiliga, millati, diniga va an’nalariga sodiq bo’lib kamol topishsin.
Ulg’ayotgan shaxsda ijobiy sifatlar shakllanishida oiladagi sog’lom muhit
katta ahamiyat kasb etadi. Oilada sog’lom muhitning saqlanishi ko’p omillarga
bog’liq. Masalan, oila boshliqlarning o’zaro yaxshi munosabati, xonadon
qariyalariga hurmat, e’tibor oiladagi bolalarning o’zaro munosabatlari to’g’ri
tarbiyalangani, ota-onaning bolalar tarbiyasiga barobar jonkuyarligi, oilada
o’rnatilgan to’g’ri munosabatda bo’lish kabilar shular jumlasidandir. Bularning
qay birida mutanosiblik buzilsa demak, o’sha oiladagi sog’lom muhitga putur
yetadi.
Bola tarbiyasida ota-onaning bir-biriga munosabati o’zlarini tuta bilishlari
muhimdir. Oilada muomalaning barcha qoidalariga amal qilinishi lozim.
Kattalarga hurmat, kichiklarni avaylash, bir-biriga mehribonlik, ayniqsa, ayollarni
izzat qilish odatga, qoidaga aylanib borishi kerak. Bolalarga onani hurmat qilishni,
unga mehribon bo’lishni o’rgatish otaning muhim vazifasi.
Odatda o’g’il bola otasiga, qizlar esa onasiga o’xshashga, ulardagi yaxshi
xislatlarni o’ziga singdirishga harakat qiladi. Ota ham, bolani tarbiyalashga o’z
hissalarini qo’shadilar. Ona g’amxo’r, mehribln ko’ngilchan uy bekasi bo’lsa, ota
kuch-qudrat, jasurlik, qattiqqo’lik va adolat ramzi. Ota ko’proq bolaning aqliy va
jismoniy rivojlanishi uchun qayg’ursa, ona yurish-turish, muomala, xis-tuyg’u
nafosat uchun tashvishlanadi.
30

Bularning hammasi nisbiy bo’lib, ota ham, ona ham bolaning aqliy, axloqiy,
jismoniy kamolati uchun baravar javobgar, chunki ularning biridan bir maqsadi
shaxsni tarbiyalashga qaratilgandir. Anna shu jarayonning muvaffaqiyatli bajarishi
ko’p o’rinda ota-onaning obro’siga bog’liq.
Manfaatlar umumiy bo’lgan ahil oilada yaxshi odat an’analar vujudga keladi,
sog’lom muhit mehr-oqibat, qadr-qimmat uchun zamin yaratadi. Bolaning yaxshi
tarbiya topishlari uchun shart-sharoit tug’iladi.

31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Siyosiy Manbalar
О ‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim t о ‘g‘risida”gi Qonuni / Barkamol avlod –
О ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori –T.: Sharq nashriyot-matbaa uyi 2022 y.
20-29 b.
2. О ‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” Barkamol
avlod - О ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.- T.: Sharq nashriyot-matbaa
konserni, 1997, 31-61-b.
II.Adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent – 2017.
2. Ashurov M.O. O’zbek xalqi tarbiya tizimi – Samarqand Ziyokor, 2003 y., 6-son,
16-24 b.
3.Yo’ldosheva Saodat Xalq urf – odatlar va an’analari. – Toshkent ijod dunyosi
nashriyot uyi. 2003 y. 3-22 b.
4.Otamuratov S., Husanov S., Ramatov J., Ma’naviyat asoslari – T.: Xalq merosi
2002 y. 212b.
5.O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun.– Toshkent, 2020 y.
23-sentabr, 20-29 b.
6.Asqarova O‘., Raitboyev M., Nishonova S. Pedagogika – T.: Talqin, 2008.
Podlasiy I.P. Pedagogika. V2-xkn.-M.: VLADOS, 2005.
7. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –
Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU , 2006.
8. N.T.Omonov, N.X.Xojayev, S.A.Madiyarova, E.I.Eshkulov. Pedagogik
texnologiyalar va pedagogik mahorat. Darslik. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009,
240 bet.
9.XoliqovA.A. Pedagogik mahorat. Darslik. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2011.-
32

425 b
10. M.G.Davletshin.Zamonaviy maktab o‘qituvchisining psixologiyasi.
TDPU,2000.
III.Internet resurslari
1. О ‘rta Osiyo pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar www. adpima com // www.
amazon. com
2.Ta’limning ilg‘or texnologiyalari // www. ip kpro aaa net.ru
3.Ta’lim standarti va pedagogik innovatsiyalar // www. iet. mesi. ru
4.www.ziyonet.uz
5.www.referatlar.uz
33

O’quvchilarni milliy qadryatlar asosida ma’naviy- axloqiy tarbiyalashda oilaning roli

Купить