O‘quvchilarni PIRLS topshiriqlari asosida badiiy asarni tahlil qilishga o‘rgatish. - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	64.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

246 Sotish

O‘quvchilarni PIRLS topshiriqlari asosida badiiy asarni tahlil qilishga o‘rgatish.

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
ORIENTAL UNIVERSITETI
“ Pedagogika” fakulteti
“Uzluksiz ta’lim pedagogika”kafedrasi|
60110500-Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi (sirtqi) ta’lim shakli
“ Ona tili-o'qish savodxonligi va uni o'qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: O‘quvchilarni PIRLS topshiriqlari asosida badiiy
asarni tahlil qilishga o‘rgatish.
Bajardi: ____________ 208-guruh talabasi
(imzo) Adashboyeva Muazzam Jumadulla qiz
Ilmiy rahbar: ____________ Xidirova .G
(imzo)
_____________________________
Kurs ishi himoya qilindi Kurs ishiga qo‘yilgan baho
“___” ___________ 2024-yil “___” ball. ____________
(imzo)
Toshkent-2025

ANNOTATSIYA
Mazkur kurs ishi o‘quvchilarning matn bilan ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda xalqaro PIRLS
tadqiqotining ahamiyatini tahlil qiladi. Ishda PIRLS mezonlari asosida badiiy asarlarni tahlil qilish
metodlari, amaliy usullar va samarali yondashuvlar keltirilgan. Kurs ishida o‘quvchilarning o‘qish
savodxonligini oshirishga qaratilgan innovatsion usullar yoritilgan bo‘lib, u metodistlar,
o‘qituvchilar va pedagogika sohasida tadqiqot olib borayotganlar uchun mo‘ljallangan.
KIRISH
Bugungi kunda ta’lim sohasida o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirishda
xalqaro miqyosdagi baholash dasturlari, xususan, PIRLS (Progress in International
Reading Literacy Study) kabi tadqiqotlar muhim o‘rin tutmoqda. PIRLS dasturi orqali
o‘quvchilarning badiiy matnlarni o‘qish, tushunish va tahlil qilish qobiliyatlari baholanadi.
Bu tadqiqotlar natijalari asosida o‘quvchilarning adabiy asarlarni chuqur tahlil qilish
ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan metodik yondashuvlar ishlab chiqilmoqda.
Badiiy asarni tahlil qilish – bu nafaqat matnni o‘qib tushunish, balki undagi mazmuniy,
uslubiy va badiiy jihatlarni chuqur anglash, muallifning g‘oyasini va asarning ijtimoiy,
madaniy, tarixiy kontekstini tushunishni talab qiladi. PIRLS topshiriqlari asosida
o‘quvchilarni badiiy asarni tahlil qilishga o‘rgatish, ularning tanqidiy fikrlash, mulohaza
yuritish va mustaqil ravishda tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi
O‘quvchilarning badiiy matnlarni chuqur tushunish va tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish
uchun PIRLS topshiriqlari asosida samarali metodik yondashuvlarni ishlab chiqish.
Kurs ishining dolzarbligi
Bugungi kunda o‘quvchilarning matn bilan ishlash qobiliyatini rivojlantirish va xalqaro
tadqiqotlarda yuqori natijaga erishish ta’lim tizimi uchun muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
PIRLS tadqiqoti o‘quvchilarning matnni tushunish va tahlil qilish qobiliyatini baholash orqali
ularning o‘qish savodxonligini oshirishga hissa qo‘shadi. Shuning uchun, PIRLS mezonlariga
asoslangan metodik yondashuvlarni ishlab chiqish va qo‘llash dolzarb masalalardan biridir.
Kurs ishining vazifalari
1. PIRLS tadqiqotining mazmuni va ahamiyatini o‘rganish.
2. O‘quvchilarning badiiy matn bilan ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish yo‘llarini tahlil
qilish.
3. PIRLS mezonlari asosida badiiy asarni tahlil qilish metodikasini ishlab chiqish.
4. O‘qish savodxonligini oshirish bo‘yicha samarali usullarni tavsiya etish.
5. Amaliy mashg‘ulotlar uchun namunaviy topshiriqlar ishlab chiqish.
6. Tadqiqot natijalari asosida xulosa va takliflar berish.

I BOB. PIRLS TOPSHIRIQLARI VA ULARNING O‘QUV
JARAYONIDAGI O‘RNI
1.1. PIRLS tadqiqoti va uning mohiyati
PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) – bu xalqaro
miqyosda o‘quvchilarning o‘qish savodxonligi darajasini baholashga qaratilgan
muntazam ravishda o‘tkaziladigan tadqiqot dasturi. Ushbu tadqiqot Xalqaro Ta’limni
Baholash Tashkiloti (IEA – International Association for the Evaluation of Educational
Achievement) tomonidan 2001-yildan boshlab har besh yilda bir marta amalga
oshiriladi. PIRLS dasturining asosiy maqsadi – dunyo mamlakatlaridagi boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligi darajasini solishtirish, ta’lim tizimlarining
samaradorligini baholash va o‘qitish metodikalarini takomillashtirishga yordam
berishdir.
PIRLS tadqiqotining asosiy maqsadlari:
1. O‘qish savodxonligini baholash:
PIRLS tadqiqoti orqali o‘quvchilarning badiiy va ilmiy matnlarni o‘qish, tushunish
va tahlil qilish qobiliyatlari baholanadi. Bu orqali ularning matnni chuqur
tushunish, mazmunini tahlil qilish va fikr-mulohazalarni mustaqil ravishda
shakllantirish qobiliyatlari aniqlanadi.
2. Xalqaro solishtirma tahlil:
PIRLS natijalari asosida turli mamlakatlarning ta’lim tizimlari solishtiriladi. Bu
orqali qaysi mamlakatlarning o‘qitish metodikasi samarali ekanligi, qaysi
sohalarda yetishmovchiliklar mavjudligi aniqlanadi.
3. Ta’lim siyosatiga tavsiyalar ishlab chiqish:
Tadqiqot natijalari asosida mamlakatlar o‘z ta’lim tizimlaridagi kamchiliklarni
bartaraf etish va yaxshi amaliyotlarni qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu orqali
o‘qitish jarayonini takomillashtirishga qaratilgan strategiyalar ishlab chiqiladi.
4. O‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan munosabatini o‘rganish:
PIRLS tadqiqoti nafaqat o‘quvchilarning bilim darajasini, balki ularning o‘qishga
bo‘lgan qiziqishi, o‘qish odatlari va oilaviy muhitning ta’sirini ham o‘rganadi.
PIRLS tadqiqotining mohiyati va tuzilishi
PIRLS tadqiqoti ikki asosiy yo‘nalishda amalga oshiriladi:

1. O‘qish savodxonligini baholash:
O‘quvchilarga badiiy va ilmiy matnlar beriladi va ularning ushbu matnlarni
tushunish, tahlil qilish va ular asosida savollarga javob berish qobiliyatlari
baholanadi. Savollar matnning asosiy mazmunini tushunish, tafsilotlarni aniqlash,
muallifning nuqtai nazarini tahlil qilish va matnni tanqidiy baholash kabi
ko‘nikmalarni o‘lchaydi.
2. So‘rovnomalar orqali ma’lumot to‘plash: **
o O‘quvchilar uchun so‘rovnoma: O‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan
qiziqishi, o‘qish odatlari va oilaviy muhit haqida ma’lumot to‘planadi.
o O‘qituvchilar uchun so‘rovnoma: O‘qituvchilarning o‘qitish metodikasi,
dars jarayoni va o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlash usullari haqida ma’lumot
olinadi.
o Ota-onalar uchun so‘rovnoma: Ota-onalarning bolalarning ta’lim
jarayonidagi ishtiroki va uyda o‘qish muhiti haqida ma’lumot to‘planadi.
PIRLS topshiriqlarining o‘quv jarayonidagi o‘rni
PIRLS topshiriqlari o‘quv jarayonida quyidagi jihatlarda muhim rol o‘ynaydi:
1. O‘quvchilarning o‘qish qobiliyatini rivojlantirish:
PIRLS topshiriqlari orqali o‘quvchilar matnni chuqur tushunish, tahlil qilish va
tanqidiy fikr yuritish ko‘nikmalarini o‘rganadilar. Bu ularning adabiy savodxonlik
darajasini oshirishga yordam beradi.
2. O‘qituvchilarga metodik yordam:
PIRLS natijalari asosida o‘qituvchilar o‘z sinflaridagi o‘quvchilarning bilim
darajasini aniqlash va ularga mos metodik yondashuvlarni ishlab chiqish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
3. Ta’lim siyosatini takomillashtirish:
PIRLS tadqiqoti natijalari asosida mamlakatlar o‘z ta’lim tizimlaridagi
kamchiliklarni bartaraf etish va yaxshi amaliyotlarni qo‘llash imkoniyatiga ega
bo‘ladi.
4. O‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirish:
PIRLS topshiriqlari orqali o‘quvchilar badiiy va ilmiy matnlar bilan ishlashni
o‘rganadilar, bu ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirishga yordam beradi.

PIRLS tadqiqoti – bu nafaqat o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash, balki
butun dunyo bo‘ylab ta’lim tizimlarini takomillashtirishga qaratilgan muhim
tashabbusdir. Ushbu tadqiqot orqali o‘quvchilarning o‘qish qobiliyati, o‘qituvchilarning
metodik yondashuvlari va ta’lim siyosatining samaradorligi chuqur o‘rganiladi. PIRLS
topshiriqlari o‘quv jarayonida o‘quvchilarni badiiy asarlarni tahlil qilishga o‘rgatish,
ularning tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va adabiy savodxonlik darajasini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
PIRLS tadqiqotining kelib chiqishi va asosiy maqsadlari
Kelib chiqishi:
PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) – bu Xalqaro Ta’limni
Baholash Tashkiloti (IEA – International Association for the Evaluation of Educational
Achievement) tomonidan amalga oshiriladigan xalqaro miqyosdagi tadqiqot dasturi. IEA
1950-yillarda tashkil etilgan bo‘lib, u dunyo bo‘ylab ta’lim tizimlarini solishtirma tahlil
qilish va ularni takomillashtirishga qaratilgan tadqiqotlar olib boradi. PIRLS dasturi
birinchi marta 2001-yilda amalga oshirilgan va shundan beri har besh yilda bir marta
takrorlanadi. Ushbu tadqiqot boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligini
baholashga qaratilgan bo‘lib, dunyoning 50 dan ortiq mamlakatlari ishtirok etadi.
Asosiy maqsadlari:
1. O‘qish savodxonligini baholash:
PIRLS tadqiqoti orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining badiiy va ilmiy matnlarni
o‘qish, tushunish va tahlil qilish qobiliyatlari baholanadi. Bu orqali ularning
matnni chuqur tushunish, mazmunini tahlil qilish va fikr-mulohazalarni mustaqil
ravishda shakllantirish qobiliyatlari aniqlanadi.
2. Xalqaro solishtirma tahlil:
PIRLS natijalari asosida turli mamlakatlarning ta’lim tizimlari solishtiriladi. Bu
orqali qaysi mamlakatlarning o‘qitish metodikasi samarali ekanligi, qaysi
sohalarda yetishmovchiliklar mavjudligi aniqlanadi.

3. Ta’lim siyosatiga tavsiyalar ishlab chiqish:
Tadqiqot natijalari asosida mamlakatlar o‘z ta’lim tizimlaridagi kamchiliklarni
bartaraf etish va yaxshi amaliyotlarni qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu orqali
o‘qitish jarayonini takomillashtirishga qaratilgan strategiyalar ishlab chiqiladi.
4. O‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan munosabatini o‘rganish:
PIRLS tadqiqoti nafaqat o‘quvchilarning bilim darajasini, balki ularning o‘qishga
bo‘lgan qiziqishi, o‘qish odatlari va oilaviy muhitning ta’sirini ham o‘rganadi.
O‘qish savodxonligini baholashda PIRLS mezonlari
PIRLS tadqiqoti o‘qish savodxonligini baholashda quyidagi asosiy mezonlardan
foydalanadi:
1. Matnni tushunish darajalari:
 Asosiy ma’lumotlarni aniqlash:
O‘quvchi matndagi aniq ma’lumotlarni topish, asosiy voqealarni tushunish va
matnning umumiy mazmunini aniqlash qobiliyatini baholaydi.
 Tafsilotlarni tahlil qilish:
O‘quvchi matndagi tafsilotlarni tushunish, ularni solishtirish va bog‘liqliklarni
aniqlash qobiliyatini ko‘rsatadi.
 Chuqur tahlil va baholash:
O‘quvchi matnning asosiy g‘oyasini tushunish, muallifning nuqtai nazarini
aniqlash va matnni tanqidiy baholash qobiliyatini namoyon etadi.
2. Matn turlari:
 Badiiy matnlar:
Hikoyalar, ertaklar, she’rlar kabi badiiy asarlar orqali o‘quvchilarning obrazli
fikrlash va hissiyotlarni tushunish qobiliyati baholanadi.
 Ilmiy matnlar:
Maqolalar, ma’lumotnomalar, qo‘llanmalar kabi ilmiy matnlar orqali
o‘quvchilarning faktlarni tahlil qilish va mantiqiy fikr yuritish qobiliyati
baholanadi.

3. O‘qish jarayonidagi ko‘nikmalar:
 Matnni oldindan bashorat qilish:
O‘quvchi matnni o‘qishdan oldin uning mazmuni haqida taxmin qilish qobiliyatini
ko‘rsatadi.
 Savol va javoblar:
O‘quvchi matn asosida savollarga javob berish va o‘z fikrlarini asoslash
qobiliyatini namoyon etadi.
 Matnni umumlashtirish:
O‘quvchi matnning asosiy g‘oyasini qisqacha ifodalash va umumlashtirish
qobiliyatini baholaydi.
Xalqaro baholash tizimlarining ta’limga ta’siri
Xalqaro baholash tizimlari, jumladan PIRLS, TIMSS (Trends in International
Mathematics and Science Study) va PISA (Programme for International Student
Assessment) kabi dasturlar ta’lim sohasida katta ta’sirga ega. Ushbu tizimlar orqali
quyidagi jihatlar amalga oshiriladi:
1. Ta’lim siyosatini takomillashtirish:
 Xalqaro baholash natijalari asosida mamlakatlar o‘z ta’lim tizimlaridagi
kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun strategiyalar ishlab chiqish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
 Yaxshi amaliyotlar va innovatsion metodlarni qo‘llash orqali ta’lim sifatini
oshirishga yordam beradi.
2. O‘qituvchilarning malakasini oshirish:
 Xalqaro baholash natijalari o‘qituvchilarning o‘qitish metodikalarini
takomillashtirish va ularga yangi usullarni o‘rgatish uchun asos bo‘lib xizmat
qiladi.
 O‘qituvchilar o‘z sinflaridagi o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash va ularga
mos metodik yondashuvlarni ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
3. O‘quvchilarning bilim darajasini oshirish:
 Xalqaro baholash tizimlari orqali o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini
rivojlantirishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqiladi.

 O‘quvchilarning tanqidiy fikrlash, tahlil qilish va mustaqil ravishda o‘qish
qobiliyatlari oshiriladi.
4. Ta’limda tenglikni ta’minlash:
 Xalqaro baholash tizimlari orqali turli mamlakatlarning ta’lim tizimlari
solishtiriladi, bu esa ta’limda tenglikni ta’minlashga yordam beradi.
 Qashshoq mamlakatlarda ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan loyihalar amalga
oshiriladi.
5. Jahon miqyosidagi ta’lim standartlarini belgilash:
 Xalqaro baholash tizimlari orqali jahon miqyosidagi ta’lim standartlari belgilanadi,
bu esa mamlakatlarning ta’lim tizimlarini yagona mezonlar asosida baholash
imkoniyatini beradi.
PIRLS tadqiqoti va boshqa xalqaro baholash tizimlari ta’lim sohasida muhim rol
o‘ynaydi. Ushbu tizimlar orqali o‘quvchilarning bilim darajasi, o‘qituvchilarning metodik
yondashuvlari va ta’lim tizimlarining samaradorligi chuqur o‘rganiladi. PIRLS mezonlari
o‘qish savodxonligini baholashda asosiy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ular orqali o‘quvchilarning
matnni tushunish, tahlil qilish va tanqidiy fikr yuritish qobiliyatlari baholanadi. Xalqaro
baholash tizimlari ta’lim siyosatini takomillashtirish, o‘qituvchilarning malakasini
oshirish va o‘quvchilarning bilim darajasini yaxshilashga katta hissa qo‘shadi.
1.2. PIRLS mezonlari asosida matn tahlili
PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) tadqiqoti o‘qish
savodxonligini baholashda aniq mezonlar va ko‘rsatkichlardan foydalanadi. Ushbu
mezonlar asosida matn tahlili amalga oshiriladi va o‘quvchilarning o‘qish qobiliyatlari
baholanadi. PIRLS mezonlari asosida matn tahlili quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:
1. Matnni tushunish darajalari
PIRLS tadqiqoti matnni tushunishni uch asosiy darajada baholaydi:
1. Asosiy ma’lumotlarni aniqlash:

o O‘quvchi matndagi aniq ma’lumotlarni topish, asosiy voqealarni tushunish
va matnning umumiy mazmunini aniqlash qobiliyatini namoyon etadi.
o Misol: Matnda qaysi qahramonlar mavjud? Voqea qayerda sodir bo‘ladi?
2. Tafsilotlarni tahlil qilish:
o O‘quvchi matndagi tafsilotlarni tushunish, ularni solishtirish va
bog‘liqliklarni aniqlash qobiliyatini ko‘rsatadi.
o Misol: Qahramonning xatti-harakati uning shaxsiyati bilan qanday bog‘liq?
Voqealar ketma-ketligi qanday?
3. Chuqur tahlil va baholash:
o O‘quvchi matnning asosiy g‘oyasini tushunish, muallifning nuqtai nazarini
aniqlash va matnni tanqidiy baholash qobiliyatini namoyon etadi.
o Misol: Muallif bu matn orqali qanday xabar berishni xohlaydi? Matnning
asosiy g‘oyasi nima?
2. Matn turlari bo‘yicha tahlil
PIRLS tadqiqoti ikki turdagi matnlarni tahlil qilishga asoslanadi: badiiy
matnlar va ilmiy matnlar .
1. Badiiy matnlar tahlili:
o Badiiy matnlar (hikoyalar, ertaklar, she’rlar) orqali o‘quvchilarning obrazli
fikrlash, hissiyotlarni tushunish va matnning badiiy jihatlarini baholash
qobiliyati o‘lchanadi.
o Tahlil jarayonida quyidagilar baholanadi:
 Qahramonlar shaxsiyati va ularning xatti-harakatlari.
 Voqealar ketma-ketligi va ularning bog‘liqligi.
 Matndagi ramzlar, obrazlar va badiiy uslub.
2. Ilmiy matnlar tahlili:
o Ilmiy matnlar (maqolalar, ma’lumotnomalar, qo‘llanmalar) orqali
o‘quvchilarning faktlarni tahlil qilish, mantiqiy fikr yuritish va ma’lumotlarni
tizimlashtirish qobiliyati baholanadi.

o Tahlil jarayonida quyidagilar baholanadi:
 Matndagi asosiy faktlar va ularning ahamiyati.
 Ma’lumotlarning tasnifi va tizimliligi.
 Matnning ilmiy jihatlari va ularning isbotlari.
3. O‘qish jarayonidagi ko‘nikmalar
PIRLS mezonlari asosida matn tahlili jarayonida o‘quvchilarning o‘qish jarayonidagi
quyidagi ko‘nikmalari baholanadi:
1. Matnni oldindan bashorat qilish:
o O‘quvchi matnni o‘qishdan oldin uning mazmuni haqida taxmin qilish
qobiliyatini ko‘rsatadi.
o Misol: Sarlavha va rasmga qarab, matn qanday mavzuda bo‘lishi mumkin?
2. Savol va javoblar:
o O‘quvchi matn asosida savollarga javob berish va o‘z fikrlarini asoslash
qobiliyatini namoyon etadi.
o Misol: Matnda qanday voqealar tasvirlangan? Qahramonning xatti-
harakati qanday o‘zgargan?
3. Matnni umumlashtirish:
o O‘quvchi matnning asosiy g‘oyasini qisqacha ifodalash va umumlashtirish
qobiliyatini baholaydi.
o Misol: Matnning asosiy xabarini bir-ikki gapda ifodalang.
4. Matnni tanqidiy baholash:
o O‘quvchi matnning mazmuni, uslubi va muallifning nuqtai nazarini tanqidiy
baholash qobiliyatini ko‘rsatadi.
o Misol: Muallifning fikri sizga qanday ta’sir qildi? Matnning qaysi jihatlari
sizga yoqmadi?

4. PIRLS mezonlari asosida matn tahlilining amaliy misollari
Quyida PIRLS mezonlari asosida matn tahlilining amaliy misollari keltirilgan:
1. Badiiy matn tahlili:
o Matn: “Oltin baliq” ertagi.
o Tahlil:
 Asosiy ma’lumotlarni aniqlash: Ertakda baliqchi va uning xotini
haqida hikoya qilinadi.
 Tafsilotlarni tahlil qilish: Baliqchi har safar oltin baliqdan yangi
tilaklar so‘raydi, lekin xotini hech qachon qoniqmaydi.
 Chuqur tahlil va baholash: Ertakning asosiy g‘oyasi – haddan
tashqari tamahkorlik va noqanoatlikning oqibatlari.
2. Ilmiy matn tahlili:
o Matn: “Suvning ahamiyati” mavzusidagi maqola.
o Tahlil:
 Asosiy ma’lumotlarni aniqlash: Maqolada suvning inson
hayotidagi ahamiyati haqida so‘z boradi.
 Tafsilotlarni tahlil qilish: Suvning atrof-muhit, sog‘liq va
iqtisodiyotdagi roli tushuntirilgan.
 Chuqur tahlil va baholash: Muallif suvni tejash zarurligini
ta’kidlaydi va buning uchun amaliy maslahatlar beradi.
5. PIRLS mezonlari asosida matn tahlilining ahamiyati
PIRLS mezonlari asosida matn tahlili quyidagi jihatlarda muhim rol o‘ynaydi:
1. O‘quvchilarning o‘qish qobiliyatini oshirish:
Matnni chuqur tushunish, tahlil qilish va tanqidiy fikr yuritish ko‘nikmalarini
rivojlantirish.

2. O‘qituvchilarga metodik yordam:
O‘qituvchilar PIRLS mezonlari asosida o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash va
ularga mos metodik yondashuvlarni ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
3. Ta’lim sifatini oshirish:
PIRLS mezonlari asosida matn tahlili orqali ta’lim jarayonini takomillashtirish va
o‘quvchilarning adabiy savodxonlik darajasini oshirish mumkin.
PIRLS mezonlari asosida matn tahlili – bu o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini
baholash va rivojlantirishning muhim usuli. Ushbu mezonlar orqali matnni tushunish,
tahlil qilish va tanqidiy baholash qobiliyatlari baholanadi. Badiiy va ilmiy matnlarni tahlil
qilish orqali o‘quvchilarning adabiy savodxonlik darajasi oshiriladi, ularning tanqidiy
fikrlash va mustaqil ravishda o‘qish qobiliyatlari rivojlanadi. PIRLS mezonlari ta’lim
jarayonida samarali qo‘llanilishi orqali o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini yanada
takomillashtirish mumkin.
Matnni tushunish va tahlil qilish bosqichlari
Matnni tushunish va tahlil qilish – bu o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini
rivojlantirishning asosiy jihatlaridan biri. Ushbu jarayon bir necha bosqichlardan iborat
bo‘lib, har bir bosqich o‘quvchilarning matnni chuqurroq tushunishiga yordam beradi.
Quyida matnni tushunish va tahlil qilishning asosiy bosqichlari keltirilgan:
1. Matnni oldindan ko‘rib chiqish (Previewing)
 Maqsad: Matnning umumiy mazmuni va strukturasi haqida taxmin qilish.
 Amallar:
o Sarlavha, kichik sarlavhalar, rasm va jadvallarni ko‘rib chiqish.
o Matnning qaysi mavzuga oid ekanligini aniqlash.
o Matnning qanday qismlardan iborat ekanligini tushunish (kirish, asosiy
qism, xulosa).
2. Matnni diqqat bilan o‘qish (Close Reading)
 Maqsad: Matnning har bir qismini chuqur tushunish.
 Amallar:

o Matnni sekin va diqqat bilan o‘qish.
o Noma’lum so‘z va tushunchalarni aniqlash va ularning ma’nosini tushunish.
o Matndagi asosiy g‘oya va tafsilotlarni ajratib olish.
3. Matnni tahlil qilish (Analyzing)
 Maqsad: Matnning mazmuni, uslubi va muallifning nuqtai nazarini tushunish.
 Amallar:
o Matndagi asosiy va qo‘shimcha ma’lumotlarni ajratish.
o Matnning tuzilishi va uslubini tahlil qilish.
o Muallifning nuqtai nazarini aniqlash va uning asoslanishini tushunish.
4. Matnni umumlashtirish (Summarizing)
 Maqsad: Matnning asosiy g‘oyasini qisqacha ifodalash.
 Amallar:
o Matndagi eng muhim ma’lumotlarni tanlab olish.
o Ushbu ma’lumotlarni mantiqiy tartibda umumlashtirish.
o Matnning asosiy xabarini bir-ikki gapda ifodalash.
5. Matnni baholash (Evaluating)
 Maqsad: Matnning mazmuni va uslubini tanqidiy baholash.
 Amallar:
o Matnning ishonchliligi va ma’lumotlarning asosliligini baholash.
o Muallifning nuqtai nazarini tanqidiy tahlil qilish.
o Matnning o‘quvchi uchun ahamiyatini aniqlash.

Asosiy va qo‘shimcha ma’lumotlarni ajratish
Matnni tushunish va tahlil qilish jarayonida asosiy va qo‘shimcha ma’lumotlarni ajratish
muhim ahamiyatga ega. Bu o‘quvchilarning matnning asosiy g‘oyasini aniqlash va
tafsilotlarni mantiqiy tartibda tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
1. Asosiy ma’lumotlar:
 Ta’rif: Matnning asosiy g‘oyasi, mazmuni va muallifning asosiy xabarini
ifodalovchi ma’lumotlar.
 Xususiyatlari:
o Matnning markaziy tushunchasi.
o Muallifning asosiy nuqtai nazari.
o Matnning asosiy voqealari yoki faktlari.
 Misollar:
o Badiiy matnda: Qahramonning asosiy maqsadi yoki konflikti.
o Ilmiy matnda: Tadqiqotning asosiy natijalari yoki xulosasi.
2. Qo‘shimcha ma’lumotlar:
 Ta’rif: Asosiy ma’lumotlarni qo‘llab-quvvatlovchi yoki tushuntiruvchi tafsilotlar.
 Xususiyatlari:
o Asosiy ma’lumotlarni kengaytiradi yoki tushuntiradi.
o Matnning mazmunini boyitadi, lekin asosiy g‘oya uchun zarur emas.
 Misollar:
o Badiiy matnda: Qahramonning tashqi ko‘rinishi yoki atrof-muhit tasviri.
o Ilmiy matnda: Tadqiqot jarayonidagi tafsilotlar yoki statistik ma’lumotlar.
Asosiy va qo‘shimcha ma’lumotlarni ajratish usullari:
1. Savollar berish:

o Matnning asosiy g‘oyasini aniqlash uchun: “Bu matnning asosiy xabari
nima?”
o Tafsilotlarni aniqlash uchun: “Bu ma’lumot asosiy g‘oyani qo‘llab-
quvvatlaydimi yoki faqat tushuntiradi?”
2. Matnni qismlarga bo‘lish:
o Matnni kichik qismlarga bo‘lib, har bir qismning asosiy va qo‘shimcha
ma’lumotlarini ajratish.
3. Jadval yaratish:
o Asosiy va qo‘shimcha ma’lumotlarni alohida ustunlarga yozish orqali ularni
vizual ravishda ajratish.
Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish usullari
Mantiqiy fikrlash – bu o‘quvchilarning matnni tushunish, tahlil qilish va tanqidiy
baholash qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy jihatlaridan biri. Quyida mantiqiy
fikrlashni rivojlantirishning samarali usullari keltirilgan:
1. Savol-javob usuli:
 Maqsad: O‘quvchilarning mantiqiy fikr yuritish qobiliyatini oshirish.
 Amallar:
o Matn asosida ochiq va yopiq savollar berish.
o Savollarga javob berishda o‘quvchilarni fikrlarini asoslashga undash.
o Misol: “Muallif bu fikrni qanday asoslagan?”
2. Venn diagrammalari:
 Maqsad: Ikki yoki undan ortiq tushunchalarni solishtirish va ularning
o‘xshashliklari va farqlarini aniqlash.
 Amallar:
o Venn diagrammasini chizish va solishtiriladigan tushunchalarni alohida
doiralarga joylashtirish.

o O‘xshashliklarni kesishgan qismga, farqlarni esa alohida qismlarga yozish.
3. “Nima uchun?” savolini qo‘llash:
 Maqsad: O‘quvchilarning sabab-oqibat munosabatlarini tushunishini
rivojlantirish.
 Amallar:
o Har bir voqea yoki fikr uchun “Nima uchun?” savolini berish.
o Misol: “Qahramon nima uchun shunday qaror qildi?”
4. Matnni umumlashtirish va bashorat qilish:
 Maqsad: O‘quvchilarning mantiqiy fikr yuritish va bashorat qilish qobiliyatini
oshirish.
 Amallar:
o Matnni qisqacha umumlashtirish.
o Keyingi voqealar yoki fikrlarni bashorat qilish.
5. Tanqidiy baholash:
 Maqsad: O‘quvchilarning matnni tanqidiy tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish.
 Amallar:
o Matnning ishonchliligi va ma’lumotlarning asosliligini baholash.
o Muallifning nuqtai nazarini tanqidiy tahlil qilish.
Matnni tushunish va tahlil qilish jarayoni bir necha bosqichlardan iborat bo‘lib, ular
orqali o‘quvchilarning o‘qish savodxonligi rivojlanadi. Asosiy va qo‘shimcha
ma’lumotlarni ajratish, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish usullari orqali o‘quvchilar matnni
chuqurroq tushunish, tahlil qilish va tanqidiy baholash qobiliyatlarini oshirishadi. Bu
jarayonlar ta’limda samarali qo‘llanilishi orqali o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini
yanada takomillashtirish mumkin.

1.3. PIRLS topshiriqlari orqali o‘quvchilarning tahlil qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirish
PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) topshiriqlari o‘quvchilarning
o‘qish savodxonligini baholash bilan birga ularning tahlil qilish, tanqidiy fikrlash va
mustaqil ravishda o‘qish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu topshiriqlar
orqali o‘quvchilarning matnni tushunish, tahlil qilish va baholash ko‘nikmalari
takomillashtiriladi. Quyida PIRLS topshiriqlari asosida o‘quvchilarning tahlil qilish
ko‘nikmalarini rivojlantirishning asosiy usullari keltirilgan:
Matn bilan ishlashda savol-javob texnikasi
Savol-javob texnikasi – bu o‘quvchilarning matnni chuqurroq tushunish va tahlil qilish
qobiliyatlarini rivojlantirishning eng samarali usullaridan biri. Ushbu texnika orqali
o‘quvchilar matnning asosiy mazmuni, tafsilotlari va muallifning nuqtai nazarini
aniqlashga o‘rganadilar.
Savol-javob texnikasining turlari:
1. Yopiq savollar:
o Ma’lum bir javobni talab qiladi.
o Misol: “Matnda qaysi qahramonlar tasvirlangan?”
2. Ochiq savollar:
o O‘quvchilarning fikr-mulohazalarini ifodalashini talab qiladi.
o Misol: “Qahramonning xatti-harakati uning shaxsiyati bilan qanday
bog‘liq?”
3. Tahliliy savollar:
o Matnni chuqurroq tahlil qilishni talab qiladi.
o Misol: “Muallif bu voqeani qanday tasvirlagan?”
4. Tanqidiy savollar:
o O‘quvchilarning matnni baholash qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan.
o Misol: “Sizning fikringizcha, qahramonning qarori to‘g‘ri bo‘lganmi?”

Savol-javob texnikasini qo‘llash usullari:
1. Matnni o‘qishdan oldin savollar berish:
o O‘quvchilarning diqqatini matnning asosiy mazmuniga qaratish.
o Misol: “Sarlavha va rasmga qarab, matn qanday mavzuda bo‘lishi mumkin?”
2. Matnni o‘qish jarayonida savollar berish:
o O‘quvchilarning matnni faol ravishda tahlil qilishini ta’minlash.
o Misol: “Bu voqea qahramonning xatti-harakatlariga qanday ta’sir qildi?”
3. Matnni o‘qib bo‘lgandan keyin savollar berish:
o O‘quvchilarning matnni umumlashtirish va baholash qobiliyatini
rivojlantirish.
o Misol: “Matnning asosiy g‘oyasi nima? Siz bu fikrga qo‘shilasizmi?”
Mustaqil fikrlashni shakllantirish usullari
Mustaqil fikrlash – bu o‘quvchilarning o‘z fikrlarini asoslash, tanqidiy baholash va
muammolarni hal qilish qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy jihatlaridan biri. PIRLS
topshiriqlari orqali mustaqil fikrlashni shakllantirishning quyidagi usullari qo‘llaniladi:
1. O‘z fikrlarini asoslash:
 O‘quvchilarni o‘z fikrlarini matndagi dalillar bilan asoslashga o‘rgatish.
 Misol: “Sizning fikringizcha, qahramon nima uchun shunday qaror qildi? Matndan
dalil keltiring.”
2. Muammolarni hal qilish:
 O‘quvchilarni matndagi muammolarni aniqlash va ularni hal qilish uchun takliflar
berishga undash.
 Misol: “Agar siz qahramonning o‘rnida bo‘lganingizda, qanday qaror qilar
edingiz?”

3. Tanqidiy baholash:
 O‘quvchilarni matnning mazmuni, uslubi va muallifning nuqtai nazarini tanqidiy
baholashga o‘rgatish.
 Misol: “Muallifning fikri sizga qanday ta’sir qildi? Siz bu fikrga qo‘shilasizmi?”
4. Ijodiy yondashuv:
 O‘quvchilarni matn asosida yangi fikrlar va g‘oyalar ishlab chiqishga undash.
 Misol: “Agar matn davom etsa, keyingi voqealar qanday bo‘lishi mumkin?”
Metakognitiv strategiyalar va ularning samaradorligi
Metakognitiv strategiyalar – bu o‘quvchilarning o‘z bilimlari va o‘qish jarayonini o‘zi
boshqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan usullar. Ushbu strategiyalar orqali
o‘quvchilar o‘zlarining o‘qish jarayonini tushunish, rejalashtirish va baholash
qobiliyatlarini oshirishadi.
Metakognitiv strategiyalarning turlari:
1. Rejalashtirish:
o O‘quvchilarni matnni o‘qishdan oldin maqsad va strategiyalarni belgilashga
o‘rgatish.
o Misol: “Matnni o‘qishdan oldin, sarlavha va rasmga qarab, nimalarni
kutishingiz mumkin?”
2. Kuzatish:
o O‘quvchilarni o‘qish jarayonida o‘zlarining tushunish darajasini kuzatishga
o‘rgatish.
o Misol: “Matnni o‘qiyotganda, qaysi qismlar sizga noaniq bo‘ldi?”
3. Baholash:
o O‘quvchilarni o‘qish jarayonini va natijalarini baholashga o‘rgatish.
o Misol: “Matnni o‘qib bo‘lgach, siz nimalarni yangi o‘rgandingiz? Qaysi
qismlar sizga qiyin bo‘ldi?”

Metakognitiv strategiyalarning samaradorligi:
1. O‘qish jarayonini samarali boshqarish:
o O‘quvchilar o‘zlarining o‘qish jarayonini rejalashtirish, kuzatish va baholash
orqali uni samarali boshqarishni o‘rganadilar.
2. Mustaqillikni rivojlantirish:
o O‘quvchilar o‘z bilimlari va o‘qish jarayonini o‘zi boshqarish orqali mustaqil
ravishda o‘qish qobiliyatlarini oshirishadi.
3. O‘qish motivatsiyasini oshirish:
o Metakognitiv strategiyalar orqali o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishi
va motivatsiyasi oshadi.
PIRLS topshiriqlari orqali o‘quvchilarning tahlil qilish, tanqidiy fikrlash va mustaqil
ravishda o‘qish qobiliyatlarini rivojlantirish mumkin. Savol-javob texnikasi, mustaqil
fikrlashni shakllantirish usullari va metakognitiv strategiyalar orqali o‘quvchilar matnni
chuqur tushunish, tahlil qilish va baholash qobiliyatlarini oshirishadi. Bu jarayonlar
ta’limda samarali qo‘llanilishi orqali o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini yanada
takomillashtirish mumkin.
II BOB. BADIY ASARNI PIRLS MEZONLARI ASOSIDA
TAHLIL QILISH METODIKASI
2.1. Badiiy matnlarni tahlil qilish bosqichlari
Badiiy asarni tahlil qilish – bu matnni faqat o‘qib tushunishdan tashqari, uning mazmuni,
uslubi, badiiy jihatlari va muallifning nuqtai nazarini chuqurroq tushunishni talab qiladi.
PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) mezonlari asosida badiiy
matnlarni tahlil qilish bir qator bosqichlardan iborat bo‘lib, har bir bosqich
o‘quvchilarning matnni chuqurroq tushunishiga yordam beradi. Quyida badiiy matnlarni
tahlil qilishning asosiy bosqichlari keltirilgan:

1. Matnni oldindan ko‘rib chiqish (Previewing)
Bu bosqichda o‘quvchi matnning umumiy mazmuni va strukturasi haqida taxmin qiladi.
Bu jarayon matnni o‘qishdan oldin uning mazmuni va asosiy g‘oyasini tushunishga
yordam beradi.
 Amallar:
o Sarlavha, kichik sarlavhalar, rasm va jadvallarni ko‘rib chiqish.
o Matnning qaysi mavzuga oid ekanligini aniqlash.
o Matnning qanday qismlardan iborat ekanligini tushunish (kirish, asosiy
qism, xulosa).
 Misollar:
o “Oltin baliq” ertagini tahlil qilishdan oldin, sarlavha va rasmga qarab,
ertakning mazmuni haqida taxmin qilish.
o “Qalblar daftari” hikoyasini o‘qishdan oldin, sarlavha orqali hikoyaning
asosiy mavzusini aniqlash.
2. Matnni diqqat bilan o‘qish (Close Reading)
Bu bosqichda o‘quvchi matnni sekin va diqqat bilan o‘qib, uning har bir qismini chuqur
tushunishga harakat qiladi. Bu jarayon matnning asosiy g‘oyasi, tafsilotlari va badiiy
jihatlarini aniqlashga yordam beradi.
 Amallar:
o Matnni sekin va diqqat bilan o‘qish.
o Noma’lum so‘z va tushunchalarni aniqlash va ularning ma’nosini tushunish.
o Matndagi asosiy g‘oya va tafsilotlarni ajratib olish.
 Misollar:
o “Oltin baliq” ertagida baliqchi va uning xotinining xatti-harakatlarini tahlil
qilish.
o “Qalblar daftari” hikoyasida qahramonlarning ichki dunyosini tushunish.

3. Matnni tahlil qilish (Analyzing)
Bu bosqichda o‘quvchi matnning mazmuni, uslubi va muallifning nuqtai nazarini tahlil
qiladi. Bu jarayon matnni chuqurroq tushunish va uning badiiy jihatlarini baholashga
yordam beradi.
 Amallar:
o Matndagi asosiy va qo‘shimcha ma’lumotlarni ajratish.
o Matnning tuzilishi va uslubini tahlil qilish.
o Muallifning nuqtai nazarini aniqlash va uning asoslanishini tushunish.
 Misollar:
o “Oltin baliq” ertagida tamahkorlik va noqanoatlikning oqibatlarini tahlil
qilish.
o “Qalblar daftari” hikoyasida muallifning insoniy qadriyatlar haqidagi fikrini
aniqlash.
4. Matnni umumlashtirish (Summarizing)
Bu bosqichda o‘quvchi matnning asosiy g‘oyasini qisqacha ifodalaydi. Bu jarayon matnni
yaxlit holda tushunish va uning asosiy xabarini aniqlashga yordam beradi.
 Amallar:
o Matndagi eng muhim ma’lumotlarni tanlab olish.
o Ushbu ma’lumotlarni mantiqiy tartibda umumlashtirish.
o Matnning asosiy xabarini bir-ikki gapda ifodalash.
 Misollar:
o “Oltin baliq” ertagini qisqacha umumlashtirish: “Ertakda baliqchi va uning
xotinining tamahkorligi ularni kambag‘allikka olib keladi.”
o “Qalblar daftari” hikoyasini qisqacha umumlashtirish: “Hikoyada insoniy
qadriyatlar va ularning hayotdagi ahamiyati haqida so‘z boradi.”

5. Matnni baholash (Evaluating)
Bu bosqichda o‘quvchi matnning mazmuni va uslubini tanqidiy baholaydi. Bu jarayon
matnni chuqurroq tushunish va uning badiiy jihatlarini baholashga yordam beradi.
 Amallar:
o Matnning ishonchliligi va ma’lumotlarning asosliligini baholash.
o Muallifning nuqtai nazarini tanqidiy tahlil qilish.
o Matnning o‘quvchi uchun ahamiyatini aniqlash.
 Misollar:
o “Oltin baliq” ertagini baholash: “Ertakning asosiy g‘oyasi – tamahkorlikning
oqibatlari – hozirgi zamonda ham dolzarb.”
o “Qalblar daftari” hikoyasini baholash: “Muallifning insoniy qadriyatlar
haqidagi fikri juda chuqur va ta’sirli.”
Badiiy matnlarni tahlil qilishning ahamiyati
Badiiy matnlarni tahlil qilish orqali o‘quvchilarning quyidagi ko‘nikmalari rivojlanadi:
1. Matnni chuqur tushunish:
O‘quvchilar matnning asosiy g‘oyasi, tafsilotlari va muallifning nuqtai nazarini
chuqurroq tushunishadi.
2. Tanqidiy fikrlash:
O‘quvchilar matnni tanqidiy baholash va muallifning fikrlarini asoslash qobiliyatini
oshirishadi.
3. Adabiy savodxonlik:
O‘quvchilar badiiy asarlarning uslubi, tuzilishi va badiiy jihatlarini tushunishadi.
4. Ijodiy fikrlash:
O‘quvchilar matn asosida yangi fikrlar va g‘oyalar ishlab chiqish qobiliyatini
rivojlantirishadi.

Badiiy matnlarni PIRLS mezonlari asosida tahlil qilish – bu o‘quvchilarning o‘qish
savodxonligini rivojlantirishning muhim jihatlaridan biri. Ushbu jarayon bir necha
bosqichlardan iborat bo‘lib, har bir bosqich o‘quvchilarning matnni chuqurroq
tushunishiga yordam beradi. Matnni oldindan ko‘rib chiqish, diqqat bilan o‘qish, tahlil
qilish, umumlashtirish va baholash orqali o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash, adabiy
savodxonlik va ijodiy qobiliyatlari rivojlanadi. Bu jarayonlar ta’limda samarali qo‘llanilishi
orqali o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini yanada takomillashtirish mumkin.
1. Asarning asosiy mazmunini anglash
Asarning mazmuni deganda, unda ifodalangan asosiy g'oya, mavzu va muammolar
tushuniladi. Mazmunni anglash uchun quyidagi savollarga javob topish kerak:
 Asar qanday mavzuda yozilgan? (masalan, sevgi, dostlik, adolat, milliy g'urur,
insoniyat, tabiat va boshqalar).
 Asarning asosiy g'oyasi nimadan iborat? Muallif nimani yetkazmoqchi?
 Asarda qanday ijtimoiy, falsafiy yoki psixologik muammolar ko'rilgan?
 Asar qanday davrga, voqeaga yoki shaxsga bag'ishlangan?
Misol: "O'tkan kunlar" romanida Abdulla Qodiriy O'zbekistonning 20-asr boshlaridagi
hayotini, milliy qadriyatlar va mustamlakachilikka qarshilikni tasvirlaydi. Asarning asosiy
mazmuni milliy ozodlik va insoniy qadriyatlar g'oyasiga asoslangan.
2. Qahramonlar xarakteri va voqealar rivojini tahlil qilish
Qahramonlar asarning mazmunini ochishda asosiy rol o'ynaydi. Ularning xarakteri,
harakatlari va rivojlanishi asarning dramatik tuzilishini shakllantiradi. Tahlil qilishda
quyidagilarga e'tibor berish kerak:
 Qahramonlarning xarakteri: Qahramon qanday fazilatlar va kamchiliklarga
ega? Uning ichki dunyosi qanday?
 Qahramonlarning rivojlanishi: Voqealar davomida qahramon qanday
o'zgarishlar (ijobiy yoki salbiy) ko'rsatadi?
 Qahramonlar orasidagi munosabatlar: Qahramonlar bir-biri bilan qanday
aloqada? Ular orasidagi ziddiyatlar asarning rivojiga qanday ta'sir ko'rsatadi?
 Voqealar rivoji: Asardagi voqealar qanday bosqichlarda rivojlanadi? Voqealar
qahramonlarning taqdiriga qanday ta'sir ko'rsatadi?

Misol: "O'tkan kunlar" romanida Atabek va Kumush qahramonlari orqali milliy ozodlik
va shaxsiy qadriyatlar mavzusi ko'rsatilgan. Atabekning jasorati va vijdoniyligi uning
ijobiy xarakterini namoyon qiladi, Kumush esa mustaqil va qat'iyatli ayol sifatida
tasvirlanadi.
3. Asarning badiiy xususiyatlarini ochib berish
Badiiy xususiyatlar asarning uslubi, til va usullarini o'z ichiga oladi. Bu jihatlar asarning
badiiy qimmatini belgilaydi. Tahlil qilishda quyidagilarga e'tibor berish kerak:
 Til va uslub: Asarning tili sodda yoki badiiy, og'zaki yoki adabiy? Muallif qanday
uslubdan foydalangan?
 Tasviriy vositalar: Taqqoslash, istiora, epitet, ramz va boshqa badiiy vositalar
qanday qo'llangan?
 Kompozitsiya: Asar qanday tuzilgan? Voqealar ketma-ketligi, flashback
(o'tmishga qaytish) yoki boshqa kompozitsion usullar qo'llanganmi?
 Janr va tur: Asar qaysi janrga (roman, hikoya, doston, drama) va turga
(tragediya, komediya, lirika) tegishli?
 Muallifning badiiy mahorati: Muallif qanday qilib o'quvchilarga ta'sir
o'tkazadi? Asarning badiiy jihatdan qanday qiziqarli tomonlari bor?
Misol: Abdulla Qodiriy "O'tkan kunlar" asarida o'zbek tilining boyligini, xalq og'zaki
ijodidan olingan unsurlarni va realistik tasvirlash uslubini qo'llagan. Uning asarlarida
ramzlar, taqqoslashlar va lirik tasvirlar keng qo'llanilgan.
Asarni tahlil qilishda yuqoridagi uch jihatni (mazmun, qahramonlar va badiiy
xususiyatlar) chuqur o'rganish kerak. Har bir asar o'ziga xos badiiy dunyoga ega,
shuning uchun uni tahlil qilishda asarning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish
muhimdir.
2.2. PIRLS asosida amaliy mashg‘ulotlar va topshiriqlar
PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) o‘quvchilarning o‘qish savodxonligi va
matnni tushunish qobiliyatini baholashga qaratilgan xalqaro tadqiqot hisoblanadi. PIRLS
formatidagi amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarning badiiy asarlarni tahlil qilish, matn ustida mustaqil
ishlash va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Quyida PIRLS asosida
tashkil etiladigan amaliy mashg‘ulotlarning asosiy yo‘nalishlari keltirilgan.

PIRLS formatidagi savollarni tuzish
PIRLS baholash tizimi o‘quvchilarning matnni tushunish darajasini aniqlash uchun turli savol
formatlaridan foydalanadi. Bunday savollarni tayyorlashda quyidagi mezonlar muhim hisoblanadi:
✅ To‘g‘ri tushunish savollari – Matnda keltirilgan faktlarni va voqealar izchilligini tekshirish
uchun tuziladi. Masalan:
➡️ “Asar qaysi davrda sodir bo‘lgan?”
➡️ “Asosiy qahramon kim va u qanday xatti-harakatlar qildi?”
✅ Chuqur tushunish savollari – O‘quvchidan matnda yashiringan ma’nolarni anglash talab
qilinadi. Masalan:
➡️ “Qahramonning bu harakati nimani anglatadi?”
➡️ “Muallif ushbu qismda qanday fikrni ilgari surmoqchi bo‘lgan?”
✅ Tanqidiy fikrlash savollari – O‘quvchilarning shaxsiy fikrini shakllantirishga qaratilgan.
Masalan:
➡️ “Agar siz qahramon o‘rnida bo‘lsangiz, qanday yo‘l tutardingiz?”
➡️ “Asarning tugash qismiga qanday muqobil variant taklif qila olasiz?”
O‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rivojlantirish
PIRLS asosida ishlash nafaqat matnni o‘qib tushunish, balki o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini
rivojlantirishga ham yordam beradi. Buning uchun quyidagi metodlardan foydalanish mumkin:
?????? Erkin yozuv – O‘quvchilarga asar davomida o‘z fikrlarini ifodalash uchun erkin yozuv
topshiriqlari beriladi. Masalan, qahramon nomidan xat yozish yoki asar uchun yangi yakun yaratish.
?????? Rolli o‘yinlar – Asar qahramonlarini jonlantirish va ularning harakatlarini sahnalashtirish orqali
matnning mohiyatini chuqur anglashga erishish.
?????? Grafik organayzerlar – Klaster, Venn diagrammasi yoki sabab-oqibat zanjiri orqali asarning
asosiy xususiyatlarini vizual tahlil qilish.
?????? Tahliliy muhokamalar – O‘quvchilar o‘rtasida bahs-munozara uyushtirish va asar
qahramonlarining harakatlarini tahlil qilish.
Guruhli va individual ish usullari
PIRLS asosida mashg‘ulotlar olib borishda o‘quvchilarning o‘z-o‘zidan o‘rganish, o‘z fikrlarini
erkin ifodalash va ijodiy yondashishlariga imkon yaratish uchun quyidagi ish usullaridan
foydalanish mumkin:
✅ Guruhli ish usullari

 Matn bo‘yicha jamoaviy tahlil – O‘quvchilar asarning har bir qismini tahlil qilib, o‘zaro
fikr almashadilar.
 Bahs va munozaralar – Guruhlarga bo‘linib, asar mavzusi yoki qahramonlar xarakteri
bo‘yicha munozara olib borish.
 Ijtimoiy rollarni bajarish – Har bir o‘quvchiga muayyan qahramon roli berilib, u o‘z
qahramoni nuqtayi nazaridan javob beradi.
✅ Individual ish usullari
 Matn asosida esselar yozish – O‘quvchilarga asarning asosiy g‘oyasi bo‘yicha yozma ish
topshiriqlari beriladi.
 Savollarga mustaqil javob yozish – Har bir o‘quvchi o‘z fikrini yozma ravishda mustaqil
ifodalaydi.
 Ijodiy topshiriqlar – Qahramon nomidan hikoya yozish, asarga muqobil yakun yaratish
yoki rasm chizish.
PIRLS asosida amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarning matnni tushunish, tahlil qilish, ijodiy fikrlash
va mantiqiy xulosalar chiqarish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Bu usullar yordamida
o‘quvchilar nafaqat asarning mazmunini tushunadilar, balki tanqidiy fikrlashni ham o‘rganadilar.
O‘qish va tahlil jarayonlarini qiziqarli qilish uchun savollarni to‘g‘ri shakllantirish, ijodiy
topshiriqlarni joriy etish va guruhli hamda individual ish usullaridan samarali foydalanish muhimdir.
2.3. O‘qituvchilarga metodik tavsiyalar
 PIRLS mezonlarini dars jarayonida qo‘llash
 O‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini oshirish
 O‘qish savodxonligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar
XULOSA
Ushbu kurs ishida PIRLS tadqiqotining o‘quvchilarning badiiy asarlarni tahlil qilishdagi
o‘rni, uning metodikasi va amaliy jihatlari o‘rganildi. PIRLS mezonlari asosida matn ustida
ishlash o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini oshirish, o‘qish savodxonligini
rivojlantirish va matn mazmunini chuqur anglashiga yordam beradi. Olingan natijalarga
asoslanib, ta’lim jarayonida PIRLS mezonlarini qo‘llash orqali o‘quvchilarning o‘qish
madaniyatini oshirishga e’tibor qaratish lozimligi aniqlandi. Xulosa
Ushbu kurs ishida o‘quvchilarni PIRLS topshiriqlari asosida badiiy asarni tahlil qilishga o‘rgatish
masalasi atroflicha o‘rganildi. Tadqiqot davomida PIRLS metodikasining ahamiyati, badiiy asarni
tahlil qilish bosqichlari hamda amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish usullari tahlil qilindi.
Bugungi kunda ta’lim tizimida o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini oshirish va ularni mustaqil
tahlil qilishga o‘rgatish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. PIRLS metodikasi ushbu jarayonda
samarali vosita bo‘lib, o‘quvchilarning nafaqat matnni o‘qish va tushunish, balki undagi g‘oyalarni
chuqur tahlil qilish, asosiy fikrlarni ajratib olish, qahramonlar xarakterini o‘rganish va muallif
uslubini tushunish kabi qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Ish davomida PIRLS formatidagi savollar tuzish, ijodiy fikrlashni rivojlantirish, guruhli va
individual ish usullaridan foydalanish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. PIRLS baholash
tizimi o‘quvchilarni o‘qilgan matnga tahliliy yondashishga o‘rgatish orqali ularda mustaqil fikrlash
va o‘z nuqtayi nazarini asoslab berish ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
Ushbu kurs ishining natijalari shuni ko‘rsatdiki, PIRLS mezonlari asosida badiiy asarlarni o‘qish va
tahlil qilishni o‘rgatish:
 O‘quvchilarning matnni tushunish qobiliyatini oshirishga;
 Mustaqil fikrlash va mantiqiy xulosalar chiqarish qobiliyatini rivojlantirishga;
 Badiiy asar mazmunini chuqur anglash va ijodiy yondashuvni shakllantirishga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Shuningdek, o‘quv jarayonida guruhli va individual ish usullarini uyg‘unlashtirish, interfaol
metodlardan foydalanish ham o‘quvchilarning badiiy asarni tushunish darajasini oshirishga yordam
berishi aniqlandi. O‘qish savodxonligi va tahliliy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish kelajakda
o‘quvchilarning nafaqat adabiyot fanida, balki boshqa fanlar va hayotiy faoliyatlarida ham
muvaffaqiyatli bo‘lishiga zamin yaratadi.
Umuman olganda, PIRLS asosida badiiy asarni tahlil qilishga o‘rgatish metodikasi o‘quvchilarning
o‘qish madaniyatini rivojlantirish, ularda tanqidiy va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga
xizmat qiladigan samarali pedagogik vosita hisoblanadi. Bu esa ta’lim jarayonining sifatini oshirish
va o‘quvchilarni intellektual jihatdan yetuk shaxs sifatida tarbiyalashga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) rasmiy hisobotlari.
2. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim Vazirligi materiallari.
3. Pedagogik metodika bo‘yicha ilmiy maqolalar va qo‘llanmalar.
4. Badiiy asarni tahlil qilish bo‘yicha darslik va o‘quv qo‘llanmalari.
5. Internet manbalari:
o https://www.iea.nl/studies/iea/pirls
o https://www.oecd.org
o https://uzedu.uz
6. PIRLS xalqaro tadqiqoti: O‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash metodikasi. –
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, 2022.
7. Qodirov U. "Badiiy asarni tahlil qilish metodikasi". – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021.
8. Karimov N. "Adabiyotshunoslik nazariyasi va amaliyoti". – Toshkent: Ma’naviyat, 2020.
9. PIRLS 2021 xalqaro tadqiqoti natijalari tahlili. – Xalq ta’limi vazirligi nashri, 2023.
10. Jumaniyozova M. "Ta’limda interfaol metodlarni qo‘llash". – Toshkent: Sharq, 2019.
11. Mahmudov N. "Badiiy matnni tahlil qilish metodikasi". – Toshkent: Fan, 2018.
2. Internet saytlari:
7. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy sayti – www.uzedu.uz
8. Ta’lim va pedagogika portali – www.pedagog.uz
9. PIRLS xalqaro tadqiqoti rasmiy sayti – https://www.iea.nl/studies/iea/pirls

10. O‘qish savodxonligini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy maqolalar – www.sciencedirect.com
11. Badiiy asar tahlili bo‘yicha metodik tavsiyalar – www.ziyonet.uz
12. O‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rivojlantirish metodikasi – www.researchgate.net

Sotib olish